Қазақстанда қалыптасқан қаржылық қатынастардың ерекшеліктерін ашып көрсету



Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:   
МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
8
1.2 Қаржының функциялары және ролі
16

2 ҚАРЖЫНЫҢ БАСҚАДА САЛАЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
2.1 Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы 24
2.2 Қаржы қатынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен қорлары

28
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРАМЫ
3.1 Қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың қағидаттары
34
3.2 Қазақстан Республикасының орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
қаржы жүйесі 42
3.3 Мемлекеттің қаржылық саясаты
55

ҚОРЫТЫНДЫ
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63

КІРІСПЕ

Қоғамдық өмірдің белгілі бір жүйесіндегі қоғамдық қатынастар ды
реттейтін нормаларды өзара байланыстыратын жиынтығы құқық саласын құрады.
Осы салалардың өзара байланысы, құқықтық реттелуі кез-келген мемлекет үшін
аса маңызды ішкі қызмет бағытының белгілі бір функциясына жатады.Осындай
басты функциясының бір бағыты ол қаржылық саясаттың дұрыс жүргізілуі.
Тұрақты экономика-лық дамуға көшу барысындағы экономикалық – қаржылық
қызметтің айырылмас бөлшегіне айналған элементтердің бірі – қаржы жүйесі
қызметтері -банк және бюджеттік қорлар.Бюджеттік қызметтердің жағдайы
қаржылық өмірімен тікелей байланысты десек, артық айтқан-дық емес. Қазіргі
таңда ҚРБЖ-макроэконоимкалық тұрақтандыруға,инвестицияларды тартуға маңызды
рөл атқарады.
Бүгінгі таңда қаржы қоғамның экономикалық өмірінің айырылмас
бөлшегіне айналып, жеке және заңды тұлғаларды қаржылық қажеттілігін
қамтамасыз ететін негізгі қаржылық құрал болып қалыптасып келеді. Әркімнің
өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон
арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен
алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар. бұл құқықты
шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол
беріледі.[1] Қазіргі таңда жаңадан пайда болған, бұрыннан қолданылып келе
жатқан қаржылар түрлері көп. Бірақ солардың барлығы бірдей еліміздегі жеке
және заңды тұлғалардың қажеттілігін қанағаттандыра ма деген сұрақ әркімді
алаңдатары сөзсіз. Сондықтан қаржылық қызметті жан–жақты талдау жасап,
зерттеу жүргізуді талап етеді. Сөйтіп қаржылық жүйені зерттеу мәселесі
бүгінгі таңның өзекті мәселелеріне айналып отыр.
Дипломдық жұмыс жоғарыда аталған өзекті мәселеге арналады және
жұмыста қазіргі таңда қаржы нарығын төңірегінде қалыптасып отырған жағдайға
жан–жақты талдау жасалған.
Зерттеу мәні: Қаржы жүйесіндегі қатынастарды зерттеумен шетелдік
экономист – ғалымдармен қатар отандық экономист ғалымдар да көбірек
айналысып келеді. Атап айтсақ, Худяков А.И. Н. Нурсеит, М.А.Напольских,
А.А. Нурумов, Э.Ж.Киікова, А.Сеитбеков және басқадай отандық ғалымдар,
қаржыгерлер мен заңгерлер және ізденушілер еңбектеріндегі жұмысты жазуға
тірек болды.
Бұл жұмыстың мақсаты мен мәселелері: Дипломдық жұмыс тақырыбын
таңдауда алға қойылған мақсат – Қазақстанда қалыптасқан қаржылық
қатынастардың ерекшеліктерін ашып көрсету; қаржы жүйесі бойынша талдау
жасап, қаржының жүзеге асу жолдарын игеру; шетелдік тәжірибелерді игеру,
сондай – ақ, еліміз экономикасына қолдануға болатын әдістер болса, анықтау.
Мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- қаржылық қатынастар туралы теориялық материалдарды игеру;
- қаржылық қызметтерге баға беру көрсеткіштерін анықтау;
- мемлекеттің қаржылық жүйесі қатынастарымен кеңірек танысу болып
табылады.
Зерттеу пәні: Қаржы көмегімен шаруашылық жоспарларымен және
үйлесімдерімен белгіленген құн қозғалысының шарттарын ескере отырып бөлудің
бағамен басталған процесі түзетіледі. Егер бағаның көмегімен өнімді
өткізуден түсетін жалпы түсім ақша қалыптасатын болса, қаржылық бөлу бұл
түсім-ақшаны одан әрі бәлуге арналған мақсатты ақша қорлары бойынша
бөлшектейді. Сөйтіп бөлудің қаржылық әдістері анағүрлым иілгіш келеді, олар
бұл процестегі үлкен атаулы сипатты қамтамасыз етеді. Бөлу кенділігінің
дәрежесі әр турлі: егер баға құнның қоғамдық қажетті шығындардан ауытқуы
немесе шығындардың жеке дара шығыңдардан ауытқуы түріндегі оның тек бір
болігін бөлетін болса, қаржы жалпы қоғам-дық өнімнің бүкіл құнын қайта
беледі.
Зерттеу әдістері: Қаржы бағамен негізі қаланған үйлесімдерді
нақтылайды. Қаржылық бөлудің бағамен бөлуден айырмашылығы сол, бағамен
бөлудің объектісі жалпы қоғамдық өнімнің тек бір бөлігінің болатындығы
(бағаның құнан ауытқу бөлігі).[2] Бағамен бөлуге қатысты қаржылық бөлу
қайталама болып табылады. Бағамен бөлу үлестірім бетінде байқалынбайды, ол
түсім ақшаның жалпы массасыңда жасырылған, ал қаржылық бөлу анық көрініп
тұрады. Бағамен бөлу тек бөлініспен, ал қаржылық бөлу бөлініспен және қайта
бөлініспен сипатталады.
Баға амортизациялық аударымдардың көлемін анықтауда ерекше рөл
атқарады. Өндіріс құралдарының бастапқы және қолданыстағы бағаларының
арасыңдағы алшақтық амортизациялық қордағы елеулі ауытқуларға себепші
болады. Өндіріске кепілдікке салынып (баламасыз сатып алуға қарай), құнның
бағалық бұрмалануы шамасыз сату кезінде күшейеді және бөлу мен тұтыну
стадияларындағы қайта бөлгіштік қатынастардың көбеюін тудырады.
Әсіресе инфляция жағдайында Қазақстанда баға күшті өсті және (бағаның
бөлгіштік функциясы күшейе түсті. Баға сонымен қатар тауарларға деген
сұраным мен ұсынымды да реттейді, сөйтіп, ұдайы өндіріске, шығынның орнын
толтыру қорының мөлшері мен құрылымына, демек, табысқа да ықпал жасайды.
Ғылыми жаңалығы: Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Бағаның
қаржылық бөлудің ішінде жалақы жұмыс істей бастайды. Қаржы жалақы қоры мен
еңбекке ақы төлеудің басқа қорларының оқшаулануы үшін жағдайлар жасайды.
Бұл категориялар жұмыс күшінің ұдайы өндіріс процесін ынталандырады.
Материалдық өндіріс сферасында еңбекке ақы төлеу қоры (жалақы қоры)
қаржының көмегімен өнімді өткізуден түскен түсім ақшадан бөлінеді. Бұл қор
өндірілген өнімнің көлеміне қарай қалыптасуы мүмкін. Шаруашылық практикада
табыс категориясын пайдаланған жағдайда еңбекке ақы төлеу қоры қол жеткен
қаржы нәтижелерімен тығыз байланысты үйлесімде қалыптасады.
Сырттай қарағанда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы
тікелей қатыспайды деген пікір туады. Бірақ таза табысты бөлу арқылы оның
әсері ақиқат көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы толеу қорына
әсері бұрынғыдан бетер арта түседі.
Ұлттық табысты болудің нәтижесі болып табылатын еңбекке ақы төлеумен
өзара әрекеттесе отырьш, қаржы оны салықтар, қарыздар және ақша ресурстарын
жалпы мемлекеттік қорға қаражаттарды жұмылдырудың басқа әдістері,
зейнетақы, сақтандыру қорына төленетін жарналар арқылы ішінара қайта бөлуді
қамтамасыз етеді.
Өндірістік емес сферада қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу қоры елеулі
дәрежеде бюджет қаражаттары есебінен қалыптасатындықтан және тиісті
бюджеттің қаржы мүмкіндіктерімен анықталатындықтан бұл сферадағы қаржы мен
еңбекке ақы төлеудің байланысы көрнекі (айрықша) болады.
Барлық жағдайда экономикалық категория ретіндегі еңбекке ақы төлеу
жасалған өнімдегі әрбір қызметкердің үлесінің сәйкестігін, яғни
қызметкердің бөлудегі қатысу шегін анықтайды, ал қаржы жалақы қорын немесе
еңбекке ақы төлеу жөніндегі қорды қалыптастырады.
Еңбекке ақы төлеу тұтыну стадиясында, яғни тауарлар мен қызметтерге
ақы төлеу арқьлы пайдаланылады. Бір мезгілде оның белгілі бір бөлігі
қаржылық әдістермен халықтың салықтарды, сақтандыру жөніндегі жарналарды
төлеуі түрінде; ИНҚТ -несиелік әдіспен — банктерге салынған салымдар,
мемлекеттік қарыздардың облигациялары түрінде; акцияларды және басқа бағалы
қағаздарды сатып алу, лотереялар өткізу жолымен жұмылдырылады.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қоытындыдан,
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізеледі, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде ҚР-ң қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі, қаржының
функциялары және ролін реттеу саласындағы мемлекеттік саясаттың мінездемесі
көрсетілген. Автор қаржы мәнін ашып, оның қызмет ету және реттеуінің
нормативті құқықтық актілерін, сонымен қатар оның негізгі индикаторлары мен
зерттеу жолдарын қарастырады.
Екінші бөлімде қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара
байланысы және қаржы қатынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары
мен қорларына талдау жасалады.
Үшінші бөлімде қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың қағидаттары,
Қазақстан Республикасының орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
қаржы жүйесі мен мемлекеттің қаржылық саясатын реттеудің негізгі шаралары
және оларды жетілдіру жолдары көрсетілген. Зерттеу нәтижесі қорытындыда
қарастырылады.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі

Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіңдегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы")
алғашқы авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның
"Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысыңда баяндалған.Қаржы ("қолма-қол
ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің finanсіа
сөзінен пайда болған француздың finanсе сөзінен шыққан) қоғамда нақты өмір
сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы бар өндірістік
қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи
қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады.
Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында
пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға
қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.[3]
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Түрлі қоғамдық-экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
негізінен мына себептерге байланысты:
- әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық
құрылымы сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты
мемлекеттің пайдасына қайта бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің
қатынастарын есепке алады;
- кез келген қоғамдық-экономикалық формацияларда қаржы билеуші
таптың мүдделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен
міндеттеріне бағынады;
- өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатьшастардың жаңа жүйесін
тудырады. Мәселен, құл иеленуші және феодаддық формацияларға
натуралдық қатынастар сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы
да көбінесе натуралдық сипатта болды. Капиталистік шаруашылық
тауар-ақша шаруашылығы болып табылады. Тиісінше мемлекеттің табысы
да ақша нысаныңда қалыптасады;
- егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өңдірісі мен таптық құрылыстың міндеттеріне
қызмет ететін болса, оңда бұл міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Құн категорияларының жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады. Қаржының құңдық бөлу стадиясында жұмыс істейтін басқа
экономикалық категориялардан - кредиттен, жалақыдан және бағадан
айтарлықтай айырмашылығы бар.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өңдіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тутыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-
сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау
және бөлу стадияларынан етеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттаңдырылуы тиіс. Осыған орай олар
мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, әр түрлі
өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес айырбасталуы
тиіс. Тек өндірілген еңбек өнімдері айырбасталғанда, оларды белгілі бір
ақшалай баламамен өткізгенде өндірушілердің ақшалай түсімі (табысы)
жасалады. Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн өлшемі мен
жалпыға ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады.[4] Сондықтан
материалдық және материалдық емес игіліктер, қызметтердің өндірілген
массасы — қоғамдық өнімнің — натуралдық-заттай көрінісімен бірге оның
ақшалай көрінісі де бо-лады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай
нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша қорларын
тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өңдірістен тұтынуға өтуі тек тиісті
ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда
болатын ақша, экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрады. Қаржы тауар
қатынастарынан тыс өмір сүре алмайды.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы
қоғамдық өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны
түпкілікті тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық
категориялар — ақша, баға, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары
пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-
бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға
жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу жөне
кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру;
мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық
қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу
және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп
айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларыңда ақша
қатынастарының қозғалысы болып жатады.
"Қаржы" ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуыңдағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын — ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның ішкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі — оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.[5]
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау
дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді ссепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-тендік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциациялаңдырылған өндірушілердің
еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы - жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларыңда — бөлуде және айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілерге өтуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберіңде) сипатталады. Үшінші стадияда бөлінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал басқасы
тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну стадияларында мұндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу - сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын жоқ.
Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет ететін
өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мұнда басқа
экономикалық категорияның механизмі — баға жұмыс істейді.
Қаржының іс-әрекет етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында
асқан дәрежеде көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып саналады.
Сонымен қаржы мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет ететін орны
ақшаның нақтылы қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу стадиясы
болып табылады. Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның маңызды бөлігі
— ұлттық табыс алғашқы бөлу процесіне ұшырап, мақсатты арналым мен
субъектілер бойынша бөлінеді.
Алғашқы бөлу деп өткізілген құнды бөлшектеу процесі мен тауар
бағасының элементтеріне (жалақыға; пайдаға, табысқа т.с.с.) сәйкес келетін
оның құрамындағы бастапқы табыстарды мүшелеуді айтады; ал бөлінгенді одан
әрі болумен байланыстының барлығы қайта бөлуге жатады.
Өндіріске жұмсалынған өндіріс құралдары құнының орны толтырылады,
қызметкерлердің жалақысы төленеді және қосымша өнім алынады. Қаржы
қатынастарының қаржы талшығы мен басы өңдіріс сферасыңда қосымша өнімді
жасау мен оны кейінгі бөлу болып табылады. Тап осы қосымша өнім немесе
қоғамның таза табысын (табыстарды, қорланымдарды, ақша қорларын) құрайтын
қайта жасалынған қоғамдық өнімнің бұл бөлігі қаржы қатынастарының мәнін
және қаржы функцияла-рының бастауын құрайды. Сөйтіп, өндірістің алдын ала
шарттасылған сипаты кезінде сатылатын өнімді элсменттерге бөлудің
үйлесімдері қалыптасады және оларға сәйкес ақшалай табыстар мен ақша
қорланымдары жасалынады. Шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында құнды
одан әрі бөлу және оны мақсатты пайдалануды нақтыландыру да қаржының
негізінде жүзеге асырылады.
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады. Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты арналымдар
мен субъектілер бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі
өзінің үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық өнімнің жеке
бөліктерге бөлінуі мүмкін емес. Қаржы қоғамдық өнімді жасау мен пайдалану
арасындағы байланыстырушы буын болып табылады.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының күрделі тоқайласуын,
олардың басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады
және олардың экономиканың тиімділігіне, с — өндірістің материалдық
шығындары; V — қажетті өнімнің құны; т — қосымша өнімнің құны. Шет елдің
оқулық әдебиеттерінде экономиканың даму ауқымының өлшем көрсеткіші —
кірістер мен шығыстар бойынша анықталатын жалпы ұлттық өнім пайдаланылады.
Кірістер бойынша ЖҰӨ мына элементтерді жинақтаумен жасалынады: тұтынылған
капиталдың көлемі (амортизациялық аударымдар); бизнеске салынатын жанама
салықтар; жалдамалы қызметкердің жалақысы; ренталық төлемдер; пайыздар;
меншіктен түсетін табыстар; корпорациялардың пайдасы. Шығыстар бойынша
(яғни өнімнің бүкіл жиынтығы бойынша) ЖҰӨ мыналарды қамтиды: үй
шаруашылығының, яғни елдің бүкіл халқының тұтыну шығыстарының көлемі — С;
жалпы жекеше ішкі инвестициялар — І; тауарлар мен қызметтер көрсетуді
үкіметтің сатып алуы — О; Х — таза экспорт (экспорт колемінің импорттан
асып түсуі немесе керісінше минус белгісімен). ЖҰӨ (СЖР) сомасы = С+І+О+Х.
Бұл көрсеткіш қоғамдық өндірістің ақырғы нәтижесін сипаттайды, ол айналым
қорларының (капиталының) (бұл қорлардың қалыптасуы мен қозғалысында қаржы
зор рол атқарады) елеулі бөлігі болып келетін аралық өнімнің құнын
қамтымайды. Сондықтан бұл дипломдық жұмысымызда жалпы қоғамдық өнімнің
дәстүрлі формуласы алынды және үлкейтілген түрде экономикадағы құнның
қозғалысын оның осы негізгі элементтері бойынша бақылап отыруға болады.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі — өндірістік қатынастарға кіреді.
Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір бөлігі, яғни олар
базистік әрі негізгі қатынастар болып табылады деуге болады.[6]
Экономикалық зандармен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
категориялар арқылы керінеді. Экономикалық категориялар — бұл біркелкі
экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар экономикалық өмірдің
бір жағын сипаттайды және абстрактты, қорытынды түрде көрінеді; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, кредит, табыс (пайда) және т.б. жатады.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұраным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, "жалпыдан —
жекеге" қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпы қоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық
қатынастар және т.б.)
Әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы мемлекеттерде
қаржымен қатар басқа экономикалық категориялар да — ақша, табыс (пайда),
өзіндік құн және басқалары пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің
функцияларын (тауардың құнын немесе бағасын білдіру, айналыс құралы, еңбек
өлшемі мен тұтыну өлшемін анықтау, өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар
қызметінің нәтижелерін бағалау) орындайды, оларда қоғам дамуыңдағы бұл
категориялардың мәні мен маңызы көрінеді. Қаржының олардың барлығынан
өзінің айрықшалықты белгілері бойынша айырмашы-лығы бар.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан
ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше белгілерді біліп
алған жөн. Сонымен "Пайда" термині Қазақстанда таза табысқа
ауыстырылған.[7]
Бұл қүбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана белгімен, тіпті ол елеулі
болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес. Құндық категориялардың барлығының
да толып жатқан ортақ белгілері болады. Сондықтан қайсыбір құндық
категориялардың, соның ішіңде қаржының да өзгешелігін тек бірнеше сипатты
белгілердің жиынтығы ғана кез келген құндық экономикалық категорияның,
соның ішінде қаржының да мағынасы мен өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығыңда. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіңдегі қоғамдық ұдайы
өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты — қаржының
маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және
қаржының құндық экономикалық категорияларға тиістілігін (жататынын) баса
көрсетеді.
Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады. Ақша
болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болатын
жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып, капитал,
яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) өкелетін қүн бола бастайды. Сөйтіп,
ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде
қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып
табылады. Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөліктерінде
(материалдық өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық
жүргізудің түрлі деңгейлерінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлудің сан алуан
процестері жүзеге асады. Бөлу процесі натуралдық-заттай нысанда да —
өндіріс құралдары мен тұтыну предметтерінің қорларын жасаумен де, сондайақ
ақша нысанында да — еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға арналған ақша
қорларының қозғалысы арқылы да болып жатады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік
сипаты экономикалық категория ретінде олардың айрықша белгісі болып
табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының аса
маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес, өйткені
бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы телеуге де, кредитке де ортақ.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақша қорларының
қозгалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақша
қорлары, істің шын мәнінде, қаржы қатынастарының объектілері болып
табылады.[8]
Ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларының барлығында,
өңдірістік емес сферада қаржылық әдістердің көмегімен жасалады. Әдістер,
қаржы қатынастарындағы іс-қимылдың амалдары ретіңде директивалық, яғни
қажетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына ақша
ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын ала қарастыру қажеттігімен
байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және ақша
нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалылық белгісі басқа экономикалық категориялардың — бағаның,
еңбекақының, кредиттің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан бөлініп тұратын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының
негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын ауда-рымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар жөне т.б.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақшаның ішкішаруашылықтық мақсатты
оқшаулануының ұқсас қағидаты қолданылады.
Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық
категорияны ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мүлтіксіз бөліп алуға
мүмкіңдік береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап көрсетеді.
Басқа бірде - бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда
аталған жиынтығын иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі — қаржы
қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының
өрісін тежеп отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны, міндетті сипаты,
біржақты тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық
категория ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізіңде қаржының қысқаша анық-тамасын
былайша тұжырымдауға болады: қаржы — бул шаруашылық жургізуші субъектілерде
және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік жоне басқа
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты — ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлемдердің әр түрлі түрлерін енгізеді немесе
күшін жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді және т.б. Шаруашылық
жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне
бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның ақша
қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты арналымы — табыстар мен
ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру жөне бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау. Қоғамдық
қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында
жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының езгеруіне
жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға
ықпал етудің кең мүмкіңдіктерін пайдалана алмаса, мемлекет езінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары —
мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және
жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан бойынша) бөлінеді.
Мемлекет қаржысының көмегімен салалық және аумақтық аспектілерде қоғамдық
өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа қоғамдық қажеттіліктер
қанағаттандырылады.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және
қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және аумақтық
құрылымын реттеу, ғылыми-техникалық жетістіктерді тезірек енгізуді
ынталандыру, басқа қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті
өзін-өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық буындары мен аймақтарға ерекше
көңіл аударылып соларға арнайы ресурстарын қалыптастыруда үлкен құқық отыр.
Тек бұл ресурстар орталықтың, аймақтардың, жүргізудің төменгі буындарының
арасыңда ұтымды, ғылыми негізде бөлінген кезде ғана жоғары қайтарымы және
пайдаланылатын қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы болуы мүмкін.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржы қатынастары елеулі
дәрежеде "қоғамдық (немесе әлеуметтік) тауарлар" деп аталынатындарды —
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен
бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру
мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді
мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің,
басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны
қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау,
білім беру және денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады.[9]

1.2 Қаржының функциялары және рөлі

Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет
тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары
кескінінің айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның
қоғамдық арналымы қамтып корсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категориядан — ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалық категория болып табылатындықтан және бұл экономикалық
категорияның іс-қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдық, саяси және экономикалық өмірдің барлық сферасына терең дендеп
енуіне байланысты қаржы функциясы туралы мәселе ғалым-теоретиктер арасында
осы күнге дейін пікірталас тудыруда.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында — ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының мәні ең
алдымен бөлгіштік функцияның көмегі арқылы көрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы — шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысаныңда пайдаланылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге ақша
нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір бөлігі қаржының бөлгіштік
функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағыңда мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік
процестің қатысушылары болып табылатын заңи және жеке тұлғалар (мемлекет,
кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық бөлуде
субъектілер болып келеді.
Қаржының көмегімен бөлгіштік процесс қоғамдық өмірдің барлық
сфераларыңда — материалдық ендірісте, айналыс және тұтыну сфераларында
етеді. Бөлудің қаржылық өдістері экономиканы басқарудың түрлі деңгейлерін:
жалпыұлттық, аумақтық, жергілікті деңгейлерді қамтиды. Қаржылық бөлініске
бөлінудің әр түрлі түрлерін — ішкішаруашылық, ішкісалалық, салааралық,
аумақаралық бөліністі тудыратын көпсатылық тән.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі — ұлттық табысты, сондайақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесіңде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек. Былай деп айтқан дүрыс: өнімнің натуралдық заттай құрамын
бөлу ақша қорларын бөлу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма және
халық арасында ақша қор-ларын (табыстар мен қорланымдарды) бөлуге сәйкес
жасалған натуралдық өнім де бөлінеді.
Қаржының бөлгіштік функциясының іс әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты бөлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн — ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады.[50] Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу
кезінде қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық
категорияларымен тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуралдық - заттай нысандағы өнімді түпкілікті тұтынуды
қамтамасыз ету үшін ұдайы ендіріс қатысушыларының ақшаға деген әр түрлі
қажеттіліктері қанағаттандырылып отырады. Бұл орайда қатысушылардың бәрінің
табыстары басқалардың шы-ғыстары есебінен қалыптасады және ұлттық табыс
қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші жағдайда қаражаттар
өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера капиталынан, әлеуметтік
инфрақұрылымның өндірістік емес қорларынан болатын өндірістік қорлардың
(капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларын жасау үшін
пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың оның ұдайы толықтырылуы үшін
пайдаланылатын түпкілікті табыстарын, әлеуметтік сфераның мекемелерін
ұстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорғанысына арналған
ресурстар құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен
жүзеге асырылады:
Қаржылық - бюджеттік Әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
Несиелік - банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құңдық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының — нормалардың, мөлшерлемелердің, тарифтердің, аударымдардың
және т.б. көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
Өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бүл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
Елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты
бөлу;
Қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
Қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың
әр түрлі рентабелділігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы
тиімділігімен ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу және қайта бөлу қоғам мен
кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы өндірістегі
қажетті мөлшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы
бірдей емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен — бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржыны қолданудың негізгі сферасы — қайта бөлу, мұнда ол тектес
экономикалық категориямен — кредитпен өзара іс қимыл жасайды.[10] Қаржының
бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық, ішкісалалық, ішкішаруашылықтық
бөліністі қамтиды. Аумақаралық және салааралық қайта бөлу мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде ақша қаражаттары шаруашылық
жүргізуші субъектілердің бірінен алынып, қаржы ресурстарының
жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған әкімшілік-аумақтық бірліктер мен
салаларға беріледі. Қайта бөлудің бұл түрлерінің әр-қасында бүкіл
экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді, бұл Қазақстан жағдайында
түпкілікті салалардағы өндірістің дамуы үшін, сондай ақ артта қалған
аймақтарда экономика мен әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды өрлету үшін
өте-мөте көкейтесті болып табылады. Ішкісалалық және ішкішаруашылықтық
қайта бөлу сферасы экономиканы қайта құрудың барысында шаруашылық жүргізуші
субъектісінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң бойынша
мемлекетке тиісті аударымдардан басқа) коммерциялық есеп пен өзін-өзі
қаржыландыру әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып
келеді.[11]
Демек, қаржы бөлгіштік функция арқылы ақшалай табыстарды қалыптастыру
және қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық агенттердің
экономикалық мүдделерін қамтып көрсететін белгілі бір қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандырады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы бөлу
категориясы ретінде қаржының мәні ашылады, ақша нысанындағы жиынтық
қоғамдық өнімнің, оның құрамды элементтерінің қозғалысымен байланысты
болатын экономикалық қатынастар айшықталады және сатып алу-сату арқылы
натуралдық-заттай нысандағы қоғамдық өнімді өткізу үшін жағдайлар жасалады.
Қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы
еңбек үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып, олардың
экономикалық мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкілікті
табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы ұдайы
өндірістің басқа стадияларына — өндіруге, айырбастауға, тұтынуға белсенді
ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы, қаржы өндіріске қалыптастырылатын
ақша қорларының мөлшері арқылы сонмен әсер етеді: бұл қорлардың көлемін
өзгерте отырып, өндіріске қалаған бағытта ықпал жасауға болады, не қолайлы
қаржы жағдайларын жасау жолымен экономиканың жеке құрылымдық бөлімшелерінің
дамуын тездетуге болады, не бұл өсудің қарқынын баяулатуға болады.[12]
Басқа жағынан, егер көтермелеу қорларының көлемін өндірістің белгілі бір
сапалық көрсеткіштерінің: еңбек өнімділігінің, ресурстарды үнемдеудің, қор
қайтарымының және т.б. жетістіктерімен ұштастырса өндіріске сапалық әсер
етуге жетуге болады. Қаржы көмегімен ұдайы ендірістің басқа сатыларына да
осылайша әсер етуге болады. Сөйтіп, бөлгіштік функция арқылы қаржының ұдайы
өндірістің барлық процестерімен байланысы және бұл категорияның өндірістің
барлық стадияларына белсенді әсер етуі бақыланып отырылады.
Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамасының жақтаушылары
айқындамасындағы осал мезеті категорияның функциясы тап осы категорияның
өзіндік ерекшелігін қамтып көрсетуі тиіс деген қағида болып табылады.
Қарастырылып отырған функция болуге қатысушы басқа экономикалық
категорияларға да — бағаға да, еңбекақыға да, кредитке де тән.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасының жақтаушылары қаржы - бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, ейткені,
олардың пікірінше:
қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына — материалдық ендіріске,
айналыс пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы ендірістің бір стадиясына
ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет керсетеді;
қаржы қоғамдық өңдіріс қозғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс
сферасында жасалган қоғамдық жиынтық өнім құнынының бір бөлігін алады. Бұл
процесс қаржының бірінші функциясын — ақша қорларын (табыстарды) жасау
арқылы жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең
алдымен, мемлекеттің салық саясатыңда табады. Нәтижесіңде қоғамда дәйекті
түрде сан алуан ақша қорлары — орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатын жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта бөлу жолымен мемлекеттік аппаратты ұстауға, қоғамдық
өндірістің ұтымды әрі тиімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық жағынан
аз қамтылғаңдарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с. бағытталады.
Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану түрінде
жүзеге асады. Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалып-тастыру және пайдалану
арқылы бөлу экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші болады.[13]
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бақылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың өкілдері мойындайды. Қаржының бүл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән қасиет жөне қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен, оны
бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өңдіріс процесінде
ұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және басқа жағынан, мемлекеттің
орталықтаңдырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл ұдайы
өңдірістік процесіне де, сондай ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етеді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.[14]
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда — жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда көрінеді.
Бақылау функциясы саңдық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы
жиынтық қоғамдық өнімді бөлумен және қайта белумен байланысты болатын
экономикалық процестерді бейнелейді. Сонымен бірге нақты нысандағы қаржы
ресурстарының қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық бөлу процесіне
мемлекет тарапынан бақылау жасаудың негізі болып таылады. Мұндай бақылаусыз
экономиканың теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық - қаржы қызметіне теңгемен бақылау жургізу. Бұл бақылау
материал, еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз әрі тиімсіз пайдалануды
анықтап қана қоймай, сонымен бірге көсіпорындарда, фирмаларда өндіріс
рентабелділігін арттырудың резервтерін ашуға, өндірістік емес шығындарды
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымай сақталуын,
мемлекеттік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Франчайзингтың теориялық аспектілері
Ауыл шаруашылығының мәселесі қазіргі кездегі өзекті мәселе
Франчайзинг жүйесін әзірлеу кезеңдері
Кәсіпорын процестерін басқарудағы маркетинг қызметі
Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің қаржыландыру көздері
Қазақстан Респуликасында банк қызметтерін ұйымдастырудың теориялық негіздері
Нарықтық экономика жағдайындағы банк қарыз капиталдарын басқару жүйесi
Коммерциялық емес ұйымдар туралы
Қаржының қазақстан экономикасындағы рөлі
Франшизаның туризмдегі экономикалық негіздері
Пәндер