Қарқаралы аймағына толық физикалық -географилық және экономикалық сипаттама

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

I. Қарқаралы ауданының физикалық-географиялық сипаттамасы
1.1. Рельефі
1.2.Геология, тектоника және пайдалы қазбалары.
1.3.Климаты
1.4.Гидрография
1.5.Топырақ жамылғысы
1.6.Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.

II. Қарқаралы аймағына экономикалық-географиялық сипаттама

2.1. Жер қоры және оны пайдалану.
2.2. Халқы.
2.3. Мәдениеті
III. Қарқаралы ауданының шаруашылығына сипаттама және ауыл шаруашылығының
халық шаруашылығындағы орны.
3.1. Мал шаруашылығы.
3.2. Егін шаруашылығы
3.3. Орман шаруашылығы
3.4. Шаруашылықтардың аймақ экономикасында алатын орны.
IY. Қарқаралы аймағының экологиясы,табиғат қорғау мәселелеріне шолу.
4.1. Табиғат ресурстары және оны пайдалану.
4.2. Аймақтың кәзіргі экологиялық жағдайы.
Қорытынды

Қолданған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Жалпы Қазақстан территориясына физико-географиялық және экономико-
географиялық зерттеулер жүргізілген. Бірақ соңғы кездерде экономик-
географиялық, экологиялық жағдайлар көп өзгерістерге ұшырауда. Ал шалғай
жатқан аудандарға бұл тұрғыдан түпкілікті зерттеулер жасалмаған. Осы
себептерден мен дипломдық жұмысымда Қарағанды облысы Қарқаралы ауданының
табиғи-шаруашылық кешеніне тоқталдым.
Бүкіл ТМД елдерінің арасындағы, сонымен қоса мемлекеттердің ішкі
экономикалық және өндірістік байланыстары дағдарысқа ұшырап, кейбір
жағдайда мүлдем жаңадан құрылып жатқан жай бар.
Экологиялық мәселеге келсек, ол бір мемлекеттің деңгейінде емес әлем
деңгейінде шешілуге тиіс. Қазақстанда бұл мәселе артта қалған десе де артық
емес. Жұмысымның соңында аймағының экологиялық жағдайын қарастырдым,
өйткені ол аймақ Семей полигонына жақын жатыр. Егер де бір елдің
экологиялық жағдайы өзгерсе, оның зиянды әсері басқа елдерге де жететін
болады, оларға көпетеген шығын келтіреді. Дәлірек айтқанда табиғат
байлығының бір елде, немесе бір континентте зардап шегуі, барлық жерге әсер
етеді.
Қарқаралы ауданы Сарыарқаның шығысына таман орналасқан. Ол
оңтүстігенде осы облыстың Ақтоғай ауданымен, шығысында Шығыс Қазақстан
облысымен, солтүстігінде Павлодар облысымен шектесіп жатыр. (1-сурет). Жері
5,8 мың км2. Қарағандыдан 220 км, Талды темір жол станциясынан 13 км жерде
орналасқан.
1915-1920 жылдары – Хлебородный селосы; 1920 жылдан Қарқаралы уезінің
Хлебородный болысының орталығы; 1928 жылдан Қу ауданы; 1965 жылдан
Егіндібұлақ ауданы; 1994 жылдан Қарқаралы ауданы болды. Орталығы –
Қарқаралы. Халқы – 20 784 адам (2005). Оның 92%-і қазақтар, қалған басқа
ұлт өкілдері 1 мамандандырылған шаруашылық бірлестігі, 8 мекен бар.
I. Қарқаралы ауданының физикалық-географиялық сипаттамасы
1.1. Рельефі
Қазақстанның кең территориясы жер бетінің әр түрлілігімен ерекшелініп,
көзге түседі. Мұнда ойпаттар, кең тегіс шұңқырлар, үстірттер мен аласа
таулы массивтер және шыңдарын қар басқан биік таулы аудандар кездеседі.
Қазақстан территориясының орографиялық ерекшелігінің бірі- Қазақтың
ұсақ шоқысы. Ол Қазақстанның орталық бөлігінде орналасқан, батысында Торғай
үстірті мен Тұран ойпатына дейін жетіп, шығысында Сауыр-Тарбағатай тау
жүйелеріне қосылып, оңтүстігінде Балқаш көлі және Бетпақдаламен,
солтүстігінде Батыс Сібір жазығымен шектеседі. Батыстан шығысқа қарай 1200
шақырымға созылған. Бұл ең ежелгі, мүжілген өлке.
Батысында ені 900 шақырымнан астам, ал шығысында 350 шақырымға жуық.
Мұнда миллиондаған жылдар бойы жел мен жаңбыр, ыстық, аяз, қар, ағын су
күшті әсер еткен. Олардың әсерінен бір кездегі биік таулар бұзылып,
аласарып, жазыққа айналған. Тек таулардың негіздері ғана сақталғын.
Сарыарқа орталығы мен шығысында биіктейді де, солтүстікке, оңтүстікке,
батысқа қарай аласарады. Ол Солтүстік Мұзды мухит пен ішкі тұйық алаптардың
арасындағы су айрық болып саналады.
Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс шегінде Егіндібұлақ аймағы орналасқан.
Абсолюттік биіктігі – 460 м, ол ұсақ шоқының өте біркелкі шеткі бөлігін
құрайды. Орталық бөлігіндегі таулы жері жеке тұратын шоқы түрінде,
тегістелген тау және толқынды таулы жазық түрінде бір-бірімен ешқандай
заңдылықсыз және ретсіз алмасады. Ұсақ шақының аралықтарында шоқыаралық
жазықтар таралған.
Жазықтардың теңіз деңгейінен абсалюттік биіктігі 300-800 м шегінде
ауытқиды. Аймақтың солтүстік және солтүстік-батыс бөлігінде өте кең
жазықтар бар. Бұл Айрық және Сарыдала жазықтары, биіктіктері 395 м және 407
м, осы жазықтар батысқа қарай еңкіш болып келеді.
Солтүстік-батыста Ащысу өзеңі арнасының бойында абсолюттік биіктігі
468 м болатын Байпейіс мекені бар.
Қоянды ауылының оңтүстігіне қарай биіктігі 637 м шоқыаралық жазық бар,
ал оңтүстік – шығысында 1054 м. Арқалық тауы мен 1058 м Үлкен Доғалаң таулы
массивтерінің арасында қою қоңыр, яғни қызғылт топырақты кең дала
орналасқан. Оңтүстігінде Саратан аңғары, батысында биіктігі 700-800 м
Құлымбай аңғары орналасқан.
Аңғарлардың ағынсыз, беткей бөлігінде тұзды көлдер мен Сортаңды жерлер
қалыптасқан.
Аймақ территориясындағы шоқылар әр түрлі бағытта орналасқан, жалғыз
немесе топ түрде кездеседі. Мұндағы теңіз деңгейінен ең биік нүктелері бар
келесі таулар: Қоянды тауы, биіктігі 904,7 м; Арқалы массивінің жоғары
нүктесі – Ақ-жол – 807 м; Түлкілі тауы – 939 м; ол Қарасор көлінің
солтүстігінде орналасқан, сол сияқты Қоянды ауылының оңтүстігіне таман
белгісі – 818,9 м Төкпес тау массиві бар.
Егіндібұлақ аймағының солтүстігінде ең биік тау массиві Қу – 1356 м,
орталық бөлігінде 845 м және 970 м Сарытау, Серікбай таулары бар.
Аймағының оңтүстік-шығысында 1091,3 Боқты тау массиві жатыр. Бұл
массив Қарқаралы және Кент тауларына ұқсайды, тек шыңдарының биіктігі төмен
және көлемі аз.
Аймақтың әкімшілдік орталығы – Егіндібұлақ ауылының оңтүстік-шығысынан
45 км жерде ұзын-шынжыр бойымен Арқалық тауы созылған, жоғары көрсеткіші –
1064 м, және осы таудан оңтүстікке қарай абсолюттік көрсеткіші 1057 м Қызыл-
Қойтас тау массиві жатыр.
Жер беті әр түрлі табиғат жағдайларында қалыптасып, дамудың әр
стадияларын басынан кешірген соң рельефінің формалары көп түрлігімен
сипатталады. Сондықтан, зерттегенде рельеф формаларын жіктеген жөн.
Геоморфологияда рельеф формаларын жіктеудің бірнеше түрлері бар.
Рельеф формалары генетикалық жіктегенде шығу тегіне байланысты
топтарға біріккен. Ол берілген табиғат жағдайларында рельеф құрылудың
белсенді факторларын есепке алу негізінде жүреді.
Рельеф құрылыс процестерін басқаратын негізгі факторларға жер
қыртысының тектоникалық қозғалысы мен климат жатады. Біріншісі жер
қыртысының вертикальды түрде орын ауыстырғанда байқалады, ал климат соңғы
кезекте жер бетін тегістеуге ұмтылатын экзогенді процестерге әсерін
тигізеді.
Рельеф формалары Н.С.Подобедовтың зерттеуі бойынша 2 үлкен топқа
бөлінеді: 1. Эндогенді процестердің әсерінен пайда болған. 2. Экзогенді
процестердің әсерінен пайда болған. Осы үлкен 2 топтың өзі тағы бірнешеге
болінген.
Соның ішінде қарастырылып отырған террияториялық рельефінің формасы
үйлу процестері арқасында дамыған. Ол үгілу процесі күннің, ауаның, судың
әсер етуі нәтижесінен тау жыныстарын бұзып, өзгеріске ұшыратады.
Жер бетінің рельеф формаларының қалыптасуы мен дамуы тау жыныстарының
құрақтылығымен байланысты. Соңғысы тау жыныстарының жатуының біркелкілігін,
оның жылу өткізгіштік пен жылу сыйымдылығы, су өткізгіштігі, жарықшақтанды
мен ерігіштігін жатқызады.
Тау жыныстарының физикалық және химиялық қассиеттерінің жиынтығының
тұрақтылық дәрежесін үгілу процесінің факторларына қарап анықтайды. Олар
дамып келе жатқан рельеф формаларының сыртқы кескінінде көрінісін табады.
Бұдан үгілу процестеріне қиын берілетін тау жыныстары рельефтің жағымды
формасын, ал беріктілігі аз жыныстар жағымсыз формасын қалыптастырады.
Үгілу процестері бірінші кезекте ауа температурасының шұғыл ауытқуымен
анықталады, соның ңәтижелерінде тау жыныстары жылу өткізгіштік және жылу
сыйымдылық қасиеттеріне бағынышты болады. Жыныстардың жылу өткізгіштігінде
үлкен температуралық айырмашылық- жыныс массаларының қарқынды түрде
бұзылуына әкеледі.
Үгілу процесінің тездетілуіне тау жыныстарының қабаттаса орналасқан
жарықшақтық қасиеттері әсер етеді. Үгілу процесі әсерінен тау жыныстары әр
түрлі формадағы ірі кесектерге бөлінеді, яғни плита және матрас тәрізді. Ал
матрас және плита тәрізді кесектер граниттерге тән. Осы магмалық
жыныстардағы үгілу пішіні жан-жағы дөңгеленген үлкен плита және осындай
плиталардың горизонтальды түрде бірінің үстіне бірі кішкене алдына қарай
еңкейген болып жабысып келеді.
Геоморфологиялық құрылыснда Аймақтағы таулар – таулы рельефті орта
және аласа таулар. Күмбез тәрізді шыңдар жіңішке сызылған, тік немсе еңкіш
құзды баурайлар терең және кең аңғарлармен тік құрайтын тар үңгірлермен
бөлінеді. Тау аралық аңғарлар әлсіз оңделген. Түбі 3-4 м-ден бірнеше
ондаған сантиметрге дейін, қуаттылығы аз, борпылдақ төрттік шөгінділерімен
толтырылған. Себебі: төртік шогінділер жас кайнозой эросының шөгінділерінен
шығады. Орогенді беттері 1000 м-ден төмені ұсақ шоқылы таулы өлке мен
төбеге жатады, биіктіктері 600-1000м төбелер биік, ұсақ төбелі немесе
шоқылы таулы өлкеге, 300-600 м – орташа төбелі тауларға, 0-300 м – аласа
төбелі тауларға жатады. 1000м – ден асатын рельефті тік және еңкіш құзды
баурайлы ұсақ шоқылы аласа тауға жатқызады. Осындай жер беті гранитоидты
жыныстардың таралу шегінде басым дамыған. Тұтасымен алғанда Қазақтың ұсақ
шоқысы – ертедегі қатпарлы өлке, ол палеозойға дейінгі және палеозой
шөгінділермен (сланец, эктас, құмтас, конгломерат), яғни граниттің үзінді
интрузияларынан түзілген. Гранитті массив перифериясында таулы қыраттар
күмбез тәрізді шыңдар мен еңкіш баурайлы болып келеді. Олар араласатын және
жалғасатын жыныстар гранитті массивті қоршап орналасады. Бұл қыраттар аласа
тауға және төбелі тауға жатады.

1.2.Геология, тектоника және пайдалы қазбалары.
Қазақтың ұсақ шоқысының геологиялық даму тарихы өте ұзақ және күрделі
болып келген. Палеозойға дейін мұнда геосиклинальды зона болған. Төменгі
силур мен кембрий кезеңінде әр әсердерін ұсақ теңіздер алып жатқан. Олардың
үстінен шығу тегі вулкандық аралдар көтеріліп тұрған.
Құрғақ жер конфигурациясы жер қыртысы қозғалысының әсерінен де,
теңіздің әсер етуі нәтижесінен де жүреді. Төменгі силурдың аяғында күшті
қатпар құрылды (каледан қатпарлығы), нәтижесінен Қазақтың қатпарлы өлкесі
түзілді.
Жоғары силурда теңіз алып жатқан жер көлемі біртіндеп азайды. Теңіз
Орталық Қазақстанның шығыс бөлігін алып жатты.
Девон кезеңінде тау құрылу процесі әлсіз болды. Девонның аяғында
трансгрессия жүрді, теңіз Орталық Қазақстанның шығыс бөлігін басады.
Корбон кезеңінде теңіз қайтадан құрлықты басады. Бұл кезең климаты
жылы ылғалды болды.
Карбонның орта кезеңінде таулы аудандардың қарқынды түрде бұзылу
процесі басталды, Орталық Қазақстанда өзінше геологиялық фация қалыптасады
– қызыл құмтастар, сланец және конгломераттар. Соңғысы барлық жерде
кездеседі. Орта карбон кезеңіндегі рельефтің дамуында Қарқаралы тауының
көптеген интрузиялық байланысты.
Палеозой эрасының аяғында пермь дәуірінде бар территорияны
континентальды жағдайдағы ыстық, құрғақ климат басым болды. Карбонның
ортасынан басталған герциндік қатпарлық пермьнің ортасында аяқталып Қазақ
қатпарлы өлкесінің көтерілуін аяқтады.
Сонымен мезозой эрасының басында Қазақ қатпарлы өлкесі каледон және
герцин қатпарлық процестерін басынан өткізіп, теңіз деңгейінен төменгі
батпайтын жер қыртысының қатты бөлігіне айналды.
Триас кезеңінде климаттың ыстық, құрғақ болуы үгілу қыртысының
қалыптасуына әкелді. Одан кейінгі кезеңдерде, яғни үштік дәуір кезеңінде
климат жылы, қоңыржай ылғалды болды, кейін біртіндеп климат құрғай
бастайды. Үштік дәуірдің аяғында суиды, атмосфералық жауын-шашын көлемі
ұлғайды.
Төрттік дәуірде мұз басу басталады. Осы дәуірде климат қатты өзгерді,
ылғалды суықтан жылы құрғақ болып. Осы дәуірдің аяғындағы физико-
географиялық жағдай кәзіргіге ұқсас болып келеді. Сонымен климаттың
құрғауы басталады.
Тектоникалық құрылымында Аймақтың батыс бөлігі, яғни Түндік өзенінің
батысын ала герцин қатпарлығы облысы, яғни синклинальды зона алып жатыр.
Калеозон қатпарлығы облысының антиклинальды зонасы осы ауданның шығыс
бөлігінде жатыр. Аймақта бірнеше тектоникалық бұзылыстар бар. Оның ішінде
терең кететін бұзылыстар аудан территориясы шегінде Қарасор көлінен
солтүстікке қарай, Түндік өзенін шығысқа қарай 3 рет қиып өтеді. (1.2. –
Сурет)
Аймақ пайдалы қазбаларға бай емес. Жер қайнауында мыс рудаларының,
құрылыс материалдарының қорлары барланған.

1.3.Климаты
Қазақстан Респубуликасы Евразия материгінің орталық бөлігінде
орналасқан. Сондықтан климаты шұғыл континентальды. Осы шұғыл
континентальдылық Қазақтың ұсақ шоқысының шығысына қарай орналасқан
Егіндібұлақ аймағына да тән.
Аймақтың климаттық жағдайы Баянауыл, Қарқаралы, Қайнарда орналасқан
метеостанция көрсеткіштері бойынша сипатталады.
Аймақ дала зонасында орналасқандықтан жылудың көлемі ұлғаяды,
атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері азаяды және климаттың
континентальдылығы шығысқа қарай өседі, яғни далалық аудандар климаттың
құрғақ, шұғыл континентальдылығымен сипатталады.
Жаз кезеңіндегі булану атмосфералық жауын-шашыннан 3-7 рет асып
түседі. Климаттың шұғыл континентальдығы қыстың қатаңдығымен, жаздық
температураның жоғарлығымен, су молшердегі атмосфералық жауын-шашын мен ауа
температурасының жылдық және тәуліктік амплитудасының алшақтығымен
көрсетіледі. Климаттың континентальдылығы Сібір антициклонының әсерінен
шығысқа қарай өседі.
Жалпы бүкіл Қазақстан далаларына ауарайының антициклондық режимі
басым: күн сәулесі мол (жылына 2500 сағат), жазда құрғақшылық пен аңызақтық
жел соғады, ал қыста күшті аяз болады.
Өсімдік вегетациясы үшін жылдық жылы және суық вегетациондық
кезеңінің ұзақтығын анықтайтын көктемгі және күзгі +50 шамасынан өтетін
орташа тәуліктік ауа температурасының маңызы зор. Барлық Қазақстан
далаларының, оның ішінде қарастырылып отырған ауданның климатының жағымсыз
жағы – ылғалдылықтың жетіспеушілігі мен ауа-райы тұрақсыздығы, топырақтың
тоңазуы мен қатуы.
Атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері барлық дала зонасы шегінде
200 мм-ден – 300 мм-ге дейін ауытқиды. Ал осы аудандағы жауын-шашынның
жылдық мөлшері 300-360 мм. (1-3 кесте).
Жылдық мөлшерінің 60-70% жылдың жылы мезгіліне келеді. Вегетациондық
кезеңнің ұзақтығы 170-180 күнге созылады.
Жазғы уақытта ауданың ылғалдылығы төмен болғандықтан вегетациондық
кезенде климаттың құрғақшылығына әкеледі. Жаздағы салыстырмалы орташа айлық
ылғалдылығы 34%.
Шуақты күндердің ұзақтылығы жылына 2300-2400 сағат, оның ең жоғарғы
мәні шілде айына келеді. Радиацияның жылдық жиынтық мәні 100 ккалсм2, ал
шашырынды радиациясының жиынтық мәні 48 ккалсм2. Негізі, облыс климатына
ықпалын тигізетін 3 типті ауа массалары бар. Олар: арктикалық, полярлық,
тропиктік. Жылдың суық мезгіленде ауа-райы қалыптасуына азияттық
антициклонның батыс тармағы күшті әсер етеді.
Қыста бұл аймақта ауа-райының антициклондық сипаттама болуы, яғни
төменгі температураның басым болуы тән. Орташа қаңтар температурасы
солтүстік – шығыстан, солтүстік-батысқа қарай – 14,40 С – тан - 17,90 С-
қа дейін ауытқиды. (1.3. сурет) Ауа температурасының абсолюттік минимумы –
450 С, - 520 С. Қысқы атмосфералық жауын-шашын мөлшері жылдық сумманың 37%
құрайды. Қар жамылғысы суық мерзімде тұрақты, 140-160 күнге дейін
сақталады, бірақ біркелкі таралмайды, яғни ойпаңды жерлерде жиналып қалады
да, тау басында өте аз болады. Қар жамылғысы 30 см-ден аспайды. Қыс кезінде
үнемі болып тұратын жылымықтар егіс даласынан қарды кетіреді. Қысқы ауаның
төменгі температурасы мен қар жамылғысының аз болуы жекелеген жерлерде
топырақ қабатының 150-220 см-ге дейін қатуына әсерін тигізеді. Кейде күшті
желдер болып тұрады. Осы күшті желдер көбінесе төмен температураларда –
150, - 200 ақпанда болады. Жылдық суық мезгілінде жел режимі негізінен
Сібір антициклонының батыс тармағының ықпалы әсерінен қалыптасады.
Қарашадан наурызға дейін жел жылдамдығының орташа айлық мөлшерінің артуы
байқалады. Жел жылдамдығының неғұрлым жоғарғы орташа айлық мәні наурызға
6,8 мсек, сәл төмені ақпан мен желтоқсанға келеді. (6,5 мсек және 6,1
мсек). Жел жылдамдығының ең жоғарғы көрсеткіші – 37 мсек, ол 20 жылда 1
рет қайталанады. Мұнда басқа зонаға қарағанда, көктем қысқа болады. Ондағы
орташа тәуліктік температураның тез өсу күннің суытуына әкеледі. Көктемгі
суытулар мамырдың ортасында аяқталады. Кейде солтүстік-батыс немесе
солтүстік арктикалық ауаның енуіне байланысты суытулар маусым айының
басында да болады.
Кеш түскен көктемгі уақытта, әсіресе құрғақшылық жылдарда жел эрозиясы
қарқында түрде байқалды. Ол үнемі 10 мсек болып келетін солтүстік-шығыс,
Оңтүстік-батыстан соғатын шаңды борандармен байланысты. Шаңды борандар
күндізгі уақытта болады және орта шамамен 40-45 минут ұзақтыққа созылады.
Жел эрозиясы бұл дала зонасында ауыл шаруашылығына үлкен зиян шектіреді –
жыртылған жердің көптеген мың гектарлардағы топырақтың құнарлы қабатын
ұшырып әкетеді. Көктемде ауа температурасы тез көтерілуімен, ал күзде – тез
түсуімен ерекшелінеді.
Дала зонасында жаз ыстық, ылғалдылығы аз болады. Орташа шілде
температурасы +18,50 С-тан +220 С-қа дейін, ал абсолюттік максимумы +400 С-
қа дейін.
Осы аудандағы жылдың жылы уақытының ұзақтығы 140-150 күнге, ал суық
күн уақытының ұзақтығы 180-200 күнге тең.
Біз басында айтып кеткендей жауын-шашынның көп мөлшері жылдың жылы
кезеңінде нөсер түрінде түседі деп, енді осы Қарқаралы метеостанциясының
көрсеткіштеріне көз жіберсек, мынандай: маусымда – 53 мм, шілдеде – 51 мм,
тамызда – 43 мм. Осы көрсеткіштерді басқа айлармен салыстырсақ мынандай:
ақпанда – 8 мм, сәуірде – 24 мм, қазанда – 29 мм. (1.3. диаграмма)
Құрғақшылық жылдар 15-20 жылда 1 рет болады. Соңғы 30 жылдан астам
уақыт ішінде 3 рет (1955, 1963, 1974) қуаңшылық болды.
Қуаңшылықтың 2 түрі болады. Оның бірі – табиғи процесс, оны табиғат
белгілі бір уақыт аралығында, өзі қалпына келтіре алады. Екіншісі –
антропогендік, яғни адамның әрекетімен байланысты процесс. Оны қалпына
келтіру қиын және өте көп мерзім керек. Осындай құрғақ кезеңдерде топырақты
ұшырып әкететін, территорияны құрғататын күшті желдер байқалады.
Жергілікті жердің рельефінің таулы болуына байланысты, жауын-шашынның
көп бөлегі топырақта жиналмайды, төмен қарай ағын кетеді. Ыстық күндері тез
буланып кетеді.
Жазғы кезеңде Солтүстік және Солтүстік-шығыс бағыттағы желдер басым,
жылдамдығы 3-5 мсек, қысқы кезеңде Оңтүстік-батыс және Оңтүстік желдер
басым, жылдамдығы 4-6 мсек.
Күз жергілікті жерде кем дегенде 2 айға созылады. Ол кәдімгідей
қырқүйектің басынан басталады да, қазанның аяғында бітеді. Күз-ашық ауа
райымен сипатталады. Бірінші үсік қырқүйектің 2-ші жартысынан бастап
түседі.

Кесте № 1 Метеостанция мәліметтері бойынша
климаттық сипаттама
Айлар ауа t0 С жауын-шақар жел Ауаның
шын жамылғы-жылдамдысалыстырмал
мөлшері сы см ғы, ы
мм мсек ылғалдылығы
, %
көп а б с о л ю т
жыл-дық
орташа
max min
қаңтар -14.4 5.1 -34.7 8 20 15 73
Ақпан -13.8 5.2 -28.5 8 25 12 72
Наурыз -8.4 4.5 -23.7 13 18 14 73
Сәуір 2.1 17.7 -25.3 24 2 16 64
Мамыр 10.7 26.1 -1.9 40 0 9 56
Маусым 15.6 24.1 3.6 53 0 6 57
Шілде 18.0 29.0 8.1 51 0 5 58
Тамыз 15.7 31.6 -0.7 43 0 7 59
Қыркүйек 9.8 28.6 -5.0 32 0 6 61
Қазан 1.8 23.6 -13.4 29 0 13 66
Қараша -7.1 11.9 -23.5 17 8 4 73
Желтоқсан -13.1 9.4 -23.9 10 13 4 75
Жылына 1.4. 31., -34.7 328 14 9 66

Қарқаралы метеостанциясынан алынған мәліметтер
Қарағанды облысы территориясы 4 климаттық ауданғы бөлінеді:
а) қоңыржай-салқын; б) қоңырдай жылы, ұсақ шоқылы қуаң; в) қоңырдай
жылы қуаң; г) жылы қуаң.
Аймақтың оңтүстік бөлігі – қоңыржай салқын ауданға жатады. Бұл жер
біршама ылғалды өңірге жатқанмен, өсімдіктердің дұрыс өсіп - өнуіне мөлшері
аз. Агроклиматтық жағдай ерте себілетін жаздық дәнді-дақылдарды, қияр,
капуста, қарақұмық, картоп өсіруге болады.
Қоңыржай жылы ұсақ шоқылы қуаң ауданға аймақтың солтүстігі жатады.
Вегетация маусымы 130-135 күнге созылады. Қоңыржай жылы қуаң ауданға
аймақтың солтүстік-шығысы кіреді.

1.4.Гидрография
Аймаққа кіретін өзендер ағынсыз тұйық Қарасор көле мен Ертіс алаптарына
жатады. Сонымен қатар суының аздығымен көзге түседі, өйткені су бетіндегі
булану – атмосфералық жауын-шашыннан басым. Өзендердің көбісі еріген қар
суымен қоректенеді. Ертіс өзені алабына жататын Түндік өзені өзінің суын
Ертіске дейін апармай, Батыс Сібір жазығының оңтүстік-батысындағы ағынсыз
көлдерге құяды. Бұл өзеннің ұзындығы – 303 км, су жиналатын алқабы – 10400
км2. Сәуір – мамыр айларында тасиды. Өзеннің Балатүндік, Қызылашты, Қарасу,
Кошубай атты салалары бар.
Өзен торының жиілігі 0,07-0,09 км2 Аймақ терристориясының гидрографилық
торы барлық таулы жердегі секілді тау аралық аңғарлар мен шатқалдар
жүйесіне ұштарстырылған, және көл шұңқырларында аяқталады.
Рельефтің бөлшектенуі атмосфралық жауын-шашынның таралып кетуіне және
уақытша мерзімдегі гидрографиялық тордың дамуына әкеледі. Көктемде ұсақ
өзендердің суы молайып, арнасынан асып тасиды. Тасуы 10-15 күнге созылады,
ал жазда осы ұсақ өзендер кеуіп қалады. Өйткені жоғарыда айтылғандай,
өзендер қар суымен қоректенеді және жер асты сулары 10-20 м төмен
орналасқан. Жазда су деңгейі төмендеп, өзендер тым таязданып, қарасуларға
бөлініп, суының тұздылығы артады да тартылып қалады.
Су режиміндегі басты ерекшелік – сәуірдің бірінші ширегінде басталып
көктемгі су тасуы.
Өзендердің жылдық ағынының негізгі бөлігі (70-95%) көктемге келеді.
Өзендер қарашада толығымен қатады. Суы мол жалдары бірқатар өзендер 0,5-0,6
км-ге жайылып кетеді. Өзен арналарының ені 15-30 м –ден аспайды.
Аймақтың негізгі артериясы – жыл бойында тұрақты ағыны бар Талды
өзені. Ол Қарасор көл алабына жатады. Ұзындығы – 129 км, су жиналатын
алабы – 4609 км2. Талдының көктемде тасыған суы Балықтыкөлге құяды.
Көктемгі қар суымен және жер асты суымен қоректенеді. Суының минеральдылығы
0,2-1,0 гл. Қыста қатады. Өзеннің жоғарғы және ортаңғы ағысы таудан
басталып, төменгі ағысы жазық жермен өтеді. Жағалауы жазық, түбі құмды.
Құйылатын кішкене өзендері бар, оған Қызылкеніш, Қарағаш, Жалған жатады.
Аймақ территориясында Қарасор және Балықтыкөл атты көлдер бар.
Көлдердің қазан шұңқырлары жайдақ, жағалары аласа көлдер. Қарасор беткі
және жер асты суы ағындарының базисі болып саналады. Бұл көл Оңтүстік-батыс
шетінде орналасқан. Қоянды кеңшарынан батысқа қарай 4 км жерде теңіз
деңгейінен 621,5 м биіктікте жатыр. Ауданы – 154 км2, ұзындығы – 43,5 км,
ендірек жері – 7,3 км, ең терең жері – 2,5 м. Суының көлемі – 160 мың м3.
Құламалы жағасының биіктігі 8 м-ге дейін жетеді. Көктемде еріген қар суымен
толысады. Қарасорда 14 сала құяды. Ірілері: Талды, Қарасу, Барақ, Есенаман,
Кемер. Су беті қарашаның аяғанда қатып, сәуірдің 2-ші жартысынан бастап
ериді. Суының минералдылығы жоғары, өте кермек.
Балықтыкөл көлінің ауданы – 26,5 км2, ұзындығы – 6,8 км. Түбі толқынды,
құмдақ, лайсаң. Суы тұзды. Көл суларының минералдылығы 35-41 гл. Көл
түбінде емдеу орындарында пайдаланатын күкіртті – сутекті шипалы сұр балшық
тұнған.
Жер асты суы 8-20 м тереңдікте жатады, тек өзен оңғарларында тереңдігі
4-5 м-ге ашылады. Жер асты сулары өте минералданған. Сулардың жер бетіне
шығуы сайлы, жыралы, ойпаңды жерлерде байқалады. Аудан территориясында
сумен қамтамасыз етуге жарамды тұщы жарықшақты сулар кең таралған. Ертедегі
көмілген аңғарлар шөгінділеріндегі жер асты сулары пласт типіне жатады және
күшті минералданған.
Даланың қабат суларының басым көпшілігінің тұзды немсе сортаңды. Шоқы
мен тауларда және олардың шлейфтерінде жер асты сулары топырақ бетіне бұлақ
түрінде шығады, бірақ олар үнемі топырақты тұздап күзде кеуіп қалады.

1.5.Топырақ жамылғысы
Қарағанды облысы бойынша негізінен қызғылт топырақ басым келеді. Ал
аймақ территориясы құрғақ дала зонасында жатыр. Сондықтан бұл жерді алып
жатқан зональды топырақ түрі қою қызғылт топыраққа жатады.
Қою қызғылт топырақтары территорияның жазық бөліктеріне тән және
шоқыаралық аңғарлар мен жазықтарды алып жатыр. Осы топырақтың әр түрлері
жер өңдеуге негізгі қажетті қор болып табылады. (1.5. сурет).
Ұсақ шоқының тік беткейлерінде, кейде аңғарларда толық дамымаған,
қуаттылығы аз қою қызғылт топырақтар алады.
Түздалмаған, сілтіленбеген топырақтың осы түрлері, егер рельеф жағдайы
қолайлы болса, егін шаруашылығында пайдалануға болады.
Ұсақ шоқының беткейі мен шыңдарында өзінің сілтіленгенімен,
шықырлануымен сипатталатын қою қызғылт аз дамыған топырақтар тараған. Бұл
топырақтар тек қана жайылымға жарамды жер ретінде қолданылады. Тұздануымен
сортаңдануына байланысты қою қызғылт топырақтар әр түрлі болып келеді.
"Казгипрозем" институтының кешенді зерртеу бөлімінің зерттеуі бойынша
Егіндібұлақ аймағы территориясында көрсетілген толық профильді топырақтар
арасында сортаңдалмаған, аз сортаңдалған, сортаңды, қатты сортаңдалған,
сорлы-сортаңды, карбонатты, карбонатты-сарлы топырақтар кездеседі.
Бұл топырақтардың әр түрлілігі жер асты суының орналасу тереңдігімен
байланысты болады.
Механикалық құрамына байланысты толық және толық емес профильді
топырақ арасында саздақ топырақтар басым.
Жер асты суымен, жер беті ағын суымен қосымша ылғалданып отыратын
жазық жер участоктарында шолғанды қазғалт топырақтар алып жатыр. Сонымен
қатар, Егідібұлақ аймағындада сортаң жерлер көп тараған. Аудан
территориясында жер асты суымен байланысы жоқ далалық сортаң, минералды жер
асты суымен кезеңді түрде байланысқан шалғынды-далалық сортаң және жер асты
суын үнемі сіңіретін шалғынды сортаң топырақтар бөлінген.
Аймақ территориясының солтүстік-шығыс бөлігінде жатқан айыстар мен көл
маңайындағы тұзды жаныстарда қалыптасқан кәдімгі сор топырақ тараған. Өзен
арналарында аллювиальды топырақ кездеседі.
Топырақ жамылғысы шұбарлылығымен сипатталады. Кейбір топырақтар бір-
бірімен сәйкес келіп шұбарлылық түзе кешенді түрде кездеседі.
Аймақ территориясында кездесетін топырақтардың жүйелі тізімі:
1. Қою қызғылт сортаңдалмаған және әлсіз сортаңдалмаған саздақ
топырақтар.
2. Қою қызғылт карбонатты, карбонатты-сартаңды саздақ топырақтар.
3. Қою қызғылт әлсіз дамыған сортаңды-саздақ топырақтар.
4. Қою қызғылт қуаттылығы аз сортаңды создақ топырақтар.
5. Қою қызғылт әлсіз дамыған, қабыршақты-создақ әлсіз, орташа, күшті
ұсақталған топырақтар.
6. Шалғынды қызғылт сортаңдалмаған және әлсіз сортаңдалған создақ
топырақтар.
7. Шалғынды қызғылт сортаңдалмағын топырақтар.
8. Шалғынды батпақты саз балшықты топырақтар.
9. Далалық сор, шалғынды-далалық және шалғындық топырақтар.
10. Кәдімгі сортаң, шалғындық сор топырақтар.

1.6.Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.
Дала зонасының табиғат дағдайы солтүстіктен оңтүстікке қарай елеулі
өзгереді. Сондықтан, осы зонаны В.М. Чупахин 2 түрге бөлген: солтүстік және
оңтүстік.
Солтүстік далаға тамыр жүйесі жақсы дамыған шоптесін өсімдіктер тән.
Ал оңтүстік дала әр түрлі шөптесін өсімдіктердің әлсіз дамуымен, боздың
басым болуымен сипатталады.
Солтүстік даланың топырағы кәдімгі оңтүстіктің измусы аз қара
топырағы, ал оңтүстік даланың топырағы қою қызғылт болып келген.
Аймақтың территориясы оңтүстік дала подзоналық шоқылы құрғақ далалы
ауданға жатады. Құрғақ дейтін себебі: жазда ауа температурасының жоғарылығы
қарқынды буланумен қабаттасады. Топырақ қатты құрғайды, сондықтан
өсімдіктер жазда күйе бастайды. Даланың әдемі жасыл реңі жаздың ортасына
жетпей сары түске айналады.
Климат шұғыл континентальды болғандықтан жатаған өсімдіктер басым. Бұл
ауа температурасының жазда жоғары болып, жауын-шашын мөлшерінің аз түсуіне
байланысты болады. Сондықтан далаларда шөптесін өсімдіктер мен жартылай
бұталы өсімдіктер дамыған, олардың өсіп-өнуі жаздағы ылғалдылықтың аздығына
бейімделген. (1.6.1. сурет)
Далалық өсімдіктерден тар, оратылған жапырақты шымдық өсімдіктер
кездеседі. Оған: ақ селеу, бетеге, боз жатады. Бұл жерлерде сол сияқты
өлең, бұршақ тұқымдастар және эфемерлер өселі. Тұқымдардың өсу уақытына
байланысты күздік және жаздық фермалары бар.
Дала өсімдіктерінің түрлеріне бетеге, әр түрлі жусандар, қараған,
тобалғы жатады.
Дала өсімдіктері бірлестігінің жамылғысының 55-80% тау аралық
жазықтарда тараған. Тау аралық жазықтардың арасында Шренк жусаны кездеседі,
ал топырағы сортаңды жердің өсімдік жамылғысында бидайық, айрауық, ши, қияқ
секілді өсімдіктер тараған. Тау етегіне қарай ылғалдың жеткілікті жерінде
бұтақты бидайық, жусан, кермек пен көк шұнақ бетеге өскен. Даланың бозды-
бетегелі бөліктері қазіргі уақытта жыртылып тасталынған. Табиғи
өсімдіктердің орнына пайда болған дақылдармен қатар арам шөптер шықты, оған
қалуен, қарасұлы, ермен, қурай жатды. Сол сияқты бидайық көп, ол белгілі
бір уақыт уақытта көде мен бозбен алмасады. Аймақтың көп бөлігін алып
жатқан ұсақ шоқылар мен тауларда құрғақ даланың сол өсімдіктері дамыған,
бірақ шөптің биіктігі өте сирек 45-70%, және де шөптің бітіктігі шыңдарында
сирек, төмен, ал сайларында қалың және биік болып келеді. Бұның былай болу
себебі: жауын-шашын, яғни қар не жаңбыр жауғанда шыңдарында тұрақтамай
төмен қарай сайды қуалап ағып кетеді. Бар ылғал сайға жиналады. Сондықтан
сайлы жердің топырағы шыңдарына қарағанда құнарлы болады.
Сортаңдылығы байқалатын етегінде Шренк жусаны, ақ мамық, атқұтыртқан,
төскейшөп тараған, ал ылғалдылығы мол жерде шалғындық қоңырат, айрауық,
ұзын қияқ кездеседі. Тау аралық аңғарлар мен жазықтарды бөлектейтін айпаңды
жерлер мен сай түбінде жоғары қою шөп жамылғысы бар әр түрлі шөпті-
айрайықты өсімдіктер тараған.
Әр түрлі шөптілік қамыстар, сиыр жоңышқадан, миядан, тарыдан,
жолжелкеннен, шалғындық қазтамақ гүлден, қызылбояушөптен тұрады.
Шалғынды топырақтың сортаңдануы жағдайына айрауық, бидайық, шалғындық
қоңырат, ал тұздануы нәтижесінен ақ мамық, сорланған жусан басым келеді.
Өзен бойы мен шымдалған арнаның түбінде ұзын қияқ, Шренк жусаны,
жылтыр ши, кейде қарақат пен там кездеседі. Тау беткейлерін бөліп тұратын
сайларда қайыңнан, көктеректен тұратын шоқ ормандар кездеседі.
Гранитті массивтерінде сиретілген терек орманы өскен.
Талды өзеннің жайылмасында бұталы өсімдіктер таралған. Оған көктал,
үшқат, итмұрын жатады.
Қарағайлы және қайыңды орман Сарыарқының көтеріңкі бөлігі Қу тауында
да өседі. Қу тауында биіктік белдеудің іздері байқалады.
Тау бастарында субальпілік өсімдіктердің журнақтары сақталған.
"Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына" енгізілген сирек кездесетін
өсімдіктер кездеседі. Осы сирек кездесетін өсімдіктерге Қарқаралы
бөріқарақаты, жіңішке көкнәр жатады.
Дала зонасының жануарлар әлемі орманы-дала жануарларына қарағанда,
шөлейт фаунасына жақынырақ.
Аймақ территориясында сүтқоректілердің, құстардың, бауырымен
жорғалаушылардың түр-түрі кездеседі. Ашық оңірлерде суыр, шалғындар мен
орман шеттерінде су егеуқұйрығы кездеседі. Ормандар мен бұталар арасында
кәдімгі тышқандар мекендейді. Қояндардан ақ қоян тіршілік етеді, далаларда
түлкі мен қасқыр кездеседі. Қыста шекілдеуікті, бозторғайды, сарышымшықты,
көк қарғаны тағы басқа құстарды кездестіруге болады. Шалғынды дала
бозторғайға бай. Шөп жамылғысының жатағандығы мұнда суырдың, дала
шоқылдағының, үлкен қосаяқтың, кішкене сарышуақтың көптеп таралуына
себепкер.
Құстардан қара және ала қанатты бозторғай, қылқұйрық, дала торғайы мен
жамансары мекендейді. Сол сияқты көкек, жабайы кептер, тағанақ бар.
Дала зонасы шөбінің молдығы және қар жамылғысының жұқалығына арай
ертеден тебіндеп жайылатын тұяқты жануарлар көп болған. Бқл жерлерге
табындап киіктер келеді. Облыстың бірқатар тау массивтерінде, яғни Үлкен
Бүркттіде ғылым үшін маңызы зор шоридтік суырлар мекендейді.
Балықтыкөл су айдынында кездесетін балық түрі онша көк емес, олар
шортан, алабұға, оңғақ, моңке, лақа, аққайран, шабақ балық; сонымен қатар
сазан, доңмандай, ақ амур жерсіндірілген.
Негізгі Қарағанды облысы бойынша 4 заказник бар. Оларға Ақдің,
Белағаш, Қарқаралды, Қу заказниктері жатады. (1.6.2. сурет)
Қу зоологиялық заказнигі облыстың шығысында Егіндібұлақ ауылына жақын
жерде орналасқан.
Бұл заказниккке Бақты да кіреді. Заказникті құру мақсаты – табиғатты
қорғауға жақсартудың нақты шараларымен қатар жануарлар мен өсімдіктер
дүниесінің сирек кездесетін және жайылып бара жатқан түрлерінің толық
тізімін жасауды, өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің санын анықтап,
"Қазақстанның Қызыл кітабына" енгізілген объектілердің жағдайына бақылау
жүргізу.
Заказник жерін селеулі – шөптесін және табылғы, ырғай, итмұрын
бұталары, қарағайлы, қайың – көктерек орманы өскен, шалғынды таулы дала
алып жатыр. Жартастардың көлеңкесіндегі сирек кездесетін биік тау
өсімдіктері сулялық ботакөз, көк сабақты астрогүл, шеремен гүл, овчинников
шатыры, жартас ботакөзшесі, жаңғар қызылбояуы, табан тәрізді және тармақты
өлең шоп, бозарған ожика өседі.
Жануарлар дүниесі қазақтың таулы өлкесіне тән келеді. Аңдардан елік,
қасқыр, түлкі, ақ қоян, борсық, ақ тышқан, байбақ, дала күзені, қызыл және
сопақ бассұр тышқан, құстардан – құр, шіл, үкі, құлақты жапалақ, үлкен
шұбар тоқылдақ, сасық көкк кездеседі.
Заказник жерін мекендейтін арақар, бүркіт, қара ләйлек "ТМД Қызыл
кітабы" мен "Қазақстанның қызыл кітабына" еңгізілген.
Осы территория арқылы сұр тышқанның, байбақтың, сұр суырдың тараған
шекарасы жатыр. (1.6.2. сурет)
Аймақтың батысында, яғни Қарасор көлінің солтүстік бөлігін ала
жерсіндірілген ақ тиін таралған шекарасы өтеді.

II. Қарқаралы аймағына экономикалық-географиялық сипаттама

2.1. Жер қоры және оны пайдалану.
Жалпы аймақ бойынша жердің көлемі – 136572 га. Осының ішінде ауыл
шаруашылығына жарамды жерлеге: жайлым, жыртылған жер, шабындық жатады.
Ал енді осының ішінде жыртылған жерге тоқтасақ, оның аймақ бойынша
көлемі – 110541 га.
Жыртылған егістік жерлерде өсетін мал азықтық дақылдарға: көп жылдық
шөптер (аралас шөп, бидайық тұқымдас шөп, жоңышқа), бір жылдық шөптер
(аралас доқылар, күздік қара бидай), сүрлендік шөптер (негізгісі – жүгері)
жатады.
Климаттың құрғақшылығына байланысты ауданның әдеуір суарылмайтын
жерлерінде мал азықтық дақылдардан жоғары өнім алу қиын. Жекелеген
құрғақшылық жылдары өнімнің төмен болуына байланысты жалпы өнімді жинауы
төмендеді. Соған байланысты азық өндірісі үшін суармалы жер көлемін едәуір
өсіру керек болды.
Аймақтың табиғатына байланысты арзан азықтың көзі болып жайылым мен
шабындық жатады. Аудан бойынша жайылымның көлемі – 109433 га, ал
шабындықтың көлемі – 14466 га.
60 – жылдардан бастап табиғи шабындықтың көлемі азайды. Мұны 2 түрлі
себеппен түсіндіруге болады.
Біріншіден – топырағы күшті сусыз аңғарлы жердегі шабындықтың бір
бөлігі тыңайған жерлерді игеру жылдарында дәнді дақылдарды егу үшін
жыртылып тасталынған. Екіншіден – шабындыққа жарамды жерлердің белгілі бір
бөлігі жер асты суының деңгейінің төмен түсуіне байланысты далаға айналып
кетті.
Ал жайылымның көлемі кеңейді. Бұл мемлекеттік жер қорынан қайтадан
құрылған шаруашылықтарға жайылымды бөліп берумен және ауыл шаруашылығына
керек емес жер бөлігін жайылымға айналдыруымен түсіндіріледі.
Малдардың, әсері қойлардың қыстан аман-есен шығуына, құнарсыз азықтың
қорының көк болуына байланысты. Азықтың осы түрін дайындау үшін жыл сайын
жайылымның шөптерін жинайды.
Мелиорациясыз жайлымды түпкілікті жақсартуға жарамды жерлерге шалғынды-
қызғылт топырақтар жатады. Бұл топырақтардың жақсы табиғи өнімділігі бар,
соған байланысты шабындыққа және сапасы орташа жайылымға қолдануға болады.
Осы топырақтардың измуспен, азотпен, фосформен қамтамасыз етілуі жақсы.
Мұндай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.