Кәсіпорынның активтерді қалыптастыру көздерін жетілдіру
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Кәсіпорынның активтерді қалыптастыру көздерін жетілдіру
На тему:
Мамандығы 050509 Қаржы
Специальность 050509 Финансы
Орындады: ________________ Муталлапова С. С., ФК-41
Выполнил:
Жетекші ________________ аға оқытушы Жусупов Р. С.
Руководитель
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі________________ э.ғ.к., доцент Искендирова С.К.
Зав. Кафедрой
Көкшетау 2011
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Кәсіпорын активтерінің жалпы сипаттамасы мен ұйымдастырылуының теориялық
негізі
1.1 Кәсіпорынның айналымнан тыс активтері
5
1.2 Кәсіпорынның айналым активтері (айналым құралдары)
14
1.3 Кәсіпорынның активтерді қалыптастыру көздері
24
2 Айыртау элеваторы жшс мысалында кәсіпорынның активтер жағдайын
сипаттау мен талдау
2.1Кәсіпорынның негізгі экономикалық-техникалық көрсеткіштері
31
2.2 Кәсіпорынның қаржы жағдайы мен төлем қабілеттілігін талдау
34
2.3 Кәсіпорын табыстылығы мен активтерінің тиімділігін талдау
51
3 Кәсіпорынның активтерді қалыптастыруды жетілдіру мәселелері
3.1Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту және кәсіпорын активтерінің
өтімділігін арттыру
59
3.2 Қазіргі кезде кәсіпорынның активтерді басқаруының тиімділігін
арттыру жолдары
67
Қорытынды
72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
75
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында кез-
келген кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлем және несие қабілеттілігі оның
қажетті өндірістік активтермен қамтамасыз етілуімен тікелей байланысты.
Өндірістік активтерді қалыптастыру және активтерді басқару бірқатар
факторлармен анықталады: активтердің құрамы мен көлемі, олардың өтімділігі,
активтерді қалыптастырудың меншікті және қарыз көздері, тұрақты және
айнымалы активтердің қатынасы және басқа өзара байланысты факторлар. Қаржы
менеджерлері үшін активтердің құрамы мен құрылымы, олардың көлемі,
активтерді қолданудың тиімділігі негізгі талдау және жоспарлау объектісі
болып табылады. Активтерді тиісінше қажетті қаржы көздерімен қамтамасыз ете
білу де маңызды болып табылады, түптеп келгенде активтерді несиелеудің
ұйымдастырылу деңгейі олардың тиімді қолданылуының маңызды факторы болып
табылады.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы активтердің кәсіпорын өмірінде аса
маңызды роль ойнайтынының айғағы болып табылады, яғни кәсіпорынның
жұмысының негізі. Бұл, өз кезегінде, дипломдық жұмыстың кәсіпорындар үшін
ең көкейтесті болып табылатын мәселелерінің біріне арналғанын көрсетеді.
Кәсіпорында активтерді басқару, оларды қалыптастыру жүйесін жетілдіру,
шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың
қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде
туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын
қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру, қолда қорлар бар
жағдайында сатып алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай процестерді
жетілдіру қажет және т.б. осындай басты мәселелерді шешу дипломдық
жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Сонымен қатар, кәсіпорында әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге нарықтың
күшейген бәсекелестік жағдайында басқарушылық шешімді қабылдауға мүмкіндік
беретін, қаржы ресурстарын басқару жүйесін жасаудың объективті қажеттілігі
де бар. Мәселенің өзектілігі Қазақстанның кәсіпорындары үшін оның
жеткіліксіз жасалуымен күшейеді.
Зерттеу объектісі болып Солтүстік Қазақстан облысы, Саумалкөл селосы
бойынша орналасқан Айыртау элеваторы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
табылады.
Зерттелу дәрежесі. Кәсіпорынның активтерін қалыптастыру барысында қаржы
ресурстарын басқару жүйесінің тәжірибесі кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Қаржы ресурстары туралы
ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді. Осы мәселелерге
төмендегі қазақстандық келесі ғалымдар өз еңбектерін арнаған: Өсербайұлы
С, Тұрлыбекова А, Жолдасбаева Г, Қуатова Д, Әбдікерімова Г, Сейітқасымов А,
Оразалин К, Мейірбеков А, Үмбеталиев А, Ілиясов, Сейітқазиева А Джуманов
А.М., Жуйриков К, Ильясов К.К., Касенов М.Р., Купешов Ш.К., Мельников
В.Д., Мырзалиев Б.С., Сатыбалдин А.С, Сабден О.С., Отаров Э.К., Тажибаев
С.Д. және т.б.
Ресейдің келесі экономист ғалымдарының еңбектері де осы тақырыпты
ашуға арналған: Кадерова Н, Большаков С.В, Балабанов И.Т, Докучаев М.В,
Кочеткова А.И, Моляков Д.С, Родионова В.М., Сенчагов В.К, Стоянова Е.С,
Уткин Э.А, Федотова М.А және т.б.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты -кәсіпорынның активтер жағ-дайын
талдау және оны қалыптастыру көздерін анықтау мен жетілдіру бойынша
ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді шешумен нақтыланады:
-Кәсіпорынның қаржы жағдайы мен төлем қабілеттілігін талдау
-Кәсіпорын табыстылығы мен активтерінің тиімділігін талдау
-Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту
-Кәсіпорын активтерінің өтімділігін арттыру
-Кәсіпорынның активтерді басқаруының тиімділігін арттыру
Зерттеудің ақпараттық базасы болып Айыртау элеваторы ЖШС-ң 2008-2010
жылдар аралығындағы мәліметтері, бухгалтерлік баланс,
қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есебі және
ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есеп көрсеткіштері саналады.
Қаржы ресурстарын басқаруды талдау кезінде тік, көлденең, трендтік,
салыстырмалы, факторлық және қаржылық коэффициенттер талдау әдістері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыс үш тарауға бөлінген.
Бірінші тарауда активтердің экономикалық мәні, мазмұны және мақсаты,
олардың құрамы мен құрылымы теориялық тұрғыдан қарастырылады. Сонымен
қатар, бұл тарауда активтердің қалыптасу көздерімен таныс боламыз.
Екінші тарауда Айыртау элеваторы ЖШС–ң активтер жағдайын анықтау
барысында талдау жұмыстарын жүргіземіз. Ол кәсіпорындағы жетіспеушіліктерді
анықтауымызға мүмкіндік береді.
Үшінші тарау барысында кәсіпорынның активтерінің қолдану тиімділігін
арттыру жолдарына, және де активтерді қазіргі заман талаптарына сай
қаржыландыруды жетілдіру жолдарына көңіл бөлетін боламыз.
Қорытындыда зерттеулердің нәтижелері келтірілген, кәсіпорында
активтерін қалыптастыру мен басқарудың экономикалық механизмдері бойынша
ұсыныстар мен нұсқаулар беру негізделген.
1 Кәсіпорынның активтерді қалыптастыруының теориялық негізі
1.1 Кәсіпорынның айналымнан тыс активтері
Кәсіпорынның ең басты белгісі- оның шаруашылықты жүргізудегі немесе
шұғыл, оперативті басқарудағы арнайы мүліктерінің, белгілі бір
меншіктерінің болуы. Сол мүліктерінің болуы кәсіпорынның жұмыс істеуінің
материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық дербестігі мен
беріктігін қамтамасыз етеді. Анықталған түрдегі мүліксіз шағын кәсіпорын
да, ірі кәсіпорындар да өз істерін, алға қойған мақсаттарын жүзеге асыра
алмайды.
Кәсіпорынның, ұйымның, мекеменің меншігіндегі (қарамағындағы) немесе
оперативті басқарылуындағы мүліктері қозғалатын және қозғалмайтын болып
бөлінеді.
Қозғалмайтын мүліктерге- жер учаскелері, ерекшеленген су объектілері
және жермен тығыз байланысқан барлық объектілер, атап айтқанда, залал
келтірмей қозғалмауға болмайтын объектілер, соның ішінде орман, көп жылдық
ағаш егістері, ғимараттар мен құрылыстар жатады. Олардың ішінде мемлекеттік
тіркеудегі әуе және теңіз кемелері, ішкі жүзудегі кемелер, ғарыш
объектілері жатады.
Қозғалатын мүліктерге- қозғалмайтын мүліктерге жатпайтын заттар,
сонымен бірге ақша және бағалы қағаздар жатады.
Кәсіпорын мүліктерін қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, сонымен
бірге оларды айналымнан тыс және айналымға салатын (айналым) активтер деп
бөлуге болады. Олар бір-бірінен физикалық формасымен қатар, өндірістік
процестегі орнымен, кәсіпорын экономикасына әсер етуімен ерекшеленеді.
Ірі және орта кәсіпорындардың мүліктеріндегі айналымнан тыс
активтердің үлесі 65-85% құрайды. Олардың құрамы 1-суретте көрсетілген.
Айналымнан тыс активтер
Ұзақ иммобилизацияланған қорлар уақытша иммобилизацияланған қорлар
Негізгі қорлар Материалды емес Капиталдық Ұзақ уақыттағы
активтер салымдар қаржылық
салымдар
Сурет 1 Айналымнан тыс активтердің құрамы
Айналымнан тыс активтердің жалпы белгісі- өмір сүру циклінің ұзақтығы,
әдетте олардың ұзақтығы бір жылдан кем емес. Ол активтердің амортизациялық
процесінің ұзақтығына және олардың айналымдық жылдамдығының төмен болуына
себепші болады. Олардың айналымнан тыс немесе төменгі айналымды активтер
деп аталуы сондықтан. Сонымен қатар оларды иммобилизациялық қорлар деп
атайды.
Кәсіпорындардағы айналымнан тыс активтердің құрамы мен құрылымы әр
түрлі болуы мүмкін, бірақ, әдетте көптеген кәсіпорындардың ұзақ уақыттағы
иммобилизацияланған қорлары активтердің негізгі бөлігі болып табылады,
әсіресе оның ішінде- негізгі қорлар.
Ұзақ иммобилизацияланған қорларға- бір жылдан аса, анықталған
амортизациялық уақыт ішінде кәсіпорынның әр түрлі іс орталарында
қолданылатын нақты құндылықтары мен материалдық емес активтері саналады.
Иммобилизация- айналым құралдарын жансыздау, доғарып тастау, оларды
айналымнан алу- айналымдылығын бәсеңдетуге алып келеді. Тауарлы- материалды
құндылықтардың артық (нормативтен тыс) жинақталуымен, айналым құралдарын
дебиторлық қарызға, капиталды құрылысқа, күрделі жөндеуге аударылуымен
көрсетіледі. Айналым құралдарын иммобилизациялау кәсіпорынның төлеу
мүмкіншілігін нашарлатады. Иммобилизацияның екі түрі бар:
- Жоспар бойынша айналым құралдарын иммобилизациялау.
-Кәсіпорынның қаржылық тәртібінің бұзылуы салдарынан айналым құралдарын
иммобилизациялау.
Негізгі қорлар- ұзақ уақыт бойы өзгеріссіз натуралдық формада жұмыс
істейтін және өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын материалды- заттық
құндылықтар.
Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азы-көптігіне қарамастан
пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі қорлар
қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына шаруашылық
субъектінің қоймаларындағы дайын өнімдер (тауарлар) болып саналатын
жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды
(құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж
жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен
салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге
жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды. [1, 21бет]
Негізгі қорлар кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қатысу сипатына
қарай өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік негізгі қорлар- материалдық өндіріс ортасында қызмет
ететін, өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын, бірте-бірте тозатын,
құны бөлікті түрде өндірілетін өнімге ауыстырылатын қорлар. Оларға
өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс
машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер,
құрал- саймандар, өлшеуіш аспаптар және т.б. жатады. Олар капиталдық
салымның негізінде толықтырылады.
Өндірістік емес негізгі қорларға- кәсіпорын балансында көрсетілмейтін
тұрғын үйлер, бала бақша және спорттық мекендер, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру, еңбекшілерге қызмет көрсететін басқа
мәдени- тұрмыстық объектілер жатады. Өндірістік негізгі қорлардан
айырмашылығы- бұл өндірістік процеске мүлдем қатыспайды және өзінің құнын
өнімге өткізбейді, өйткені өнім өндірмейді. Олардың құны тұтыну барысында
жоғалады. Қалпына келтіру қоры құрылмайды. Ұлттық кірістің есебінен жаңадан
өндіріледі.
Өндірістік емес негізгі қорлар өндіріс көлемі мен еңбек өнімділігіне
тікелей әсерін тигізбегенімен, олардың тоқтаусыз ұлғаюы кәсіпорынның
жұмыскерлерінің жақсы тұрмыстық халімен, олардың өмірінің материалдық және
мәдени деңгейінің өсуімен тікелей байланысқан, ол өз кезегінде кәсіпорын
ісінің түпкі нәтижесіне әсер етеді.
Негізгі өндірістік қорлар- қоғамдық өндірістің материалды- техникалық
базасы. Кәсіпорынның өндірістік қуаты, еңбектің техникамен қарулану деңгейі
оның көлеміне байланысты. Негізгі қорлардың жинақталуы еңбектің техникамен
қарулану деңгейі еңбек процесін байытады, еңбекке творчествалық сипат
береді, қоғамның мәдени- техникалық деңгейін жоғарылатады.
Нарықты экономикаға өту барысында негізгі қорлар- өндірісті күшейту
факторларының нәтижесінде экономиканың әрі қарай қамтамасыз ететін басты
себеп, сілтеме болып табылады.
Экономиканың салаларына және көрсететін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі қорлар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалды- техникалық
жабдықтау және сату, өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтану, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, тағы басқалар
бойынша топталады.
Негізгі қорларды экономика салаларына қарай топтастырған кезде олардың
қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен
қызметтердің халық шаруашылығының қай түріне жататындығы негізге алынады.
Негізгі қорларда қоғамдық материалдық ресурстардың маңызды бөлігі
көрсетілген. Кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорлары- экономикалық
біртектілігіне қарамастан, мақсатты қолданылуымен, қызмет ету мерзімімен
ерекшеленетін еңбек құралдарының үлкен саны, мөлшері. Негізгі қорлар ұлттық
байлықтың негізгі бөлігі болып табылады, сондықтан олардың құрамы мен
құрылымын анықтау үшін негізгі қорлардың сыныптамасын жасау қажет:
Негізгі қорлардың сыныптамасы
Топтардың аттары Қолданылуы және қысқаша мінездемесі
1.ғимараттар өндірістік архитектура және құрылыс
объектілері (цехтар, қоймалар, өндірістік
лабораториялар және т.б.)
2.құрылыстар өндіріс процесіне қызмет ететін техникалық
функцияларды атқаратын инженерлік-құрылыс
объектілері (тоннельдер, көпірлер, су
каналдары, автомобиль және теміржолдары,
т.б.)
3.Жіберу құралдары Энергияны, сұйық және газ түріндегі
заттарды жіберуші құралдар (электр, жылу
жүйелері, газ жүйесі)
Жалғасы:
4.Машина мен құралдар (генераторлар, электр бөлшектер, бу
-күш машиналар мен құралдар машиналары, турбиналар)
-жұмыс машиналары мен Технологияық процеске тікелей қатысатын
құралдар құралдар (станоктар, прессмашиналар,
терминалық пештер, көтеру- тасымалдау
механизмдері т.б.)
-өлшеу, реттеу приборлары менөндіріс процесін қол еңбегімен немесе
құралдары, лабораториялық автоматтандыру арқылы реттеуге,
құралдар технологиялық процестердің параметрін
өлшеуге және бақылауға, лабораториялық
зерттеулер жүргізуге қажетті
-есептеу техникасы Математикалық есептерді шешуді тездетуге
қажетті құралдар жиынтығы
-басқа да машиналар мен (өрт сөндіргіш машиналар, телефон
құралдар станциялары т.б.)
5.тасымалдау құралдары Кәсіпорын көлеміндегі адамдар мен жүктерді
тасымалдауға қажетті көліктер (электровоз,
паровоз, автомобиль)
6.құрал- сайман өндіріс процесіне қажетті элементтер (қол
және механикалық кесу, ұру саймандары,
штамптар т.б.)
7.өндірістік түгендеме өндірістік операцияларды орындауды
(инвентарь) жеңілдетуге және жеке еңбек заттарын
сақтауға қажетті (жұмыс столы, қорап т.б.)
8.Шаруашылық түгендеме Көбейту және қайта түсіру аппараттары,
(инвентарь) стол, шкаф т.б.)
Әрбір топтағы негізгі өндіріс қорының құндарының жалпы өндіріс қорына
үлес салмағы (%) өндірістегі құрылымын көрсетеді. [2,36бет]
Негізгі өндіріс қорының құрылымы салаларда, бірлестіктерде және
кәсіпорындарда өзінің қолдануына, бағытына, көлеміне қарай әртүрлі болады.
Қоғамға, негізгі қорлардың басты топтарының қайсысына, қандай көлемде салым
салу бәрібір емес. Қоғам машиналар мен қондырғылардың үлестік салмағының
ұлғаюына қызығушылық танытады- өйткені негізгі қорлардың активті бөлігі
өндірістің шешуші учаскелерінде қызмет көрсетеді және кәсіпорынның берілген
бұйымдарын шығарудағы өндірістік мүмкіндіктерін сипаттайды.
Негізгі өндіріс қорының кейбір бөлігі үйлер, ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өндіріс және шаруашылық құралдары өнім өндірісіне тікелей
қатыспауы мүмкін- ол тек өндірістің дамуына көмектеседі. Мұндай негізгі
өндіріс қорының бөлігін – енжарлы бөлігі дейді. Ал, қондырғылар, ішкі зауыт
көліктері, әсіресе өнім өндірудегі машиналар мен жабдықтар, яғни негізгі
өндіріс қордың белгілі бөлігі өндіріс бөлімшелерінде өнім өндіруде шешуші
рөл атқаратын өндіріс қорларын- белсенді бөлігіне жатқызады.
Өндірісте негізгі қордың белсенді бөлігінің құны арқылы кәсіпорынның
мүмкіндігіне қарай дамыған сайын қордың тиімділік көрсеткіштері жоғарылап,
кәсіпорынның техникалық деңгейі және қуаттылығы артады.
Негізгі қор өндірістік процеске қатысуына қарай екі топқа бөлінеді:
- актив
- пассив
Актив бөлігі (машина, құрал-жабдық) өндіріске, өнімнің (қызмет, жұмыс)
саны мен сапасына тікелей әсер етеді.
Пассивті бөлігі негізгі қордың ғимарат, құрылыс және өндірістік
процеске қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар
бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады:
- негізгі қордың тозуы
- амортизация
- негізгі қорды толық қалпына келтіру үшін жинақталған қаражаттар
- капитал салымдарын жүзеге асыру жолдары
Негізгі қорлардың активті бөлігінің бірқалыпты қызмет көрсетуін
қамтамасыз ететін, негізгі қорлардың пассивті бөлігіне- ғимараттар,
құрылыстар, инвентарь жатады.
Негізгі өндірістік қорлардағы қондырғылардың үлесі жоғары болған
сайын (басқа шамалар өзгермеген жағдайда) өнім көлемі, қор қайтарымы
жоғары болады. Сондықтан негізгі қорлардың құрылымын жақсарту- өндірістің
өсу шарты, өзіндік құнды төмендету, кәсіпорынның ақша жинақталуын
жоғарылату деп қаралады.
Өнеркәсіптің әр түрлі салаларындағы кәсіпорындардың негізгі қорларының
құрылымдары да әр түрлі. Мысалы, негізгі қорлардың жалпы құнындағы
ғимараттардың үлесіне жеңіл және тамақ өнеркәсібінде- 44%, құрылыстың-
жанармай өнеркәсібінде- 17%, өткізгіш құрылымдар- энергетикада-32%, машина
жасау кешеніндегі машиналар мен қондырғылар үлесі-45% болады.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымына әсер ететін маңызды
факторларға жататындар:
- шығарылатын өнім негізі
- шығарылатын өнім көлемі
- механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі
- мамандандыру мен кооперация деңгейі
- кәсіпорынның орналасқан жерінің географиялық және климаттық жағдайы
Бірінші фактор ғимараттардың, транспорт құралдары мен өткізуші
құрылғылардың шамасы мен көлеміне әсер етеді. Өндірілетін өнімнің көлемі
жоғары болған сайын жетілген жұмысшылар мен жабдықтардың үлестік салмағы да
жоғарылайды. Қорлардың құрылымына үшінші және төртінші факторлардың әсері
де сондай. Ауа райы ғимараттардың, құрылыстың үлесіне үлкен әсерін
тигізеді.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымын жақсартуға келесі жағдайлар
әсер етеді:
- қондырғыларды жаңарту және модернизациялау
- жетілген станок пен машиналардың, әсеріне бітіруші операцияларды жасайтын
станоктардың, автоматтандырылған және жартылай автоматтандырылған
станоктардың, универсалды агрегатты станоктардың, автоматтандырылған
желілердің үлесін жоғарылату арқылы құрылымды жеңілдету
- ғимараттар мен құрылыстарды тиімді пайдалану, бас алаңдарға қосымша
қондырғыларды орнату
- құрылыс жобаларын дұрыс жасау және кәсіпорын құрылыс жоспарларын сапалы
орындау
- артық және аз пайдаланылатын қондырғылар мен құрылғыларды жою, тиімді
қондырғыларды орналастыру.
Негізгі қорларды есепке алу және жоспарлау натуралды және ақшалай
түрде жүргізіледі. Негізгі қорларды натуралды түрде жүргізуде, бағалауда
машиналардың саны, олардың өнімділігі, қуаттылығы, өндірістік алаңдардың
өлшемі және басқа сандық шамалары анықталады. Бұл шамалар кәсіпорын мен
сапаның қуаттылығын, өндірістік бағдарламалардың жоспарлануын,
қондырғылардың өнімділік мөлшерін, қондырғылардың балансын анықтау үшін
қолданылады. Осы мақсатпен қондырғыларды инвентаризациялау мен паспорттау,
оларды енгізу мен шығару жүргізіледі.
Негізгі қорларды ақшалай және құндық бағалау, негізгі қорлардың
кеңейтілген ұдайы өндірісін жоспарлау, тозу дәрежесін анықтау және
амортизациялық бөлу шамасын анықтау үшін керек.
Негізгі қорларды бағалаудың өндірістік процеске қатысуымен және
бірте- бірте тозуымен, сонымен бірге ұдайы өндірістің жағдайының
өзгеруімен – бастапқы бағасы бойынша, қалпына келтіру мен қалдық бағалары
бойынша байланысқан бірнеше түрлері бар.
Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы бағасына қорларды жасау немесе
сапасын алу , оларды тасымалдау және жұмысқа дайындау(монтаж) шығындары
жатады. Ол амортизация нормасы мен амортизациялық бөлу шамасын, кәсіпорын
активтерінің пайдасы мен рентабельдігін, оларды қолдану көрсеткіштерін
анықтау үшін қолданылады.
Ғылыми-техникалық прогресс өндірістегі негізгі қорлардың жағдайы мен
факторларының өзгеруіне,соның арқасында өндіріс шығындарының өзгеруіне,
нәтижесінде нарықтық бағалары мен тарифтердің өзгеруіне ықпал етеді.
Қазіргі уақытта негізгі қорларды сатып алудың ағымдағы бағасы мен
тарифтеріне инфляция әсер етеді.
Уақыт өте келе кәсіпорын балансындағы негізгі қорлар, атап айтқанда,
ағымдағы нарықтық баға бойынша және бастапқы баға бойынша аралас бағалау
түрінде көрсетіледі. Өйткені қазіргі уақыттағы бағаның өзгеріп тұратынын
есепке ала отырып, негізгі қорларды сатып алу бағасын шындыққа
жанаспайтынын байқаймыз, сондықтан негізгі қорларды қайта бағалау және
оларды біркелкі құндық өлшегіштерге келтіру керектігі туындайды. Осы
мақсатта негізгі қорларды қалпына келтіру құны бойынша бағалау қолданылады.
Негізгі қорларды қалпына келтіру бағасы- қазіргі жағдайлардағы
негізгі қорларды жаңадан өндіру , қалпына келтіру шығындары, әдетте ол,
негізгі қорларды қайта бағалау кезінде бекітіледі.
Қайта бағалау нәтижесінде негізгі қорларды қалпына келтіру бағасы
жоғарылайды, нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық-экономикалық корсеткіштері
нашарлайды. Сондықтан қайта бағалау нәтижесінде кәсіпорынның қаржы шамалары
төмендемеуі үшін амортизацияны индексациялаудың төмендетілген коэффициенті
қолданылады.
Негізгі қорларды пайдалану барысында олар тозады және өзінің бастапқы
бағасын бірте-бірте жоғалтады. Олардың нақты шамасын бағалау үшін қорлардың
тозған бөліктерінің құнын есептеп шығару керек. Нәтижесіеде біз негізгі
қорлардың қалдық бағасын анықтаймыз- ол үшін негізгі қорлардың бастапқы
немесе қалпына келтіру бағасынан олардың тозу сомасын алып тастайды.
[3,19бет]
Тозудың екі түрі бар- табиғи және моральды тозу.
Табиғи тозу дегеніміз- нақты қорлардың бастапқы тұтынушылық бағасын
бірте-бірте жоғалтуы деп түсінеміз. Олар қасиеттерін қызмет ету барысында
ғана емес, сонымен қатар жұмыс істемеген жағдайда да жоғалтады (сыртқы
әсерден, атмосфералық құбылыстардан, коррозиядан бұзылуы).
Табиғи тозу негізгі қорлардың сапасына, оның техникалық жетілдірілуіне
(материалдардың конструкциясына, түріне және сапасына, ғимарат құрылысының
сапасына және станоктардың орналасуына) байланысты; технологиялық
процестердің ерекшелігіне (кесу жылдамдығы мен күші т.с.с.) байланысты; іс-
қимыл жасау уақытына (бір жылдағы жұмыс күні, тәуліктегі ауысым саны,
ауысымдағы сағат саны, т.с.с.) байланысты; негізгі қорларды сыртқы әсерден
сақтау дәрежесіне байланысты; негізгі қорларды күту мен оларға қызмет
көрсетілуге, жұмысшылардың біліктілігі мен олардың негізгі қорларға
қатынасына байланысты. [4,118бет]
Негізгі қорлардың табиғи тозуы ұқсас элементтер бойынша да бірқалыпты
емес. Табиғи тозудың екі түрі бар- толық және бөлікті табиғи тозу. Толық
тозуда қорлар толығымен жойылады және жаңасымен ауыстырылады (күрделі
жөндеу немесе негізгі қорлардың тозған бөліктерін ағымдық ауыстыру).
Бөлікті тозу жөндеу арқылы қалпына келтіріледі.
Негізгі қорлардың табиғи тозуы нақты істелінген жұмыс уақытын
нормативті уақытқа бөліп, жүзге көбейту арқылы анықталады. Бірақ ең дұрыс
тәсіл-объект жағдайын көріп тексеру болып табылады.
Моральдық тозу- машиналар мен қондырғыларды қалпына келтіруге қажетті
қоғамдағы шығындардың қысқаруы арқасында олардың құнының төмендеуі (бірінші
түрдегі моральды тозу); машиналар мен қондырғылардың құнының жетілдірілген,
экономикалық тиімділігі жоғары машиналар мен қондырғыларды енгізу себебінен
төмендеуі (моральдық тозудың екінші түрі). Осы екі түрдің әсерінен негізгі
қорлар өздерінің техникалық сипаттамасы және экономикалық тиімділігі
жағынан артта қалып қойған болып есептеледі.
Қазіргі жағдайларда моральдық тозуды есепке алудың маңызы жоғарылап
келеді. Өйткені өнімділігі жоғары, қызмет көрсету мен пайдалануға тиімді
жетілдірілген қондырғылардың енгізілуі ескі негізгі қорлардың моральдық
тозуына жеткізбей ауыстырылуы ақылға қонымды болар. Моральдық ескірген
техниканы, қондырғыны пайдалану жетілген техникада өндірілетін өніммен
салыстырғанда қымбат және сапасы төмен өнімді шығаруға мәжбүр етеді. Ал
нарықтық экономикада бәсекелестік жағдайында ондайға жол беруге болмайды.
Нарықтық қатынастарға өту өзін-өзі қаржыландыру кезіндегі негізгі
қорларды жаңалауға кететін шығындардың негізгі көздеріне кәсіпорындардың
меншіктегі құралдары жатады. Олар негізгі қорлардың қызмет ету уақытында
амортизациялық бөлу түрінде жинақталады. [5,215бет]
Амортизация- негізгі қорлардың тозуын, олардың құнының қандай да бір
бөлігін өнімді шығару шығындарына қосу арқылы ақшалай қалпына келтіру.
Сондықтан, амортизация негізгі қорлардың табиғи және моральдық тозуын
ақшалай көрсету деуге болады. Амортизация негізгі қорларды есептеп шығарып,
толық ауыстыру мақсатымен жүзеге асырылады. Амортизациялық бөлу сомасы-
негізгі қорлардың құнын пайдалану уақытына, жаңалау шығынына байланысты.
Пайызбен көрсетілген, амортизация сомасының негізгі қорларының құнына
қатынасы амортизация нормасын береді. Ол келесі формула бойынша анықталады:
На.м =Нқ.б -Нқ.ж ⁄Уа x Нқ.б
(1)
Нқ.б – негізгі қорлардың бастапқы бағасы, теңге
Нқ.ж –негізгі қорларды жою бағасы
Уа-негізгі қорлардың қызмет етуінің нормативтік мерзімі, жылы
Амортизация норма деңгейі негізгі қорлардың тозған бөліктерін қалпына
келтіруге керекті ресурстардың көлемін анықтайды.
Негізгі қорлармен қатар ұзақ иммобилизацияланған қорларға материалдық
емес активтер де жатады.
Кәсіпорындардың материалдық емес активтері- шаруашылық істе ұзақ
уақыт пайдаланылатын және кіріс әкелетін, материалдық емес объектілерге
салынатын ақша құралдары. Олардың натуралдық- заттай формасы жоқ, бірақ
кәсіпорынға кіріс кіргізеді, өйткені олар бір қалыпты іс жасауға және
кіріс түсіруге жағдай жасайды. Материалдық емес активтерге коммерциялық
жене өндірістік істе қолданылатын өнеркәсіптік және ойдың меншігіне табиғи
ресурстарға иелік ету туралы құқұның болуы жатады. Сонымен қатар оған
ойлап табу құқұғы ,өндірістік үлгілер, тауар белгісі, техникалық
тәжірбиемен ғылыми –зерттеу және тәжірбиелік-конструкторлық жұмыстардың
нәтижелері (ноу-хау) басылымға авторлық құқұқ, ғылыми әдеби немесе өнер
еңбектерін көпшілікке пайдалану, жер учаскелері мен басқа табиғи
ресурстарын иелік ету құқұғы; кәсіпорынды ұйымдастыру мен сатып алу
құқұғы; т.с.с. жатады. [6,47бет]
Материалдық емес активтерді мынадай түрлерге бөліп, жіктеуге болады:
- лицензиялық келісімдер- кәсіпорынға үкіметтік органдар беретін және
қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға (электр желілері үшін қоғамдық
жерді пайдалануға және т.б.) беретін құқықтар.
- бағдарламамен қамтамасыз ету, ол не сатып алынады, не болмаса субьектінің
өзі жасайды және ішкі немесе сыртқы мақсаттарға арналады.
- патенттер- заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар. Патент
белгілі бір өнімді шығаруға немесе арнайы ерекше процесс пен технологияны
пайдалануға эксклюзивтік құқық береді.
- ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар)- субьект шеккен шығындар.
Олардан тек болашақта ғана нетиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекенін тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын-ала төлеу- бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін)
сақтандыру.
-гудвилл- субьектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алушының сауда
сәтінде пайда болған құндылығы. Ол сатып алушының бухгалтерлік балансында
сатылым (субьектінің тұтастай алғандағы құны) мен) таза активтердің жеке-
жеке нарықтық құн сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Есеп
мақсаттары үшін гудвилл фирманың алған нақты бағасы мен таза активтердің
сәйкес теңестірілген әділ нарықтық бағасы арасындағы айырма ретінде
қарастырылады. Таза капитал: капитал-міндеттемелер болып анықталады.
- басқа да авторлық құқықтар (шығарма, әзірлеме және т.б.)-авторларға
заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер-
ұйымға, өнімге (көрсетілген қызметке) берілген атаулар, рәміздер немесе
сәйкестендіруді білдіретін басқалары.
Бұл құқұқтар, оның бастапқы бағасын анықтай отырып , ақшалай
көрсетілуі мүмкін.
Уақыт өткен сайын материалдық емес активтер, керекті өндірістік және
коммерциялық нәтижелер деңгейін қамтамасыз ету мүмкіндігінен айырылады. Бұл
процесс тозу деп аталады, сондықтан амортизация қолданылады, атап айтқанда
материалдық емес активтердің құны белгілі нормативтік шаралар бойынша өнім
бағасына ауыстырылады. Амортизация нормалары соңғы салық кодексі бойынша
15%-ға тең. [7,83бет]
Ұзақ уақытты салымдар немесе уақытша иммобилизацияланған қорлардың
ішінде капиталдық салымдар мен ұзақ уақытты қаржылық салымдар бар.
Капиталдық салымдар құрамына құрылыс- монтаж жұмыстарының,
қондырғыларды, құрал- жабдықтарды сатып алу шығындары, басқа жұмыстар мен
шығындар енеді. Кәсіпорындағы капиталдық салым нақты жұмсалған шығын
көлемімен есептеледі.
Ұзақ уақытты қаржылық салымдар -кәсіпорынның құнды қағаздары, сатып
алу шығындары, басқа кәсіпорындар мен бөлімшелерге жасалатын салымдар,
сонымен қатар ұзақ уақытты дебиторлық қарызды жатқызуға болады. Қаржылық
инвестициялар ұзақ уақытқа жасалады (1 жылдан жоғары), ондағы негізгі
мақсат –пайда түсіру, дивиденд пен пайыз алу болып табылады. [8,169бет]
1.2 Кәсіпорынның айналым активтері
Кәсіпорынның мүлкіне айналымға салынатын активтерге (айналым
құралдары) айналым қорлары мен ауысымдылық айналу қорлары жатады.
Өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін негізгі
өндірістік қорлармен қатар еңбек заттары және материалдық ресурстар керек.
Еңбек заттары еңбек құралдарымен бірлесіп еңбек өнімін, оның тұтынушылық
құнын жасауға және бағасының қалыптасуына қатысады. Өндірістік айналым
қорларының заттай элементтерінің, еңбек заттарының айналымы, еңбек
процесімен және негізгі өндірістік қорлармен тікелей байланысқан.
Кәсіпорынның айналым қорлары мен айналым құралдары туралы түсінігін,
негізін , мақсатын және құрамын қарастырайық. Осы ұғымдардың үйлесімді
еместігі есте болуы керек. Айналым құралдары -өндірістік процестің
міндетті элементі ,өзімдік құнның негізгі бөлігі. Шикізаттың ,материалдық,
жанармайдың және энергияның өнім бірлігіндегі шығыны төмен болған сайын,
оларды шығару мен өндіру де үнемді болады, соның арқасында өнім де
арзандайды.
Кәсіпорынның айналым құралдарының жеткілікті болуы, нарықты экономика
жағдайында бір қалыпты жұмыс істеуіне керекті басты себеп болып табылады.
Ең бастысы, айналым қорлары мен айналым құралдарын тиімді пайдалану не
беретінін және өнімнің материал сиымдылығының төмендеуі мен айналым
құралдарының айналымдылығын жылдамдататын шаралардың қандай екендігін
нақтылы меңгеру қажет.
Айналым қорларына- өнеркәсіптік кәсіпорындардың, әр өндірістік
циклінде шығындалатын, құны толығымен еңбек өніміне ауысатын, негізгі
өндірістік қорларға жатпайтын, өндіріс құралдарының (өндірістік қорлар)
бөлігі жатады. Айналым қорларының заттай элементтері еңбек процесінде
өзінің натуралды түрін, физика- химиялық қасиеттерін өзгертеді және
аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады. [9,273бет]
Айналым қорлары екі бөлімнен тұрады:
- өндірістік айналым қорлары
- айналыс қорлары (фонды обращения)
Өндірістік айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі
бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%,
машина өндіру мен металл өңдеуде 80% –дан аса бөлігін құрайды.
Өзінің тұтынушылық құнын оларды өндірістегі пайдалануына қарай
жоғалтады. Айналым қорларының жаңа құны олардан жасалған өнімде пайда
болады.
Өндірістің айналым қорлары үш бөліктен тұрады:
-өндірістік қорлар (запастар)
-бітпеген өндіріс және кәсіпорынның өзі дайындаған жартылай өнім
-болашақ уақыттағы шығындар
Өндірістің қосалқы қорлары өндірістік процеске қосуға дайындалған
еңбек заттары; олар шикізаттан, негізгі және көмекші материалдардан,
жанармайдан, сатып алынатын жартылай өнімнен және қосалқы бұйымдардан,
ыдыстардан және ыдыс материалдардан, негізгі қорларды күнделікті жөндеуге
керекті қосалқы бөліктерден тұрады.
Бітпеген өндіріс және кәсіпорынның өзі дайындаған жартылай өнімі-
өндірістік процеске түскен еңбек заттары: материалдар, бөлшектер, байланыс
тораптары мен бұйымдары, кәсіпорынның бір цехында жасалған, бірақ толық
бітпеген және екінші цехта әрі қарай өңделетін, кәсіпорынның өзі дайындаған
жартылай өнімі.
Болашақ уақыттағы шығындар айналым қорларының затты емес элементтері.
Олар қазіргі уақытта жүзеге асырылатын жаңа өнімді игеру мен шығаруға
дайындау шығындарына енгізіледі, бірақ болашақтағы өнімге жатқызылады
(мысалы, жаңа бұйым түрлерін құрастыру мен өңдеу технологиясы шығындары,
қондырғылардың орнын ауыстыру, т.б.) [10,89бет]
Айналыс қорлары- өздерінің қозғалуы барысында, қарым- қатынасты
қамтамасыз ететін, ауысымдық айналым қорларымен тығыз байланысқан. Оларға
қоймадағы дайын өнім, жолда кетіп бара жатқан тауарлар, ақша құралдары және
тұтынушылармен есептесетін құралдар, атап айтқанда дебиторлық берешек
жатады.
Дайын өнім- техникалық бақылаудан өткізілген, шығарылған дайын өнім.
Олар өндіріс процесі аяқталған соң, әрі қарай орап, қораптап сатуға
дайындауға дейін қоймаларда сақталады. Дайындау жұмыстары жүргізіліп бітіп,
қажетті құжаттар толтырылған соң, дайын өнім тұтынушыға жөнелтіледі.
Ақша құралдары- кәсіпорындардың материалдық ресурстарды сатып алуға,
еңбекақы төлеуге, мемлекеттік төлемдерді және басқа да ұйымдар мен
мекемелерге атқарған қызметтері үшін төлемдер төлеуіне жұмсалатын қаржысы.
Дебиторлық берешек- заңды ұйыммен немесе жеке адаммен шарушылық өзара
арақатынастық қорытындысында кәсіпорынға, ұйымға, мекемеге есептелген
борыштың сомасы. Кәсіпорынның дебиторлық берешегінің болуы кәсіпорын
қаражатының тікелей көзделген мақсаттан басқа мұқтаждыққа жұмсалғандығы,
демек кәсіпорын жұмысындағы елеулі кемшілік ретінде қаралады. [11,106бет]
Өндірістік айналым қоры мен айналыс қоры ауыспалы айналым қаражаттарын
үздіксіз қамтамасыз етуде тұрақты қозғалыста болуы тиіс. Осыдан авансты
құнның тұрақты және заңды ауысым нысаны пайда болады:
- ақшалайдан тауарларға
- одан кейін өндірісте
- қайтадан тауарлы жане ақшалай
Қорытындысында айналым қаражатын береді.
Айналым қаражаты- өнім өндіру мен оны сатудың үздіксіз процесін
қамтамасыз ету мақсатында өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға алдын-ала берілетін
ақшалай қаражаттың жиынтығы. Айналым қаражатының қызметі өнімді өндіру
жәнесату кезеңдерінде төлем- есеп айырысу жұмыстарынан тұрады. Міне бұл
жағдайда өндірістік айналым қорының қозғалысы дер кезінде материалдық
факторлардың айналымын қалпына келтіруге, ал айналым қаражатының қозғалысы-
ақша, төлем айналымына жалғасады.
Кәсіпорын жарғылық қорын анықтағаннан кейін, дербес өндірістік
қызметінің мүмкіндіктеріне қарай айналым қаражатының мөлшерін белгілейді.
Айналым қорларын пайдалануды жан-жақты жақсарту- өнеркәсіптік
кәсіпорындардың ең маңызды мақсаттарының бірі. Шикізат, жанармай, көмекші
материалдар неғұрлым жақсы пайдаланылса, соғұрлым олар өнімді жасауға аз
жұмсалады, соның арқасында өнеркәсіптік өнімнің көлемін арттыруға болады.
Пайызбен алынған айналым құралдарының жеке элементтері немесе құрамдас
бөліктерінің қатынасы айналым қорларының құрылымы деп аталады.
өндірістік айналым қорлары
│ │
өндірістік қосалқы қорлар-70% өндірістік процесте-30%
│ │ │
│ │ │
Негізгі Сатып Көмекші
материалдар алынатын материалдар-
мен жартылай 8%
шикізат-28% өнім-10%
│
Жанармай мен
электр
энергиясы-4%
Сурет 2 Өндірістік айналым қорларының құрылымы
Нарықты экономикаға өту кезінде ең басты мақсат- ресурстарды сақтау,
үнемдеу принципін қолдана отырып, өндірісті интенсивтендіру болып табылады.
Үнемдеу тәртібін қамтамасыз ету шараларының жалпы жүйесінде еңбек
заттарын үнемдеу негізгі орынды алады- оны шикізат, материал, жанармайдың
өнім бірлігіне жұмсалатын шығынын, өнім сапасына, беріктігіне, ұзақ уақыт
қолданылуына зиянын тигізбей қысқарту деп түсіну керек.
Айналым қорларының үнемделуінің экономикалық мәні, қазіргі уақытта
келесі жағдайлармен көрсетіледі:
- шикізаттың, материалдардың, жанармайдың үлестік шығындарын төмендету
өндіріске үлкен экономикалық пайдалылықты қамтамасыз етеді. Ол ең алдымен
берілген материалдық ресурстар көлемімен, белгіленген шамадан көп өнім
шығаруға мүмкіндік береді және өндіріс көлемін ұлғайтуға себепкер болады;
-материалдық ресурстарды үнемдеу, өндіріске жаңа, әрі үнемді
материалдарды енгізуге, салааралық жетілдірілген пропорцияларды
қолдануға,өнеркәсіптік өндірістің салалық құрылымыныңжетілдірілуіне
мүмкіндік береді.
-материалдық ресурстарды үнемдеуге талпыну, жаңа техниканы енгізуге,
технологиялық процестерді жетілдіруге итермелейді;
-материалдық ресурстарды тұтынудағы үнемдеу өндірістік қуаттылықтарды
қолдануды жақсартуға және қоғамдағы еңбек өнімділігінің жоғарылауына
себепші болады. Затты еңбектің үлестік шығындарын төмендетудің өзі
қоғамдағы еңбектің өнімділігінің өсуін білдіреді. Сонымен бірге,
материалдық ресурстардың үнемделуі жанды еңбектің үнемделуін көрсетеді:
материалдарды тасымалдау,оларды тиеу мен түсіру, сақтау да қысқарады;
-материалдық ресурстарды үнемдеу өнеркәсіптік өнімнің өзіндік құнын
төмендетеді. Қазіргі уақытта өндіріс шығындарының ¾ бөлігі материалдық
шығындар үлесіне тиеді. Алдағы уақыттағы өндірістің техникалық деңгейінің
өсуіне байланысты затты еңбектің өндірістегі үлесі жоғарылайды, сондықтан
еңбек заттары мен құралдарын пайдалануды жақсарту өндірістік шығындар
экономикасының негізгі бағыты болады;
-өнімнің өзіндік құнын төмендетуге елеулі әсер ете отырып ,
материалдық ресурстарды үнемдеу кәсіпорынның қаржы жағдайына оң әсерін
тигізеді. [12,347бет]
Сондықтан айналым қорларының үнемделуі мен оларды пайдалануды
жақсартудың экономикалық тиімділігінің мәні жоғары, өйткені ол кәсіпорынның
өндірістік және шаруашылық ісінің жақсаруына ықпал етеді.
Материалдық ресурстарды үнемдеу көзі мен жолдары бар. Үнемдеудің
көздері үнемдеуге ненің есебінен жетуге болатындығын көрсетеді. Жолдары
(немесе бағыттары) үнемдеуге қалайша, қандай шаралардың есебінен жетуге
болатындығын түсіндіреді.
Әрбір кәсіпорында материалдық ресурстарды үнемдеу резервтері бар.
Резервтер деп пайда болатын немесе пайда болған, бірақ алі қолданылмаған
(толығымен немесе бөлікті түрде) материалдық ресурстарды қолдануды жақсарту
мүмкіндіктерін айтамыз.
Материалдық ресурстарды үнемдеу резервтерінің пайда болуы мен
қолданылу ортасынан алып қарағанда, оларды үш топқа бөлуге болады:
- халық шаруашылықтық
- жалпы өнеркәсіптік-салааралық
- ішкі өндірістік (цехтық, зауыттық, салалық)
Халық шаруашылықтық резервтердің халық шаруашылығы мен оның салалары
үшін маңызды мәні бар, өйткені олар келесі жағдайларды қамтамасыз етеді:
үнемді, жасанды және синтетикалық шикізат пен материалдарды өндіру мен
жасау үшін өнеркәсіптің салалық құрылымында халық шаруашылықтық
пропорциялардың жетілген түрлерін қояды (жетілген салалардың үдемелі дамуы
мақсатында); жанармай-энергетикалық кешенінің құрылысын жетілдіру; нарықтық
қатынастар жағдайында барлық шаруашылық механизмді жетілдіру.
Жалпы өнеркәсіптік-салааралық резервтер- оларды жұмылдыру өнеркәсіптің
алдыңғы қатарлы салаларының арасындағы металлургия, машина жасау, химия
өнеркәсібінде тиімді өндірістік- экономикалық қатынастардың орнауына
байланысты. Бұл резервтер өнеркәсіптің жеке салалары және экономикалық
аймақтардың даму ерекшеліктерімен шартты байланысқан. Олардың
маңыздыларының халық шаруашылығындағы мәні зор. Соған қарамастан оларды
жұмылдыру іс жүзінде шектелген және негізінен олардың басым бөлігі
өнеркәсіптің өзара байланысқан салаларына немесе ірі өнеркәсіптік немесе
өндірістік- аумақтық кешендерге тарайды.
Жалпы өнеркәсіптік-салааралық резервтерге пайдалы қазбалардың жерлерін
өңдеудің жаңа тиімді тәсілдері мен жүйелерін енгізу, оларды қазып алудың
жетілген технологиялық процесін қолдану, соның арқасында оларды жер
қойнауынан қазып алынатын пайдалы қазбалардың үлестік дәрежесін көтеру және
минералды шикізатты толық және кешенді өңдеуді қамтамасыз ету;
өнеркәсіптегі мамандануды, кооперацияны және үйлестіруді дамыту; бастапқы
шикізаттың және өндірістік саладағы құрылыс материалдарының сапасын
жоғарылату- халық шаруашылығы мен тұтынушы салалардағы материалдық
ресурстарды үнемдеу бағдарламаларын орындау үшін тиімді шикізат пен
материалдардың өндірісін дамытуды тездету керек.
Ішкі өндірістік резервтерге- техника мен технологияны, өндіріс
процесін ұйымдастырумен, бұйымдардың жетілген түрлері мен модельдерін
игерумен, сала ішінде, өндірістің құрамдас бөліктерінде өнімнің сапасын
жоғарылатумен тікелей байланысқан материалдық ресурстарды қолдануды
жақсарту мүмкіндіктері жатады.
Қазіргі заманғы ғылыми- техникалық революцияның кезінде ғылыми-
техникалық прогрестің халық шаруашылығының барлық салаларындағы дамуы,
тездетілуі қоғамдағы өндіруші күштердің дамуына ықпал етуші, жетекші,
дамытушы күш болып табылады. Өнеркәсіптік өнімнің материал сиымдылығын
жүйелі түрде төмендетуге үлкен мүмкіндік беретін ғылым мен өндірістің өзара
үйлесуі қарқынды түрде артып келеді.
Өнеркәсіптегі және өндірістегі ресурстарды үнемдеу резервтерінің
жүзеге асырылуының негізгі бағыттары өткізілетін шаралардың сипатына қарай
өндірістік- техникалық және ұйымдастыру- экономикалық болып бөлінеді.
Өндірістік- техникалық бағыттарға шикізатты өндірістік тұтынуға сапалы
дайындаумен, машиналардың жабдықтары мен бұйымдарының құрастырылуын
жетілдірумен, үнемді шикізаттың, жанармайдың түрін қолданумен,
технологиялық қалдықтар мен өнімді шығару барысында материалдық
ресурстардың шығынын төмендетуді қамтамасыз ететін жаңа техника мен
технологияны енгізумен байланысты шаралар жатады.
Ұйымдастыру- экономикалық бағыттарына өнеркәсіптік өнімнің материал
сыйымдылығын нормалау мен жоспарлаудың ғылыми деңгейін жоғарылатумен
байланысқан шаралар кешені; шикізат пен материалдардың жанармай-
энергетикалық ресурстарының тиімді түрлерін өндіруді тез дамытумен,
кәсіпорынның жанармай балансын жақсартумен, жетілдірумен байланысқан
шаралар.
Айналым құралдарына кәсіпорынның қоймаларындағы және өндірістегі
өндірістік қосалқы қорларды құруға, жабдықтаушылармен, бюджетпен
есептесуге, еңбекақыны төлеуге т.с.с. қажетті ақша құралдары жатады.
Айналым құралдарының құрамы мен құрылымы бар.
Айналым құралдарының құрамы деп-сол айналым құралдарын құрайтын
элементтерін атайды. Айналым құралдарын өндірістік айналым қорларына және
қайтымды, қарым-қатынас қорларына бөлу өнімді өндіру мен өткізудегі оларды
қолдану ерекшелігімен анықталады. Өндірісте қолданылатын айналым
құралдарының шамасы бұйымды дайындаудың өндірістік циклінің ұзақтығымен,
техниканың даму деңгейімен, технология мен еңбекті ұйымдастыру
технологиясымен анықталады. Айналымдағы құралдар жиынтығы негізінен өнімді
өткізу жағдайына және өнімді қамтамасыз ету мен өткізу жүйесіне тәуелді.
Өнімнің қайтымды, қарым-қатынас айналымына қызмет ететін айналым
құралдарын ауысымдық қарым қатынас қорлары деп атайды. Оларға кәсіпорын
қоймасындағы жатқан тұтынуға дайын өнім; көлікке тиелген, бірақ тұтынушымен
есеп айырыспаған дайын өнім, кәсіпорынның ақша құралдары; есеп-шоттағы
құралдар жатады.
Айналым құралдарының құрылымы деп айналым құралдарының жеке
элементтерінің арасындағы пайыздық қатынасын атайды. Айналым құралдарының
құрылымдарының араларындағы айырмашылықтың болуы өнеркәсіптің
салаларындағы көптеген факторлармен түсіндіріледі. Атап айтқанда оларға
өндірістік процестегі ұйымдастыру ерекшеліктері, жабдықтау мен өткізу
жағдайы, жабдықтаушылар мен тұтынушылардың алыс немесе жақын орналасуы,
өндіріс шығындарының құрылымы жатады.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың айналым құралдарының басым бөлігін
тауарлы- материалдық құндылықтар құрайды. Олардың үлестік салмағы 75-85%
құрайды. Тауарлы- материалдық құндылықтардағы айналым құралдарының құрылымы
әр түрлі салаларда әр басқа. Мысалы, жеңіл өнеркәсіптік кәсіпорындардағы-
өндірістік қосалқы қорлардың үлесі өте жоғары (шикізат пен жартылай өнім-
70%-ға дейін). Химиялық өнеркәсіптегі болашақ уақыттағы шығындар үлесі
жоғары-9%. Машина жасау өнеркәсібінде, жалпы өнеркәсіппен салыстырғандағы
өндірістік қосалқы қорлардың үлесі төмен, ал бітпеген өндіріс пен жартылай
өнімнің үлесі жоғары. Өйткені машина жасаудағы өндірістің айналымы (циклі)
жалпы өнеркәсіппен салыстырғанда ұзағырақ. Осы тұрғыда ауыр, энергетикалық,
көлік машинасын жасаудағы біткен өндірістің үлесі автомобиль мен трактор
өнеркәсібіндегіден жоғары екендігін түсіндіруге болады.
Өндірістегі шикізат пен материалдардың қорларындағы айналым
құралдарындағы жиынтық үлесі әр салада әр түрлі және ол сол жердегі
шығарылып жатқан өнімнің техника- экономикалық ерекшелігімен түсіндіріледі.
Әр түрлі салалардың ортақ белгісі- құралдардың өндірістік ортадағы
үлестік салмағының басым болуы. Олардың үлесіне айналым құралдарының -70%-ы
тиеді.
Айналым құралдары
│ │
өндірістік айналым қорлары-70% Ауысымдық, қарым-қатынас құралы -30%
│ │ │ │
│ │ │
өндірістік өБолашақ уақыт
қосалқы қорлар ншығындары
д
і
р
і
с
т
і
к
п
р
о
ц
е
с
т
е
р
Сурет 3 Айналым құралының құрамы мен құрылымы
Қалыптастыру көздеріне қарай айналым құралдары кәсіпорын меншігіндегі
және қарызға алынған деп бөлінеді.
Кәсіпорынның меншігіндегі айналым құралдары- кәсіпорынның қарауындағы
кез келген уақытта пайдаланылатын және өз ресурстарының арқасында пайда
болатын құралдары (мысалы пайда). Меншіктегі айналым құралдарының қозғалуы
барысында басқа құралдармен араласып жүруі мүмкін (еңбекақыға алдын ала
бөлінген, уақытша бос құралдар, басқа да меншікті құралдар), (мысалы,
еңбекақыны бір уақытта төлеуіне байланысты). Бұл құралдарды меншіктегі
құралдар қатарындағылар немесе тұрақты пассивтер деп атайды.
Қарызға алынған айналым құралдары – банк несиелері, кредиторлық қарыз
(коммерциялық кредит) және басқа да пассивтер.
Кәсіпорынның жұмысының тиімділігі- шығынды азайта отырып, ең жоғары,
мүмкін нәтижеге жету. Шығындарды азайту деген- ол бірінші кезекте айналым
құралдарын қалыптастыру көздерінің құрылымдарын тиімді ету, атап айтқанда,
меншіктегі және қарызға алынған құралдарды ақылға қонымды етіп үйлестіру.
Кәсіпорынның айналым құралдары үнемі қозғалыста болады- оны айналым
жасау деуге болады. Өйткені олар, қарым-қатынас ортасынан өндіріс ортасына,
одан кейін өндірістік ортадан қайта қайтымды қарым-қатынас ортасына ауысып
отырады. Айналым, кәсіпорын өзінің өндірісіне қажетті материалдық
ресурстарды және басқа элементтерді сатып алу шығындарын төлеуден басталып,
осы шығындардың өнімді сатудан түскен түсім түрінде қайтуына дейін
жалғасады. Одан кейін ақша құралдарын кәсіпорын материалдық шығындарды
сатып алуға және өндіріске салуға жұмсайды.
Айналым құралдарының толық айналым жасайтын уақытта, атап айтқанда
өндіріс кезеңінен және қарым-қатынас кезеңінен өтетін уақытты айналым
құралдарының айналу кезеңі деп атайды. Ол көрсеткіш құралдардың кәсіпорын
мен саладағы қозғалуының орташа жылдамдығын көрсетеді. Бірақ ол өндірістің
нақты мерзімімен сәйкес келмейді.
Айналым құралдарын басқару- өндірістің үзіліссіз болуы мен өнімді
айналым құралдарының мейлінше аз мөлшерімен өткізілуін қамтамасыз ету болып
табылады. Ол үшін кәсіпорынның айналым құралдары айналым сатыларының
барлығына тиісті түрде, ең төменгі, бірақ жеткілікті көлемде бөлінуі тиіс.
Айналым құралдары әрқашан бір уақытта айналымның үш сатысында болады және
ақша құралы материал, бітпеген өндіріс, дайын өнім түрінде бола алады.
Қазіргі кәсіпорындардың өзін-өзі қаржыландыру жағдайында айналым
құралдарына деген мұқтаждықты дұрыс анықтаудың мәні өте зор. Айналым
құралдарының, кәсіпорын жұмысының бір қалыпты етіп ұйымдастыру үшін керекті
экономикалық негізі бар шамаларын дайындау процесі айналым құралдарын
нормалау деп атайды. Осылайша айналым құралдарын нормалау деп- ең төменгі
деңгейдегі, бірақ жеткілікті материалдық құндылықтардың тұрақты қорын,
бітпеген өндірістің төмендемейтін қалдығын және басқа айналым қорларының-
жалпы айтқанда, айналым құралдарының нормалау ішкі мүмкіндіктерді
анықтауға, өндірістік айналымды қысқартуға, дайын өнімді тез өткізуге ықпал
етеді.
Айналым құралдарының өндірістік қосалқы қорларындағы, бітпеген
өндірістегі, дайын өнімнің қоймадағы қалдығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Кәсіпорынның активтерді қалыптастыру көздерін жетілдіру
На тему:
Мамандығы 050509 Қаржы
Специальность 050509 Финансы
Орындады: ________________ Муталлапова С. С., ФК-41
Выполнил:
Жетекші ________________ аға оқытушы Жусупов Р. С.
Руководитель
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі________________ э.ғ.к., доцент Искендирова С.К.
Зав. Кафедрой
Көкшетау 2011
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Кәсіпорын активтерінің жалпы сипаттамасы мен ұйымдастырылуының теориялық
негізі
1.1 Кәсіпорынның айналымнан тыс активтері
5
1.2 Кәсіпорынның айналым активтері (айналым құралдары)
14
1.3 Кәсіпорынның активтерді қалыптастыру көздері
24
2 Айыртау элеваторы жшс мысалында кәсіпорынның активтер жағдайын
сипаттау мен талдау
2.1Кәсіпорынның негізгі экономикалық-техникалық көрсеткіштері
31
2.2 Кәсіпорынның қаржы жағдайы мен төлем қабілеттілігін талдау
34
2.3 Кәсіпорын табыстылығы мен активтерінің тиімділігін талдау
51
3 Кәсіпорынның активтерді қалыптастыруды жетілдіру мәселелері
3.1Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту және кәсіпорын активтерінің
өтімділігін арттыру
59
3.2 Қазіргі кезде кәсіпорынның активтерді басқаруының тиімділігін
арттыру жолдары
67
Қорытынды
72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
75
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында кез-
келген кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлем және несие қабілеттілігі оның
қажетті өндірістік активтермен қамтамасыз етілуімен тікелей байланысты.
Өндірістік активтерді қалыптастыру және активтерді басқару бірқатар
факторлармен анықталады: активтердің құрамы мен көлемі, олардың өтімділігі,
активтерді қалыптастырудың меншікті және қарыз көздері, тұрақты және
айнымалы активтердің қатынасы және басқа өзара байланысты факторлар. Қаржы
менеджерлері үшін активтердің құрамы мен құрылымы, олардың көлемі,
активтерді қолданудың тиімділігі негізгі талдау және жоспарлау объектісі
болып табылады. Активтерді тиісінше қажетті қаржы көздерімен қамтамасыз ете
білу де маңызды болып табылады, түптеп келгенде активтерді несиелеудің
ұйымдастырылу деңгейі олардың тиімді қолданылуының маңызды факторы болып
табылады.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы активтердің кәсіпорын өмірінде аса
маңызды роль ойнайтынының айғағы болып табылады, яғни кәсіпорынның
жұмысының негізі. Бұл, өз кезегінде, дипломдық жұмыстың кәсіпорындар үшін
ең көкейтесті болып табылатын мәселелерінің біріне арналғанын көрсетеді.
Кәсіпорында активтерді басқару, оларды қалыптастыру жүйесін жетілдіру,
шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың
қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде
туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын
қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру, қолда қорлар бар
жағдайында сатып алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай процестерді
жетілдіру қажет және т.б. осындай басты мәселелерді шешу дипломдық
жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Сонымен қатар, кәсіпорында әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге нарықтың
күшейген бәсекелестік жағдайында басқарушылық шешімді қабылдауға мүмкіндік
беретін, қаржы ресурстарын басқару жүйесін жасаудың объективті қажеттілігі
де бар. Мәселенің өзектілігі Қазақстанның кәсіпорындары үшін оның
жеткіліксіз жасалуымен күшейеді.
Зерттеу объектісі болып Солтүстік Қазақстан облысы, Саумалкөл селосы
бойынша орналасқан Айыртау элеваторы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
табылады.
Зерттелу дәрежесі. Кәсіпорынның активтерін қалыптастыру барысында қаржы
ресурстарын басқару жүйесінің тәжірибесі кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Қаржы ресурстары туралы
ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді. Осы мәселелерге
төмендегі қазақстандық келесі ғалымдар өз еңбектерін арнаған: Өсербайұлы
С, Тұрлыбекова А, Жолдасбаева Г, Қуатова Д, Әбдікерімова Г, Сейітқасымов А,
Оразалин К, Мейірбеков А, Үмбеталиев А, Ілиясов, Сейітқазиева А Джуманов
А.М., Жуйриков К, Ильясов К.К., Касенов М.Р., Купешов Ш.К., Мельников
В.Д., Мырзалиев Б.С., Сатыбалдин А.С, Сабден О.С., Отаров Э.К., Тажибаев
С.Д. және т.б.
Ресейдің келесі экономист ғалымдарының еңбектері де осы тақырыпты
ашуға арналған: Кадерова Н, Большаков С.В, Балабанов И.Т, Докучаев М.В,
Кочеткова А.И, Моляков Д.С, Родионова В.М., Сенчагов В.К, Стоянова Е.С,
Уткин Э.А, Федотова М.А және т.б.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты -кәсіпорынның активтер жағ-дайын
талдау және оны қалыптастыру көздерін анықтау мен жетілдіру бойынша
ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді шешумен нақтыланады:
-Кәсіпорынның қаржы жағдайы мен төлем қабілеттілігін талдау
-Кәсіпорын табыстылығы мен активтерінің тиімділігін талдау
-Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту
-Кәсіпорын активтерінің өтімділігін арттыру
-Кәсіпорынның активтерді басқаруының тиімділігін арттыру
Зерттеудің ақпараттық базасы болып Айыртау элеваторы ЖШС-ң 2008-2010
жылдар аралығындағы мәліметтері, бухгалтерлік баланс,
қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есебі және
ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есеп көрсеткіштері саналады.
Қаржы ресурстарын басқаруды талдау кезінде тік, көлденең, трендтік,
салыстырмалы, факторлық және қаржылық коэффициенттер талдау әдістері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыс үш тарауға бөлінген.
Бірінші тарауда активтердің экономикалық мәні, мазмұны және мақсаты,
олардың құрамы мен құрылымы теориялық тұрғыдан қарастырылады. Сонымен
қатар, бұл тарауда активтердің қалыптасу көздерімен таныс боламыз.
Екінші тарауда Айыртау элеваторы ЖШС–ң активтер жағдайын анықтау
барысында талдау жұмыстарын жүргіземіз. Ол кәсіпорындағы жетіспеушіліктерді
анықтауымызға мүмкіндік береді.
Үшінші тарау барысында кәсіпорынның активтерінің қолдану тиімділігін
арттыру жолдарына, және де активтерді қазіргі заман талаптарына сай
қаржыландыруды жетілдіру жолдарына көңіл бөлетін боламыз.
Қорытындыда зерттеулердің нәтижелері келтірілген, кәсіпорында
активтерін қалыптастыру мен басқарудың экономикалық механизмдері бойынша
ұсыныстар мен нұсқаулар беру негізделген.
1 Кәсіпорынның активтерді қалыптастыруының теориялық негізі
1.1 Кәсіпорынның айналымнан тыс активтері
Кәсіпорынның ең басты белгісі- оның шаруашылықты жүргізудегі немесе
шұғыл, оперативті басқарудағы арнайы мүліктерінің, белгілі бір
меншіктерінің болуы. Сол мүліктерінің болуы кәсіпорынның жұмыс істеуінің
материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық дербестігі мен
беріктігін қамтамасыз етеді. Анықталған түрдегі мүліксіз шағын кәсіпорын
да, ірі кәсіпорындар да өз істерін, алға қойған мақсаттарын жүзеге асыра
алмайды.
Кәсіпорынның, ұйымның, мекеменің меншігіндегі (қарамағындағы) немесе
оперативті басқарылуындағы мүліктері қозғалатын және қозғалмайтын болып
бөлінеді.
Қозғалмайтын мүліктерге- жер учаскелері, ерекшеленген су объектілері
және жермен тығыз байланысқан барлық объектілер, атап айтқанда, залал
келтірмей қозғалмауға болмайтын объектілер, соның ішінде орман, көп жылдық
ағаш егістері, ғимараттар мен құрылыстар жатады. Олардың ішінде мемлекеттік
тіркеудегі әуе және теңіз кемелері, ішкі жүзудегі кемелер, ғарыш
объектілері жатады.
Қозғалатын мүліктерге- қозғалмайтын мүліктерге жатпайтын заттар,
сонымен бірге ақша және бағалы қағаздар жатады.
Кәсіпорын мүліктерін қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, сонымен
бірге оларды айналымнан тыс және айналымға салатын (айналым) активтер деп
бөлуге болады. Олар бір-бірінен физикалық формасымен қатар, өндірістік
процестегі орнымен, кәсіпорын экономикасына әсер етуімен ерекшеленеді.
Ірі және орта кәсіпорындардың мүліктеріндегі айналымнан тыс
активтердің үлесі 65-85% құрайды. Олардың құрамы 1-суретте көрсетілген.
Айналымнан тыс активтер
Ұзақ иммобилизацияланған қорлар уақытша иммобилизацияланған қорлар
Негізгі қорлар Материалды емес Капиталдық Ұзақ уақыттағы
активтер салымдар қаржылық
салымдар
Сурет 1 Айналымнан тыс активтердің құрамы
Айналымнан тыс активтердің жалпы белгісі- өмір сүру циклінің ұзақтығы,
әдетте олардың ұзақтығы бір жылдан кем емес. Ол активтердің амортизациялық
процесінің ұзақтығына және олардың айналымдық жылдамдығының төмен болуына
себепші болады. Олардың айналымнан тыс немесе төменгі айналымды активтер
деп аталуы сондықтан. Сонымен қатар оларды иммобилизациялық қорлар деп
атайды.
Кәсіпорындардағы айналымнан тыс активтердің құрамы мен құрылымы әр
түрлі болуы мүмкін, бірақ, әдетте көптеген кәсіпорындардың ұзақ уақыттағы
иммобилизацияланған қорлары активтердің негізгі бөлігі болып табылады,
әсіресе оның ішінде- негізгі қорлар.
Ұзақ иммобилизацияланған қорларға- бір жылдан аса, анықталған
амортизациялық уақыт ішінде кәсіпорынның әр түрлі іс орталарында
қолданылатын нақты құндылықтары мен материалдық емес активтері саналады.
Иммобилизация- айналым құралдарын жансыздау, доғарып тастау, оларды
айналымнан алу- айналымдылығын бәсеңдетуге алып келеді. Тауарлы- материалды
құндылықтардың артық (нормативтен тыс) жинақталуымен, айналым құралдарын
дебиторлық қарызға, капиталды құрылысқа, күрделі жөндеуге аударылуымен
көрсетіледі. Айналым құралдарын иммобилизациялау кәсіпорынның төлеу
мүмкіншілігін нашарлатады. Иммобилизацияның екі түрі бар:
- Жоспар бойынша айналым құралдарын иммобилизациялау.
-Кәсіпорынның қаржылық тәртібінің бұзылуы салдарынан айналым құралдарын
иммобилизациялау.
Негізгі қорлар- ұзақ уақыт бойы өзгеріссіз натуралдық формада жұмыс
істейтін және өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын материалды- заттық
құндылықтар.
Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азы-көптігіне қарамастан
пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі қорлар
қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына шаруашылық
субъектінің қоймаларындағы дайын өнімдер (тауарлар) болып саналатын
жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды
(құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж
жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен
салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге
жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды. [1, 21бет]
Негізгі қорлар кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қатысу сипатына
қарай өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік негізгі қорлар- материалдық өндіріс ортасында қызмет
ететін, өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын, бірте-бірте тозатын,
құны бөлікті түрде өндірілетін өнімге ауыстырылатын қорлар. Оларға
өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс
машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер,
құрал- саймандар, өлшеуіш аспаптар және т.б. жатады. Олар капиталдық
салымның негізінде толықтырылады.
Өндірістік емес негізгі қорларға- кәсіпорын балансында көрсетілмейтін
тұрғын үйлер, бала бақша және спорттық мекендер, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру, еңбекшілерге қызмет көрсететін басқа
мәдени- тұрмыстық объектілер жатады. Өндірістік негізгі қорлардан
айырмашылығы- бұл өндірістік процеске мүлдем қатыспайды және өзінің құнын
өнімге өткізбейді, өйткені өнім өндірмейді. Олардың құны тұтыну барысында
жоғалады. Қалпына келтіру қоры құрылмайды. Ұлттық кірістің есебінен жаңадан
өндіріледі.
Өндірістік емес негізгі қорлар өндіріс көлемі мен еңбек өнімділігіне
тікелей әсерін тигізбегенімен, олардың тоқтаусыз ұлғаюы кәсіпорынның
жұмыскерлерінің жақсы тұрмыстық халімен, олардың өмірінің материалдық және
мәдени деңгейінің өсуімен тікелей байланысқан, ол өз кезегінде кәсіпорын
ісінің түпкі нәтижесіне әсер етеді.
Негізгі өндірістік қорлар- қоғамдық өндірістің материалды- техникалық
базасы. Кәсіпорынның өндірістік қуаты, еңбектің техникамен қарулану деңгейі
оның көлеміне байланысты. Негізгі қорлардың жинақталуы еңбектің техникамен
қарулану деңгейі еңбек процесін байытады, еңбекке творчествалық сипат
береді, қоғамның мәдени- техникалық деңгейін жоғарылатады.
Нарықты экономикаға өту барысында негізгі қорлар- өндірісті күшейту
факторларының нәтижесінде экономиканың әрі қарай қамтамасыз ететін басты
себеп, сілтеме болып табылады.
Экономиканың салаларына және көрсететін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі қорлар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалды- техникалық
жабдықтау және сату, өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтану, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, тағы басқалар
бойынша топталады.
Негізгі қорларды экономика салаларына қарай топтастырған кезде олардың
қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен
қызметтердің халық шаруашылығының қай түріне жататындығы негізге алынады.
Негізгі қорларда қоғамдық материалдық ресурстардың маңызды бөлігі
көрсетілген. Кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорлары- экономикалық
біртектілігіне қарамастан, мақсатты қолданылуымен, қызмет ету мерзімімен
ерекшеленетін еңбек құралдарының үлкен саны, мөлшері. Негізгі қорлар ұлттық
байлықтың негізгі бөлігі болып табылады, сондықтан олардың құрамы мен
құрылымын анықтау үшін негізгі қорлардың сыныптамасын жасау қажет:
Негізгі қорлардың сыныптамасы
Топтардың аттары Қолданылуы және қысқаша мінездемесі
1.ғимараттар өндірістік архитектура және құрылыс
объектілері (цехтар, қоймалар, өндірістік
лабораториялар және т.б.)
2.құрылыстар өндіріс процесіне қызмет ететін техникалық
функцияларды атқаратын инженерлік-құрылыс
объектілері (тоннельдер, көпірлер, су
каналдары, автомобиль және теміржолдары,
т.б.)
3.Жіберу құралдары Энергияны, сұйық және газ түріндегі
заттарды жіберуші құралдар (электр, жылу
жүйелері, газ жүйесі)
Жалғасы:
4.Машина мен құралдар (генераторлар, электр бөлшектер, бу
-күш машиналар мен құралдар машиналары, турбиналар)
-жұмыс машиналары мен Технологияық процеске тікелей қатысатын
құралдар құралдар (станоктар, прессмашиналар,
терминалық пештер, көтеру- тасымалдау
механизмдері т.б.)
-өлшеу, реттеу приборлары менөндіріс процесін қол еңбегімен немесе
құралдары, лабораториялық автоматтандыру арқылы реттеуге,
құралдар технологиялық процестердің параметрін
өлшеуге және бақылауға, лабораториялық
зерттеулер жүргізуге қажетті
-есептеу техникасы Математикалық есептерді шешуді тездетуге
қажетті құралдар жиынтығы
-басқа да машиналар мен (өрт сөндіргіш машиналар, телефон
құралдар станциялары т.б.)
5.тасымалдау құралдары Кәсіпорын көлеміндегі адамдар мен жүктерді
тасымалдауға қажетті көліктер (электровоз,
паровоз, автомобиль)
6.құрал- сайман өндіріс процесіне қажетті элементтер (қол
және механикалық кесу, ұру саймандары,
штамптар т.б.)
7.өндірістік түгендеме өндірістік операцияларды орындауды
(инвентарь) жеңілдетуге және жеке еңбек заттарын
сақтауға қажетті (жұмыс столы, қорап т.б.)
8.Шаруашылық түгендеме Көбейту және қайта түсіру аппараттары,
(инвентарь) стол, шкаф т.б.)
Әрбір топтағы негізгі өндіріс қорының құндарының жалпы өндіріс қорына
үлес салмағы (%) өндірістегі құрылымын көрсетеді. [2,36бет]
Негізгі өндіріс қорының құрылымы салаларда, бірлестіктерде және
кәсіпорындарда өзінің қолдануына, бағытына, көлеміне қарай әртүрлі болады.
Қоғамға, негізгі қорлардың басты топтарының қайсысына, қандай көлемде салым
салу бәрібір емес. Қоғам машиналар мен қондырғылардың үлестік салмағының
ұлғаюына қызығушылық танытады- өйткені негізгі қорлардың активті бөлігі
өндірістің шешуші учаскелерінде қызмет көрсетеді және кәсіпорынның берілген
бұйымдарын шығарудағы өндірістік мүмкіндіктерін сипаттайды.
Негізгі өндіріс қорының кейбір бөлігі үйлер, ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өндіріс және шаруашылық құралдары өнім өндірісіне тікелей
қатыспауы мүмкін- ол тек өндірістің дамуына көмектеседі. Мұндай негізгі
өндіріс қорының бөлігін – енжарлы бөлігі дейді. Ал, қондырғылар, ішкі зауыт
көліктері, әсіресе өнім өндірудегі машиналар мен жабдықтар, яғни негізгі
өндіріс қордың белгілі бөлігі өндіріс бөлімшелерінде өнім өндіруде шешуші
рөл атқаратын өндіріс қорларын- белсенді бөлігіне жатқызады.
Өндірісте негізгі қордың белсенді бөлігінің құны арқылы кәсіпорынның
мүмкіндігіне қарай дамыған сайын қордың тиімділік көрсеткіштері жоғарылап,
кәсіпорынның техникалық деңгейі және қуаттылығы артады.
Негізгі қор өндірістік процеске қатысуына қарай екі топқа бөлінеді:
- актив
- пассив
Актив бөлігі (машина, құрал-жабдық) өндіріске, өнімнің (қызмет, жұмыс)
саны мен сапасына тікелей әсер етеді.
Пассивті бөлігі негізгі қордың ғимарат, құрылыс және өндірістік
процеске қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар
бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады:
- негізгі қордың тозуы
- амортизация
- негізгі қорды толық қалпына келтіру үшін жинақталған қаражаттар
- капитал салымдарын жүзеге асыру жолдары
Негізгі қорлардың активті бөлігінің бірқалыпты қызмет көрсетуін
қамтамасыз ететін, негізгі қорлардың пассивті бөлігіне- ғимараттар,
құрылыстар, инвентарь жатады.
Негізгі өндірістік қорлардағы қондырғылардың үлесі жоғары болған
сайын (басқа шамалар өзгермеген жағдайда) өнім көлемі, қор қайтарымы
жоғары болады. Сондықтан негізгі қорлардың құрылымын жақсарту- өндірістің
өсу шарты, өзіндік құнды төмендету, кәсіпорынның ақша жинақталуын
жоғарылату деп қаралады.
Өнеркәсіптің әр түрлі салаларындағы кәсіпорындардың негізгі қорларының
құрылымдары да әр түрлі. Мысалы, негізгі қорлардың жалпы құнындағы
ғимараттардың үлесіне жеңіл және тамақ өнеркәсібінде- 44%, құрылыстың-
жанармай өнеркәсібінде- 17%, өткізгіш құрылымдар- энергетикада-32%, машина
жасау кешеніндегі машиналар мен қондырғылар үлесі-45% болады.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымына әсер ететін маңызды
факторларға жататындар:
- шығарылатын өнім негізі
- шығарылатын өнім көлемі
- механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі
- мамандандыру мен кооперация деңгейі
- кәсіпорынның орналасқан жерінің географиялық және климаттық жағдайы
Бірінші фактор ғимараттардың, транспорт құралдары мен өткізуші
құрылғылардың шамасы мен көлеміне әсер етеді. Өндірілетін өнімнің көлемі
жоғары болған сайын жетілген жұмысшылар мен жабдықтардың үлестік салмағы да
жоғарылайды. Қорлардың құрылымына үшінші және төртінші факторлардың әсері
де сондай. Ауа райы ғимараттардың, құрылыстың үлесіне үлкен әсерін
тигізеді.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымын жақсартуға келесі жағдайлар
әсер етеді:
- қондырғыларды жаңарту және модернизациялау
- жетілген станок пен машиналардың, әсеріне бітіруші операцияларды жасайтын
станоктардың, автоматтандырылған және жартылай автоматтандырылған
станоктардың, универсалды агрегатты станоктардың, автоматтандырылған
желілердің үлесін жоғарылату арқылы құрылымды жеңілдету
- ғимараттар мен құрылыстарды тиімді пайдалану, бас алаңдарға қосымша
қондырғыларды орнату
- құрылыс жобаларын дұрыс жасау және кәсіпорын құрылыс жоспарларын сапалы
орындау
- артық және аз пайдаланылатын қондырғылар мен құрылғыларды жою, тиімді
қондырғыларды орналастыру.
Негізгі қорларды есепке алу және жоспарлау натуралды және ақшалай
түрде жүргізіледі. Негізгі қорларды натуралды түрде жүргізуде, бағалауда
машиналардың саны, олардың өнімділігі, қуаттылығы, өндірістік алаңдардың
өлшемі және басқа сандық шамалары анықталады. Бұл шамалар кәсіпорын мен
сапаның қуаттылығын, өндірістік бағдарламалардың жоспарлануын,
қондырғылардың өнімділік мөлшерін, қондырғылардың балансын анықтау үшін
қолданылады. Осы мақсатпен қондырғыларды инвентаризациялау мен паспорттау,
оларды енгізу мен шығару жүргізіледі.
Негізгі қорларды ақшалай және құндық бағалау, негізгі қорлардың
кеңейтілген ұдайы өндірісін жоспарлау, тозу дәрежесін анықтау және
амортизациялық бөлу шамасын анықтау үшін керек.
Негізгі қорларды бағалаудың өндірістік процеске қатысуымен және
бірте- бірте тозуымен, сонымен бірге ұдайы өндірістің жағдайының
өзгеруімен – бастапқы бағасы бойынша, қалпына келтіру мен қалдық бағалары
бойынша байланысқан бірнеше түрлері бар.
Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы бағасына қорларды жасау немесе
сапасын алу , оларды тасымалдау және жұмысқа дайындау(монтаж) шығындары
жатады. Ол амортизация нормасы мен амортизациялық бөлу шамасын, кәсіпорын
активтерінің пайдасы мен рентабельдігін, оларды қолдану көрсеткіштерін
анықтау үшін қолданылады.
Ғылыми-техникалық прогресс өндірістегі негізгі қорлардың жағдайы мен
факторларының өзгеруіне,соның арқасында өндіріс шығындарының өзгеруіне,
нәтижесінде нарықтық бағалары мен тарифтердің өзгеруіне ықпал етеді.
Қазіргі уақытта негізгі қорларды сатып алудың ағымдағы бағасы мен
тарифтеріне инфляция әсер етеді.
Уақыт өте келе кәсіпорын балансындағы негізгі қорлар, атап айтқанда,
ағымдағы нарықтық баға бойынша және бастапқы баға бойынша аралас бағалау
түрінде көрсетіледі. Өйткені қазіргі уақыттағы бағаның өзгеріп тұратынын
есепке ала отырып, негізгі қорларды сатып алу бағасын шындыққа
жанаспайтынын байқаймыз, сондықтан негізгі қорларды қайта бағалау және
оларды біркелкі құндық өлшегіштерге келтіру керектігі туындайды. Осы
мақсатта негізгі қорларды қалпына келтіру құны бойынша бағалау қолданылады.
Негізгі қорларды қалпына келтіру бағасы- қазіргі жағдайлардағы
негізгі қорларды жаңадан өндіру , қалпына келтіру шығындары, әдетте ол,
негізгі қорларды қайта бағалау кезінде бекітіледі.
Қайта бағалау нәтижесінде негізгі қорларды қалпына келтіру бағасы
жоғарылайды, нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық-экономикалық корсеткіштері
нашарлайды. Сондықтан қайта бағалау нәтижесінде кәсіпорынның қаржы шамалары
төмендемеуі үшін амортизацияны индексациялаудың төмендетілген коэффициенті
қолданылады.
Негізгі қорларды пайдалану барысында олар тозады және өзінің бастапқы
бағасын бірте-бірте жоғалтады. Олардың нақты шамасын бағалау үшін қорлардың
тозған бөліктерінің құнын есептеп шығару керек. Нәтижесіеде біз негізгі
қорлардың қалдық бағасын анықтаймыз- ол үшін негізгі қорлардың бастапқы
немесе қалпына келтіру бағасынан олардың тозу сомасын алып тастайды.
[3,19бет]
Тозудың екі түрі бар- табиғи және моральды тозу.
Табиғи тозу дегеніміз- нақты қорлардың бастапқы тұтынушылық бағасын
бірте-бірте жоғалтуы деп түсінеміз. Олар қасиеттерін қызмет ету барысында
ғана емес, сонымен қатар жұмыс істемеген жағдайда да жоғалтады (сыртқы
әсерден, атмосфералық құбылыстардан, коррозиядан бұзылуы).
Табиғи тозу негізгі қорлардың сапасына, оның техникалық жетілдірілуіне
(материалдардың конструкциясына, түріне және сапасына, ғимарат құрылысының
сапасына және станоктардың орналасуына) байланысты; технологиялық
процестердің ерекшелігіне (кесу жылдамдығы мен күші т.с.с.) байланысты; іс-
қимыл жасау уақытына (бір жылдағы жұмыс күні, тәуліктегі ауысым саны,
ауысымдағы сағат саны, т.с.с.) байланысты; негізгі қорларды сыртқы әсерден
сақтау дәрежесіне байланысты; негізгі қорларды күту мен оларға қызмет
көрсетілуге, жұмысшылардың біліктілігі мен олардың негізгі қорларға
қатынасына байланысты. [4,118бет]
Негізгі қорлардың табиғи тозуы ұқсас элементтер бойынша да бірқалыпты
емес. Табиғи тозудың екі түрі бар- толық және бөлікті табиғи тозу. Толық
тозуда қорлар толығымен жойылады және жаңасымен ауыстырылады (күрделі
жөндеу немесе негізгі қорлардың тозған бөліктерін ағымдық ауыстыру).
Бөлікті тозу жөндеу арқылы қалпына келтіріледі.
Негізгі қорлардың табиғи тозуы нақты істелінген жұмыс уақытын
нормативті уақытқа бөліп, жүзге көбейту арқылы анықталады. Бірақ ең дұрыс
тәсіл-объект жағдайын көріп тексеру болып табылады.
Моральдық тозу- машиналар мен қондырғыларды қалпына келтіруге қажетті
қоғамдағы шығындардың қысқаруы арқасында олардың құнының төмендеуі (бірінші
түрдегі моральды тозу); машиналар мен қондырғылардың құнының жетілдірілген,
экономикалық тиімділігі жоғары машиналар мен қондырғыларды енгізу себебінен
төмендеуі (моральдық тозудың екінші түрі). Осы екі түрдің әсерінен негізгі
қорлар өздерінің техникалық сипаттамасы және экономикалық тиімділігі
жағынан артта қалып қойған болып есептеледі.
Қазіргі жағдайларда моральдық тозуды есепке алудың маңызы жоғарылап
келеді. Өйткені өнімділігі жоғары, қызмет көрсету мен пайдалануға тиімді
жетілдірілген қондырғылардың енгізілуі ескі негізгі қорлардың моральдық
тозуына жеткізбей ауыстырылуы ақылға қонымды болар. Моральдық ескірген
техниканы, қондырғыны пайдалану жетілген техникада өндірілетін өніммен
салыстырғанда қымбат және сапасы төмен өнімді шығаруға мәжбүр етеді. Ал
нарықтық экономикада бәсекелестік жағдайында ондайға жол беруге болмайды.
Нарықтық қатынастарға өту өзін-өзі қаржыландыру кезіндегі негізгі
қорларды жаңалауға кететін шығындардың негізгі көздеріне кәсіпорындардың
меншіктегі құралдары жатады. Олар негізгі қорлардың қызмет ету уақытында
амортизациялық бөлу түрінде жинақталады. [5,215бет]
Амортизация- негізгі қорлардың тозуын, олардың құнының қандай да бір
бөлігін өнімді шығару шығындарына қосу арқылы ақшалай қалпына келтіру.
Сондықтан, амортизация негізгі қорлардың табиғи және моральдық тозуын
ақшалай көрсету деуге болады. Амортизация негізгі қорларды есептеп шығарып,
толық ауыстыру мақсатымен жүзеге асырылады. Амортизациялық бөлу сомасы-
негізгі қорлардың құнын пайдалану уақытына, жаңалау шығынына байланысты.
Пайызбен көрсетілген, амортизация сомасының негізгі қорларының құнына
қатынасы амортизация нормасын береді. Ол келесі формула бойынша анықталады:
На.м =Нқ.б -Нқ.ж ⁄Уа x Нқ.б
(1)
Нқ.б – негізгі қорлардың бастапқы бағасы, теңге
Нқ.ж –негізгі қорларды жою бағасы
Уа-негізгі қорлардың қызмет етуінің нормативтік мерзімі, жылы
Амортизация норма деңгейі негізгі қорлардың тозған бөліктерін қалпына
келтіруге керекті ресурстардың көлемін анықтайды.
Негізгі қорлармен қатар ұзақ иммобилизацияланған қорларға материалдық
емес активтер де жатады.
Кәсіпорындардың материалдық емес активтері- шаруашылық істе ұзақ
уақыт пайдаланылатын және кіріс әкелетін, материалдық емес объектілерге
салынатын ақша құралдары. Олардың натуралдық- заттай формасы жоқ, бірақ
кәсіпорынға кіріс кіргізеді, өйткені олар бір қалыпты іс жасауға және
кіріс түсіруге жағдай жасайды. Материалдық емес активтерге коммерциялық
жене өндірістік істе қолданылатын өнеркәсіптік және ойдың меншігіне табиғи
ресурстарға иелік ету туралы құқұның болуы жатады. Сонымен қатар оған
ойлап табу құқұғы ,өндірістік үлгілер, тауар белгісі, техникалық
тәжірбиемен ғылыми –зерттеу және тәжірбиелік-конструкторлық жұмыстардың
нәтижелері (ноу-хау) басылымға авторлық құқұқ, ғылыми әдеби немесе өнер
еңбектерін көпшілікке пайдалану, жер учаскелері мен басқа табиғи
ресурстарын иелік ету құқұғы; кәсіпорынды ұйымдастыру мен сатып алу
құқұғы; т.с.с. жатады. [6,47бет]
Материалдық емес активтерді мынадай түрлерге бөліп, жіктеуге болады:
- лицензиялық келісімдер- кәсіпорынға үкіметтік органдар беретін және
қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға (электр желілері үшін қоғамдық
жерді пайдалануға және т.б.) беретін құқықтар.
- бағдарламамен қамтамасыз ету, ол не сатып алынады, не болмаса субьектінің
өзі жасайды және ішкі немесе сыртқы мақсаттарға арналады.
- патенттер- заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар. Патент
белгілі бір өнімді шығаруға немесе арнайы ерекше процесс пен технологияны
пайдалануға эксклюзивтік құқық береді.
- ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар)- субьект шеккен шығындар.
Олардан тек болашақта ғана нетиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекенін тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын-ала төлеу- бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін)
сақтандыру.
-гудвилл- субьектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алушының сауда
сәтінде пайда болған құндылығы. Ол сатып алушының бухгалтерлік балансында
сатылым (субьектінің тұтастай алғандағы құны) мен) таза активтердің жеке-
жеке нарықтық құн сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Есеп
мақсаттары үшін гудвилл фирманың алған нақты бағасы мен таза активтердің
сәйкес теңестірілген әділ нарықтық бағасы арасындағы айырма ретінде
қарастырылады. Таза капитал: капитал-міндеттемелер болып анықталады.
- басқа да авторлық құқықтар (шығарма, әзірлеме және т.б.)-авторларға
заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер-
ұйымға, өнімге (көрсетілген қызметке) берілген атаулар, рәміздер немесе
сәйкестендіруді білдіретін басқалары.
Бұл құқұқтар, оның бастапқы бағасын анықтай отырып , ақшалай
көрсетілуі мүмкін.
Уақыт өткен сайын материалдық емес активтер, керекті өндірістік және
коммерциялық нәтижелер деңгейін қамтамасыз ету мүмкіндігінен айырылады. Бұл
процесс тозу деп аталады, сондықтан амортизация қолданылады, атап айтқанда
материалдық емес активтердің құны белгілі нормативтік шаралар бойынша өнім
бағасына ауыстырылады. Амортизация нормалары соңғы салық кодексі бойынша
15%-ға тең. [7,83бет]
Ұзақ уақытты салымдар немесе уақытша иммобилизацияланған қорлардың
ішінде капиталдық салымдар мен ұзақ уақытты қаржылық салымдар бар.
Капиталдық салымдар құрамына құрылыс- монтаж жұмыстарының,
қондырғыларды, құрал- жабдықтарды сатып алу шығындары, басқа жұмыстар мен
шығындар енеді. Кәсіпорындағы капиталдық салым нақты жұмсалған шығын
көлемімен есептеледі.
Ұзақ уақытты қаржылық салымдар -кәсіпорынның құнды қағаздары, сатып
алу шығындары, басқа кәсіпорындар мен бөлімшелерге жасалатын салымдар,
сонымен қатар ұзақ уақытты дебиторлық қарызды жатқызуға болады. Қаржылық
инвестициялар ұзақ уақытқа жасалады (1 жылдан жоғары), ондағы негізгі
мақсат –пайда түсіру, дивиденд пен пайыз алу болып табылады. [8,169бет]
1.2 Кәсіпорынның айналым активтері
Кәсіпорынның мүлкіне айналымға салынатын активтерге (айналым
құралдары) айналым қорлары мен ауысымдылық айналу қорлары жатады.
Өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін негізгі
өндірістік қорлармен қатар еңбек заттары және материалдық ресурстар керек.
Еңбек заттары еңбек құралдарымен бірлесіп еңбек өнімін, оның тұтынушылық
құнын жасауға және бағасының қалыптасуына қатысады. Өндірістік айналым
қорларының заттай элементтерінің, еңбек заттарының айналымы, еңбек
процесімен және негізгі өндірістік қорлармен тікелей байланысқан.
Кәсіпорынның айналым қорлары мен айналым құралдары туралы түсінігін,
негізін , мақсатын және құрамын қарастырайық. Осы ұғымдардың үйлесімді
еместігі есте болуы керек. Айналым құралдары -өндірістік процестің
міндетті элементі ,өзімдік құнның негізгі бөлігі. Шикізаттың ,материалдық,
жанармайдың және энергияның өнім бірлігіндегі шығыны төмен болған сайын,
оларды шығару мен өндіру де үнемді болады, соның арқасында өнім де
арзандайды.
Кәсіпорынның айналым құралдарының жеткілікті болуы, нарықты экономика
жағдайында бір қалыпты жұмыс істеуіне керекті басты себеп болып табылады.
Ең бастысы, айналым қорлары мен айналым құралдарын тиімді пайдалану не
беретінін және өнімнің материал сиымдылығының төмендеуі мен айналым
құралдарының айналымдылығын жылдамдататын шаралардың қандай екендігін
нақтылы меңгеру қажет.
Айналым қорларына- өнеркәсіптік кәсіпорындардың, әр өндірістік
циклінде шығындалатын, құны толығымен еңбек өніміне ауысатын, негізгі
өндірістік қорларға жатпайтын, өндіріс құралдарының (өндірістік қорлар)
бөлігі жатады. Айналым қорларының заттай элементтері еңбек процесінде
өзінің натуралды түрін, физика- химиялық қасиеттерін өзгертеді және
аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады. [9,273бет]
Айналым қорлары екі бөлімнен тұрады:
- өндірістік айналым қорлары
- айналыс қорлары (фонды обращения)
Өндірістік айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі
бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%,
машина өндіру мен металл өңдеуде 80% –дан аса бөлігін құрайды.
Өзінің тұтынушылық құнын оларды өндірістегі пайдалануына қарай
жоғалтады. Айналым қорларының жаңа құны олардан жасалған өнімде пайда
болады.
Өндірістің айналым қорлары үш бөліктен тұрады:
-өндірістік қорлар (запастар)
-бітпеген өндіріс және кәсіпорынның өзі дайындаған жартылай өнім
-болашақ уақыттағы шығындар
Өндірістің қосалқы қорлары өндірістік процеске қосуға дайындалған
еңбек заттары; олар шикізаттан, негізгі және көмекші материалдардан,
жанармайдан, сатып алынатын жартылай өнімнен және қосалқы бұйымдардан,
ыдыстардан және ыдыс материалдардан, негізгі қорларды күнделікті жөндеуге
керекті қосалқы бөліктерден тұрады.
Бітпеген өндіріс және кәсіпорынның өзі дайындаған жартылай өнімі-
өндірістік процеске түскен еңбек заттары: материалдар, бөлшектер, байланыс
тораптары мен бұйымдары, кәсіпорынның бір цехында жасалған, бірақ толық
бітпеген және екінші цехта әрі қарай өңделетін, кәсіпорынның өзі дайындаған
жартылай өнімі.
Болашақ уақыттағы шығындар айналым қорларының затты емес элементтері.
Олар қазіргі уақытта жүзеге асырылатын жаңа өнімді игеру мен шығаруға
дайындау шығындарына енгізіледі, бірақ болашақтағы өнімге жатқызылады
(мысалы, жаңа бұйым түрлерін құрастыру мен өңдеу технологиясы шығындары,
қондырғылардың орнын ауыстыру, т.б.) [10,89бет]
Айналыс қорлары- өздерінің қозғалуы барысында, қарым- қатынасты
қамтамасыз ететін, ауысымдық айналым қорларымен тығыз байланысқан. Оларға
қоймадағы дайын өнім, жолда кетіп бара жатқан тауарлар, ақша құралдары және
тұтынушылармен есептесетін құралдар, атап айтқанда дебиторлық берешек
жатады.
Дайын өнім- техникалық бақылаудан өткізілген, шығарылған дайын өнім.
Олар өндіріс процесі аяқталған соң, әрі қарай орап, қораптап сатуға
дайындауға дейін қоймаларда сақталады. Дайындау жұмыстары жүргізіліп бітіп,
қажетті құжаттар толтырылған соң, дайын өнім тұтынушыға жөнелтіледі.
Ақша құралдары- кәсіпорындардың материалдық ресурстарды сатып алуға,
еңбекақы төлеуге, мемлекеттік төлемдерді және басқа да ұйымдар мен
мекемелерге атқарған қызметтері үшін төлемдер төлеуіне жұмсалатын қаржысы.
Дебиторлық берешек- заңды ұйыммен немесе жеке адаммен шарушылық өзара
арақатынастық қорытындысында кәсіпорынға, ұйымға, мекемеге есептелген
борыштың сомасы. Кәсіпорынның дебиторлық берешегінің болуы кәсіпорын
қаражатының тікелей көзделген мақсаттан басқа мұқтаждыққа жұмсалғандығы,
демек кәсіпорын жұмысындағы елеулі кемшілік ретінде қаралады. [11,106бет]
Өндірістік айналым қоры мен айналыс қоры ауыспалы айналым қаражаттарын
үздіксіз қамтамасыз етуде тұрақты қозғалыста болуы тиіс. Осыдан авансты
құнның тұрақты және заңды ауысым нысаны пайда болады:
- ақшалайдан тауарларға
- одан кейін өндірісте
- қайтадан тауарлы жане ақшалай
Қорытындысында айналым қаражатын береді.
Айналым қаражаты- өнім өндіру мен оны сатудың үздіксіз процесін
қамтамасыз ету мақсатында өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға алдын-ала берілетін
ақшалай қаражаттың жиынтығы. Айналым қаражатының қызметі өнімді өндіру
жәнесату кезеңдерінде төлем- есеп айырысу жұмыстарынан тұрады. Міне бұл
жағдайда өндірістік айналым қорының қозғалысы дер кезінде материалдық
факторлардың айналымын қалпына келтіруге, ал айналым қаражатының қозғалысы-
ақша, төлем айналымына жалғасады.
Кәсіпорын жарғылық қорын анықтағаннан кейін, дербес өндірістік
қызметінің мүмкіндіктеріне қарай айналым қаражатының мөлшерін белгілейді.
Айналым қорларын пайдалануды жан-жақты жақсарту- өнеркәсіптік
кәсіпорындардың ең маңызды мақсаттарының бірі. Шикізат, жанармай, көмекші
материалдар неғұрлым жақсы пайдаланылса, соғұрлым олар өнімді жасауға аз
жұмсалады, соның арқасында өнеркәсіптік өнімнің көлемін арттыруға болады.
Пайызбен алынған айналым құралдарының жеке элементтері немесе құрамдас
бөліктерінің қатынасы айналым қорларының құрылымы деп аталады.
өндірістік айналым қорлары
│ │
өндірістік қосалқы қорлар-70% өндірістік процесте-30%
│ │ │
│ │ │
Негізгі Сатып Көмекші
материалдар алынатын материалдар-
мен жартылай 8%
шикізат-28% өнім-10%
│
Жанармай мен
электр
энергиясы-4%
Сурет 2 Өндірістік айналым қорларының құрылымы
Нарықты экономикаға өту кезінде ең басты мақсат- ресурстарды сақтау,
үнемдеу принципін қолдана отырып, өндірісті интенсивтендіру болып табылады.
Үнемдеу тәртібін қамтамасыз ету шараларының жалпы жүйесінде еңбек
заттарын үнемдеу негізгі орынды алады- оны шикізат, материал, жанармайдың
өнім бірлігіне жұмсалатын шығынын, өнім сапасына, беріктігіне, ұзақ уақыт
қолданылуына зиянын тигізбей қысқарту деп түсіну керек.
Айналым қорларының үнемделуінің экономикалық мәні, қазіргі уақытта
келесі жағдайлармен көрсетіледі:
- шикізаттың, материалдардың, жанармайдың үлестік шығындарын төмендету
өндіріске үлкен экономикалық пайдалылықты қамтамасыз етеді. Ол ең алдымен
берілген материалдық ресурстар көлемімен, белгіленген шамадан көп өнім
шығаруға мүмкіндік береді және өндіріс көлемін ұлғайтуға себепкер болады;
-материалдық ресурстарды үнемдеу, өндіріске жаңа, әрі үнемді
материалдарды енгізуге, салааралық жетілдірілген пропорцияларды
қолдануға,өнеркәсіптік өндірістің салалық құрылымыныңжетілдірілуіне
мүмкіндік береді.
-материалдық ресурстарды үнемдеуге талпыну, жаңа техниканы енгізуге,
технологиялық процестерді жетілдіруге итермелейді;
-материалдық ресурстарды тұтынудағы үнемдеу өндірістік қуаттылықтарды
қолдануды жақсартуға және қоғамдағы еңбек өнімділігінің жоғарылауына
себепші болады. Затты еңбектің үлестік шығындарын төмендетудің өзі
қоғамдағы еңбектің өнімділігінің өсуін білдіреді. Сонымен бірге,
материалдық ресурстардың үнемделуі жанды еңбектің үнемделуін көрсетеді:
материалдарды тасымалдау,оларды тиеу мен түсіру, сақтау да қысқарады;
-материалдық ресурстарды үнемдеу өнеркәсіптік өнімнің өзіндік құнын
төмендетеді. Қазіргі уақытта өндіріс шығындарының ¾ бөлігі материалдық
шығындар үлесіне тиеді. Алдағы уақыттағы өндірістің техникалық деңгейінің
өсуіне байланысты затты еңбектің өндірістегі үлесі жоғарылайды, сондықтан
еңбек заттары мен құралдарын пайдалануды жақсарту өндірістік шығындар
экономикасының негізгі бағыты болады;
-өнімнің өзіндік құнын төмендетуге елеулі әсер ете отырып ,
материалдық ресурстарды үнемдеу кәсіпорынның қаржы жағдайына оң әсерін
тигізеді. [12,347бет]
Сондықтан айналым қорларының үнемделуі мен оларды пайдалануды
жақсартудың экономикалық тиімділігінің мәні жоғары, өйткені ол кәсіпорынның
өндірістік және шаруашылық ісінің жақсаруына ықпал етеді.
Материалдық ресурстарды үнемдеу көзі мен жолдары бар. Үнемдеудің
көздері үнемдеуге ненің есебінен жетуге болатындығын көрсетеді. Жолдары
(немесе бағыттары) үнемдеуге қалайша, қандай шаралардың есебінен жетуге
болатындығын түсіндіреді.
Әрбір кәсіпорында материалдық ресурстарды үнемдеу резервтері бар.
Резервтер деп пайда болатын немесе пайда болған, бірақ алі қолданылмаған
(толығымен немесе бөлікті түрде) материалдық ресурстарды қолдануды жақсарту
мүмкіндіктерін айтамыз.
Материалдық ресурстарды үнемдеу резервтерінің пайда болуы мен
қолданылу ортасынан алып қарағанда, оларды үш топқа бөлуге болады:
- халық шаруашылықтық
- жалпы өнеркәсіптік-салааралық
- ішкі өндірістік (цехтық, зауыттық, салалық)
Халық шаруашылықтық резервтердің халық шаруашылығы мен оның салалары
үшін маңызды мәні бар, өйткені олар келесі жағдайларды қамтамасыз етеді:
үнемді, жасанды және синтетикалық шикізат пен материалдарды өндіру мен
жасау үшін өнеркәсіптің салалық құрылымында халық шаруашылықтық
пропорциялардың жетілген түрлерін қояды (жетілген салалардың үдемелі дамуы
мақсатында); жанармай-энергетикалық кешенінің құрылысын жетілдіру; нарықтық
қатынастар жағдайында барлық шаруашылық механизмді жетілдіру.
Жалпы өнеркәсіптік-салааралық резервтер- оларды жұмылдыру өнеркәсіптің
алдыңғы қатарлы салаларының арасындағы металлургия, машина жасау, химия
өнеркәсібінде тиімді өндірістік- экономикалық қатынастардың орнауына
байланысты. Бұл резервтер өнеркәсіптің жеке салалары және экономикалық
аймақтардың даму ерекшеліктерімен шартты байланысқан. Олардың
маңыздыларының халық шаруашылығындағы мәні зор. Соған қарамастан оларды
жұмылдыру іс жүзінде шектелген және негізінен олардың басым бөлігі
өнеркәсіптің өзара байланысқан салаларына немесе ірі өнеркәсіптік немесе
өндірістік- аумақтық кешендерге тарайды.
Жалпы өнеркәсіптік-салааралық резервтерге пайдалы қазбалардың жерлерін
өңдеудің жаңа тиімді тәсілдері мен жүйелерін енгізу, оларды қазып алудың
жетілген технологиялық процесін қолдану, соның арқасында оларды жер
қойнауынан қазып алынатын пайдалы қазбалардың үлестік дәрежесін көтеру және
минералды шикізатты толық және кешенді өңдеуді қамтамасыз ету;
өнеркәсіптегі мамандануды, кооперацияны және үйлестіруді дамыту; бастапқы
шикізаттың және өндірістік саладағы құрылыс материалдарының сапасын
жоғарылату- халық шаруашылығы мен тұтынушы салалардағы материалдық
ресурстарды үнемдеу бағдарламаларын орындау үшін тиімді шикізат пен
материалдардың өндірісін дамытуды тездету керек.
Ішкі өндірістік резервтерге- техника мен технологияны, өндіріс
процесін ұйымдастырумен, бұйымдардың жетілген түрлері мен модельдерін
игерумен, сала ішінде, өндірістің құрамдас бөліктерінде өнімнің сапасын
жоғарылатумен тікелей байланысқан материалдық ресурстарды қолдануды
жақсарту мүмкіндіктері жатады.
Қазіргі заманғы ғылыми- техникалық революцияның кезінде ғылыми-
техникалық прогрестің халық шаруашылығының барлық салаларындағы дамуы,
тездетілуі қоғамдағы өндіруші күштердің дамуына ықпал етуші, жетекші,
дамытушы күш болып табылады. Өнеркәсіптік өнімнің материал сиымдылығын
жүйелі түрде төмендетуге үлкен мүмкіндік беретін ғылым мен өндірістің өзара
үйлесуі қарқынды түрде артып келеді.
Өнеркәсіптегі және өндірістегі ресурстарды үнемдеу резервтерінің
жүзеге асырылуының негізгі бағыттары өткізілетін шаралардың сипатына қарай
өндірістік- техникалық және ұйымдастыру- экономикалық болып бөлінеді.
Өндірістік- техникалық бағыттарға шикізатты өндірістік тұтынуға сапалы
дайындаумен, машиналардың жабдықтары мен бұйымдарының құрастырылуын
жетілдірумен, үнемді шикізаттың, жанармайдың түрін қолданумен,
технологиялық қалдықтар мен өнімді шығару барысында материалдық
ресурстардың шығынын төмендетуді қамтамасыз ететін жаңа техника мен
технологияны енгізумен байланысты шаралар жатады.
Ұйымдастыру- экономикалық бағыттарына өнеркәсіптік өнімнің материал
сыйымдылығын нормалау мен жоспарлаудың ғылыми деңгейін жоғарылатумен
байланысқан шаралар кешені; шикізат пен материалдардың жанармай-
энергетикалық ресурстарының тиімді түрлерін өндіруді тез дамытумен,
кәсіпорынның жанармай балансын жақсартумен, жетілдірумен байланысқан
шаралар.
Айналым құралдарына кәсіпорынның қоймаларындағы және өндірістегі
өндірістік қосалқы қорларды құруға, жабдықтаушылармен, бюджетпен
есептесуге, еңбекақыны төлеуге т.с.с. қажетті ақша құралдары жатады.
Айналым құралдарының құрамы мен құрылымы бар.
Айналым құралдарының құрамы деп-сол айналым құралдарын құрайтын
элементтерін атайды. Айналым құралдарын өндірістік айналым қорларына және
қайтымды, қарым-қатынас қорларына бөлу өнімді өндіру мен өткізудегі оларды
қолдану ерекшелігімен анықталады. Өндірісте қолданылатын айналым
құралдарының шамасы бұйымды дайындаудың өндірістік циклінің ұзақтығымен,
техниканың даму деңгейімен, технология мен еңбекті ұйымдастыру
технологиясымен анықталады. Айналымдағы құралдар жиынтығы негізінен өнімді
өткізу жағдайына және өнімді қамтамасыз ету мен өткізу жүйесіне тәуелді.
Өнімнің қайтымды, қарым-қатынас айналымына қызмет ететін айналым
құралдарын ауысымдық қарым қатынас қорлары деп атайды. Оларға кәсіпорын
қоймасындағы жатқан тұтынуға дайын өнім; көлікке тиелген, бірақ тұтынушымен
есеп айырыспаған дайын өнім, кәсіпорынның ақша құралдары; есеп-шоттағы
құралдар жатады.
Айналым құралдарының құрылымы деп айналым құралдарының жеке
элементтерінің арасындағы пайыздық қатынасын атайды. Айналым құралдарының
құрылымдарының араларындағы айырмашылықтың болуы өнеркәсіптің
салаларындағы көптеген факторлармен түсіндіріледі. Атап айтқанда оларға
өндірістік процестегі ұйымдастыру ерекшеліктері, жабдықтау мен өткізу
жағдайы, жабдықтаушылар мен тұтынушылардың алыс немесе жақын орналасуы,
өндіріс шығындарының құрылымы жатады.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың айналым құралдарының басым бөлігін
тауарлы- материалдық құндылықтар құрайды. Олардың үлестік салмағы 75-85%
құрайды. Тауарлы- материалдық құндылықтардағы айналым құралдарының құрылымы
әр түрлі салаларда әр басқа. Мысалы, жеңіл өнеркәсіптік кәсіпорындардағы-
өндірістік қосалқы қорлардың үлесі өте жоғары (шикізат пен жартылай өнім-
70%-ға дейін). Химиялық өнеркәсіптегі болашақ уақыттағы шығындар үлесі
жоғары-9%. Машина жасау өнеркәсібінде, жалпы өнеркәсіппен салыстырғандағы
өндірістік қосалқы қорлардың үлесі төмен, ал бітпеген өндіріс пен жартылай
өнімнің үлесі жоғары. Өйткені машина жасаудағы өндірістің айналымы (циклі)
жалпы өнеркәсіппен салыстырғанда ұзағырақ. Осы тұрғыда ауыр, энергетикалық,
көлік машинасын жасаудағы біткен өндірістің үлесі автомобиль мен трактор
өнеркәсібіндегіден жоғары екендігін түсіндіруге болады.
Өндірістегі шикізат пен материалдардың қорларындағы айналым
құралдарындағы жиынтық үлесі әр салада әр түрлі және ол сол жердегі
шығарылып жатқан өнімнің техника- экономикалық ерекшелігімен түсіндіріледі.
Әр түрлі салалардың ортақ белгісі- құралдардың өндірістік ортадағы
үлестік салмағының басым болуы. Олардың үлесіне айналым құралдарының -70%-ы
тиеді.
Айналым құралдары
│ │
өндірістік айналым қорлары-70% Ауысымдық, қарым-қатынас құралы -30%
│ │ │ │
│ │ │
өндірістік өБолашақ уақыт
қосалқы қорлар ншығындары
д
і
р
і
с
т
і
к
п
р
о
ц
е
с
т
е
р
Сурет 3 Айналым құралының құрамы мен құрылымы
Қалыптастыру көздеріне қарай айналым құралдары кәсіпорын меншігіндегі
және қарызға алынған деп бөлінеді.
Кәсіпорынның меншігіндегі айналым құралдары- кәсіпорынның қарауындағы
кез келген уақытта пайдаланылатын және өз ресурстарының арқасында пайда
болатын құралдары (мысалы пайда). Меншіктегі айналым құралдарының қозғалуы
барысында басқа құралдармен араласып жүруі мүмкін (еңбекақыға алдын ала
бөлінген, уақытша бос құралдар, басқа да меншікті құралдар), (мысалы,
еңбекақыны бір уақытта төлеуіне байланысты). Бұл құралдарды меншіктегі
құралдар қатарындағылар немесе тұрақты пассивтер деп атайды.
Қарызға алынған айналым құралдары – банк несиелері, кредиторлық қарыз
(коммерциялық кредит) және басқа да пассивтер.
Кәсіпорынның жұмысының тиімділігі- шығынды азайта отырып, ең жоғары,
мүмкін нәтижеге жету. Шығындарды азайту деген- ол бірінші кезекте айналым
құралдарын қалыптастыру көздерінің құрылымдарын тиімді ету, атап айтқанда,
меншіктегі және қарызға алынған құралдарды ақылға қонымды етіп үйлестіру.
Кәсіпорынның айналым құралдары үнемі қозғалыста болады- оны айналым
жасау деуге болады. Өйткені олар, қарым-қатынас ортасынан өндіріс ортасына,
одан кейін өндірістік ортадан қайта қайтымды қарым-қатынас ортасына ауысып
отырады. Айналым, кәсіпорын өзінің өндірісіне қажетті материалдық
ресурстарды және басқа элементтерді сатып алу шығындарын төлеуден басталып,
осы шығындардың өнімді сатудан түскен түсім түрінде қайтуына дейін
жалғасады. Одан кейін ақша құралдарын кәсіпорын материалдық шығындарды
сатып алуға және өндіріске салуға жұмсайды.
Айналым құралдарының толық айналым жасайтын уақытта, атап айтқанда
өндіріс кезеңінен және қарым-қатынас кезеңінен өтетін уақытты айналым
құралдарының айналу кезеңі деп атайды. Ол көрсеткіш құралдардың кәсіпорын
мен саладағы қозғалуының орташа жылдамдығын көрсетеді. Бірақ ол өндірістің
нақты мерзімімен сәйкес келмейді.
Айналым құралдарын басқару- өндірістің үзіліссіз болуы мен өнімді
айналым құралдарының мейлінше аз мөлшерімен өткізілуін қамтамасыз ету болып
табылады. Ол үшін кәсіпорынның айналым құралдары айналым сатыларының
барлығына тиісті түрде, ең төменгі, бірақ жеткілікті көлемде бөлінуі тиіс.
Айналым құралдары әрқашан бір уақытта айналымның үш сатысында болады және
ақша құралы материал, бітпеген өндіріс, дайын өнім түрінде бола алады.
Қазіргі кәсіпорындардың өзін-өзі қаржыландыру жағдайында айналым
құралдарына деген мұқтаждықты дұрыс анықтаудың мәні өте зор. Айналым
құралдарының, кәсіпорын жұмысының бір қалыпты етіп ұйымдастыру үшін керекті
экономикалық негізі бар шамаларын дайындау процесі айналым құралдарын
нормалау деп атайды. Осылайша айналым құралдарын нормалау деп- ең төменгі
деңгейдегі, бірақ жеткілікті материалдық құндылықтардың тұрақты қорын,
бітпеген өндірістің төмендемейтін қалдығын және басқа айналым қорларының-
жалпы айтқанда, айналым құралдарының нормалау ішкі мүмкіндіктерді
анықтауға, өндірістік айналымды қысқартуға, дайын өнімді тез өткізуге ықпал
етеді.
Айналым құралдарының өндірістік қосалқы қорларындағы, бітпеген
өндірістегі, дайын өнімнің қоймадағы қалдығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz