Натур Продукт ЖШС-гі мысалында кәсіпорында қаржылық жағдайын және кірістілігін талдау
Мазмұны
Бет
Кіріспе 3
Тарау 1. Кәсіпорын кірістілігін талдаудың теориялық негіздемесі 7
1.1. Нарықтық экономика жағдайында кірістілікті талдау 7
1.2. Кірістіліктің салыстырмалы көрсеткіштерін талдау 12
1.3.Кәсіпорынның кірістілгін талдаудың ақпараттық негіздері26
Тарау 2. Натур Продукт ЖШС-гі мысалында кәсіпорында қаржылық 32
жағдайын және кірістілігін талдау
2.1Натур Продукт кәсіпорынының шаруашылық мінездемесі 32
2.2. Кәсіпорынның экономикалық іскерлігін және кірістілігін36
талдау
2.3. Баланс активтерінің және олардың қалыптасу көздерінің 43
құрамы мен құрылымын талдау
Тарау 3. Кәсіпорын кірістілігін жоғарлату резервтері және 58
жолдары.
3.1. Кәсіпорын резервтері және оларды қолдану (пайдалану) 58
бойынша резервтер
3.2. Пайданың өсу резервтері 69
Қортынды 75
Әдебиет тізімі
Кіріспе
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалығы табыс табуымен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы
абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерімен сипатталады. Кірістіліктің
(табыстылықтың) абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың
сомасы. Шетелдік арнаулы әдебиеттерде табыстар немесе кірістер ұғымы
келесідей түрде анықталады:
Табыс дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы
″Бухгалтерлік есеп туралы″ заң күші бар, ҚР Президентінің 2732-ші
Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: ″Кірістер
(табыстар) - бұл есептік кезіндегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы″ . Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті
табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын
жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Кірістіліктің көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар өнімді (жұмыс, қызметі ) өткізуден
алынатын жалпы кіріс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға
дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесіне болып табылатын таза
табыс.
Кіріс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанға және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономист
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкүндік бермейді.
Нарық жағдайында кірістің рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы – директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде
төмендетіледі. Нарықтың экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байналанысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс
табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік – техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы
тапшылығы кезінде оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар
болса, олар банктің қысқа мерзімді саудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін.
Кіріс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, кіріс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіш болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында кірістің (табыстың) рөлі ол атқаратын
қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі
туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6—ға дейін қызметті
жатқызады.Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады:
1) мемлекет бюджет табысының көзі;
2) кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік ) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Кіріс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі
шарттар қажет болады:
1.Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбкетің
қоғамдық қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
2. Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау
жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
3. Кірісті бөлу механизмі белсенді роль атқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы
тиіс.
4. Кірісті тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздержал төлемі, дивиденттер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, нивестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Бірақ кірістің абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне
жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің кірісі болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтанда алынатын кірісті нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы
көрсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты
жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде
талдау жасау қажет. Кірістілік көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар
жатады:
- кірістіліктің абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын
бағалау;
- таза кірістің қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
- кіріске әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
- кірісті бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
- кірістің өсу резервтерін анықтау;
-кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, кірісті тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
-табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффиценттерін және
олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
Тарау 1. Кәсіпорын кірістілігін талдаудың теориялық негіздемесі.
1.1. Нарықтық экономика жағдайында кірістілікті талдау
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты кіріс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Кірістіліктің бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алынатын кіріс болып табылады.
Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн
салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ
қайтарылған тауарлардың құны, сату шегімдері мен баға шегімдері алынып
тасталынып көрсетіледі.
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін кіріс көрсетіледі.
Кіріс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
өткізуден түсетін кіріс алады, оның мөлшері өнім өрдіру деңгейімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін кіріс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді.Тауарлы-материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін кіріс сомасының өсуіне, екіншіде- азаюына әсер етеді. [1.45]
Кірістіліктің екінші абсолютті көрсеткіші-жалпы кіріс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен кіріс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құн, сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсерін тигізеді.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы кірістің
өсуінің негізгі жолы – материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды
төмендету. Бұл, әсіресе, шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік
құнында өте жоғары болып келетін өңдеу салаларында қызмет жасайтын
кәсіпорындар үшін өте маңызды.
Кәсіпорын кірісі бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі.
Бағаның өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген
сұраныстың өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық
параметрлердің және тұтынушылық қасиеттінің жақсаруымен байланысты болса,
онда ол дәлелді болады.
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
1. өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
2. өнім бірлігінің бағасы;
3. өткізілген өнім көлемі;
4. өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек.
Олардың есебі келесі түрде жүргізіледі:
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнының өзгерісінің әсері,
өткізілген өнімнің нақты өзіндік құнынан өткізілген өнімнің
нақты көлемінің жоспарлы өзіндік құнын алып тастау жолымен мына
формула арқылы табылады:
(1)
Мұндағы: - өткізілген өнімнің нақты көлемі;
- өнім бірлігінің нақты өзіндік құны;
- өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.
2. Жалпы кірістің нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыстағы
баға өзгерісінің әсері келесі формула бойынша есептеледі:
(2)
Мұндағы: және - өнім бірлігінің сәйкесінше нақты және
жоспарлы бағасы.
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден
түскен нақты түсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.
3. Өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы кіріс ауытқуына әсерін анықтау
үшін алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін
анықтау керек. Кіріс көлемі осы факторға тікелей үйлесімді
тәуелді болғандықтан, жоспарлы кірісті өткізу көлемі бойынша
орындалу пайызына көбейту керек. [2.106]
Жалпы кіріске тауарлы өнімдерді өткізу көлемінің өзгерісінің әсері
келесі есеп арқылы анықталады:
(3)
Мұндағы: - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі
жоспарының орындалу деңгейі;
, - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және жоспарлы
өндірістік өзіндік құны.
(4)
Мұндағы: ПП – тауарлы өнімді өткізу көлемінің кіріске тигізетін
әсері;
Пж – жоспарлы жалпы кіріс.
Талдау жұмысының теориясы мен тәжиребесінде, өткізілген өнім
құрамындағы құрылымдылық өзгерістердің жалпы кіріске әсерін есептеудің екі
тәсілі бар:
1) өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар
бойынша есептелінген, алынуға тиісті жалпы кіріс сомасын өткізу
көлемі бойынша жоспардың орындалу коэффициентіне түзетілген жалпы кірісті
жоспарлы мөлшеріне салыстыру арқылы;
2) өткізу көлемінің өзгеруі факторының әсер ету сомасын
өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша
есептелінген және алынуға тиісті кірісінің көрсеткіштері арасындағы шегеру
арқылы.
Тәжиребеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың әсер
ету көлемін есептуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды.
Өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша
есептелінген, алынуға тиісті жалпы кіріс сомасы осы екі факторларлардың
жиынтық әсерін сипаттайтын болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін
қолданудың әсерін шегеру арқылы өткізілген өнім құрамындағы құрылымдылық
өзгерістерінің пайдаға тигізетін әсерін анықтайды. [3.61 ]
Жалпы кірістің өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі
өзгерістер жатады:
1) өткілген өнімдердің бағасының өзгеруі;
2) өнімді өткізуден түскен кірістің өзгеруі;
3) өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.
Факторлардың жалпы кірістің өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:
1. Бағаның өсуі кіріске қалай әсер еткен анықтау үшін, есепті
жылы өнімді өткізуден түскен кірісті өткен жылдың еркін сатылу бағасымен
(ҚҚС және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату
бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) есептелген өнімді өткізуден түскен кіріспен
салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін
(өскенің немесе кемегендігін) және сәйкесінше кірістің да өзгерісін
көрсетеді.
2. Өткізуден түскен кірістің әсерін келесі жолмен
анықтаймыз.
Өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы кірісінің деңгейі
тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі немесе азаюына
пропорционалды түрде болу тиіс.
3.Өткізілген өнімнен алынған кірістің 1 теңгесіне шаққандағы
шығындар деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен түскен кірістің
1 теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар
деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті
жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын
нақты кіріске көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему
есебінен жалпы кіріс көлемінің қаншалықты өзгергенін көрсетеді.
Кірістіліктің келесі абсолютті көрсеткіші – негізгі қызметтен алынған
кіріс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы кіріс пен
кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша анықталады:
ДН=ДЖ-РК (5)
Мұндағы: ДН – негізгі қызметтен алынған кіріс;
ДЖ – жалпы кіріс;
РК – кезең шығындары.
Жалпы кіріс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары
қаншалықты аз болса, негізгі қызметтен алынатын кіріс соншалықты жоғары.
Сондықтан да негізгі қызметтен алынатын кіріске жүргізілетін талдауды
жоғарыда атаған көрсеткіштерінен , сондай-ақ маржиналды кіріспен үздіксіз
байланыстар жүргізу қажет. [4.211]
Өндірістік өзіңдік құнның калькуляция баптары бойынша мәлеметтер
коммерциялық құпия болып саналатындықтан және де сыртқы пайдаланушылар
шығындарды тұрақты және айнымалы шығындарға дәл бөле алмайтына байланысты,
жалпы кіріс көлемін маржиналды кіріс көлемін теңестіруге және оны талдаудың
прогрессивті әдісін қолдануға болады.
1.2. Кірістіліктің салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
Кірістіліктің салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика
жағдайындағы кәсіпорынның қаржа қызмет жасау, қаржыландыру көздерін
ынталандыру және оларды тиімлі пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын,
осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Олар
кәсіпорын қызметін түрлі бағытта белгілейді және олар экономикалық процеске
қатысушылардың мүдделеріне сай топтастырады. Кірістілік коэффициенттері
салыстырмалы талдаумен кәспорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті болып
табылады, өйткені олар кәсіпорын кірісін қалыптастырудың факторлық ортасын
сиппаттайтын маңызды көрсеткіштер.
Кірістілік көрсеткішетрі үш топқа бөлінеді:
1) жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал) және олардың жекелеген
элементтері;
2) өнімдер;
3) ақша қаражаттарының таза ағымы негізінде есептелетін кірістілік
көрсеткіштері.
Кәсіпорын активтерін пайдалану тиімділігі – берілген кәсіпорынға қаражаттар
салудың дұрыстығы туралы шешімдер қабылдауда қажетті әрі маңызды
белгілердің бірі болып саналады.
Кәсіпорын мүліктерінің тиімділігін өлшеудің бірден – бір дұрыс,
танылған әрі кең тараған қорытындылаушы көрсеткіштерінің бірі – кірістілік
коэффициенті, ол таза кірістің жалпы активтерге (авансталған капиталға)
қатынасын көрсетеді. Активтердің кірістілік деңгейін капиталды пайдаланудың
таңдау жолдарымен, мысалы, кәсіпорынның алған кірісімен салыстырған жөн.
Кірістілік коэффициеніне талдау жүргізушілер:
- басқару тиімділігінің көрсеткіштері;
- кәсіпорынның инвестициялау мақсатында қажетті кірісті
жеткілікті түрде ала алу қабілетін көрсететін өлшеуіш;
- кірісті болжау әдісі;
- шешім қабылдау және бақылау құралы ретінде пайдаланады.
Басқару тиімділігінің көрсеткіші ретінде, авансталған капиталдың
кірістілік деңгейі оның сапасының индикаторы болып табылады. Кәсіпорынның
инвестициялауға қажетті кірісті жеткілікті көлемде алу мүмкіндігін
білдіретін өлшеуіш ретінде, авансталған капиталдың кірістілік деңгейі
кәсіпорынның ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылығының сенімді көрсеткіші
болып саналады. Осыған байланысты ол, инвесторлар мен ұзақ мерзімді
несиелер, заем берушілердің үлкен назарына ие болады. [5.84]
Таза кірісті қалыптастыру барысында, іскерлік белсенділігі
көрсеткіштерінің бірі болып саналатын өнімді өткізуден алынған кіріс
маңызды роль атқарады. Соңдықтан да екінші көзқарасты қолдаушы мамандар,
жалпы активтердін кірістілік деңгейінің өзгерісі келесі бірінші қатарлы
факторлардың әсерінен болады деп есептейді:
1. кәсіпорын кірістілігіның салыстырмалы көрсеткіштерінің бірі -
өткізілген өнімнің кірістілік деңгейі;
2. жалпы активтердің айналымдылығы.
Бұл көрсеткіштердің арасындағы өзара байланыс келесі түрде берілуі мүмкін:
Жалпы активтердің кірістілік деңгейі = өткізілген (сату)
өнімінің кірістілігі активтер айналымдығы.
Шынында:
(6)
Басқаша айтқанда, кәсіпорынның активтерге салынған қаражаттарының
әрбір теңгесінен алынған таза кірісі, өнімді өткізу кірістілігіна және
кәсіпорын активтерінің айналымдылығының жылдамдылығына байланысты болады.
Формула жалпы активтердің кірістілік деңгейін жоғарылату жолдарын
көрсетеді: сату кірістілігі төмен болғанда капитал мен оның элементтерінің
айналымын жылдамдатуға ұмтылу керек және керісінше, сол немесе басқа
себептермен анықталатын кәсіпорынның төмен іскерлік белсенділігі, өнімді
өндіру шығындарын азайту немесе өнім бағасын өсіру, яғни сату кірістілігін
өсіру негізінде теңестірілуі (орны толтырылуы) мүмкін.
Авансталған капиталдың (жалпы активтердің) кірістілік деңгейінің
өзгеруіне жоғарыда аталған факторлардың тигізетін әсерін талдау үшін келесі
аналитикалық кестені құрамыз.[6.201]
Осылайша жалпы активтердің кірістілік деңгейі (авансталған капитал)
немесе қызметтің барлық түрлерінің кірістік коэффиценті (жалпы
кірістіліктің) кәсіпорынның өз қызметін қаншалықты тиімді және кірісті
жүргізетінін көрсетеді.
Тәжірибеде ағымдағы активтердің кірістілігі деп аталатын көрсеткіш
кеңінен қолданылады. Ол ағымдағы активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын
қанша кіріс алатынын көрсетеді:
(7)
Мұнда: Та – ағымдағы активтердің орташа көлемі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік құқығында жұмыс істеуші кәсіпорын
үшін салынған капиталдың кірістілік деңгейін бағалаудың, яғни капиталды
тиімді пайдаланудың негізгі көрсеткіші болып, кәсіпорынның таза кірісін
оның меншікті капиталына пайыздың қатынасы есептеледі. Бұл көрсеткіш –
меншікті капиталдың кірісін коэффициенті немесе мөлшерлемесі деп аталады.
Ол мына формуламен анықталады:
(8)
Мұнда: ДСК – меншікті капиталдың кірістілігі;
Дч – таза кіріс;
СК – меншікті капитал.
Ол экономикалық және қаржылық талдауда маңызды көрсеткіш болып
табылады. Жак Ришар: Бұл көрсеткішті жеке кәсіпорынның қызметін талдаудың
түрлі жақтарын үйлестіруші, негізгі көрсеткіш деп айтуға да болады, - деп
жазады. Теледидар және радио коментаторлары және мақала авторлары
кәсіпорындардың тиімділігі, бәсекелестігі және кірістілігі туралы айтқанда
дәл осы көрсеткішті пайдаланады.
Меншікті капиталдың кірістілік коэффициенті (мөлшерлемесі) бұл өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түскен кірістің меншікті капиталдың айналымдылық
көрсеткішіне көбейтіндісінің нәтижесі. Ол келесі формуладан есептеліп
шығарылады:
(9)
Мұнда: - өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен кіріс
(түсім).
Шетелдік арнайы әдебиетте меншікті капиталдың кірістілік деңгеінің
өзгеруіне әсер етуші факторларды талдаудың түрлі әдістемелері ұсынылған.
Жак Ришар келесі формуланы ұсынады:
(10)
(1) (2) (3) (4) (5)
ЖТ (жалпы кірістілік)
Мұнда: - жиынтық немесе жалпы кіріс (таза кіріс + кредиторларға
төленген пайыздар);А – активтер құны (авансталған, жалпы, жиынтық капитал).
Формуладан көріп отырғанымыздай меншікті капиталдың кірістілік
коэффициенті сату көлемінің кірістілігін барлық активтердің айналымдылығына
(жиынтық, аквансталған, жалпы капитал), меншікті иелерінің кірісінің жалпы
кірістағы салыстырмалы үлесіне және қаржылық көрсеткіштеріне көбейткенде
тең.
Бұл формула батыста кеңінен қолданып жүрген Дюпонның әйгілі
формуласымен үйлеседі. Ол жеке компанияның қаржылық есебін талдау барысында
қолданылатын, кіріс көрсеткішін акцияларға қарапайым аналитикалық жүктеу
болып табылады:
(11)
Мұндағы:
- меншіктікапиталдың кірістілігі;
- таза кіріс;
- өнімді өткізуден алынған кіріс;
А – активтер құны;
- меншікті капитал.
Дюпон формуласындағы көбейткінтердің әрқайсысы дербес көрсеткіш болып
табылады. Осы формуланы пайдалана отырып талдау жүргізуші, тізбекке
қосылған факторлардың қайсысы меншікті капиталдың кірістілік деңгейіне ең
жоғары дәрежеде ықпал еткенін айта алады: өткізілген өнімнің әрбір
теңгесінен көбірек таза кіріс алу, активтерді әлде қайда тиімдірек
пайдалану немесе кәсіпорынның жиынтық (авансталған, жалпы) капиталының
құрылымдылық өзгерісі. [7.58]
Меншікті капитал мен барлық активтердің кірістілік деңгейі
көрсеткіштері арасындағы айырма кәсіпорынның қаржыландыру көздерін
ынталандырумен байланысты. Егер қарыз қаражаттары осы қарыз капиталына
төленетін пайыздарға қарағанда көбірек кіріс әкелсе, онда айырма меншікті
капиталдың қайтарымдылығын арттыру үшін қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда
кәсіпорын иелері, меншікті капиталдың кірістілік коэффицентін өсіру
мақсатында, әрине қарыздарға назар аударады: қаржылық оқулықта мұны Тетік
нәтижесі деп атайды.
Қарызға байланысты кәсіпорын иесінің іс әрекеті екі негізгі
элементтің ықпалында болады.
Бірінші элемент – бұл салық салынғаннан кейінгі өндіріс
кірістілігіның нормасына байланысты қарыздар бойынша пайыздың
мөлшерлемесінің салыстырмалы деңгейі.
Қарыз капиталының кірістілік мөлшерлемесі, кредиторлар кірісінің
қарыз капиталына қатынасы ретінде келесі формула бойынша анықталады:
Д= (12)
Кәсіпорынның инвестициялынған капиталына кірістілік мөлшерлемесі, таза
кірістің активтердің жалпы массасына қатынасы ретінде анықталады:
Да= (13)
Мұндағы:
Да – активтердің кірістілігі;
Дч – таза кіріс;
СH – салық мөлшерлемесі;
А- активтер;
1- СH – салық мөлшерлемесінің компанияға әсері.
Негізінде, мысалы, кәсіпорынның жаңа қарыздары болмаған жағдайда,
берілген кәсіпорын салық салынғаннан кейін 15%-ға өндіріс кірістілігіне ие
болады, бұл кезде нарықтағы пайыздық мөлшерлеме 10%-ға тең. Осыған
байланысты, кәсіпкер, құны төмен ақшаларды іске қосу арқылы меншікті
капиталдың кірістілік мөлшерлемесін өсіру мақсатында, қарыз капиталы мен
тартылған капитал құнының арасындағы айырманы алуға тырысады. Кәсіпкер бұл
жағдайға назар аудару мүмкін, себебі қаржылық шығындар азаяды және салықтық
үнемділік байқалады. Ссудалар боыйнша пайыз мөлшерлемесі келісім-шарт
нормасы болып табылады (біздің мысалымызда 10%), себебі берілген норма
салықтық үнем үлесіне қысқарады.
Мысалы, егер салық мөлшерлемесі 50%-ға тең болса, онда 10%-дың
келісім-шарт мөлшерлемесіне сәйкес келетін нақты мөлшерлеме 5%-ға тең, яғни
қарыз капиталының нақты мөлшерлемесі:
10% * (1-0,5) = 5% - ға тең.
Әрине, салық салынғаннан кейін өндіріс кірістілігі (рентабельділігі)
мен нақты пайыздық мөлшерлеме арасындағы бұндай қатынас негізінде, қарыз
мөлшерлемесіне тигізетін әсері арта түседі деп айтуға болады.
Жоғарыда айтылғандай тетік нәтижесі математикалық формуласына
көрсетілуі мүмкін, оның жеңілдетілген нұсқасы келесі түрдей болады:
= + х
(13)
Мұнда: Да – активтер (капитал) кірістілігі;
ЭР – эксплуатациялық кіріс (салықтар мен пайыздарды
төлегенге дейін);
П – ссудалар бойынша келісім- шарт көрсетілген жылдық пайыз
мөлшерлемесі;
Сн – салық салу мөлшерлемесі;
Д – қарыз міндеттемелері;
Ск - инвестияцияланған меншікті капитал.
Екінші элемент экономикалық белсенділіктің салыстырмалы жоғары
деңгейлі тұрақтылығын көрсетеді. Беілген формула бойынша егер салық
төленгеннен кейінгі инвестицияланған капитал активтерінің кірістілік
коэффициенті мен салық төленгеннен кейінгі пайыз мөлшерлемесі арасындағы
айырма оң болса, онда тетік нәтижесі де оң болады. Егер активтердің
кірістілік деңгейі қарыз қаражаттарына төленетін пайыздарға қарағанда аз
бролатын болады,онда қарыз қаражаттары кәсіпорын қызметіне кері әсер етеді
деп бағаланады. Меншікті капиталдың тиімділігін арттыру үшін, қарыз
капиталын пайдаланудың дұрыстығы жөніндегі сұрақтарды шешуге мүмкіндік
беретін тетік нәтижесінің формуласы аналитикалық жұмыста қолданылуы тиіс.
Талдау жүргізуші түрлі көрсеткіштерді пайдалана отырып меншікті капиталдың
кірістілік мөлшерлемесін өсіру жолдарын көрсетеді.
Меншікті капиталдың кірістілік факторларын ашып көрсететін Жак Ришар
мен Дюпонның формуласына келетін болсақ, онда олар онша дұрыс емес, себебі
активтер құнының мееншікті капиталға қатынасымен анықталатын соңғы
көбейткіш авансталған (жиынтық, жалпы) капиталдың құрылымын сипаттамайды,
ол жиынтық капиталдың меншікті капиталдан қанша есе көп екенін көрсетеді.
Бұл формуладан меншікті кірістілік коэффициентінің осы қатынасқа тура
пропорционалды тәуелділігін көруге болады: ол неғұрлым жоғары болса,
меншікті капиталдың кірістілік мөлшерлемесі соғұрлым көп болады. Бірақ,
жиынтық және меншікті капиталдың арақатынасы меншіктің шоғырлану
(тәуелсіздік, автономия) коэффициентімен шектелуі тиіс, оның мөлшері 0,5-
тен кем болмауы тиіс. Олай болмаған жағдайда кәсіпорын өзінің қаржылық
тәуелсіздігін жоғалтып алуы мүмкін. Біздің ойымызша, меншікті капиталдың
кірістілік деңгеінің өзгеруіне әсер етуші факторларды талдау үшін жоғарыда
аталған меншікті капиталдың кірістілік мөлшерлемесінің формуласы ,
сондай-ақ тетік нәтижесінің формуласы жеткілікті болады. Біз жиынтық
капиталдың (авансталған, жалпы) кірістілік коэффициенті мен меншікті
капиталдың кірістілік коэффициентінің өзара байланысын анықтау қажет деп
ойлаймыз. Осы мақсатпен қаржылық талдау, тәжірибесінде келесі формуланы
қолдануды ұсынамыз:
(14)
Мұнда: - авансталған капитал құрылымын сипаттайды, оның мөлшері
1-ге тең, ал - қатынасы меншіктің шоғырлану (тәуелсіздік, автономия)
коэффициентінің деңгейін көрсетеді. Кәсіпорын активтерінің кірістілігі –
бұл өнімді өткізуден алынған кірістілік пен меншікті капиталдың
айналымдылық коэффициентінің көбейтіндісінің нәтижесі және
кәсіпорынның тәуелсіздік коэффициенті болып табылады. Тәуелсіздік
коэффициенті неғұрлым жоғары болса, активтердің кірістілік коэффициентінің
деңгейі соғұрлым көп болады, себебі соңғысы капиталдың қаржылық құрылымына
тура пропорционалды тәуелді.
Кірістіліктің маңызды салыстырмалы көрсеткішінің бірі бұл өндірістік
қорлардың кірістілік деңгейі болып табылады. Ол таза кірістің материалдық
айналым қаражаттарының қалдығы мен негізгі құралдардың орташа құнына
қатынасы ретінде есептеліп шығарылады. Сонымен, өндірістік қорлар құны,
сәйкесінше жыл басына және жыл аяғына материалдық айналым қаражаттары және
негізгі құралдар құндарын қосып, 2-ге бөлу арқылы анықтайды. Өндірістік
қорлардың кірістілік деңгейін талдау барысында А.Д. Шеремет ұсынған
факторлық талдау әдістемесі, көрсеткіштің алғашқы формуласы, кірістілік
деңгейін қалыптастырушы, шаруашылық қызмет тиімділігін арттыру және
өндірісті интенсивтендірудің барлық сапалы сипаттамасы бойынша жіктеуді
қарастырады.
Деңгейді талдаудың факторлық үлгісі келесі түрде ұсынылады:
(14)
Мұнда: - өткізілген өнімнің еңбекақы сыйымдылығы;
- өткізілген өнімнің материал сыйымдылығы;
- өткізілген өнімнің амортизация сыйымдылығы;
- негізгі өндірістік қорлар бойынша өнімнің қор
сыйымдылығы;
- айналым қаражаттары бойынша өнімнің қор
сыйымдылығы;
Дч – таза кіріс;
F – негізгі құралдардың орташа құны;
Е – материалдық айналым қаражаттарының орташа
қалдықтары;
- өткізілген өнімнің (сатудың) кірістілік деңгейі;
- толық өзіндік құн бойынша өткізілген өнімнен
алынған кірістің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар.
Өнімнің кірістілігі неғұрлым жоғары болса (негізгі қорлардың қор
қайтарымдылығы мен негізгі құралдардың айналым жылдамдығы неғұрлым жоғары
болса, өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар мен экономикалық элементтері
бойынша (еңбек құралдары, еңбек материалдары) үлестік шығындары неғұрлым
төмен болса), өндірістік құралдардың кірістілік деңгейі де соғұрлым жоғары
болады. Жекелеген факторлардың өндірістік қорлардың кірістілік деңгейіне
тигізетін ықпалының сандық бағасы тізбектеп ауыстыру әдісі бойынша
анықталады.[7.73]
Қаржы салымдарының кірістілік деңгейі кәсіпорынның инвестициялық
қызметті қашылықты тиімді жүргізетінін көрсетеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бұл көрсеткішпен қатар басқа да
көрсеткіш қолданылады, ол кәсіпорындарға инвестицияланған қаржыларды
пайдалану тиімділігін және бұл инвестицияларды басқару шеберлігін
сипаттайды. Көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі:
(15)
Мұнда: - инвестиция кірістілігі;
- меншікті капиталдың орташа мөлшері;
- ұзақ мерзімді міндеттемелердің орташа мөлшері.
Бұл көрсеткіш кейбір жағдайда, таза кіріс пен несиелер бойынша
пайыздар төлемін, ұзақ мерзімді міндеттемелер мен меншікті капитал сомасына
бөлу арқылы келесі формула бойынша анықталады:
(16)
Мұнда : - несиелер бойынша пайыздар төлемінің сомасы;
Мына формула бойынша инвестициялардың тиімділігін бағалай отырып,
компания активтері тек меншікті капитал есебіне ғана емес, сонымен, бірге
қарыздар берген инвестор-кредиторлар есебінен де қаржыланырылатынына көңіл
бөлінеді. Сондықтан да, таза кіріс құрамына несиелер бойынша төленетін
пайыздар сомасы да енгізіледі.
Нарықтық жағдайдағы маңызды көрсеткіш – бұл негізгі қызметтен алынатын
кіріс, ол келесі формула бойынша анықталады:
(17)
Мұндағы: - негізгі қызметтен алынатын кіріс;
- өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
- кезең шығындары.
Мына бөлшектің бөлімі өткізілген өнімнің толық өзіндік құнын құрайды.
Бұл көрсеткіш тек қана кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін
ғана емес, сонымен қатар бағаның құрылу процестерінің тиімділігін
көрсетеді. Оны өткізілген өнімнің жалпы көлемі бойынша да, және оның жеке
түрлері бойынша да есептеу болып табылады.
Өнім бірлігінің кірістілігі, сату бағасы мен өнімнің өзіндік құнының
арасындағы айырманың жекелеген өнімнің өзіндік құнына қатынасы ретінде,
келесі формула бойынша анықталады:
(18)
Мұндағы: - жетелеген өнімдердің кірістілігі;
Р - өнім бірлігінің бағасы;
S - өнім бірлігінің толық өзіндік құны.
Өнім бірлігінің кірістілігі, жекелеген өнімдерді өндіру мен өткізудің,
өткізілген өнімдердің қалыптасқан құрылымы жағдайында жалпы кірістілікқа
тигізетін ықпалын анықтауға, сондай-ақ құрылымының тиімділігін бағалауға
мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш коммерциялық құпия болып табылады және де
ол, басқарушылық талдауды жүргізу барысында қолданылады.
Негізгі қызмет кірістілігіның (кіріс нормасы) тағы бір көрсеткіші –
бұл өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза кірістің мөлшерін
көрсетеді. Ол келесі формула бойынша анықталады:
Мұнда: - өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын кіріс.
(19)
Жалпы өнімнің, бұйым топтары мен оның жекелеген түрлерінің
кірістілігі, өнімнің сол немесе басқа түрлерін өндірудің кірістілігін
(зияндылығын) салыстырмалы талдауда, әсіресе өнімдердің өте көлемді
ассортиментін шығарушы болып табылады.
Өнімнің кірістілігінің модификацияланған көрсеткіші – бұл сату
көлемінің кірістілігі, ол мына формула бойынша анықталады:
(20)
Мұнда: - сату көлемінің кірістілігі;
- жалпы кіріс;
- өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынған кіріс.
Сату көлемінің кірістілік деңгейіне өткізілген өнімнің құрылымының,
оның өзіндік құның және өнімді сату бағаларының өзгерісі жасайды.
Жекелеген өнімдер кірістілігінің сату көлемінің жалпы кірістілігіне
әсер ету бағасын, Новосибирск мемлекеттік экономика және басқару
академиясының ғалымдары ұсынған талдау әдістемесін қолдану арқылы
белгілеуге болады, ол бойынша талдау келесі жүйеде жүргізіледі:
1) жалпы өткізу көлеміндегі әрбір өнім түрінің үлес салмағы
анықталады;
2) өнімнің жекелеген түрлерінің кірістілігінің жеке көрсеткіштері
есептеледі;
3) жеке бұйымдар кірістілігінің, оның орташа деңгейіне ықпалы,
барлық өткізілген өнімдер үшін, жеке кірістілікті жалпы өткізу
көлеміндегі бұйымдардың үлесіне көбейту арқылы анықталады;
4) шығарылатын бұйымның жеке кірістілігінің өзгеруімен байланысты
ықпал, есепті кезең кірістілігі мен базистік кезең кірістілігі
арасындағы айырманы есепті кезеңдегі бұйым үлесіне көбейту арқылы
анықталады;
5) құрылымдық фактордың тигізетін ықпалы, базистік кезеңдегі
кірістілікті, есепті кезең мен базистік кезеңдегі бұйымдардың үлес
салмақтарының арасындағы айырмаға көбейту арқылы анықталады.
Талдау жүргізудегі негізгі ақпарат базасы – бухгалтерлік есептің
мәліметтері жекелеген бұйымдардың кірістілігінің (рентабельділігінің)
өзгеруіне өзіндік құн деңгейі мен сату бағасы әсер етеді. Бұл факторлардың
әсері тізбектеп ауыстыру әдісімен есептеледі.
Жеке бұйымның кірістілігін арттырудың негізгі фактор оны шығарудың
өзіндік құнын төмендету болғандықтан, оның калькуляция баптары бойынша
өзгеру себептерін талдауға басты назар аударылуы тиіс, сонымен бірге баға
қалыптасуының дұрыстығын зерттеуге де көңіл бөлінеді.
Кірістілік көрсеткіштерінің үшінші тобы ақша қаражаттарының таза
ағымының кұйылуы негізінде есептеледі. Мысалы,
Сату көлемі Авансталған капитал
Меншікті капитал
Соңғы көрсеткіштер кәсіпорынның кредиторлар, қарыз берушілер алдында
қолма-қол ақша қаражаттармен өз міндеттемелерін орындауы жөнінде мәлімет
береді. Қолма–қол ақшалардың ағымы негізінде есептелетін кеңінен
қолданылады. Оның артықшылығы бар, себебі ақша ағымдарымен жүргізілетін
операциялар өндірістің қарқынды түрінің маңызды белгісі және кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен экономикалық жағдайының басты нышаны болып табылады.
Осылайша, біз кәсіпорын кірістілігінің негізгі салыстырмалы
көрсеткіштерін қарастырып, олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші
факторлардың талдап шықтық. Төменде айтылытын басқа да көрсеткіштермен
бірге бұл көрсеткіштер кәсіпорын қызметінің тиімділігінің және оның
іскерлік бейімділігін сипаттайды.
1.3. Кәсіпорынның кірістілгін талдаудың ақпараттық негіздері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады. ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
№2732 "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан
бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады: 1)бухгалтерлік баланс; 2)қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп; 3)ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есеп. Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық
есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы
екендігіне БЕС-2-нің 7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Ол былай жазылған:
"барлық маңызды ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және
түсінікті болатындай дәрежеде ашылуы тиіс".[12.2]
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік ыұсқаулары негізінде
құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-кестеде көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады. Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында
қалып отыр, яғни акгивтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты,
өтімділігі төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер
принцип бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің
жеделдігі азы көбіне қарай. Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен
тұрады 1):ұзақ мерзімді активтер; 2)ағымдағы активтер; 3)меншікті капитал;
4)ұзақ мерзімді міндеттемелер; 5)ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент - табыс және шығын-
қаржы-шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс мәліметтеріне
ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау, себебі
бухгалтерлік баланс кеміпілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардьщ ең
маңыздылары келесілер болып табылады:
1. Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін
көрсетеді. Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және
перспективалық талдау мақсаттары үшін қолдаңылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорьда жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді,
бірақ бұл жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді Бұл сұраққа
жауап беру үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және
есеп беруде көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет
(мысалы, ғылыми-техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар
және басқалар).
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін
қажетті база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз
етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және
мүмкіндігінше көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа
прогрессивтік маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай
мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік
көрсеткіштерді ашық жариялау қажет. Бұл қажетті орташа керсеткіштерді
есептеп шығаруға мүмкіндік береді;
4.Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ,
Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы
қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады. Мысалы, екі кәсіиорынның
баланстарындағы "материалдар" бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн.
теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге,
ал екіншеде 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда
материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 112 (560)-ін (айлық қор), ал
екінші жағдайда 12 (510), яғни жылдық түтынудың жартысын (жарты жылдық
қор) қамтамасыз етеді.
5.Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезіндегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның
есепті кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен
баланстың динамикалық баптарына қатысты, олар "материалдар", "дайын өнім",
"тауарлар", "дебиторлық борыш" және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда бар
өнім қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлық борыштың
айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдірмейді.
6.Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
принципі жүргізіледі, Ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциалық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі
мүмкін. Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағасының
өсуі және негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген
баланс баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп
объектілерінің құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді, % әр түрлі есеп
мерзімдерінде есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының
бұзылуына әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің
нәтижесін, оның шаруашылық қаражаттарының "бағасын" (гудвилл) едәуір
бұрмалайды. Бұл кедергі баланс валютасының кәсіпорын бағасының дәл құнын
көрсетпейтіндігін дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу
көздерінің есептік бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің
нарықтық бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтің
пайдалану мерзімі мен оның баланста көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса,
есептік баға мен ағымдағы нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты
көп болады.
7. Баланс және қаржылык есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржьшық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудьщ тек бір ғана бөлімі болып табылады.Осы шектеулерге қарамастан,
бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды ақпараттық
қамтамасыз етудің бірден-бір басты көзі болып табылады, ал оны оқу осы
талдаудың алғашқы сатысы болып табылады. Алайда кәсіпорынның қаржылық
жағдайына талдау жүргізгенде баланс көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп
берудің басқа да нысандарының көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе
кәсіпорынның жыл бойғы барлық табыс сомасын осы кәсіпорынның өзінің
қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық шығындар сомасымен салыстырудан
тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепті қолдану керек,
оның баланстан айырмашылығы ол кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып
қалған қаржылық жағдайы емес, ол капитал қозғалысы, есепті кезеңдегі
субъектінің қаржылық нәтижесі болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның
балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы адам үшін анағұрлым маңызды және
ақпараттық болып табылады. Ол бұл кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян
әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы жеткілікті мөлшерде
бөлініп алынған анық көрсеткіштердің көмегімен белгілі бір кезеңдегі
кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді. Батыс тәжірибесінде, балансты
есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп қарастыратын біздің елге қарағанда,
табыс және зиян туралы есепке біршама басымдылық берілуі кездейсоқ емес.
Атап айтқанда, дәл осы үлгі американдық, ұлыбритандық және жаңазеландиялық
фирмалардың жылдық есебінде бірінші болып келтіріледі. Мұның түп тамырын
психологиялық түрғысынан іздеген жөн, табыс батыс фирмалары қызметіндегі
маңызды көрсеткіш болып табылады, олар сондықтан да оны ең алдымен сыртқы
пайданушыларға әйгілеп көрсетуге тырысады. Субъект қызметінің қаржылық
нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің №3 "Қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері туралы есеп" стандартымен анықталады. Онда заңды тұлғаларды рет-
ретімен құру және ұсыну мақсатында қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі
жөніндегі есептің баптарын жіктеу және есепке алудың тәртібі көрсетіледі,
бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық
есебі мен түрлі заңды тұлғалардың қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік
береді.Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды,
төтенше жағдайлардан және тоқта-тылған операциялардан болатын табыс пен
зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының
өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр
түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды. Табыстар мен
шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің жұмысының нәтижесін
көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі баптар жатады.
ҚР Президентінің 1995 жылы 26 желтоқсандағы №2732 "Бухгалтерлік есеп
туралы" заң күші бар Жарлығында, сондай-ақ ҚР-ның ¥лттық комиссиясының
қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есеп бойынша 1996 жылы 12 қарашада №2
қаржылық есепті дайындау және тапсыруға қажетті Концептуалдық негізінде
айтылғандай, бұл элементтер субъектінің қаржылық көрсеткіштерін өлшеумен
тікелей байланысты. Табыстар активтердің кебейюін немесе міндеттемелердің
азаюын көрсетеді, ал шығындар активтердың азаюын немесе есепті кезеңдегі
міндеттемелердің көбеюін көрсетеді.Табыстар мен шығындар баптарының арасына
қойылған шектеулер тәжірибеде жалпы қабылданған болып табылады.
Тарау 2. Натур Продукт ЖШС-гі мысалында кәсіпорынның қаржылық
жағдайын және кірістілігін талдау.
2.1 Натур Продукт кәсіпорынының шаруашылық мінездемесі
Натур Продукт ЖШС-гі 1991 жылдың 22 мамыр айында құрылды. Натур
Продукт ЖШС-гі Ақмола облысы, Көкшетау қаласы, Кирветка 7 мекен – жайда
орналасқан.
Өндірістің жалпы алаңы 5,71 га, ал ғимараттар мен құрылыстар алаңы -
8962,7 м2 құрады.
Меншік формасы – жекеше. Натур Продукт шаруашылық субъектісі ретінде
тіркелген, тіркеу куәлігінің нөмірі 4994-1902-ЖШС.
Кәсіпорын заңды тұлға болып табылады, дербес балансы, жекеленген
мүлігі, штампы және мөрі, БТА Банкте есеп шоты бар. Натур Продукт
кәсіпорынының 100000 тенге көлемінде жарғылық капиталы бар.
Жарғыға сәйкес кәсіпорынның негізгі іскерлігінің бағыттары:
- күшті алкогольді ішімдіктерді өндіру, сақтау, көтерме саудалау;
- күші аз алкогольді ішімдіктерді өндіру, сақтау, көтерме саудалау;
- Ішілетін спиртті сақтау және сату;
- Сату – сатып алу, коммерциялық және делдалдық;
Кәсіпорынның жылдық өндірістік қуаты – 310 мың дал. (декалитр) немесе
3 100 000 литр.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі компьютерленген. Қаржылық және
өндірістік есепті, салық есебін және аудитті ұйымдастыруда кәсіпорын ҚР
Бухгалтерлік есеп туралы, Салықтар және бюджетке басқа да міндетті
төлемдер туралы, Аудиторлық іскерлік туралы заңдарына және басқада
құқылық – нормативтік актілерге сүйенеді.
Сумен қамтамасыз ету қалалық су арнасы торабынан жүргізіледі. Арақ
және ликер-арақ өнімдерін өндіруге арналған су натрий ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Кіріспе 3
Тарау 1. Кәсіпорын кірістілігін талдаудың теориялық негіздемесі 7
1.1. Нарықтық экономика жағдайында кірістілікті талдау 7
1.2. Кірістіліктің салыстырмалы көрсеткіштерін талдау 12
1.3.Кәсіпорынның кірістілгін талдаудың ақпараттық негіздері26
Тарау 2. Натур Продукт ЖШС-гі мысалында кәсіпорында қаржылық 32
жағдайын және кірістілігін талдау
2.1Натур Продукт кәсіпорынының шаруашылық мінездемесі 32
2.2. Кәсіпорынның экономикалық іскерлігін және кірістілігін36
талдау
2.3. Баланс активтерінің және олардың қалыптасу көздерінің 43
құрамы мен құрылымын талдау
Тарау 3. Кәсіпорын кірістілігін жоғарлату резервтері және 58
жолдары.
3.1. Кәсіпорын резервтері және оларды қолдану (пайдалану) 58
бойынша резервтер
3.2. Пайданың өсу резервтері 69
Қортынды 75
Әдебиет тізімі
Кіріспе
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалығы табыс табуымен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы
абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерімен сипатталады. Кірістіліктің
(табыстылықтың) абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың
сомасы. Шетелдік арнаулы әдебиеттерде табыстар немесе кірістер ұғымы
келесідей түрде анықталады:
Табыс дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы
″Бухгалтерлік есеп туралы″ заң күші бар, ҚР Президентінің 2732-ші
Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: ″Кірістер
(табыстар) - бұл есептік кезіндегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы″ . Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті
табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын
жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Кірістіліктің көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар өнімді (жұмыс, қызметі ) өткізуден
алынатын жалпы кіріс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға
дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесіне болып табылатын таза
табыс.
Кіріс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанға және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономист
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкүндік бермейді.
Нарық жағдайында кірістің рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы – директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде
төмендетіледі. Нарықтың экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байналанысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс
табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік – техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы
тапшылығы кезінде оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар
болса, олар банктің қысқа мерзімді саудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін.
Кіріс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, кіріс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіш болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында кірістің (табыстың) рөлі ол атқаратын
қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі
туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6—ға дейін қызметті
жатқызады.Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады:
1) мемлекет бюджет табысының көзі;
2) кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік ) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Кіріс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі
шарттар қажет болады:
1.Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбкетің
қоғамдық қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
2. Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау
жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
3. Кірісті бөлу механизмі белсенді роль атқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы
тиіс.
4. Кірісті тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздержал төлемі, дивиденттер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, нивестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Бірақ кірістің абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне
жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің кірісі болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтанда алынатын кірісті нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы
көрсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты
жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде
талдау жасау қажет. Кірістілік көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар
жатады:
- кірістіліктің абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын
бағалау;
- таза кірістің қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
- кіріске әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
- кірісті бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
- кірістің өсу резервтерін анықтау;
-кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, кірісті тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
-табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффиценттерін және
олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
Тарау 1. Кәсіпорын кірістілігін талдаудың теориялық негіздемесі.
1.1. Нарықтық экономика жағдайында кірістілікті талдау
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты кіріс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Кірістіліктің бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алынатын кіріс болып табылады.
Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн
салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ
қайтарылған тауарлардың құны, сату шегімдері мен баға шегімдері алынып
тасталынып көрсетіледі.
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін кіріс көрсетіледі.
Кіріс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
өткізуден түсетін кіріс алады, оның мөлшері өнім өрдіру деңгейімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін кіріс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді.Тауарлы-материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін кіріс сомасының өсуіне, екіншіде- азаюына әсер етеді. [1.45]
Кірістіліктің екінші абсолютті көрсеткіші-жалпы кіріс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен кіріс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құн, сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсерін тигізеді.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы кірістің
өсуінің негізгі жолы – материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды
төмендету. Бұл, әсіресе, шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік
құнында өте жоғары болып келетін өңдеу салаларында қызмет жасайтын
кәсіпорындар үшін өте маңызды.
Кәсіпорын кірісі бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі.
Бағаның өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген
сұраныстың өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық
параметрлердің және тұтынушылық қасиеттінің жақсаруымен байланысты болса,
онда ол дәлелді болады.
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
1. өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
2. өнім бірлігінің бағасы;
3. өткізілген өнім көлемі;
4. өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек.
Олардың есебі келесі түрде жүргізіледі:
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнының өзгерісінің әсері,
өткізілген өнімнің нақты өзіндік құнынан өткізілген өнімнің
нақты көлемінің жоспарлы өзіндік құнын алып тастау жолымен мына
формула арқылы табылады:
(1)
Мұндағы: - өткізілген өнімнің нақты көлемі;
- өнім бірлігінің нақты өзіндік құны;
- өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.
2. Жалпы кірістің нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыстағы
баға өзгерісінің әсері келесі формула бойынша есептеледі:
(2)
Мұндағы: және - өнім бірлігінің сәйкесінше нақты және
жоспарлы бағасы.
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден
түскен нақты түсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.
3. Өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы кіріс ауытқуына әсерін анықтау
үшін алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін
анықтау керек. Кіріс көлемі осы факторға тікелей үйлесімді
тәуелді болғандықтан, жоспарлы кірісті өткізу көлемі бойынша
орындалу пайызына көбейту керек. [2.106]
Жалпы кіріске тауарлы өнімдерді өткізу көлемінің өзгерісінің әсері
келесі есеп арқылы анықталады:
(3)
Мұндағы: - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі
жоспарының орындалу деңгейі;
, - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және жоспарлы
өндірістік өзіндік құны.
(4)
Мұндағы: ПП – тауарлы өнімді өткізу көлемінің кіріске тигізетін
әсері;
Пж – жоспарлы жалпы кіріс.
Талдау жұмысының теориясы мен тәжиребесінде, өткізілген өнім
құрамындағы құрылымдылық өзгерістердің жалпы кіріске әсерін есептеудің екі
тәсілі бар:
1) өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар
бойынша есептелінген, алынуға тиісті жалпы кіріс сомасын өткізу
көлемі бойынша жоспардың орындалу коэффициентіне түзетілген жалпы кірісті
жоспарлы мөлшеріне салыстыру арқылы;
2) өткізу көлемінің өзгеруі факторының әсер ету сомасын
өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша
есептелінген және алынуға тиісті кірісінің көрсеткіштері арасындағы шегеру
арқылы.
Тәжиребеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың әсер
ету көлемін есептуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды.
Өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша
есептелінген, алынуға тиісті жалпы кіріс сомасы осы екі факторларлардың
жиынтық әсерін сипаттайтын болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін
қолданудың әсерін шегеру арқылы өткізілген өнім құрамындағы құрылымдылық
өзгерістерінің пайдаға тигізетін әсерін анықтайды. [3.61 ]
Жалпы кірістің өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі
өзгерістер жатады:
1) өткілген өнімдердің бағасының өзгеруі;
2) өнімді өткізуден түскен кірістің өзгеруі;
3) өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.
Факторлардың жалпы кірістің өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:
1. Бағаның өсуі кіріске қалай әсер еткен анықтау үшін, есепті
жылы өнімді өткізуден түскен кірісті өткен жылдың еркін сатылу бағасымен
(ҚҚС және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату
бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) есептелген өнімді өткізуден түскен кіріспен
салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін
(өскенің немесе кемегендігін) және сәйкесінше кірістің да өзгерісін
көрсетеді.
2. Өткізуден түскен кірістің әсерін келесі жолмен
анықтаймыз.
Өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы кірісінің деңгейі
тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі немесе азаюына
пропорционалды түрде болу тиіс.
3.Өткізілген өнімнен алынған кірістің 1 теңгесіне шаққандағы
шығындар деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен түскен кірістің
1 теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар
деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті
жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын
нақты кіріске көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему
есебінен жалпы кіріс көлемінің қаншалықты өзгергенін көрсетеді.
Кірістіліктің келесі абсолютті көрсеткіші – негізгі қызметтен алынған
кіріс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы кіріс пен
кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша анықталады:
ДН=ДЖ-РК (5)
Мұндағы: ДН – негізгі қызметтен алынған кіріс;
ДЖ – жалпы кіріс;
РК – кезең шығындары.
Жалпы кіріс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары
қаншалықты аз болса, негізгі қызметтен алынатын кіріс соншалықты жоғары.
Сондықтан да негізгі қызметтен алынатын кіріске жүргізілетін талдауды
жоғарыда атаған көрсеткіштерінен , сондай-ақ маржиналды кіріспен үздіксіз
байланыстар жүргізу қажет. [4.211]
Өндірістік өзіңдік құнның калькуляция баптары бойынша мәлеметтер
коммерциялық құпия болып саналатындықтан және де сыртқы пайдаланушылар
шығындарды тұрақты және айнымалы шығындарға дәл бөле алмайтына байланысты,
жалпы кіріс көлемін маржиналды кіріс көлемін теңестіруге және оны талдаудың
прогрессивті әдісін қолдануға болады.
1.2. Кірістіліктің салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
Кірістіліктің салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика
жағдайындағы кәсіпорынның қаржа қызмет жасау, қаржыландыру көздерін
ынталандыру және оларды тиімлі пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын,
осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Олар
кәсіпорын қызметін түрлі бағытта белгілейді және олар экономикалық процеске
қатысушылардың мүдделеріне сай топтастырады. Кірістілік коэффициенттері
салыстырмалы талдаумен кәспорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті болып
табылады, өйткені олар кәсіпорын кірісін қалыптастырудың факторлық ортасын
сиппаттайтын маңызды көрсеткіштер.
Кірістілік көрсеткішетрі үш топқа бөлінеді:
1) жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал) және олардың жекелеген
элементтері;
2) өнімдер;
3) ақша қаражаттарының таза ағымы негізінде есептелетін кірістілік
көрсеткіштері.
Кәсіпорын активтерін пайдалану тиімділігі – берілген кәсіпорынға қаражаттар
салудың дұрыстығы туралы шешімдер қабылдауда қажетті әрі маңызды
белгілердің бірі болып саналады.
Кәсіпорын мүліктерінің тиімділігін өлшеудің бірден – бір дұрыс,
танылған әрі кең тараған қорытындылаушы көрсеткіштерінің бірі – кірістілік
коэффициенті, ол таза кірістің жалпы активтерге (авансталған капиталға)
қатынасын көрсетеді. Активтердің кірістілік деңгейін капиталды пайдаланудың
таңдау жолдарымен, мысалы, кәсіпорынның алған кірісімен салыстырған жөн.
Кірістілік коэффициеніне талдау жүргізушілер:
- басқару тиімділігінің көрсеткіштері;
- кәсіпорынның инвестициялау мақсатында қажетті кірісті
жеткілікті түрде ала алу қабілетін көрсететін өлшеуіш;
- кірісті болжау әдісі;
- шешім қабылдау және бақылау құралы ретінде пайдаланады.
Басқару тиімділігінің көрсеткіші ретінде, авансталған капиталдың
кірістілік деңгейі оның сапасының индикаторы болып табылады. Кәсіпорынның
инвестициялауға қажетті кірісті жеткілікті көлемде алу мүмкіндігін
білдіретін өлшеуіш ретінде, авансталған капиталдың кірістілік деңгейі
кәсіпорынның ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылығының сенімді көрсеткіші
болып саналады. Осыған байланысты ол, инвесторлар мен ұзақ мерзімді
несиелер, заем берушілердің үлкен назарына ие болады. [5.84]
Таза кірісті қалыптастыру барысында, іскерлік белсенділігі
көрсеткіштерінің бірі болып саналатын өнімді өткізуден алынған кіріс
маңызды роль атқарады. Соңдықтан да екінші көзқарасты қолдаушы мамандар,
жалпы активтердін кірістілік деңгейінің өзгерісі келесі бірінші қатарлы
факторлардың әсерінен болады деп есептейді:
1. кәсіпорын кірістілігіның салыстырмалы көрсеткіштерінің бірі -
өткізілген өнімнің кірістілік деңгейі;
2. жалпы активтердің айналымдылығы.
Бұл көрсеткіштердің арасындағы өзара байланыс келесі түрде берілуі мүмкін:
Жалпы активтердің кірістілік деңгейі = өткізілген (сату)
өнімінің кірістілігі активтер айналымдығы.
Шынында:
(6)
Басқаша айтқанда, кәсіпорынның активтерге салынған қаражаттарының
әрбір теңгесінен алынған таза кірісі, өнімді өткізу кірістілігіна және
кәсіпорын активтерінің айналымдылығының жылдамдылығына байланысты болады.
Формула жалпы активтердің кірістілік деңгейін жоғарылату жолдарын
көрсетеді: сату кірістілігі төмен болғанда капитал мен оның элементтерінің
айналымын жылдамдатуға ұмтылу керек және керісінше, сол немесе басқа
себептермен анықталатын кәсіпорынның төмен іскерлік белсенділігі, өнімді
өндіру шығындарын азайту немесе өнім бағасын өсіру, яғни сату кірістілігін
өсіру негізінде теңестірілуі (орны толтырылуы) мүмкін.
Авансталған капиталдың (жалпы активтердің) кірістілік деңгейінің
өзгеруіне жоғарыда аталған факторлардың тигізетін әсерін талдау үшін келесі
аналитикалық кестені құрамыз.[6.201]
Осылайша жалпы активтердің кірістілік деңгейі (авансталған капитал)
немесе қызметтің барлық түрлерінің кірістік коэффиценті (жалпы
кірістіліктің) кәсіпорынның өз қызметін қаншалықты тиімді және кірісті
жүргізетінін көрсетеді.
Тәжірибеде ағымдағы активтердің кірістілігі деп аталатын көрсеткіш
кеңінен қолданылады. Ол ағымдағы активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын
қанша кіріс алатынын көрсетеді:
(7)
Мұнда: Та – ағымдағы активтердің орташа көлемі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік құқығында жұмыс істеуші кәсіпорын
үшін салынған капиталдың кірістілік деңгейін бағалаудың, яғни капиталды
тиімді пайдаланудың негізгі көрсеткіші болып, кәсіпорынның таза кірісін
оның меншікті капиталына пайыздың қатынасы есептеледі. Бұл көрсеткіш –
меншікті капиталдың кірісін коэффициенті немесе мөлшерлемесі деп аталады.
Ол мына формуламен анықталады:
(8)
Мұнда: ДСК – меншікті капиталдың кірістілігі;
Дч – таза кіріс;
СК – меншікті капитал.
Ол экономикалық және қаржылық талдауда маңызды көрсеткіш болып
табылады. Жак Ришар: Бұл көрсеткішті жеке кәсіпорынның қызметін талдаудың
түрлі жақтарын үйлестіруші, негізгі көрсеткіш деп айтуға да болады, - деп
жазады. Теледидар және радио коментаторлары және мақала авторлары
кәсіпорындардың тиімділігі, бәсекелестігі және кірістілігі туралы айтқанда
дәл осы көрсеткішті пайдаланады.
Меншікті капиталдың кірістілік коэффициенті (мөлшерлемесі) бұл өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түскен кірістің меншікті капиталдың айналымдылық
көрсеткішіне көбейтіндісінің нәтижесі. Ол келесі формуладан есептеліп
шығарылады:
(9)
Мұнда: - өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен кіріс
(түсім).
Шетелдік арнайы әдебиетте меншікті капиталдың кірістілік деңгеінің
өзгеруіне әсер етуші факторларды талдаудың түрлі әдістемелері ұсынылған.
Жак Ришар келесі формуланы ұсынады:
(10)
(1) (2) (3) (4) (5)
ЖТ (жалпы кірістілік)
Мұнда: - жиынтық немесе жалпы кіріс (таза кіріс + кредиторларға
төленген пайыздар);А – активтер құны (авансталған, жалпы, жиынтық капитал).
Формуладан көріп отырғанымыздай меншікті капиталдың кірістілік
коэффициенті сату көлемінің кірістілігін барлық активтердің айналымдылығына
(жиынтық, аквансталған, жалпы капитал), меншікті иелерінің кірісінің жалпы
кірістағы салыстырмалы үлесіне және қаржылық көрсеткіштеріне көбейткенде
тең.
Бұл формула батыста кеңінен қолданып жүрген Дюпонның әйгілі
формуласымен үйлеседі. Ол жеке компанияның қаржылық есебін талдау барысында
қолданылатын, кіріс көрсеткішін акцияларға қарапайым аналитикалық жүктеу
болып табылады:
(11)
Мұндағы:
- меншіктікапиталдың кірістілігі;
- таза кіріс;
- өнімді өткізуден алынған кіріс;
А – активтер құны;
- меншікті капитал.
Дюпон формуласындағы көбейткінтердің әрқайсысы дербес көрсеткіш болып
табылады. Осы формуланы пайдалана отырып талдау жүргізуші, тізбекке
қосылған факторлардың қайсысы меншікті капиталдың кірістілік деңгейіне ең
жоғары дәрежеде ықпал еткенін айта алады: өткізілген өнімнің әрбір
теңгесінен көбірек таза кіріс алу, активтерді әлде қайда тиімдірек
пайдалану немесе кәсіпорынның жиынтық (авансталған, жалпы) капиталының
құрылымдылық өзгерісі. [7.58]
Меншікті капитал мен барлық активтердің кірістілік деңгейі
көрсеткіштері арасындағы айырма кәсіпорынның қаржыландыру көздерін
ынталандырумен байланысты. Егер қарыз қаражаттары осы қарыз капиталына
төленетін пайыздарға қарағанда көбірек кіріс әкелсе, онда айырма меншікті
капиталдың қайтарымдылығын арттыру үшін қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда
кәсіпорын иелері, меншікті капиталдың кірістілік коэффицентін өсіру
мақсатында, әрине қарыздарға назар аударады: қаржылық оқулықта мұны Тетік
нәтижесі деп атайды.
Қарызға байланысты кәсіпорын иесінің іс әрекеті екі негізгі
элементтің ықпалында болады.
Бірінші элемент – бұл салық салынғаннан кейінгі өндіріс
кірістілігіның нормасына байланысты қарыздар бойынша пайыздың
мөлшерлемесінің салыстырмалы деңгейі.
Қарыз капиталының кірістілік мөлшерлемесі, кредиторлар кірісінің
қарыз капиталына қатынасы ретінде келесі формула бойынша анықталады:
Д= (12)
Кәсіпорынның инвестициялынған капиталына кірістілік мөлшерлемесі, таза
кірістің активтердің жалпы массасына қатынасы ретінде анықталады:
Да= (13)
Мұндағы:
Да – активтердің кірістілігі;
Дч – таза кіріс;
СH – салық мөлшерлемесі;
А- активтер;
1- СH – салық мөлшерлемесінің компанияға әсері.
Негізінде, мысалы, кәсіпорынның жаңа қарыздары болмаған жағдайда,
берілген кәсіпорын салық салынғаннан кейін 15%-ға өндіріс кірістілігіне ие
болады, бұл кезде нарықтағы пайыздық мөлшерлеме 10%-ға тең. Осыған
байланысты, кәсіпкер, құны төмен ақшаларды іске қосу арқылы меншікті
капиталдың кірістілік мөлшерлемесін өсіру мақсатында, қарыз капиталы мен
тартылған капитал құнының арасындағы айырманы алуға тырысады. Кәсіпкер бұл
жағдайға назар аудару мүмкін, себебі қаржылық шығындар азаяды және салықтық
үнемділік байқалады. Ссудалар боыйнша пайыз мөлшерлемесі келісім-шарт
нормасы болып табылады (біздің мысалымызда 10%), себебі берілген норма
салықтық үнем үлесіне қысқарады.
Мысалы, егер салық мөлшерлемесі 50%-ға тең болса, онда 10%-дың
келісім-шарт мөлшерлемесіне сәйкес келетін нақты мөлшерлеме 5%-ға тең, яғни
қарыз капиталының нақты мөлшерлемесі:
10% * (1-0,5) = 5% - ға тең.
Әрине, салық салынғаннан кейін өндіріс кірістілігі (рентабельділігі)
мен нақты пайыздық мөлшерлеме арасындағы бұндай қатынас негізінде, қарыз
мөлшерлемесіне тигізетін әсері арта түседі деп айтуға болады.
Жоғарыда айтылғандай тетік нәтижесі математикалық формуласына
көрсетілуі мүмкін, оның жеңілдетілген нұсқасы келесі түрдей болады:
= + х
(13)
Мұнда: Да – активтер (капитал) кірістілігі;
ЭР – эксплуатациялық кіріс (салықтар мен пайыздарды
төлегенге дейін);
П – ссудалар бойынша келісім- шарт көрсетілген жылдық пайыз
мөлшерлемесі;
Сн – салық салу мөлшерлемесі;
Д – қарыз міндеттемелері;
Ск - инвестияцияланған меншікті капитал.
Екінші элемент экономикалық белсенділіктің салыстырмалы жоғары
деңгейлі тұрақтылығын көрсетеді. Беілген формула бойынша егер салық
төленгеннен кейінгі инвестицияланған капитал активтерінің кірістілік
коэффициенті мен салық төленгеннен кейінгі пайыз мөлшерлемесі арасындағы
айырма оң болса, онда тетік нәтижесі де оң болады. Егер активтердің
кірістілік деңгейі қарыз қаражаттарына төленетін пайыздарға қарағанда аз
бролатын болады,онда қарыз қаражаттары кәсіпорын қызметіне кері әсер етеді
деп бағаланады. Меншікті капиталдың тиімділігін арттыру үшін, қарыз
капиталын пайдаланудың дұрыстығы жөніндегі сұрақтарды шешуге мүмкіндік
беретін тетік нәтижесінің формуласы аналитикалық жұмыста қолданылуы тиіс.
Талдау жүргізуші түрлі көрсеткіштерді пайдалана отырып меншікті капиталдың
кірістілік мөлшерлемесін өсіру жолдарын көрсетеді.
Меншікті капиталдың кірістілік факторларын ашып көрсететін Жак Ришар
мен Дюпонның формуласына келетін болсақ, онда олар онша дұрыс емес, себебі
активтер құнының мееншікті капиталға қатынасымен анықталатын соңғы
көбейткіш авансталған (жиынтық, жалпы) капиталдың құрылымын сипаттамайды,
ол жиынтық капиталдың меншікті капиталдан қанша есе көп екенін көрсетеді.
Бұл формуладан меншікті кірістілік коэффициентінің осы қатынасқа тура
пропорционалды тәуелділігін көруге болады: ол неғұрлым жоғары болса,
меншікті капиталдың кірістілік мөлшерлемесі соғұрлым көп болады. Бірақ,
жиынтық және меншікті капиталдың арақатынасы меншіктің шоғырлану
(тәуелсіздік, автономия) коэффициентімен шектелуі тиіс, оның мөлшері 0,5-
тен кем болмауы тиіс. Олай болмаған жағдайда кәсіпорын өзінің қаржылық
тәуелсіздігін жоғалтып алуы мүмкін. Біздің ойымызша, меншікті капиталдың
кірістілік деңгеінің өзгеруіне әсер етуші факторларды талдау үшін жоғарыда
аталған меншікті капиталдың кірістілік мөлшерлемесінің формуласы ,
сондай-ақ тетік нәтижесінің формуласы жеткілікті болады. Біз жиынтық
капиталдың (авансталған, жалпы) кірістілік коэффициенті мен меншікті
капиталдың кірістілік коэффициентінің өзара байланысын анықтау қажет деп
ойлаймыз. Осы мақсатпен қаржылық талдау, тәжірибесінде келесі формуланы
қолдануды ұсынамыз:
(14)
Мұнда: - авансталған капитал құрылымын сипаттайды, оның мөлшері
1-ге тең, ал - қатынасы меншіктің шоғырлану (тәуелсіздік, автономия)
коэффициентінің деңгейін көрсетеді. Кәсіпорын активтерінің кірістілігі –
бұл өнімді өткізуден алынған кірістілік пен меншікті капиталдың
айналымдылық коэффициентінің көбейтіндісінің нәтижесі және
кәсіпорынның тәуелсіздік коэффициенті болып табылады. Тәуелсіздік
коэффициенті неғұрлым жоғары болса, активтердің кірістілік коэффициентінің
деңгейі соғұрлым көп болады, себебі соңғысы капиталдың қаржылық құрылымына
тура пропорционалды тәуелді.
Кірістіліктің маңызды салыстырмалы көрсеткішінің бірі бұл өндірістік
қорлардың кірістілік деңгейі болып табылады. Ол таза кірістің материалдық
айналым қаражаттарының қалдығы мен негізгі құралдардың орташа құнына
қатынасы ретінде есептеліп шығарылады. Сонымен, өндірістік қорлар құны,
сәйкесінше жыл басына және жыл аяғына материалдық айналым қаражаттары және
негізгі құралдар құндарын қосып, 2-ге бөлу арқылы анықтайды. Өндірістік
қорлардың кірістілік деңгейін талдау барысында А.Д. Шеремет ұсынған
факторлық талдау әдістемесі, көрсеткіштің алғашқы формуласы, кірістілік
деңгейін қалыптастырушы, шаруашылық қызмет тиімділігін арттыру және
өндірісті интенсивтендірудің барлық сапалы сипаттамасы бойынша жіктеуді
қарастырады.
Деңгейді талдаудың факторлық үлгісі келесі түрде ұсынылады:
(14)
Мұнда: - өткізілген өнімнің еңбекақы сыйымдылығы;
- өткізілген өнімнің материал сыйымдылығы;
- өткізілген өнімнің амортизация сыйымдылығы;
- негізгі өндірістік қорлар бойынша өнімнің қор
сыйымдылығы;
- айналым қаражаттары бойынша өнімнің қор
сыйымдылығы;
Дч – таза кіріс;
F – негізгі құралдардың орташа құны;
Е – материалдық айналым қаражаттарының орташа
қалдықтары;
- өткізілген өнімнің (сатудың) кірістілік деңгейі;
- толық өзіндік құн бойынша өткізілген өнімнен
алынған кірістің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар.
Өнімнің кірістілігі неғұрлым жоғары болса (негізгі қорлардың қор
қайтарымдылығы мен негізгі құралдардың айналым жылдамдығы неғұрлым жоғары
болса, өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар мен экономикалық элементтері
бойынша (еңбек құралдары, еңбек материалдары) үлестік шығындары неғұрлым
төмен болса), өндірістік құралдардың кірістілік деңгейі де соғұрлым жоғары
болады. Жекелеген факторлардың өндірістік қорлардың кірістілік деңгейіне
тигізетін ықпалының сандық бағасы тізбектеп ауыстыру әдісі бойынша
анықталады.[7.73]
Қаржы салымдарының кірістілік деңгейі кәсіпорынның инвестициялық
қызметті қашылықты тиімді жүргізетінін көрсетеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бұл көрсеткішпен қатар басқа да
көрсеткіш қолданылады, ол кәсіпорындарға инвестицияланған қаржыларды
пайдалану тиімділігін және бұл инвестицияларды басқару шеберлігін
сипаттайды. Көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі:
(15)
Мұнда: - инвестиция кірістілігі;
- меншікті капиталдың орташа мөлшері;
- ұзақ мерзімді міндеттемелердің орташа мөлшері.
Бұл көрсеткіш кейбір жағдайда, таза кіріс пен несиелер бойынша
пайыздар төлемін, ұзақ мерзімді міндеттемелер мен меншікті капитал сомасына
бөлу арқылы келесі формула бойынша анықталады:
(16)
Мұнда : - несиелер бойынша пайыздар төлемінің сомасы;
Мына формула бойынша инвестициялардың тиімділігін бағалай отырып,
компания активтері тек меншікті капитал есебіне ғана емес, сонымен, бірге
қарыздар берген инвестор-кредиторлар есебінен де қаржыланырылатынына көңіл
бөлінеді. Сондықтан да, таза кіріс құрамына несиелер бойынша төленетін
пайыздар сомасы да енгізіледі.
Нарықтық жағдайдағы маңызды көрсеткіш – бұл негізгі қызметтен алынатын
кіріс, ол келесі формула бойынша анықталады:
(17)
Мұндағы: - негізгі қызметтен алынатын кіріс;
- өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
- кезең шығындары.
Мына бөлшектің бөлімі өткізілген өнімнің толық өзіндік құнын құрайды.
Бұл көрсеткіш тек қана кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін
ғана емес, сонымен қатар бағаның құрылу процестерінің тиімділігін
көрсетеді. Оны өткізілген өнімнің жалпы көлемі бойынша да, және оның жеке
түрлері бойынша да есептеу болып табылады.
Өнім бірлігінің кірістілігі, сату бағасы мен өнімнің өзіндік құнының
арасындағы айырманың жекелеген өнімнің өзіндік құнына қатынасы ретінде,
келесі формула бойынша анықталады:
(18)
Мұндағы: - жетелеген өнімдердің кірістілігі;
Р - өнім бірлігінің бағасы;
S - өнім бірлігінің толық өзіндік құны.
Өнім бірлігінің кірістілігі, жекелеген өнімдерді өндіру мен өткізудің,
өткізілген өнімдердің қалыптасқан құрылымы жағдайында жалпы кірістілікқа
тигізетін ықпалын анықтауға, сондай-ақ құрылымының тиімділігін бағалауға
мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш коммерциялық құпия болып табылады және де
ол, басқарушылық талдауды жүргізу барысында қолданылады.
Негізгі қызмет кірістілігіның (кіріс нормасы) тағы бір көрсеткіші –
бұл өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза кірістің мөлшерін
көрсетеді. Ол келесі формула бойынша анықталады:
Мұнда: - өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын кіріс.
(19)
Жалпы өнімнің, бұйым топтары мен оның жекелеген түрлерінің
кірістілігі, өнімнің сол немесе басқа түрлерін өндірудің кірістілігін
(зияндылығын) салыстырмалы талдауда, әсіресе өнімдердің өте көлемді
ассортиментін шығарушы болып табылады.
Өнімнің кірістілігінің модификацияланған көрсеткіші – бұл сату
көлемінің кірістілігі, ол мына формула бойынша анықталады:
(20)
Мұнда: - сату көлемінің кірістілігі;
- жалпы кіріс;
- өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынған кіріс.
Сату көлемінің кірістілік деңгейіне өткізілген өнімнің құрылымының,
оның өзіндік құның және өнімді сату бағаларының өзгерісі жасайды.
Жекелеген өнімдер кірістілігінің сату көлемінің жалпы кірістілігіне
әсер ету бағасын, Новосибирск мемлекеттік экономика және басқару
академиясының ғалымдары ұсынған талдау әдістемесін қолдану арқылы
белгілеуге болады, ол бойынша талдау келесі жүйеде жүргізіледі:
1) жалпы өткізу көлеміндегі әрбір өнім түрінің үлес салмағы
анықталады;
2) өнімнің жекелеген түрлерінің кірістілігінің жеке көрсеткіштері
есептеледі;
3) жеке бұйымдар кірістілігінің, оның орташа деңгейіне ықпалы,
барлық өткізілген өнімдер үшін, жеке кірістілікті жалпы өткізу
көлеміндегі бұйымдардың үлесіне көбейту арқылы анықталады;
4) шығарылатын бұйымның жеке кірістілігінің өзгеруімен байланысты
ықпал, есепті кезең кірістілігі мен базистік кезең кірістілігі
арасындағы айырманы есепті кезеңдегі бұйым үлесіне көбейту арқылы
анықталады;
5) құрылымдық фактордың тигізетін ықпалы, базистік кезеңдегі
кірістілікті, есепті кезең мен базистік кезеңдегі бұйымдардың үлес
салмақтарының арасындағы айырмаға көбейту арқылы анықталады.
Талдау жүргізудегі негізгі ақпарат базасы – бухгалтерлік есептің
мәліметтері жекелеген бұйымдардың кірістілігінің (рентабельділігінің)
өзгеруіне өзіндік құн деңгейі мен сату бағасы әсер етеді. Бұл факторлардың
әсері тізбектеп ауыстыру әдісімен есептеледі.
Жеке бұйымның кірістілігін арттырудың негізгі фактор оны шығарудың
өзіндік құнын төмендету болғандықтан, оның калькуляция баптары бойынша
өзгеру себептерін талдауға басты назар аударылуы тиіс, сонымен бірге баға
қалыптасуының дұрыстығын зерттеуге де көңіл бөлінеді.
Кірістілік көрсеткіштерінің үшінші тобы ақша қаражаттарының таза
ағымының кұйылуы негізінде есептеледі. Мысалы,
Сату көлемі Авансталған капитал
Меншікті капитал
Соңғы көрсеткіштер кәсіпорынның кредиторлар, қарыз берушілер алдында
қолма-қол ақша қаражаттармен өз міндеттемелерін орындауы жөнінде мәлімет
береді. Қолма–қол ақшалардың ағымы негізінде есептелетін кеңінен
қолданылады. Оның артықшылығы бар, себебі ақша ағымдарымен жүргізілетін
операциялар өндірістің қарқынды түрінің маңызды белгісі және кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен экономикалық жағдайының басты нышаны болып табылады.
Осылайша, біз кәсіпорын кірістілігінің негізгі салыстырмалы
көрсеткіштерін қарастырып, олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші
факторлардың талдап шықтық. Төменде айтылытын басқа да көрсеткіштермен
бірге бұл көрсеткіштер кәсіпорын қызметінің тиімділігінің және оның
іскерлік бейімділігін сипаттайды.
1.3. Кәсіпорынның кірістілгін талдаудың ақпараттық негіздері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады. ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
№2732 "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан
бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады: 1)бухгалтерлік баланс; 2)қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп; 3)ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есеп. Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық
есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы
екендігіне БЕС-2-нің 7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Ол былай жазылған:
"барлық маңызды ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және
түсінікті болатындай дәрежеде ашылуы тиіс".[12.2]
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік ыұсқаулары негізінде
құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-кестеде көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады. Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында
қалып отыр, яғни акгивтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты,
өтімділігі төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер
принцип бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің
жеделдігі азы көбіне қарай. Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен
тұрады 1):ұзақ мерзімді активтер; 2)ағымдағы активтер; 3)меншікті капитал;
4)ұзақ мерзімді міндеттемелер; 5)ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент - табыс және шығын-
қаржы-шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс мәліметтеріне
ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау, себебі
бухгалтерлік баланс кеміпілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардьщ ең
маңыздылары келесілер болып табылады:
1. Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін
көрсетеді. Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және
перспективалық талдау мақсаттары үшін қолдаңылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорьда жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді,
бірақ бұл жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді Бұл сұраққа
жауап беру үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және
есеп беруде көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет
(мысалы, ғылыми-техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар
және басқалар).
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін
қажетті база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз
етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және
мүмкіндігінше көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа
прогрессивтік маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай
мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік
көрсеткіштерді ашық жариялау қажет. Бұл қажетті орташа керсеткіштерді
есептеп шығаруға мүмкіндік береді;
4.Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ,
Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы
қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады. Мысалы, екі кәсіиорынның
баланстарындағы "материалдар" бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн.
теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге,
ал екіншеде 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда
материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 112 (560)-ін (айлық қор), ал
екінші жағдайда 12 (510), яғни жылдық түтынудың жартысын (жарты жылдық
қор) қамтамасыз етеді.
5.Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезіндегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның
есепті кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен
баланстың динамикалық баптарына қатысты, олар "материалдар", "дайын өнім",
"тауарлар", "дебиторлық борыш" және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда бар
өнім қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлық борыштың
айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдірмейді.
6.Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
принципі жүргізіледі, Ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциалық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі
мүмкін. Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағасының
өсуі және негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген
баланс баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп
объектілерінің құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді, % әр түрлі есеп
мерзімдерінде есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының
бұзылуына әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің
нәтижесін, оның шаруашылық қаражаттарының "бағасын" (гудвилл) едәуір
бұрмалайды. Бұл кедергі баланс валютасының кәсіпорын бағасының дәл құнын
көрсетпейтіндігін дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу
көздерінің есептік бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің
нарықтық бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтің
пайдалану мерзімі мен оның баланста көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса,
есептік баға мен ағымдағы нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты
көп болады.
7. Баланс және қаржылык есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржьшық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудьщ тек бір ғана бөлімі болып табылады.Осы шектеулерге қарамастан,
бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды ақпараттық
қамтамасыз етудің бірден-бір басты көзі болып табылады, ал оны оқу осы
талдаудың алғашқы сатысы болып табылады. Алайда кәсіпорынның қаржылық
жағдайына талдау жүргізгенде баланс көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп
берудің басқа да нысандарының көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе
кәсіпорынның жыл бойғы барлық табыс сомасын осы кәсіпорынның өзінің
қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық шығындар сомасымен салыстырудан
тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепті қолдану керек,
оның баланстан айырмашылығы ол кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып
қалған қаржылық жағдайы емес, ол капитал қозғалысы, есепті кезеңдегі
субъектінің қаржылық нәтижесі болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның
балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы адам үшін анағұрлым маңызды және
ақпараттық болып табылады. Ол бұл кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян
әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы жеткілікті мөлшерде
бөлініп алынған анық көрсеткіштердің көмегімен белгілі бір кезеңдегі
кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді. Батыс тәжірибесінде, балансты
есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп қарастыратын біздің елге қарағанда,
табыс және зиян туралы есепке біршама басымдылық берілуі кездейсоқ емес.
Атап айтқанда, дәл осы үлгі американдық, ұлыбритандық және жаңазеландиялық
фирмалардың жылдық есебінде бірінші болып келтіріледі. Мұның түп тамырын
психологиялық түрғысынан іздеген жөн, табыс батыс фирмалары қызметіндегі
маңызды көрсеткіш болып табылады, олар сондықтан да оны ең алдымен сыртқы
пайданушыларға әйгілеп көрсетуге тырысады. Субъект қызметінің қаржылық
нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің №3 "Қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері туралы есеп" стандартымен анықталады. Онда заңды тұлғаларды рет-
ретімен құру және ұсыну мақсатында қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі
жөніндегі есептің баптарын жіктеу және есепке алудың тәртібі көрсетіледі,
бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық
есебі мен түрлі заңды тұлғалардың қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік
береді.Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды,
төтенше жағдайлардан және тоқта-тылған операциялардан болатын табыс пен
зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының
өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр
түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды. Табыстар мен
шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің жұмысының нәтижесін
көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі баптар жатады.
ҚР Президентінің 1995 жылы 26 желтоқсандағы №2732 "Бухгалтерлік есеп
туралы" заң күші бар Жарлығында, сондай-ақ ҚР-ның ¥лттық комиссиясының
қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есеп бойынша 1996 жылы 12 қарашада №2
қаржылық есепті дайындау және тапсыруға қажетті Концептуалдық негізінде
айтылғандай, бұл элементтер субъектінің қаржылық көрсеткіштерін өлшеумен
тікелей байланысты. Табыстар активтердің кебейюін немесе міндеттемелердің
азаюын көрсетеді, ал шығындар активтердың азаюын немесе есепті кезеңдегі
міндеттемелердің көбеюін көрсетеді.Табыстар мен шығындар баптарының арасына
қойылған шектеулер тәжірибеде жалпы қабылданған болып табылады.
Тарау 2. Натур Продукт ЖШС-гі мысалында кәсіпорынның қаржылық
жағдайын және кірістілігін талдау.
2.1 Натур Продукт кәсіпорынының шаруашылық мінездемесі
Натур Продукт ЖШС-гі 1991 жылдың 22 мамыр айында құрылды. Натур
Продукт ЖШС-гі Ақмола облысы, Көкшетау қаласы, Кирветка 7 мекен – жайда
орналасқан.
Өндірістің жалпы алаңы 5,71 га, ал ғимараттар мен құрылыстар алаңы -
8962,7 м2 құрады.
Меншік формасы – жекеше. Натур Продукт шаруашылық субъектісі ретінде
тіркелген, тіркеу куәлігінің нөмірі 4994-1902-ЖШС.
Кәсіпорын заңды тұлға болып табылады, дербес балансы, жекеленген
мүлігі, штампы және мөрі, БТА Банкте есеп шоты бар. Натур Продукт
кәсіпорынының 100000 тенге көлемінде жарғылық капиталы бар.
Жарғыға сәйкес кәсіпорынның негізгі іскерлігінің бағыттары:
- күшті алкогольді ішімдіктерді өндіру, сақтау, көтерме саудалау;
- күші аз алкогольді ішімдіктерді өндіру, сақтау, көтерме саудалау;
- Ішілетін спиртті сақтау және сату;
- Сату – сатып алу, коммерциялық және делдалдық;
Кәсіпорынның жылдық өндірістік қуаты – 310 мың дал. (декалитр) немесе
3 100 000 литр.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі компьютерленген. Қаржылық және
өндірістік есепті, салық есебін және аудитті ұйымдастыруда кәсіпорын ҚР
Бухгалтерлік есеп туралы, Салықтар және бюджетке басқа да міндетті
төлемдер туралы, Аудиторлық іскерлік туралы заңдарына және басқада
құқылық – нормативтік актілерге сүйенеді.
Сумен қамтамасыз ету қалалық су арнасы торабынан жүргізіледі. Арақ
және ликер-арақ өнімдерін өндіруге арналған су натрий ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz