Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау және жетілдіру жолдары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
МИНИСТЕРСТВО НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
КОКШЕТАУСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
имени
Ш.УАЛИХАНОВА
ЭКОНОМИКА
ФКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИЧЕСКИЙ
ФАКУЛЬТЕТ
Қаржы және несие кафедрасы
Кафедра Финансы и кредит
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы
На тему Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
бағалау және
жетілдіру
жолдары
Орындады:
Выполнил:
Омерзакова А.С.
Жетекші
Руководитель
э.ғ.к. Дюсенбаев Н.М.
Қорғауға
жіберілді
Допускается к
защите
Кафедра меңгерушісі
Зав.кафедрой,
к.э.н., доцент Искендирова С.К.
КӨКШЕТАУ
2008
Мазмұны
Бет
Кіріспе 3
Тарау І. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалаудың теориялық 7
аспектілері және жетілдірудің негізгі бағыттары
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының теориялық негіздемесі7
1.2.Қаржылық жағдайды және тұрақтылықты бағалау әдістері 15
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және тұрақтылығын 19
талдаудың ақпараттық негіздері
Тарау 2. ЖШС Жекебатыр кәсіпорынның қаржылық жағдайын және 32
тұрақтылығын талдау
2.1. ЖШС Жекебатыр кәсіпорынының даму тарихы және 32
экономикалық көрсеткіштерін талдау
ЖШС Жекебатыр кәсіпорынның қаржылық жағдайын және 36
тұрақтылығын талдау.
Тарау 3. Кәсіпорынның тұрақтылығын көтеру жолдары және жаңа 65
басқарушылық шешім
3.1. Кәсіпорынның тұрақтылығын көтеру жолы ретінде 65
тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру
3.2. Тұрақтылықты көтеру факторы ретінде басқарушылық 72
шешім - директ-костинг жүйесін енгізудің шет елдік
тәжірибелері
Корытынды 82
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Соңғы жылдары еліміздің экономикасы нарықтық қатынасқа өтуіне
байланысты, Қазақстан Республикасының кәсіпорындарындағы бухгалтерлік
есептің тәсілдемесінде және тәжірибесінде шұғыл өзгерістер болды.
1997.01.01 ендірілген бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің
қаржылық-шаруашылық іскерліктерінің Типтік шоттар жоспары, қаржылық есеп
берудің формалары халықаралық стандарттар талабына сәйкестендірілді. Бұл
жағдай нарықтық экономика талаптарына сай, қаржылық талдаудың жаңа
тәсілдемесін құрудың қажеттілігін туындатты.
Қаржылық талдау қоғамда біреудің еріккенінен емес, өмір талабынан
туындады: шаруашылықты есепсіз, безбенсіз және шотсыз жүргізу, шаруашылық
субъектісінің мүліктік жағдайын білмей, кірісті шығынмен салыстырмай
іскерлік жасау мүмкін емес.
Қоғам әкімшілдік жүйеден кетіп, нарықтық экономикалық қатынастарға
кіріп жатқанда бұл мәселенің маңыздылығы өсе түседі. Басқаша айтқанда
шаруашылыққа немқұрайлықпен жауапсыздықтың орнына, іскерлік, қатаң
жауапкерлік, үнемшілдік келеді. Бұл мәселелер карысушылардың басқаша
ойлауын және басқаша жұмыс жасауын талап етеді. Нарықтық экономика
зауыттардың қоймаларында және ашық алаңдарда шикізаттың көп мөлшердегі
қорлары мен материалдардың, миллион теңгелер шамасында өлі түрде шіріп- тот
басып жатуына жол бере алмайды. Ол орасан көп қорларды қозғалысқа келтіріп,
кәсіпорынның әрбір салынған мүлкі теңгелеп кіріс әкелуін
қамтамасыздандырады.
Қазіргі замандағы нарыққа кірген уақыт кәсіпорынның шаруашылық
субъектісі ретінде статусын өсіріп, олардың көптеген қаржылық және
өндірістік сұрақтарды дербес, ешкімге де тәуелсіз шешуіне мүмкіндік береді.
Оларға сыртқы және ішкі нарықта бизнесте білікті серіктестер таңдау керек.
Қазіргі заманда кәсіпорындар өздеріне контрагенттерді (шикізат
жеткізушілер,сатып алушылар, жалданушылар, банктер) өздері дайындайды,
және сырттан берілетін ешкімнің әміріне құлақ аспайды.Олардың нәтижелі
жұмыс істеуі тек өздерінің іскерлік серіктестерді, нарық теңізінде шапшаң
және дұрыс бағдар таңдауына байланысты болады. Басқаша айтқанда шаруашылық
субъектісінің іскерлігінің нәтижелілігі тікелей басқарушылық деңгейіне,
қабылданған шешімдердің жеделдігіне, ғылыми негізділігіне және шыныйылығына
тәуелді болады.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның тұрақтылық жағдайына және
өміршеңділігінің кепілі ретінде оның қаржылық тұрақтылығы қызмет жасайды.
Бұл жағдайда ол өзінің ақша қорларымен еркін маневр жасап, оларды тиімді
пайдалану арқылы өндірістің үзіліссіз жұмыс істеуін және өнімді іркіліксіз
сатуын қамтамасыздандырады. Cол себепті аталған тақырып актуальды болып
отыр
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, объективті, ғылыми –
негізделген және оптимальды өндірістік және қаржылық басқарушылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және мұқият
талдаудың арқасында ғана оның іскерлігіне объективті баға беріп,
басқарушылық шешімдер қабылдау үшін жетекшіге тоқ етер ұсыныстар беруге
болады.
Отандық әдебиетте тұрақтылықты қаржылық талдаудың проблемалары аса
зерттелмеген сол себепті оның прогрессивті тәсілдерін бізде кең
пайдаланбайды. Ал бұл жағдай кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне, оның
экономикалық дамуына соның салдарынан тұтастай ел экономикасының дамуына
теріс әсер жасайды.
Кәсіпорын - экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
жұмысшы мен жұмыс құрал-дарының арасында байланыс орнатылады. Еркін
өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз ендірістік-техникалық, ұйымдастыру -әкімшілік
және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір
өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әртүрлі қызметтер
көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу
мақсатында құрылады.
Өндірістік жүйе ретінде кәсіпорынның ішкі және сырткы ортасы болады.
Сыртқы ортаға - экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға - еңбек ресурстары, техника және техноло-гия,
бәсекелестік, маркетинг және т.б. жатады.
Кәсіпорынның нарықтык экономикадағы негізгі мақсаты - бәсекелесуге
кабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең
жоғарғы пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар
өнім шығару болып табылады.
Өнеркәсіп кәсіпорнының функциялары мыналар:
• өндірісте және жекеше түтынылатын өнім шығару;
• тұтынушыға өнімді жеткізу және сату;
• өнімді сатып болғаннан кейін қызмет атқару;
• кәсіпорындардағы өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау;
• кәсіпорын жұмысшыларыньщ еңбегін ұйымдастыру және не басқару;
• кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып,
ұлғайту; . кәсіпкерлік; . салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және
басқа да қаржы ұйымдарының міндетті және міндетті емес төлемдерін орындау;
. мемлекетгік заңдарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.
Қазақстанда Меншік туралы заңға байланысты мемлекеттік меншіктегі,
жеке меншіктегі және аралас меншіктегі кәсіпорындар құрыла алады.
Мемлеквттік кәсіпорындар - бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде
болатын және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайыңдайтын
кәсіпорындар болып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Ал, егер кәсіпорын мемлекеттік
ұйьшдардың қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептелінеді.
Кәсіпорындар түрлі белгілеріне қарай бөлінеді:
• сала түріне байланысты;
• шаруашылық іс-әрекетінің түріне байланысты;
• құқықтық жағдайына байланысты;
• меншік жағдайына байланысты.
Меншік формасына байланысты кәсіпорындардың түрі:
• мемлекеттік;
• кооперативтік;
• ұжымдық;
• жеке.
Жоғарыда көрсетілген тұрғыдан қарағанда, бұл дипломдық жұмыстың
мақсаты кәсіпорындардың нарық жағдайында тұрақты жұмыс істеп өміршеңдігін
сақтау жолдарын қарастыру. Жұмыс нақты іскерлігі бар ЖШС Жекебатыр
кәсіпорынның мысалында жасалды. Бұл жұмыста көздеген мақсатымыз:
• кәсіпорынның негізгі, ағынды активтері және оның көздерінің
құрылымы мен динамикасын зерттеу;
• кәсіпорынның тұрақтылығын, төлем қабылеті мен іскерлік дәрежесін
анықтау;
• кәсіпорынның өміршеңдігін анықтап, болашағына көз жүгірту;
• Зерттеу барысында статистикалық, талдаушылық, топтастыру,
жіктеу, индекстік қоюлар ЭЕМ және т.б. әдістер мен әдістемелер
қолданылды.
Тарау І. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалаудың теориялық
аспектілері және жетілдірудің негізгі бағыттары
1. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының теориялық негіздемесі
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы
оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты "өз
қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін
қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы" деп түсіндіреді... Қаржылық
тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражатгарының байланысы деп жазады [3,
б.115].
Енді біреулер "өз қаражатгары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражатгары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады" деп жазады [8].
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша "Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы".
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы - қаржынық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қоадану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
"Кәсіпорынның қаржынық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы".
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды бынай түсіндіреді;
"Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады" [5, б.201]. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық
тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз
ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші
өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді
және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмысшынармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп
айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында
өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де
әлеуметтік жағдайды жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей
дәрежеде табыс қалуы қажет.
Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткені мен біз
олардың кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың мәні
- қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен
анықталады" -деп жазады В.Т. Артеменко мен М.В. Беллендир .
Қазақстандық қаржыгер Дүйсембаев Ш.К. ойынша бұл ұғымды А.Д. Шеремет
мен В.С. Сайфуллин дәлірек және анығырақ тұсіндіреді. Олар қаржынық
тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерінен
қамтамасыз етілуі -деп түсіндіреді.
Э.А. Маркарьян мен Г.П. Герасименко да дәл осындай көзқараста [6,
б.81] . "Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" [6,
б.114] немесе "Сауда, несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың
нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және
толық орындау мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады" [7, б.52]. Кәсіпорынның
жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны
сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М,А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кэсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі -
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату қүрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? -деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құры-лымы және оның жалпы
төлем қабшеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың келемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мұлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушынар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және
несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері,
сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционер-лер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста
болу - жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер ез жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және
дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес,
болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда
жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта - облигация құнын толық
етеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқгы банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның
өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар
тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде
кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорыннын, қаржылық жағдайының
объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл - талдау, ол
кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді
түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық
шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі
арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу
қабілетінін, жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал
көп болуы - дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен
кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және
ағымдағы міндеттемелермен ара- қатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтидьг. жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капитал-дың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын
қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз
байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі,
көбінесе оның өндірістік тарату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның
өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына,
алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті
деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты
болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның
қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде
өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде, кәсіпорынның төлем
қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырын ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнын-да, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік
қара-жаттарының келемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтынықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
• балакс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
1.2.Қаржылық жағдайды және тұрақтылықты бағалау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі
бар: Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру
ұйымдары мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық
жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру
үшін қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып
шығатын қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің
шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның
алдыңғы кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бар
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңда, оларға кәсіпорын өзгерістерін
бағалауға, кассадағы және банк субъектің табыс алу алдыру мүмкіндігін
бағалау барысында белгілі бір маңызға ие болады деген негізде жұргізіледі.
№3 "Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі" ҚР шаруашылық
субъектілерінің қаржылық есеп беруіндегі жаңа үлгі болып табылады. Бұл
есепте кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері
анықталады және оларды пайдаланылу жолдары көрсетіледі. Кәсіпорынның есепті
кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу ұшін негізгі қызметтен алынатын
қаражаттары жеткілекті ме, соны көрсетеді. Ол сондай-ақ қолданушыларды
кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметі-нің белгілі
бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны
туралы ақпараттармен қамтамасыз ете рынның қаржы жағдайындағы мұмкіндік
береді. Ақша қаражаттары - бұл шоттарындағы қолма-қол ақша.Операциялық
қызмет деп жөніндегі негізгі қызметін, сондай-ақ оның инвестициялық және
қаржылық қызметіне қатысы жоқ, басқада бір қызметін түсінеміз.Инвестициялық
қызмет дегеніміз - бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату,
өтелінетін несиелерді беру және алу. Қаржылық қызмет, бұл нәтижесінде
меншікті кали-тал мен қарыз қаражаттарының құрамы мен мөлшері өзгеріске
ұшырайтын субъектінің қызметі болып табылады. Субъект қызметінің барлық осы
тұрлері ақша қаражаттарының келіп тусуі мен шығуының негізі арналары болып
табылады. Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек
бухгалтерлік баланс мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық
есеп беру нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтер және де
есеп берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады. Қаржылық есеп
берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиаясы боп табылатын
ақпараттарына сүйенбестен, оның қаржылық жағдайын кешенді түрде талдауға
мүмкіндік береді.Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың
негізгі ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:1) көлденең талдау;2)тікелей талдау;3)трендтік талдау;4)
салыстырмалы талдау;5)факторлық талдау;6)қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын еткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы
бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы
ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін
әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құры-лымын
анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мы-
салы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар. Тікелей және
көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да есептік
бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын
да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі. Қаржылық талдаудың
нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі әр түрлі қаржылық
коэффициенттерді пайдалану болып табылады. Коэффициенттер салыстырмалы
шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін бірлік
ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық
коэффициентерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара
байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті
факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар талдау
нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін
екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол -кері
(синтез) болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық
жағдайды талдауда экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы
басқа), сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау,
орташа және салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер,
корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады.
Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен
тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең
талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығын
нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды дайындауға мумкіндік
береді. Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің
дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі
авторлардың ұсыныстары оқырмандардың назарын аударады.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін А.Д.
Шеремет пен Р.С. Сайфулин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен тұрады:
қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өзгерісі;
кәсіпорынның қаржылық тұрақгылығын талдау; баланс өтімділігін талдау;
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төлеу қабілетін талдау. Қаржылық
жағдайды және оның есепті кезеңдегі өзгерісін салыстырмалы аналитикалық
баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықтың абсолюттік
көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша, кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы пунктін
құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақгылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілетті-лігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және тұрақтылығын талдаудың ақпараттық
негіздері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпа-раттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады. ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
№2732 "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан
бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:1)бухгалтерлік баланс;2)қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;3)ақша қаражаттарыяың қозғалысы
туралы есеп. Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық
есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп жэне есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл, егер де
төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана (соңғы 2
қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа
әлеуметтік төлемдерді есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық
және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген
10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;2)қаржылық жыл бойы
қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;3) активтердің жалпы құны 60000
еселік есептік көрсеткіштен аспайды.Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген
отандық қаржылық есеп негізі шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының
талаптарына сай келеді, себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті
халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процесі белсенді
жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы нарықтық қатынастар болып
табылатын жаңа экономи-калық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің
еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен байланысты.ҚР-да
бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді құру
мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты - бухгалтерлік есепті №2 Бухгалтерлік баланс
және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген стандартында көрсетілгендей,
-бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметінің
нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер
туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады
[2, б.12]. Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық
нәтижелерін және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру
бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша
ағымдарын және осы субъектіге сеніп тапсырыл-ған ресурстар мен басқарушы
органдардың жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау
үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есепті
қолданушыларға экономикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық
ақпараттарды қамтымайды. Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын
экономикалық шешімдер субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін
бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді
болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және
жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды төлеу, несиені қайтару және табысты
тарату қабілетін анықтайды. Егер де қолданушылар тек қана субъектінің
қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі қаржылық
есебінің өзгерісін сипаттайтын ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық
қажетті ақпараттармен жабдықталған болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша
қаражаттарының айналдыру мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ
коммерциялық құпияны қорғау туралы заң қолданушылар алатын қаржылық
ақпаратқа шек қояды, дегенмен олардың ішінде кейбіреулері (тергеу
органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі бол-ған жағдайда қаржылық
есепте көрсетілген ақпараттарға қосымша ақпараттарды талап ете алады.
Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты көзі
ретінде сенуі тиіс. Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық
субъектілерінің қызметі жөнінде қаржы-лық ақпараттардың жүйелендірілген
бірден-бір көзіне, әр түрлі үйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық
субъектілерінің өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін
қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына
айналды.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі
қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.Баланс - есепті жылдың басындағы және
соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды
қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін
шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы
арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың
сандық және сапалық қорлары қандай, кэсіпорын жақын арада үшінші жақ
алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден,
басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі ез орны, таңдап
алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану
тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден,
баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы
қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы,
аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс
жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп
жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған
қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады, ал
талдаушылар қаржьшық талдаудың бағытын анықгайды.Баланс ақпараттары
негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі
ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның шарттары туралы
шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін
және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығыы және
басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда
қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс
-қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын
мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен
өтімділігін, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын,
дебиторлық жэне кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және
кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға
мүмкіндік береді.Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналасгыру
тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі,
қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру
тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты
талдау үшін және кәсіпорынның қаржьлық жағдайын бағалауда ақпараттың ең
қажетті түрі болып табылады.1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі
беліктен: актив және пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді.
Активтер, баланс кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын
мүмкіндік және қарыздық құқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер
кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып
табылады, оларды өтеу мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың
төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу
көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша топтастырылады. Осының
нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және оның қалыптасу
көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз ғана санынан құралады, ал
оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке злементтер мен қортындыланған
көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке элементтер мен
қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.Баланстың актив
бөлімінің құрылымына сай ерекшелік - бұл яғни баланс бөлімдері мен
баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір дәйектілікпен
орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына принцип
бойынша: етімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп активтерге дейін,
демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен баптары
жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтімді
активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің қорытынды бантары
ең өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа
мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық
шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.Баланс
пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік дәрежесіне
байланысты мына принципке сай құрылды: төлем мерзімінің жеделдігі аз
бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін. Бухгалтерлік стандарттың іске
қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс жаңаша анықталады және оның екі
бөлігі мен элементтері де жаңаша сипатталады. Олардың түсіндірмесі нарықтық
экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы
жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен
орыс тіліне аударылған оқулықтардың және тәжірибе құралдарының авторларының
пікірлері теориялық көзқарас болып табылады. Жоғары оқу орындарында
экономикалық мамандық алатын студенттерге, бизнес мектептер мен
экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының "Бухгалтерлік талдау
деген оқулығында келесідей анықтама берілген: "Баланс - бұл кәсіпорынның
белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі болып табылады. Активтер
дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны
көрсетеді (немесе активтер -бұл кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиісті
мүлкі); пассивтер - бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе
борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең болуы тиіс.
Ағылшын ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспё'' деген оқу құралында
былай жазылған: Баланс -бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті барлық
активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл берілген
уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі
болыіі табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрсеткішке ие болады
және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс . Әрі
қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды: Активтер -
бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе Пассивтер - басқа
біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза бухгалтерлік ұғым болып
табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді Капитал -
пассивтердің арнайы түрі.Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырыл-ған
табысты қоса алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп -
бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық
жағдайын бағалау үшін иайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымы-мен
тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер,
пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын
қамтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты
қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы
ақпараттан тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде
меншікті ме"Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен
элементтері келесідей анықталады: Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың
нәтижесінде кәсіпорынмен бақыланатын және болашақта кәсіпорынға
экономикалық табыс әкелетін ресурс.Пассив - бұл өткен жағдайлардан пайда
болған кәсіпорынның ағымдағы міндеттемесі. Оны өтеу зкономикалық табыс
алумен байланысты кәсіпорын ресурстарының шығынына (сыртқа кетуіне)
әкеліп соқтырады.Капитал - бұл пассивтерді активтерден альш тастағандағы
кәсіпорынның өзіндік қаражаты.Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс
және оның элементтері туралы бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп
теориясы бойынша оқулықтарымызда берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді.
ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде батыс
ғалымдарының еңбегін алып отыр. "Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық
жағдайын бағалаумен байланысқан негізгі элементтері - активтер, меншікті
капитал және субъектінің міндеттемесі" болып табылатынын айта келе, олар
қаржылық есептің бұл элементтеріне келесідей сииаттама береді.Активтер -
бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мұлкі, мүліктік, жеке мүліктік емес
иелігі және құқығы больш табылады.Міндеггеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның)
белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына
жасайтын міндеті - мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар
немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан
өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.Меншіктік капитал — бұл
субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі активтері
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын түсіндіруде
батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.Баланс
бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі
негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің, меншікті
капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық есеп
беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады. Баланста
ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеггемелердің жиынтық со-ресурстарының
шығынына (сыртқа кетуіне) әкеліп соқтырады. Капитал - бұл пассивтерді
активтерден альш тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты.Көріп
отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы бұл
анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы
заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр.
"Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан
негізгі элементтері - активтер, меншікті капитал және субъектінің
міндеттемесі" болып табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл
элементтеріне келесідей сииаттама береді.Активтер - бұл құндық бағасы бар
кәсіпорынның мұлкі, мүліктік, жеке мүліктік емес иелігі және құқығы больш
табылады.Міндеггеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті
басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті
беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-
әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін
орындауын талап етуге құқығы бар.Меншіктік капитал — бұл субъектінің өз
міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі активтері [1, б.13].Сонымен,
қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын түсіндіруде батыс
елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.Баланс бухгалтерлік
есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі негізгі
анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің, меншікті капитал
және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық есеп беруде
анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады. Баланста ұзақ
мерзімді және ағымдағы міндеггемелердің жиынтық сол ресурстарының шығынына
(сыртқа кетуіне) әкеліп соқтырады. Капитал - бұл пассивтерді активтерден
альш тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты. Көріп отырғанымыздай,
бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы бұл анықтамалар біздің
бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда берілген анықтамалардан
өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз
ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр. "Қаржылық есептің,
субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан негізгі элементтері -
активтер, меншікті капитал және субъектінің міндеттемесі" болып табылатынын
айта келе, олар қаржылық есептің бұл элементтеріне келесідей сииаттама
береді. Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мұлкі, мүліктік,
жеке мүліктік емес иелігі және құқығы больш табылады. Міндеттеме - бұл
тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие
берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша
төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие
берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал — бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан
кейінгі активтері Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің
анықтамасын түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға
болады. Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, со-ндай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
МИНИСТЕРСТВО НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
КОКШЕТАУСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
имени
Ш.УАЛИХАНОВА
ЭКОНОМИКА
ФКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИЧЕСКИЙ
ФАКУЛЬТЕТ
Қаржы және несие кафедрасы
Кафедра Финансы и кредит
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы
На тему Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
бағалау және
жетілдіру
жолдары
Орындады:
Выполнил:
Омерзакова А.С.
Жетекші
Руководитель
э.ғ.к. Дюсенбаев Н.М.
Қорғауға
жіберілді
Допускается к
защите
Кафедра меңгерушісі
Зав.кафедрой,
к.э.н., доцент Искендирова С.К.
КӨКШЕТАУ
2008
Мазмұны
Бет
Кіріспе 3
Тарау І. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалаудың теориялық 7
аспектілері және жетілдірудің негізгі бағыттары
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының теориялық негіздемесі7
1.2.Қаржылық жағдайды және тұрақтылықты бағалау әдістері 15
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және тұрақтылығын 19
талдаудың ақпараттық негіздері
Тарау 2. ЖШС Жекебатыр кәсіпорынның қаржылық жағдайын және 32
тұрақтылығын талдау
2.1. ЖШС Жекебатыр кәсіпорынының даму тарихы және 32
экономикалық көрсеткіштерін талдау
ЖШС Жекебатыр кәсіпорынның қаржылық жағдайын және 36
тұрақтылығын талдау.
Тарау 3. Кәсіпорынның тұрақтылығын көтеру жолдары және жаңа 65
басқарушылық шешім
3.1. Кәсіпорынның тұрақтылығын көтеру жолы ретінде 65
тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру
3.2. Тұрақтылықты көтеру факторы ретінде басқарушылық 72
шешім - директ-костинг жүйесін енгізудің шет елдік
тәжірибелері
Корытынды 82
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Соңғы жылдары еліміздің экономикасы нарықтық қатынасқа өтуіне
байланысты, Қазақстан Республикасының кәсіпорындарындағы бухгалтерлік
есептің тәсілдемесінде және тәжірибесінде шұғыл өзгерістер болды.
1997.01.01 ендірілген бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің
қаржылық-шаруашылық іскерліктерінің Типтік шоттар жоспары, қаржылық есеп
берудің формалары халықаралық стандарттар талабына сәйкестендірілді. Бұл
жағдай нарықтық экономика талаптарына сай, қаржылық талдаудың жаңа
тәсілдемесін құрудың қажеттілігін туындатты.
Қаржылық талдау қоғамда біреудің еріккенінен емес, өмір талабынан
туындады: шаруашылықты есепсіз, безбенсіз және шотсыз жүргізу, шаруашылық
субъектісінің мүліктік жағдайын білмей, кірісті шығынмен салыстырмай
іскерлік жасау мүмкін емес.
Қоғам әкімшілдік жүйеден кетіп, нарықтық экономикалық қатынастарға
кіріп жатқанда бұл мәселенің маңыздылығы өсе түседі. Басқаша айтқанда
шаруашылыққа немқұрайлықпен жауапсыздықтың орнына, іскерлік, қатаң
жауапкерлік, үнемшілдік келеді. Бұл мәселелер карысушылардың басқаша
ойлауын және басқаша жұмыс жасауын талап етеді. Нарықтық экономика
зауыттардың қоймаларында және ашық алаңдарда шикізаттың көп мөлшердегі
қорлары мен материалдардың, миллион теңгелер шамасында өлі түрде шіріп- тот
басып жатуына жол бере алмайды. Ол орасан көп қорларды қозғалысқа келтіріп,
кәсіпорынның әрбір салынған мүлкі теңгелеп кіріс әкелуін
қамтамасыздандырады.
Қазіргі замандағы нарыққа кірген уақыт кәсіпорынның шаруашылық
субъектісі ретінде статусын өсіріп, олардың көптеген қаржылық және
өндірістік сұрақтарды дербес, ешкімге де тәуелсіз шешуіне мүмкіндік береді.
Оларға сыртқы және ішкі нарықта бизнесте білікті серіктестер таңдау керек.
Қазіргі заманда кәсіпорындар өздеріне контрагенттерді (шикізат
жеткізушілер,сатып алушылар, жалданушылар, банктер) өздері дайындайды,
және сырттан берілетін ешкімнің әміріне құлақ аспайды.Олардың нәтижелі
жұмыс істеуі тек өздерінің іскерлік серіктестерді, нарық теңізінде шапшаң
және дұрыс бағдар таңдауына байланысты болады. Басқаша айтқанда шаруашылық
субъектісінің іскерлігінің нәтижелілігі тікелей басқарушылық деңгейіне,
қабылданған шешімдердің жеделдігіне, ғылыми негізділігіне және шыныйылығына
тәуелді болады.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның тұрақтылық жағдайына және
өміршеңділігінің кепілі ретінде оның қаржылық тұрақтылығы қызмет жасайды.
Бұл жағдайда ол өзінің ақша қорларымен еркін маневр жасап, оларды тиімді
пайдалану арқылы өндірістің үзіліссіз жұмыс істеуін және өнімді іркіліксіз
сатуын қамтамасыздандырады. Cол себепті аталған тақырып актуальды болып
отыр
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, объективті, ғылыми –
негізделген және оптимальды өндірістік және қаржылық басқарушылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және мұқият
талдаудың арқасында ғана оның іскерлігіне объективті баға беріп,
басқарушылық шешімдер қабылдау үшін жетекшіге тоқ етер ұсыныстар беруге
болады.
Отандық әдебиетте тұрақтылықты қаржылық талдаудың проблемалары аса
зерттелмеген сол себепті оның прогрессивті тәсілдерін бізде кең
пайдаланбайды. Ал бұл жағдай кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне, оның
экономикалық дамуына соның салдарынан тұтастай ел экономикасының дамуына
теріс әсер жасайды.
Кәсіпорын - экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
жұмысшы мен жұмыс құрал-дарының арасында байланыс орнатылады. Еркін
өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз ендірістік-техникалық, ұйымдастыру -әкімшілік
және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір
өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әртүрлі қызметтер
көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу
мақсатында құрылады.
Өндірістік жүйе ретінде кәсіпорынның ішкі және сырткы ортасы болады.
Сыртқы ортаға - экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға - еңбек ресурстары, техника және техноло-гия,
бәсекелестік, маркетинг және т.б. жатады.
Кәсіпорынның нарықтык экономикадағы негізгі мақсаты - бәсекелесуге
кабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең
жоғарғы пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар
өнім шығару болып табылады.
Өнеркәсіп кәсіпорнының функциялары мыналар:
• өндірісте және жекеше түтынылатын өнім шығару;
• тұтынушыға өнімді жеткізу және сату;
• өнімді сатып болғаннан кейін қызмет атқару;
• кәсіпорындардағы өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау;
• кәсіпорын жұмысшыларыньщ еңбегін ұйымдастыру және не басқару;
• кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып,
ұлғайту; . кәсіпкерлік; . салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және
басқа да қаржы ұйымдарының міндетті және міндетті емес төлемдерін орындау;
. мемлекетгік заңдарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.
Қазақстанда Меншік туралы заңға байланысты мемлекеттік меншіктегі,
жеке меншіктегі және аралас меншіктегі кәсіпорындар құрыла алады.
Мемлеквттік кәсіпорындар - бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде
болатын және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайыңдайтын
кәсіпорындар болып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Ал, егер кәсіпорын мемлекеттік
ұйьшдардың қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептелінеді.
Кәсіпорындар түрлі белгілеріне қарай бөлінеді:
• сала түріне байланысты;
• шаруашылық іс-әрекетінің түріне байланысты;
• құқықтық жағдайына байланысты;
• меншік жағдайына байланысты.
Меншік формасына байланысты кәсіпорындардың түрі:
• мемлекеттік;
• кооперативтік;
• ұжымдық;
• жеке.
Жоғарыда көрсетілген тұрғыдан қарағанда, бұл дипломдық жұмыстың
мақсаты кәсіпорындардың нарық жағдайында тұрақты жұмыс істеп өміршеңдігін
сақтау жолдарын қарастыру. Жұмыс нақты іскерлігі бар ЖШС Жекебатыр
кәсіпорынның мысалында жасалды. Бұл жұмыста көздеген мақсатымыз:
• кәсіпорынның негізгі, ағынды активтері және оның көздерінің
құрылымы мен динамикасын зерттеу;
• кәсіпорынның тұрақтылығын, төлем қабылеті мен іскерлік дәрежесін
анықтау;
• кәсіпорынның өміршеңдігін анықтап, болашағына көз жүгірту;
• Зерттеу барысында статистикалық, талдаушылық, топтастыру,
жіктеу, индекстік қоюлар ЭЕМ және т.б. әдістер мен әдістемелер
қолданылды.
Тарау І. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалаудың теориялық
аспектілері және жетілдірудің негізгі бағыттары
1. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының теориялық негіздемесі
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы
оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты "өз
қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін
қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы" деп түсіндіреді... Қаржылық
тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражатгарының байланысы деп жазады [3,
б.115].
Енді біреулер "өз қаражатгары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражатгары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады" деп жазады [8].
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша "Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы".
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы - қаржынық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қоадану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
"Кәсіпорынның қаржынық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы".
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды бынай түсіндіреді;
"Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады" [5, б.201]. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық
тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз
ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші
өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді
және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмысшынармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп
айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында
өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де
әлеуметтік жағдайды жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей
дәрежеде табыс қалуы қажет.
Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткені мен біз
олардың кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың мәні
- қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен
анықталады" -деп жазады В.Т. Артеменко мен М.В. Беллендир .
Қазақстандық қаржыгер Дүйсембаев Ш.К. ойынша бұл ұғымды А.Д. Шеремет
мен В.С. Сайфуллин дәлірек және анығырақ тұсіндіреді. Олар қаржынық
тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерінен
қамтамасыз етілуі -деп түсіндіреді.
Э.А. Маркарьян мен Г.П. Герасименко да дәл осындай көзқараста [6,
б.81] . "Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" [6,
б.114] немесе "Сауда, несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың
нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және
толық орындау мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады" [7, б.52]. Кәсіпорынның
жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны
сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М,А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кэсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі -
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату қүрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? -деген қауіп туады.
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық
кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құры-лымы және оның жалпы
төлем қабшеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың келемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мұлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушынар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және
несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері,
сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционер-лер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста
болу - жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер ез жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және
дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес,
болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда
жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта - облигация құнын толық
етеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқгы банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның
өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар
тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде
кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорыннын, қаржылық жағдайының
объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл - талдау, ол
кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді
түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық
шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі
арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу
қабілетінін, жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал
көп болуы - дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен
кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және
ағымдағы міндеттемелермен ара- қатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтидьг. жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капитал-дың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын
қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз
байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі,
көбінесе оның өндірістік тарату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның
өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына,
алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті
деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты
болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның
қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде
өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде, кәсіпорынның төлем
қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырын ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнын-да, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік
қара-жаттарының келемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтынықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
• балакс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
1.2.Қаржылық жағдайды және тұрақтылықты бағалау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі
бар: Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру
ұйымдары мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық
жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру
үшін қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып
шығатын қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің
шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның
алдыңғы кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бар
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңда, оларға кәсіпорын өзгерістерін
бағалауға, кассадағы және банк субъектің табыс алу алдыру мүмкіндігін
бағалау барысында белгілі бір маңызға ие болады деген негізде жұргізіледі.
№3 "Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі" ҚР шаруашылық
субъектілерінің қаржылық есеп беруіндегі жаңа үлгі болып табылады. Бұл
есепте кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері
анықталады және оларды пайдаланылу жолдары көрсетіледі. Кәсіпорынның есепті
кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу ұшін негізгі қызметтен алынатын
қаражаттары жеткілекті ме, соны көрсетеді. Ол сондай-ақ қолданушыларды
кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметі-нің белгілі
бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны
туралы ақпараттармен қамтамасыз ете рынның қаржы жағдайындағы мұмкіндік
береді. Ақша қаражаттары - бұл шоттарындағы қолма-қол ақша.Операциялық
қызмет деп жөніндегі негізгі қызметін, сондай-ақ оның инвестициялық және
қаржылық қызметіне қатысы жоқ, басқада бір қызметін түсінеміз.Инвестициялық
қызмет дегеніміз - бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату,
өтелінетін несиелерді беру және алу. Қаржылық қызмет, бұл нәтижесінде
меншікті кали-тал мен қарыз қаражаттарының құрамы мен мөлшері өзгеріске
ұшырайтын субъектінің қызметі болып табылады. Субъект қызметінің барлық осы
тұрлері ақша қаражаттарының келіп тусуі мен шығуының негізі арналары болып
табылады. Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек
бухгалтерлік баланс мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық
есеп беру нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтер және де
есеп берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады. Қаржылық есеп
берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиаясы боп табылатын
ақпараттарына сүйенбестен, оның қаржылық жағдайын кешенді түрде талдауға
мүмкіндік береді.Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың
негізгі ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:1) көлденең талдау;2)тікелей талдау;3)трендтік талдау;4)
салыстырмалы талдау;5)факторлық талдау;6)қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын еткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы
бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы
ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін
әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құры-лымын
анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мы-
салы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар. Тікелей және
көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да есептік
бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын
да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі. Қаржылық талдаудың
нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі әр түрлі қаржылық
коэффициенттерді пайдалану болып табылады. Коэффициенттер салыстырмалы
шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін бірлік
ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық
коэффициентерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара
байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті
факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар талдау
нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін
екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол -кері
(синтез) болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық
жағдайды талдауда экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы
басқа), сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау,
орташа және салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер,
корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады.
Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен
тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең
талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығын
нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды дайындауға мумкіндік
береді. Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің
дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі
авторлардың ұсыныстары оқырмандардың назарын аударады.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін А.Д.
Шеремет пен Р.С. Сайфулин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен тұрады:
қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өзгерісі;
кәсіпорынның қаржылық тұрақгылығын талдау; баланс өтімділігін талдау;
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төлеу қабілетін талдау. Қаржылық
жағдайды және оның есепті кезеңдегі өзгерісін салыстырмалы аналитикалық
баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықтың абсолюттік
көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша, кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы пунктін
құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақгылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілетті-лігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және тұрақтылығын талдаудың ақпараттық
негіздері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпа-раттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады. ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
№2732 "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан
бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:1)бухгалтерлік баланс;2)қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;3)ақша қаражаттарыяың қозғалысы
туралы есеп. Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық
есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп жэне есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл, егер де
төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана (соңғы 2
қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа
әлеуметтік төлемдерді есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық
және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген
10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;2)қаржылық жыл бойы
қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;3) активтердің жалпы құны 60000
еселік есептік көрсеткіштен аспайды.Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген
отандық қаржылық есеп негізі шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының
талаптарына сай келеді, себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті
халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процесі белсенді
жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы нарықтық қатынастар болып
табылатын жаңа экономи-калық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің
еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен байланысты.ҚР-да
бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді құру
мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты - бухгалтерлік есепті №2 Бухгалтерлік баланс
және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген стандартында көрсетілгендей,
-бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметінің
нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер
туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады
[2, б.12]. Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық
нәтижелерін және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру
бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша
ағымдарын және осы субъектіге сеніп тапсырыл-ған ресурстар мен басқарушы
органдардың жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау
үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есепті
қолданушыларға экономикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық
ақпараттарды қамтымайды. Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын
экономикалық шешімдер субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін
бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді
болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және
жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды төлеу, несиені қайтару және табысты
тарату қабілетін анықтайды. Егер де қолданушылар тек қана субъектінің
қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі қаржылық
есебінің өзгерісін сипаттайтын ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық
қажетті ақпараттармен жабдықталған болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша
қаражаттарының айналдыру мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ
коммерциялық құпияны қорғау туралы заң қолданушылар алатын қаржылық
ақпаратқа шек қояды, дегенмен олардың ішінде кейбіреулері (тергеу
органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі бол-ған жағдайда қаржылық
есепте көрсетілген ақпараттарға қосымша ақпараттарды талап ете алады.
Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты көзі
ретінде сенуі тиіс. Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық
субъектілерінің қызметі жөнінде қаржы-лық ақпараттардың жүйелендірілген
бірден-бір көзіне, әр түрлі үйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық
субъектілерінің өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін
қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына
айналды.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі
қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.Баланс - есепті жылдың басындағы және
соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды
қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін
шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы
арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың
сандық және сапалық қорлары қандай, кэсіпорын жақын арада үшінші жақ
алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден,
басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі ез орны, таңдап
алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану
тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден,
баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы
қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы,
аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс
жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп
жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған
қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады, ал
талдаушылар қаржьшық талдаудың бағытын анықгайды.Баланс ақпараттары
негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі
ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның шарттары туралы
шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін
және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығыы және
басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда
қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс
-қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын
мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен
өтімділігін, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын,
дебиторлық жэне кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және
кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға
мүмкіндік береді.Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналасгыру
тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі,
қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру
тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты
талдау үшін және кәсіпорынның қаржьлық жағдайын бағалауда ақпараттың ең
қажетті түрі болып табылады.1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі
беліктен: актив және пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді.
Активтер, баланс кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын
мүмкіндік және қарыздық құқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер
кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып
табылады, оларды өтеу мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың
төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу
көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша топтастырылады. Осының
нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және оның қалыптасу
көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз ғана санынан құралады, ал
оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке злементтер мен қортындыланған
көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке элементтер мен
қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.Баланстың актив
бөлімінің құрылымына сай ерекшелік - бұл яғни баланс бөлімдері мен
баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір дәйектілікпен
орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына принцип
бойынша: етімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп активтерге дейін,
демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен баптары
жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтімді
активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің қорытынды бантары
ең өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа
мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық
шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.Баланс
пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік дәрежесіне
байланысты мына принципке сай құрылды: төлем мерзімінің жеделдігі аз
бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін. Бухгалтерлік стандарттың іске
қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс жаңаша анықталады және оның екі
бөлігі мен элементтері де жаңаша сипатталады. Олардың түсіндірмесі нарықтық
экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы
жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен
орыс тіліне аударылған оқулықтардың және тәжірибе құралдарының авторларының
пікірлері теориялық көзқарас болып табылады. Жоғары оқу орындарында
экономикалық мамандық алатын студенттерге, бизнес мектептер мен
экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының "Бухгалтерлік талдау
деген оқулығында келесідей анықтама берілген: "Баланс - бұл кәсіпорынның
белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі болып табылады. Активтер
дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны
көрсетеді (немесе активтер -бұл кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиісті
мүлкі); пассивтер - бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе
борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең болуы тиіс.
Ағылшын ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспё'' деген оқу құралында
былай жазылған: Баланс -бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті барлық
активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл берілген
уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі
болыіі табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрсеткішке ие болады
және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс . Әрі
қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды: Активтер -
бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе Пассивтер - басқа
біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза бухгалтерлік ұғым болып
табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді Капитал -
пассивтердің арнайы түрі.Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырыл-ған
табысты қоса алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп -
бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық
жағдайын бағалау үшін иайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымы-мен
тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер,
пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын
қамтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты
қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы
ақпараттан тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде
меншікті ме"Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен
элементтері келесідей анықталады: Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың
нәтижесінде кәсіпорынмен бақыланатын және болашақта кәсіпорынға
экономикалық табыс әкелетін ресурс.Пассив - бұл өткен жағдайлардан пайда
болған кәсіпорынның ағымдағы міндеттемесі. Оны өтеу зкономикалық табыс
алумен байланысты кәсіпорын ресурстарының шығынына (сыртқа кетуіне)
әкеліп соқтырады.Капитал - бұл пассивтерді активтерден альш тастағандағы
кәсіпорынның өзіндік қаражаты.Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс
және оның элементтері туралы бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп
теориясы бойынша оқулықтарымызда берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді.
ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде батыс
ғалымдарының еңбегін алып отыр. "Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық
жағдайын бағалаумен байланысқан негізгі элементтері - активтер, меншікті
капитал және субъектінің міндеттемесі" болып табылатынын айта келе, олар
қаржылық есептің бұл элементтеріне келесідей сииаттама береді.Активтер -
бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мұлкі, мүліктік, жеке мүліктік емес
иелігі және құқығы больш табылады.Міндеггеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның)
белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына
жасайтын міндеті - мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар
немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан
өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.Меншіктік капитал — бұл
субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі активтері
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын түсіндіруде
батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.Баланс
бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі
негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің, меншікті
капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық есеп
беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады. Баланста
ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеггемелердің жиынтық со-ресурстарының
шығынына (сыртқа кетуіне) әкеліп соқтырады. Капитал - бұл пассивтерді
активтерден альш тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты.Көріп
отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы бұл
анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы
заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр.
"Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан
негізгі элементтері - активтер, меншікті капитал және субъектінің
міндеттемесі" болып табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл
элементтеріне келесідей сииаттама береді.Активтер - бұл құндық бағасы бар
кәсіпорынның мұлкі, мүліктік, жеке мүліктік емес иелігі және құқығы больш
табылады.Міндеггеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті
басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті
беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-
әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін
орындауын талап етуге құқығы бар.Меншіктік капитал — бұл субъектінің өз
міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі активтері [1, б.13].Сонымен,
қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын түсіндіруде батыс
елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.Баланс бухгалтерлік
есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі негізгі
анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің, меншікті капитал
және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық есеп беруде
анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады. Баланста ұзақ
мерзімді және ағымдағы міндеггемелердің жиынтық сол ресурстарының шығынына
(сыртқа кетуіне) әкеліп соқтырады. Капитал - бұл пассивтерді активтерден
альш тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты. Көріп отырғанымыздай,
бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы бұл анықтамалар біздің
бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда берілген анықтамалардан
өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз
ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр. "Қаржылық есептің,
субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан негізгі элементтері -
активтер, меншікті капитал және субъектінің міндеттемесі" болып табылатынын
айта келе, олар қаржылық есептің бұл элементтеріне келесідей сииаттама
береді. Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мұлкі, мүліктік,
жеке мүліктік емес иелігі және құқығы больш табылады. Міндеттеме - бұл
тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие
берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша
төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие
берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал — бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан
кейінгі активтері Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің
анықтамасын түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға
болады. Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, со-ндай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz