ТІКЕЛЕЙ НИЕТПЕН ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫС. ЖАНАМА ҚАСАҚАНАЛЫҚПЕН ҚЫЛМЫС ЖАСАУДЫҢ АКТУАЛЬДІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ҚАСАҚАНА НЫСАНЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ЖАСАУ
1.1 Қылмыстық құқығындағы қасақана қылмыстардың ұғымы
1.2 Кінәнің екі нысанымен – қасақаналық және абайсыздықпен орындаудың
ерекшеліктері
2 ТІКЕЛЕЙ НИЕТПЕН ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫС
2.1 Субъектінің қылмысқа деген психологиялық көзқарасы
2.2 Тікелей ниетпен қасақаналық қылмыс жасау
3 ЖАНАМА ҚАСАҚАНАЛЫҚПЕН ҚЫЛМЫС ЖАСАУДЫҢ АКТУАЛЬДІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қылмыскердің қылмысты жанама ниетімен орындағандағы интеллектуальдық
сәті
3.2 Жанама ниетпен қылмыс жасаған үшін жауапкершіліктің маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН
АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
АК- Азаматтық кодекс
АҚ -Акционерлік қоғам
БӘИМҰ- Бүкіләлемдік интеллектуалдық меншік ұйымы
ИМ-Интеллектуалдық меншік
КСРО- Кеңестік Социалистік Республика Одағы
ҚР- Қазақстан Республикасы
Қаз ССР- Қазақстан Социалистік Совет Республика
Т.б. – тағы басқалар
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-
бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы- адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. [1] Осы келесі
міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізде заң шығару процессін жетілдіру,
қабылданған заңдардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық
салаларында құқық ережелерін қатан сақтап, тәртіп бұзушылықпен, қасақана
қылмысқа қарсы пәрменді күрес жүргізу қажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-
салалы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін қылмыстық
құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы ғылым
саласының міндеті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз
бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма жыл арта түсуде. Бұл мәселеге
байланысты Елбасының Қазақстан халқына жолдауында да бұл мәселе тыс
қалмады. Ал енді жолдауға қысқаша тоқталып өтсек.
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде.
Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта бастағанын
бәріңіз көріп, біліп отырсыздар. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен
жоқ.
Оқтын-оқтын айналып соғатын әр деңгейдегі дағдарыстарға біз бұған
дейін де төтеп беріп келгенбіз. Тәуелсіздік шежіресін парақтасақ, күйреген
Кеңестер империясының орнына жаңа мемлекет құру бізге оңайға түскен жоқ.
Тұралап қалған экономиканы қайта қалпына келтіру, оны жаңаша даму жолына
түсіру - тақыр жерден тау тұрғызғанмен бірдей.
Ел болып ол қиындықтарды да еңсеріп өттік.
Өткен ғасырдың соңында Шығыс Азияда басталған кезекті дағдарыс тұсында
тәуелсіздігіміз тағы да бір сынаққа түскен болатын. Дер кезінде қабылданған
дұрыс шешім, ұтымды іс-қимылдың арқасында біз одан да аман-есен өте шықтық.
Осылайша сындарлы жылдар мен күрделі кезеңдерде лайықты тәжірибе жинақтап,
ысылып, шыңдала түстік.
Ел дамуының жаңа бағыттарын айқындап, қарыштап алға басумен болдық.
Сол сияқты қазіргі әлемдік дағдарыс та өткінші құбылыс.
Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын жасауда. Ұлттық
қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың кідіріссіз жұмыс
істеуіне қызмет ете бастады. Әлеуметтік кепілдіктер толығымен сақталып
отыр. Олай болса, бұл дағдарыстан да біздің аман-есен өтетініміз айдан
анық.
Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал, мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты,
ұрпақ болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады.
Алдымызда бізді үлкен белес күтіп тұр. Ол – Қазақстан тәуелсіздігінің
жиырма жылдығы.
Дүние дамуымен есептегенде жиырма жыл деген көп те емес шығар. Бірақ,
біз үшін үлкен кезең тұтас бір дәуірмен барабар.
Олай болатыны, тәуелсіздік - ата-бабаларымыздың жүздеген жылдармен
өлшенетін арман-аңсарының жүзеге асқан ақиқаты.
Сол себепті тәуелсіздіктің әрбір жылының біз үшін мәні бөлек, маңызы
айрықша.
Халқымыздың басына түскен қандай да бір сынаққа қарамастан біз
тәуелсіздігімізді нығайту жолындағы жасампаз істерімізді жалғастыра
бермекпіз.
Барша қазақстандықтардың жұмған жұдырықтай бірлігінің арқасында біз
алмайтын асу, біз жеңбейтін кедергі болмайды [2] деп Елбасы жолдауында
айтылғандай, болашаққа нық сеніммен қарай отырып, кәміл сенуге болады деп
ойлаймыз.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Қасақана нысаны бойынша қылмыс
жасауы, тікелей ниетпен жасалған қылмыстар, жанама қасақаналық қылмыс
жасауын талдау.Көпшілікке аян болып отырғандай көптеген қылмыстар қасақана
жолмен және ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған тиісінше
өзгерістер енгізу арқылы қасақана жолымен жүзеге асырылады. Мұндай
қылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні белгілі.
Сондықтан осы жұмыстың мақсаты- негізгі мәселелердің бірі қасақана
ќылмыстың ұғымын анықтау болып табылатын көрсету.
Мақсаттына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
- қасақана нысаны бойынша қылмыс жасауға түсініктеме беру;
- тікелей ниетпен жасалған қылмысты анықтау;
- жанама қасақаналықпен қылмыс жасаудың актуальдік мәселелеріне
түсініктеме беру;
Зерттеу объектісі адамның құқыққа қайшы міңез- құлқы белсенді әрекет
күйінде немесе әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз
адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік
дегеніміз адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы
жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып
табылады. Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес міңез-құлқы оның
ойлау жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
береді. Ондай нақты іс-әрекеттер қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып
табылады. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-
мақсаттары қоғамға-қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына
жатпайды. Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай
тұжырым жасалған.
Зерттеу мәні: Заң шығарушы қасақаналықтың тікелей және жанама сияқты
екі түрін атаумен шектеледі. Алайда, қылмыстық құқық теориясы мен сот
жұмысына, қасақаналықтың басқа да түрлері белгілі. Мәселен, пайда болу
уақыты бойынша қасақаналық алдын-ала ойластырылған және аяқ астынан пайда
болған сияқты түрлерге бөлінеді. Сол себепті қасақаналықты тереңірек
зерттеп қарастыру бұл тақырыптың мәні болып табылады.
Ғылыми жаңалығы: Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқықтың тәрбиелік
міндеттерді жүзеге асыратындығы туралы пікірлер айтылған. Біздің мұнымен
келісуіміз керек сияқты. Себебі, азаматтардың бойына заң ќұрметтеушілік
дағдысын, мораль талаптарына жауап беретін тәртіп қалыптастыру барлық құқық
салаларының алдында тұрған міндет.
Зерттеу құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, оның ішінде
кінәнің екі нысанымен – қылмыстық құқығындағы қасақаналық ұғымы,
қасақаналық және абайсыздықпен орындау ерекшеліктері, субъектінің қылмысқа
деген психологиялық көз қарасы,тікелей ниетпен қасақаналық қылмыс
жасау,қылмыскердің қылмысты жанама ниетімен орындауының интеллектуалдық
сәті, жанама ниетпен қылмыс жасаған үшін жауапкершіліктің маңызы
тармақшалардан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау қасақана нысаны бойынша қылмыс жасау, қылмыстық
құқығындағы қасақана қылмыстардың ұғымы мен кінәнің екі нысанымен –
қасақаналық және абайсыздықпен орындаудың ерекшеліктері қарастырылады.
Екінші тарауда тікелей ниетпен жасалған қылмыс, субъектінің қылмысқа
деген психологиялық көзқарасы және тікелей ниетпен қасақаналық қылмыс
жасауға талдау жасалынады.
Үшінші тарауда жанама қасақаналықпен қылмыс жасаудың актуальдік
мәселелері, қылмыскердің қылмысты жанама ниетімен орындағандағы
интеллектуальдық сәті және жанама ниетпен қылмыс жасаған үшін
жауапкершіліктің маңызы көрсетіледі.
1 ҚАСАҚАНА НЫСАНЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ЖАСАУ
1.1 Қылмыстық құқығындағы қасақана қылмыстардың ұғымы
ҚР ҚК-нің 20-бабының 1-бөлігіне сәйкес қасақаналық тікелей және жанама
болып келеді. Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес, егер адам өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті
зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын-ала білсе
және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалған
деп танылады. [3]
Кінәнің басқа да түрлерімен (қасақаналық және абайсыздық) қатар,
тікелей қасақаналықта тұлғаның жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) мен оның салдарына психикалық қатынас ретінде анықтау үшін,
заң шығарушы психиканың интеллектуалдық және еркіне қарай элементтерінің де
мазмұнын пайдаланады.
Қасақаналықты тікелей және жанама деп бөлудің - қылмыстарды бағалау,
қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеке басқа қарай бейімдеу үшін маңызы
үлкен. Мәселен, формальды құрамдас, яғни құрамына белгілі бір қылмысты
салдар кірмейтін қылмыстар, Тек тікелей қасақаналықпен ғана жасалуы мүмкін.
Мысалы. қауіпті жағдайда қалдыру, яғни жасының кішілігіне, кәрілігіне,
аурулығына, өзінің шарасыздығына байланысты өмір мен денсаулық үшін
қауіпті жағдайда қалып, әрі өзін-өзі қорғай алу мүмкіндіктерінен
айырылғандарды тұлғаның кепе-көрнеу көмексіз қалдыруы, егер кінәлінің ол
тұлғаға көмек көрсете алу мүмкіндігі, ол туралы қамқорлық жасау міндетті
болса немесе өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті жағдайға өзі әкелген болса,
осының нәтижесінде жабірленуші ауыр салдарға ұшырай ма, жоқ па, оған
қарамастан, қылмыс аяқталған дел мойындалады. Бұл жағдайда кінәлінің
психикалық қатынасы оның қоғамдық қауіпті әрекетсіздігіне (қауіпті жағдайда
қалдыру) ғана қатысты анықталады және бұл әрекетсіздіктің қоғамдық
қауіптілігін түсінуімен, өз міндетін атқарудан бас тартқысы келгендігінен
білінеді. Қасақаналықтың тікелей және жанама болып бөлінуінің ең маңызды іс
жүзіндегі мағынасы - бұлай бөлудің қасақана кінәні абайсыздықтан болған
кінәдан ажыратып алу үшін маңыздылығында, себебі дәл осы жанама қасақаналық
абайсыз кінәнің бір түрі болып табылатын қылмыстық жеңілтектікпен ұласушы
психикалық қатынас болыл табылады. Және де, дәл осы жанама қасақаналық пен
қылмысты жеңілтектіктің ортасында, қасақаналық пен абайсьндықтың қақ
айырылатын жігі жатыр.
Қасақаналықты тікелей және жанамаға бөлудің қылмысқа оқталуды аяқталған
қылмыстан ажырату үшін де үлкен маңызы бар. Себебі, қылмыстық құқық
теориясы мен сот тәжірибесі қылмысқа оқталу мүмкілдігін тікелей
қасақаңалықпен жасалған қылмыстар төңірегінде ғана шектейді. Мысалы, М.Ч-ны
өлтіруге әрекеттенгені үшін сотталады. Кінәлі, өшін алу үшін,
жәбірленушінің мойнына пышақпен ұрады. Ол екінші соққысын беруге
ыңғайланғанда, жәбірленуші қарсылық көрсетіп бұл соққысы әлсіз ғана тиеді.
Ол бұдан кейін де соққы беруге ұмтылғанымен Ч-ның көмек сұрап айқайлаған
дауысына жүгіріп келген адамдар оған жол бермейді. ҚР Жоғарғы Сотының
қылмыстық істер жөніңдегі Сот алқасы М. жәбірленушінің мойнына пышақ сала
отырып және екінші рет пышақ жұмсауға ұмтылып өз әрекеттерінің қоғамдық
қауіпті сипатын түсіне білді, жабірленушінің өліп кететінін алдын-ала біле
тұра, оған саналы түрде жол берген, яғни жанама қасақаналықпен әрекеттенген
дегенге сүйене отырып, М.-ның әрекетін денеге қасақана түрде ауыр зақым
келтіру деп қайта бағалаған. Алайда ҚР Жоғарғы Сотының Төралқасы бұл
шешіммен келіспей, кассациялық анықтаманы бұза отыра, кінәлінің
қасақаналығының мазмұны туралы мәселені шешер кезде, соттың жасалған
қылмыстың барлық жағдайларының жиынтығына сүйенуі керек екендігін, атап
айтқанда, қылмыстың тәсілі мен қаруын, жаралар мен басқа да дене
зақымдауының санын сипатын, орнын (мысалы. адамның өмірлік маңызы бар
мүшелері болуы мүмкін), қылмыстық әрекеттердің тоқтау себептерін және т.б.
ескеруі керектігін атап өтті. Бұл қылмыстың жасалу жолдарын мұқият зерттеу
ісі осы шешімнің дұрыстығын растай түсті. Өмірлік маңызы бар саналатын мүше
- мойынға пышақ жұмсау, екінші рет тек бөтен адамдардың араласуынан ғана
беті қайтарылған қатты соққыға ұмтылыс және қазіргі заманғы дәрігерлік
көмектің арқасында ғана денеге тиіп үлгерген пышақ ізінің ауыр салдарының
бетін қайтару жағдайларының барлығы жиыла келіп, М. жәбірленушінің өліп
кету мүмкіндігін алдын-ала көре білгендігін және де дәл осындай салдардың
орын алуын қалағандығын, яғни тікелей қасақаналықпен әрекеттенгендігін
дәлелдейді. Олай болса, кінәлінің әрекетін Жоғарғы Сот Төралқасы кісі
өлтіруге оқталғандық деп орынды бағалаған.
Сонымен қатар, қасақаналықты тікелей және жанама деп бөлудің - жазаны
жеке басқа қарай бейімдеу үшін де маңызы бар. Жалпы ереже бойынша, тікелей
қасақаналықпен жасалғаи қылмыстардың қауіптілігі жанама қасақаналықпен
жасалғандарға қарағанда жоғары деп есептеледі. Бұл бірінші аталған жағдайда
кінәлінің санасы мен еркі қоғамдық қауіпті іс-әрекет жасап қылмысты салдар
келтіруге тікелей бағытталғандығымен байланыстырылады. [4]
Заң шығарушы қасақаналықтың тікелей және жанама сияқты екі түрін
атаумен шектеледі. Алайда, қылмыстық құқық теориясы мен сот жұмысына,
қасақаналықтың басқа да түрлері белгілі. Мәселен, пайда болу уақыты бойынша
қасақаналық алдын-ала ойластырылған және аяқ астынан пайда болған сияқты
түрлерге бөлінеді.
Алдын-ала ойластырылған қасақаналық - қылмыс жасау туралы қабылданған
ниет пен сол қылмыстың өзі бір-бірімен, белгілі бір уақыт аралығымен
бөлініп тұратындығымен сипатталады. Осы уақыт аралығында субъект қылмыс
жасау жоспары мен тәсілін (орны, уақыты, құрал мен тәсіл және т.б.)
ойластырып, құрастырумен болады.
Аяқ астынан пайда болған қасақаналық - (аяқ астынан) кенеттен пайда
болып бірден жүзеге асырылумен сипатталады. Теория жүзінде, жалпы ережелер
бойынша, алдын-ала ойластырылған қасақаналықпен жасалған қылмыс, аяқ
астынан пайда болған қасақаналықпен жасалғаннан қауіптірек деп саналады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі аяқ астынан пайда боған
қасақаналықпен жасалған қылмысты екі-ақ жағдайда азырақ қауіпті деп
санайды. Бұл - мұндай қасақаналық аффектінің әсерінен пайда болғанда орны
алады. Мәселен, заң шығарушы аффект күйінде кісі өлтіру немесе денсаулыққа
ауыр не орташа дәрежеде зиян келтіруді жеңілдетуіш жағдайы бар қылмыстардың
дербес құрамына белген (ҚК-нің 98 108-баптары). Аталған жағдай: жаза
тағайындау кезінде жәбірленушінің қылмысқа себепші болған, заңға қарсы не
аламгершілікке қарсы әрекеттері сияқты жеңілдетуші жағдайлар аясында
ескерілуі мүмкін.
Кінәлінің өзі жасайтын іс-әрекеттің қоғамдық қауіпті салдары туралы
түсінгінің айқындылығы мен дәрежесіне қарай қасақаналық анықталған және
анықталмаған болып бөлінеді. Анықталған қасақаналық тұлғаның өзі жасайтын
қоғамдық қауіпті әрекетінің немесе әрекетсіздігімің сипатын және салдарының
мөлшерін анық түсінуімен сипатталады. Сонымен қатар, анықталған қасақаналық
кінәлінің жалғыз ғана қылмысты салдардың орын алуын көре білуі, яғни
қарапайым және кінәлі екі немесе одан да көп қылмысты салдардың орын алуын
мүмкін екендігін көре білетін - екі ұшты болып келеді. Мысалы, пышағын
жүрекке жұмсайтын кісі өлтіруші, өлімнің орын алатынын алдын-ала біліп,
қарапайым анықталған қасақаналықпен әрекеттенеді. Ал пышақты жәбірленушінің
ішіне салатындар екі ұшты қасақаналықпен әрекет жасайды, себебі осының
салдарынан жәбірленушінің не өлетіндігін, не оның денсаулығына ауыр зақым
келетіндігін біле тұра, бұл салдардың кез келгенінің орын алуына саналы
түрде жол береді.[5]
Анықталмаған қасақаналық кезінде кінәлі тұлға қылмысты салдарды көре
білгенімен - нақтыламаған. Бұл - қолданылуы әр түрлі салдарға әкеліп
соқтыратын қарулар мен құралдарды пайдалана отыра, жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына қол сұғушылық кезінде болуы мүмкін. Мысалы, жәбірленушінің
басынан таяқпен ұру, оның басын таспеп ұру, аяқпен бастан, кеудеден, іштен
ұру. Мұндай жағдайларда әр түрлі салдардың, өлімнен - денсаулыққа жеңіл
зақым алуға дейін орын алуы мүмкін. Қылмыстық құқық теориясы мен сот
тәжірибесі мұндай жағдайларда жауаптылықтың шын мәнінде келтірілген
салдарға байланысты анықталатынына сенеді, себебі, кінәлі бұл салдардың кез
келгенінің орын алатынын көре білді және олардың орын алуына саналы түрде
жол берді. Алайда, мұндай бағалау тек анықталмаған қасақаналық анықталған
жағдайда ғана негізгі больш табылады. Егер нақты бір жағдайда,
жәбірленушінің басынан таяқпен ұру кезінде оны өмірден айыруға бағытталған
тікелей қасақаналық анықталса, жәбірленушіге шын мәнінде келтірілген онша
ауыр емес зиянның өзінде (айталық, денсаулыққа орташа ауыр зақым келтіру)
қасақака кісі елтіруге оқталғандық деп бағалау керек.
Бұл бөлімді де қарастыру кезінде де А.В. Наумовтың талдауына тоқталдық.
Онда ҚР ҚК-дегідей РФ ҚК 25-бабының 1-бөлігіне сәйкес, қасақаналық
тікелей және жанама қасақаналық болып бөлінеді.
Осы баптың 2-бөлігіне орай, "егер адам өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті
зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынынын алдын ала
білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған
қылмыс деп танылады".
Заң шығарушы тікелей ниетті, сондай-ақ кінәнің кез келген басқа түрін
(қасақаналық немесе абайсыздық) жеке тұлға жасаған қоғамға қауіпті іс-
әрекет (әрекетсіздік) пен оның зардаптарына психикалық қатынас ретінде
анықтау үшін психиканың ойшылдық және еріктілік элементтерінің мазмұнын
пайдаланады. Тікелей ниетпен қылмыс жасағандағы ойшылдық сәт мынада: адам
өзі жасаған әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіптілігін түйсіну және
оның залалды зардаптарының қайткенде туындайтындығын немесе туындауы мүмкін
екендігін алдын ала көріп біледі. Жасалған іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін түйсіну деген сөз кінәлінің әрекеттің нақты да, әлеуметтік
сипатын түсінуін білдіреді. Айталық, мысалы, жеке тұлға ұрлық жасағанда
өзгенің мүлкін жасырын иеленгенін сезінеді (әрекеттің нақты жағы), сондай-
ақ ол мұнысымен жәбірленушінің мүліктік құқығын бұзғанын да сезінеді.
Жасалып отырған әрекеттің (әрекетсіздіктің) әлеуметтік мағынасын ұғыну -
кінәлінің оның қоғамға қауіпті сипатын ұғынғаны.
Заң шығарушы ойшылдық элементті тек істелген әрекеттің қоғамға
қауіптілігін ұғынумен шектейді де, кінәліден оның құқыққа қарсылығын
ұғынуын талап етпейді. Рас, айта кетерлігі, кең тараған қасақана жасалған
қылмыстар (кісі өлтіру, денеге жарақат салу, жыныстық қылмыстар, мүлікті
ұрлау және т.б.) әдетте олардың құқыққа қарсы екендігін біле тұра істеледі.
Бірақ, жалпы ереже бойынша құқыққа қарсылықты ұғыну қылмыстық іс бойынша
дәлелдеуге жатпайды. [6]
Сонымен қатар кейбір жағдайларда заң шығарушы Ерекше бөлімде арнайы
құрамдарды құрастыру жолымен кінәлінің жасалған әрекетінің қоғамға
қауіптілігін ұғынуын оның құқыққа қарсылығын ұғынумен байланыстырады. Бұл
көбінесе әрқилы арнайы ережелерді қылмысты түрде бұзған кезде орын алады.
Мәселен, РФ ҚК 228-бабының 5-бөлігінде есірткі заттарды өндіру, жасау,
ұқсату, сатып алу, сақтау, есепке алу, тасымалдау, әкелу, әкету, жөнелту не
жою ережелерін бұзу, егер бұл әрекетті аталған ережелерді сақтау міндетіне
кіретін адам жасаса, оған қылмыстық жауап-тылық белгіленген. Сөз жоқ,
субъектінің бұл әрекеттердің қоғамдық қауіптілігін ұғынуы аталған заттарды,
айталық, сақтау және есепке алудың тиісті ережелерін білетіндігіне де дау
туғызбайды. Егер жеке тұлға бұл ережелермен таныстырылмаған болса, онда
қасақаналықтың ойшылдық сәті есептен шығарылады, осыған орай бұл тұлғаның
қасақаналық кінәсі және қылмысты жауаптылығы да есептен шығарылады.
Залалды зардаптардың туындауын күні бұрын білу кінәлінің өзі жасаған
қоғамға қауіпті әрекеті немесе әрекетсіздігі нәтижесінде туындайтын қоғамға
қауіпті зардаптарды болжайтындығын білдіреді. Заңдылық тұрғыдағы
қисындастыруға сәйкес тікелей ниет те екі ұшты болуы мүмкін. Кінәлі адам
тиісті қылмысты зардаптардың туындау мүмкіндігін, сондай-ақ туындамай
қоймайтындығын алдын ала болжай білуі ғажап емес.
Қылмысты зардаптардың туындау мүмкіндігін алдын ала болжай білу - бұл
зардаптар қайсыбір себептерге байланысты туындауы да мүмкін екендігін
білдіреді. Ол зардаптардың қайтсе де туындайтындығын болжай білу -
кінәлінің санасы қайсыбір жағдайларды шығарып тастайды да, осыған орай
қажетті зардаптар туындауы мүмкіндігін білдіреді. Мысалы, едәуір мығым
күшті И. деген өз таныстарымен арақ ішіп отырғанда бөтелкелестерінің бірі
Г.-мен тәжікелесіп қалып, әлгіні он төртінші қабаттағы үйдің терезесінен
лақтырып жіберген. Сөз жоқ, бұл жағдайда кінәлі жәбірленушінің қайтсе де
қаза табатынын алдын ала білді деп үзілді-кесілді тұжырымдауға болады. Егер
осы әрекет, айталық, екінші қабаттағы бөлмеде жасалса, кінәлі бұл
істегенінің қылмысты зардабын неғайбыл мүмкін деп түсінер еді (бәрі де
әрқилы жағдайларға бағынышты болар еді: жәбірленушінің тақыр жер немесе
асфальтқа, бір түп бұта әйтпесе үйіп қой-ған кірпішке құлауы мүмкін және
т.б.).
Қасақаналықты оның қай түрінде болмасын (кінәнің абайсыз түрі ретінде
де) заң шығарушы материалдық құрамы бар, яғни қылмыстық зардап олардың
объективтік жағына кіретін қылмыстарға ыңғайластырып қисындастырған. Осыған
орай жеке тұлғаға кез келген залалды зардаптарды болжамадың деп кінә
тағылмайды, ал тек қылмыс құрамы объективті жағының тиісті нышандарына ғана
қатысты кінә тағылады (кісі өлтіргенде - жәбірленушінің қаза табуы,
денсаулыққа зақым келтіргенде - мұндай зардаптың ауырлығы және т.б.). [7]
Қасақаналықтың тікелей және жанама болып бөлінуінің қылмыстарды
дәрежелеуде және қылмыстық жауаптылық пен жазаны даралаудағы алар орны өте
маңызды. Мәселен, формальды құрамы бар қылмыстар, яғни құрамына белгілі бір
қылмыстық зардап кірмейтін қылмыстар тек қана тікелей қасақаналықпен
жасалуы мүмкін. Мысалы, өміріне немесе денсаулығына қауіпті жағдайдағы және
сәбилігіне, қарттығына, науқастығына немесе өзге де дәрменсіз күйінің
салдарынан өзін-өзі сақтап қалу шараларын қабылдау мүмкіндігінен айырылған
адамды көрінеу көмексіз қалдыру, кінәлі кісінің ол адамға көмек көрсету
мүмкіндігі болған және ол адамға қамқорлық жасауға міндетті болған не оның
өміріне немесе денсаулығына қауіпті күйде өзі қалдырған жағдайлар (РФ ҚК-
нің 125-бабы) жәбірленуші үшін ауы зардаптардың туындайтындығы немесе
туындамайтындығына қарамастан аяқталған қылмыс деп танылады. Бұл жағдайда
кінәлінің психикалық қатынасы тек қана оның қоғамға қауіпті әрекетсіздігі
фактісіне қатынасы жағдайында анық талады да (оның өзгені қауіпті жағдайда
қалдыруы) әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігін түсінгенімен әрі міндетін
орындаудан жалтарғысы келгендігімен сипатталады.
Қасақаналықты тікелей және жанама қасақаналық етіп бөлудің іс жүзіндегі
мағынасы мұндай бөлудің қасақана кінәні абайсыздағы кінәдан ажыратудағы
мәнінде жатыр, өйткені тек жанама қасақаналық қылмыстық алаңғасарлықтың
оның абайсыздағы кінәнің бір түрі ретіндегі шеқаралас психикалық қатынасы
болып табылады. Қасақаналық пен абайсыздықтың "жол айырығы" тап осы жанама
ниет пен қылмыстық алаңғасарлықтың арасында жатыр.
Қасақаналықты жанама және тікелей тұрғыда бөлудің қылмыс жасауға
оқталуды аяқталған қылмыстан ажыратуда айтарлықтай мағынасы бар, өйткені
қылмыстық құқық теориясы мен сот жүргізу тәжірибесі қылмыс жасауға оқталу
мүмкіндігін тікелей қасақаналықпен жасалған қылмыстар ауқымымен ғана
шектейді.
Мысалы, М. Ч.-ны өлтіруге оқталғаны үшін сотталған болатын. Кінәлі кек
алу үшін жәбірленушінің мойнына пышақ салып және екінші рет салмақшы болып
ұмтылған, бірақ бұл соққысы жәбірленуші әйелдің қарсылық білдіруі
салдарынан әлсіз болған, ал кінәлі одан кейін де пышақ салмақ болып
ұмтылғанда, Ч.-ның көмек сұрап айқайлағанына жүгіріп келген адамдар
тоқтатқан. РФ Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы М.-ның
әрекеттерін денеге қасақана ауыр жарақат салу деп қайта дережеледі, өйткені
М. жәбірленушіге пышақ салып, одан кейін тағы онысын қайталамақ болып және
ұмтылғанда, өз іс-әрекеттерінің қоғамға қауіпті сипатын түйсінген,
жәбірленушінің өлуі мүмкін еместігін алдын ала болжап, мұны саналы түрде
істеген, яғни жанама қасақаналықпен әрекет еткен.
Бірақ, РФ Жоғарғы Сотының Төралқасы мұндай шешіммен келіспей,
кассациялық анықтаманы өзгертіп, былай деп атап көрсетті: сот кінәлі
қасақаналығының мағынасы жайлы мәселені шешу барысында "істелген қылмыстың
барлық жағдайларының жиынтығын дәйектеп, атап айтқанда, қылмыстың тәсілі
мен қаруы, денеге салынған жаралардың және өзге де тәнге тиген залалдардың
(мысалы, адамның тіршілік маңызы мол ағзаларына келтірілгендері) сана мен
сипатын, кінәлінің қылмысты іс-әрекетті тоқтату себептерін және т.б.
ескертуі қажет" Әлгі жағдайда жоғарыда керсетілген сәттердің жиынтығын
талқыға салар болсақ, М. жәбірленушінің өлетінін алдын ала білді және
осындай нәтиженің туындайтынын тіледі, яғни ол тікелей қасақаналықпен
әрекет жасады. Ендеше, Жоғарғы Соттың Төралқасы кінәлінің әрекеттерін кісі
өлтіруге қастандық жасады деп дұрыс дәрежелеген. [8]
Оның үстіне, қасақаналықты тікелей және жанама деп бөлудің жазаны
даралау үшін де маңызы бар. Жалпылама ереже бойынша, тікелей қасақаналықпен
жасалған қылмыстардың жанама қасақаналықпен жасалған қылмыстардан қоғамдық
қауіптілігі жоғары тұрады деп есептеледі. Бұл алғашқы жағдайда да кінәлінің
түйсігі мен еркі ең алдымен қоғамға қауіпті іс-әрекет жасап, қылмыстық
зардаптар келтірумен байланыстырылады.
Заң шығарушы тікелей және жанама қасақаналықты нұсқаумен шектеледі.
Бірақ, қылмыстық құқықтың теориясы мен сот тәжірибесіне қасақаналықтың және
өзге де түрлері мәлім.
Мәселен, қасақаналық туындаған (пайда болған) уақытына қарай кенеттен
пайда болған және алдын ала ойластырылған қасақаналық болып ажыратылады.
Алдын ала ойластырылған қасақаналық бұл жағдайдағы қылмыс жасауға
оқталушылық пен қылмыстың өзінің арасында едәуір уақыт алшақ жататындығымен
сипатталады. Осы уақыт барысында субъект қылмыс жасаудың жоспарлары мен
тәсілдерін (орнын, уақытын, қарулары мен құралдарын және т.б.) ойластырады
және ықтияттайды.
Кенеттен пайда болған қасақаналық, атына сай кенеттен пайда болуымен
және сол сәтте жүзеге асырылуымен сипатталады. Теорияда, жалпы жазалары
жөніндегі 1845 ж. заңдар Жинағында да көрініс тапқан - онда алдын ала
ниетпен ойластырылған қылмыс үшін жаза күшейтілетін болған: "сол қылмыс
үшін тиісті жазадан гөрі ең жоғарысы қолданылған". Бірақ, бұл нұсқау кейін
әлгі заңдар Жинағына шығарылып, сотқа жаза тағайындау кезінде қастандықты
бұл түрлерін ажырату барысында істің нақты жағдайларына ғана жүгінуге құқық
берілді. Бұл мәселе бойынша РФ-ның 1996 ж. Қылмыстық кодексінде де пәлендей
нұсқау бой көрсетпейді. Мәселе мынада: қасақаналықтардың көрсетілген
түрлерін анықтау өз алдына кінәлінің жасаған қылмысының жоғары не төмендеу
дәрежесіне баға бермейді. Айталық, мысалы, алдын-ала ойластырылған
қасақаналық кінәлінің белгілі бір жасқаншақтығының, тіпті оның ішкі
дүниесінде болып жатқан арпалыстың көрінісін куәландыруы мүмкін. Бұл,
мәселен, қызғаныш себебімен алдын ала ойластырылған мұндай қасақаналықтың
мазмұны, әрине, жеке тұлға жасаған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін
төмендетпейді. Оның есесіне, кенеттен пайда болған қасақаналықты жүзеге
асыру кейде адамның тіпті ауыр қылмысқа да оп-оңай бара салатындығын да
айғақтауы ғажап емес. Мысалы, жәбірленушінің тек қана темекі тұтатып
беруден бас тартқандығы үшін өлтіруіне бұзақылық тұрғыдан кінәні
ауырлататын мән-жайдағы кісі өлтіру деп әділ баға беріледі (РФ ҚК 105-бабы
2-болігінің "и" тармағы).
Қылмыстық кодекс тек екі жағдайда ғана кенет пайда болған
қасақаналықпен жасалған қылмысты онша қауіпті емес деп санайды. Мұндай
жағдай әлгіндей қасақаналық жан күйзелісінің (аффекттің) әсерімен орын
алғанда пайда болады. Мәселен, жан күйзелісі (аффект) жағдайында кісі
өлтіру, әйтпесе денсаулыққа ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтіруді
заң шығарушы қылмыстың кінәні жеңілдететін мән-жайлары бар құрамдары етіп
өз алдына шығарған (РФ ҚК 107 және 113-баптары). Бұл жаза тағайындарда
жәбірленушінің құқыққа қарсы және имансыздық әрекеттерінің қылмысқа жол
бастағандығынан кінәні жеңілдететін мән-жай көлемінде еске алынуы мүмкін
(РФ ҚК 61-бабы 1-белігінің "з" тармағы).
Кінәлінің өзі жасаған іс-әрекетінің қоғамға қауіпті зардаптарын
бағамдай білу дәрежесіне сәйкес қасақаналық белгіленген және белгіленбеген
болып екіге бөлінеді.
Белгіленген қасақаналық жеке тұлғаның өзі жасаған қоғамға қауіпті
әрекеті немесе әрекетсіздігінің сипаты мен ауқымын нақты бағамдайтындығымен
сипатталады. Оның үстіне белгіленген қасақаналық жай қасақаналық (ондайда
кінәлі бір қылмысты зардаптың туындауын алдын-ала болжайды) және барабар
қасақаналық (ондайда кінәлі екі немесе одан да көп зардаптардың туындауын
алдын-ала болжайды) болуы мүмкін. Мысалы, айталық, кісі өлтіруші пышағын
жүрекке салғанда, жәбірленушінің қайтсе өлетінін болжап, жай белгіленген
қасақаналықпен әрекет жасайды. Ал, соңдай адам пышағын жәбірленушінің ішіне
сұғып алса, онда ол барабар қасақаналықпен әрекет жасайды, өйткені бұл
әрекетінің әсерінен жәбірленушінің не өлетінін, не оның денсаулығына ауыр
залал әкелетінін болжайды және де осы нәтижелердің кез келгенінің туындауын
тілейді немесе саналы түрде осындай әрекетке барады. [9]
Белгіленбеген қасақаналықта қылмысты зардапты кінәлі адам алдын-ала
болжағанмен, нақтыламаған болып табылады. Мұндай жағдай, мәселен,
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына сан түрлі зардап әкелуі мүмкін
қарулар және құралдармен қастық жасалғанда болуы ғажап емес. Мысалы,
жәбірленушіні басынан таяқпен немесе таспен ұру, аяқпен басынан,
кеудесінен, ішінен тепкілеуді алайық. Мұндай жағдайларда кісі өлімінен
дансаулыққа жеңіл жара тиюге дейінгі аралықта зардап келуі мүмкін. Егер
осылай болса, қылмыстық құқық теориясы мен сот тәжірибесі мынаған табан
тірейді: мұндайда жауаптылық нақты тигізілген зардаптарға байланысты
белгіленеді, өйткені кінәлі осы зардаптардың қайсысы болса да туындайтынын
алдын ала болжап білді және олардың туындауын тіледі немесе оларға саналы
түрде жол берді. Бірақ, мұндай дәрежелеу тек белгіленбеген қасақаналық
анықталған жағдайда ғана тірек табады. Ал, егер нақты жағдайда және
жәбірленушіні таяқпен бастан ұрғанда кісі өлтіруге тікелей қасақаналық
анықталған болса, онда жәбірленушіге нақты жеңілдеу зардап келтіруді
(денсаулығына орта ауыр залал келтірілсе) қасақана кісі өлтіруге қастандық
жасау ретінде дәрежелеген жөн болады деп саралай келе, келесі сұраққа
отандық қылмыстық құқық бойынша талдау жасайық.
1.2 Кінәнің екі нысанымен – қасақаналық және абайсыздықпен орындаудың
ерекшеліктері
Жеке бір жағдайларда заң шығарушы қылмыс құрамын екі кінәнің нысанын -
тұлға жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетке (әрекет немесе әрекетсіздікке)
қатысты кінәні және, жеке істің нәтижесінде орын алған қоғамдық қауіпті
салдарға қатысты кінәні анықтау қажет болатындай құрастырады. Бұл жағдай
негізгі құрамы (ауырлататын мән-жайларсыз) жасайтын қылмыс тек қана
қасақана жасалуы мүмкін, ал сол қылмыстың саралаушы (ауырлататын ман-
жайларымен) құрамын жасайтын, орын алған салдарға психикалық қатынас - тек
қана абайсыздық түрінде болатын жағдайлармен шектеледі. ҚР ҚК-нің 103-бабы
3-бөлігінде және 117-бабының 4-бөлігінде қарастырылған қылмыстар мұндай
құрамдардың мысалдары бола алады. Бірінші жағдайда, сөз абайсыздықтан
жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтырған, денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіру туралы. Бұл жағдайда, кінәні психикалық қатынас қосарланып
кететіндей, бір жағынан денсаулыққа ауыр зиян келтірілуіне қасақаналық
қатынас және осының нәтижесінде орын алған жәбірленушінің өліміне
абайсыздық қатынас. Екінші жағдайда кінә заңсыз түрде іштегі баланы альш
тастау және осының нәтижесінде, жәбірленушіні өлімге ұшырату немесе оның
денсаулығына ауыр зиян келтірудің әрқайсысына қатысты жекелей анықталады.
Әрекетке (баланы алып тастау) психикалық қатынас тек тікелей қасақаналық
түрінде, ал жәбірленушінің өліміне немесе денсаулығына ауыр зиян келтіруіне
абайсыздық түрінде болуы мүмкін. ҚР ҚК-нің 22-бабында кінәнің екі нысанымен
жасалған қылмыс үшін жауаптылықтың ерекшеліктері қарастырылады: Егер
қасақана қылмыс жасаудың салдарынан заң бойынша неғұрлым қатаң жазаға әкеп
соқтыратын және адамның ниетімен қамтылмаған ауыр зардаптар келтірілсе,
мұндай зардаптар үшін қылмыстық жауаптылық, егер адам олардың пайда
болатынын алдын-ала білсе-, бірақ осыған жеткіліксіз негіздерсіз оларды
болдырмауға менмендікпен сенген жағдайда немесе егер адам бұл зардаптардың
пайда болуы мүмкін екенін алдъш-ала білмесе, бірақ болжауға тиіс және
болжай алатын болған жағдайда ғана пайда болады. Тұтас алғанда мұндай
қылмыс қасақана жасалған деп аталынады. [10]
Кей кездері қылмыстық құқық теориясында кінәнің екі нысанымен жасалған
қылмыстар аралас кінәлі қылмыстар деп аталады. Алайда бұл атау онша дәл
емес. Аталған жағдайларда, қасақана және абайсыз кінәнің ешқандай араласып
кетуі байқалмайды.
Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстарды бөлу - қылмыстарды бағалау
үшін, әсіресе, кейбір аралас құрамдарды ажырату үшін қажет. Мәселен,
абайсыздықтан жәбірленумііні өлімге ұшыратқан, денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтірудегі кінәнің екі нысаны қылмыстың осы құрамын бір жағынан
қасақана кісі өлтіруден, екінші жағынан - абайсыздықтан өлімге ұшыратудан
ажыратуға мүмкіндік береді. Қасақана кісі өлтіруден бұл құрам,
жәбірленушінің өліміне психикалық қатынас арқылы ажыратылады: Қасақана кісі
өлтіруде - қасақаналық тек өлімге ұшыратуға, ал ҚР ҚК-нің 103-бабының 3-ші
бөлігінде қарастырылған қылмыс жасауда - қасақана денсаулыққа ауыр зақым
келтіруге батытталған, ал өлімге келсек бұл жерде, абайсыздық көз алдында.
Абайсыздықтан өлімге ұшыратудан (ҚР ҚК 101-бабы) бұл қылмыс қасақаналықтың
денсаулыққа зақым келтіруге бағытталғанымен ажыратылады, ал абайсыздықтан
кісі өлтіруде бұл жоқ.
Сөйте тұра, кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыста, ақырында бір ғана
мағынада бағалануы тиіс екендігін атап өту керек, яғни қылмыстың жалпы,
абайсыз не қасақана екендігі анықталуы тиіс. Бұл, мысалы, қылмысты аса ауыр
қылмыстар категориясына жатқызу үшін керек, ҚР ҚК-нің 10-бабының 5-ші
бөлігіне сәйкес, тап сондайлардың қатарына қасақана қылмыстар, яғни заң
бойынша ең ауыр жаза - 12 жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қасақана жасалған әрекет аса
ауыр қылмыстарға жатады. Бұл жағдайда, жалпы алғанда қылмысты қасақана не
абайсыздықтан болған деп сипаттаушы кінәнің түрін анықтау үшін, қылмыстың
(ауырлататын мән-жайларсыз) негізгі құрамын жасайтын тұлғаның өзі жасаған
іс-әрекетіне (әрекет немесе әрекетсіздігіне) психикалық қатынасы негізге
алынады. ҚР ҚК-нің 22-бабына сәйкес кінәнің екі нысанымен жасалған
қылмыстар, жалпы, қасақана деп мойындалады. [11]
Мұның, сол сияқты, қылмысты қайталауды және аса қауіпті қылмысты
қайталауды анықтау, қылмыстың аяқталмағандығын мойындау мәселесін шешу
үшін, қатысушылықпен жасалғандығын анықтау, шартты сотталуды өзгерту
мәселесін шешу үшін, шартты мерзімнен бұрын босатуды өзгерту үшін маңызы
бар.
Бұл бөлімде де А. В. Наумовтың саралауы бойынша кей жағдайларда
(олардың ауқымы онша көп те емес) заң шығарушы қылмыс құрамын былайша
құрастырады ондайда кінәнің екі нысанымен анықтауға тура келеді. Кінәнің
бір түрі - жеке тұлға жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетке (әрекет немесе
әрекетсіздік) қатысты кінә да, және жеке тұратыны - осы әрекеттің
нәтижесінде туындаған қоғамға қауіпті зардаптарға қатысты кінә. Мұндай
ереже негізі құрамды құрастыратын (кінәні ауырлататын мән-жайларсыз) қылмыс
тек қана қасақана жасалғандағы (тікелей немесе жанама ниетпен) жағдайлармен
шектеледі, ал сол қылмыстың дәрежеленген құрамын (кінәні ауырлататын мән-
жайлармен) құрастыратын зардаптарға психикалық қатынас тек қана абайсыздық
(алаңғасарлық немесе ұқыпсыздық) түрінде орын алуы мүмкін. Ондай
құрамдардың мысалы ретінде РФ ҚК 111 -бабының 4-бөлігінде және 123-бабының
3-бөлігінде қарастырылған қылмыстарды айтуға болады. Бірінші жағдайда
денсаулыққа қасақана ауыр зардап тигізіліп, осының салдарынан абайсызда
жәбірленушінің өліп кетуі сөз болады. Бұл жағдайда кінәлі психикалық
қатынас денсаулыққа ауыр зардап тигізілгенде және осының салдарынан
жәбірленуші мерт болғанда (тек алаңғасарлық немесе ұқып-сыздық түріндегі
абайсыздықта) екіге бөлінгендей болады (тікелей және жанама қасақаналық).
Екінші жағдайда кінә заңсыз аборт жасағанда және осының салдарынан
жәбірленушінің өліп кетуі немесе денсаулығына ауыр зардап келуіне жеке-жеке
айқындалады. Әрекетке деген (аборт жасау) психикалық қатынас тек
қасақаналық (бұл қасақа-налықтың ерекшелігіне орай - тек тікелей), ал
жәбірленушінің өлімі немесе оның денсаулығына ауыр зардапқа абайсыздық
түрінде (алаңғасарлық әйтпесе ұқыпсыздық) көрініс береді. [12]
Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмысқа жауаптылықтың ерекшеліктері РФ
ҚК 27-бабында қарастырылған: "Егер қасақана қылмыс жасаудың салдарынан заң
бойынша неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның ниетімен
қойылмаған ауыр зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар ушін қылмыстық
жауаптылық, егер адам олардың пайда болатынын алдын ала білсе, бірақ осыған
жеткіліксіз негіздерсіз оларды болдырмауға менмендікпен сенген жағдайда
немесе егер адам бұл зардаптардың пайда болуы мүмкін екенін алдын ала
білмесе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын жағдайда ғана пайда болады.
Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады".
Кейде қылмыстық құқық теориясында кінәнің екі нысанымен жасалған
қылмыстар аралас кінәмен жасалған қылмыстар деп те аталатыны бар. Бірақ,
бұл атау дәл атау емес. Келтірілген жағдайларда қасақана және абайсыздағы
кінәлар еш жағдайда да араласпайды. [13]
Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстарды ерекшелеу қылмыстарды
дәрежелеу, және де, әсіресе кейбір шектес құрамдардың жігін айыру үшін
қажет. Мәселен, денсаулыққа ауыр зардап тигізетін, аяғы жәбірленушінің
өліміне әкеп соққандағы кінәнің екі нысаны (РФ ҚК 111 -бабының 4-бөлігі)
қылмыстың бұл құрамын бір жағынан қасақана кісі өлтіруден, екінші жағынан
абайсызда кісі өлтіруден жігін ажыратуға мүмкіндік береді. Бұл құрам
қасақана кісі өлтіруден жәбірленушінің өлімі туындауына психикалық
қатынаспен ерекшеленеді: қасақана кісі өлтіру кезінде - өлім әкелуге деген
қасақаналық (бұл қылмыс РФ ҚК 111-бабының 4-бөлігінде қарастырылған), ал
денсаулыққа ауыр зардап тигізетін қасақаналық кезінде өлімнің абайсызда
болатыны дау туғызбайды. Абайсызда кісі өлтіріп алудан (РФ ҚК 109-бап) бұл
құрам қасақаналықтың денсаулыққа зардап әкелуге бағытталғандығымен
ерекшеленеді (мұндай жағдай абайсызда кісі өлтіріп алғанда орын алады).
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек: қорытындылай келгенде кінәнің екі
нысанымен жасалған қылмыс та бірегей бағасын алғаны жөн, яғни, жалпы
алғанда қылмыс қасақана немесе абайсызда жасалған ба, осыны анықтау жөн.
Бұл, мысалы, қылмысты ерекше ауыр қылмыстар санатына жатқызу үшін қажет (РФ
ҚК 15-бабының 5-бөлігіне сәйкес, мұндай қылмыстар қатарына тек қасақана
жасалған қылмыстар жатады, әрі олар үшін заң он жылдан астам бас
бостандығынан айыру немесе одан да ауыр жазаларды қарастырады). Бұл
жағдайда қылмысты жалпы алғанда қасақана немесе абайсызда жасалған қылмыс
деп сипаттайтын кінәнің түрін анықтау үшін, негізге жеке тұлғаның қылмыстың
негізгі құрамын құрастыратын (кінәні ауырлататын мән-жайларсыз), өзі
жасаған қоғамға қауіпті іс-әрекетіне (әрекеті немесе әрекетсіздігіне) деген
психикалық қатынасы ғана алынады. РФ ҚК 27-бабына сәйкес кінәнің екі
нысанымен жасалған қылмыстар қасақана жасалған қылмыстар деп есептеледі.
Бұл жағдай, сондай-ақ қылмыстың қайталануын және қылмыстың
қайталануының аса қауіпті түрін анықтау (РФ ҚК 18-бабы), қылмысты
аяқталмаған қылмыс деп тану мәселесін шешу (РФ ҚК 29-30-баптары), қылмысқа
қоса қатысу (РФ ҚК 32-35-баптары), шартты түрде соттауды өзгерту жөніндегі
мәселені шешу (РФ ҚК 74-бабы), шартты түрде-мерзімінен бұрын босатуды (РФ
ҚК 79-бабы) өзгерту үшін қажет.
Себеп - ояну, қылмысты қылықты оятушы себеп. Қылмыс адамның жеке
кәсібінің түрі (психологиялық тұрғыда). Сондықтан қылмыстың себебі туралы
қылмыстық-құқықтық түсінік жалпы психологияда себепке берілетін анықтамаға
сүйенуі керек. Психология ғылымы себепті жеке бастың белсенділігінің
факторы, адам қылығының негізінде жатқан қозғаушы күш деп түсіндіреді.
Себепті бастапқы оятушы сылтау деп бір ауыздан мақұлдай отыра,
психологтардың адам еркінің қозғаушысына, демек сылтауына қандай нақты
факторларды жатқызу керек екендігі туралы пікірлері бір-бірінен алшақ
жатыр. Біреулері себептің жалғыз-ақ факторы бар деп есептейді, ол - белгілі
кезеңде адамның бір нәрсеге зәру болып тұрған мұқтаждығын білдіретін,
субъективті түрде құштарлық пен тілеу түрінде сезілетін қажеттілік.
Басқалары қажеттілікті адам қылығының негізгі факторы ретінде мойындай
отыра басқа да қозғаушы факторлардың болу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Осы
соңғы көзқарас қылмысты іс мазмұнының психологиялық ерекшеліктерімен жақсы
үйлесімін табады. Қылмыстың субъективті жағын зерттеу - қылмыс жасаушы
тұлғаның кез болған жағдайлары оған әр түрлі әсер ететіндігін дәлелдеп
берді. Кейбір жағдайларда олар оның бойыңда іске итермелеуші қажеттілікті
оятса, басқа кездері қылмыстық істі басқа факторлар арқылы тудыра отырып,
ішкі қажеттілікті басып тастайды.[39] Бұл орайда қылмыстардың себептерін
негізінде үш психологиялық түрге жіктеуге болады: Қажеттілік, сезімдер және
мүдде. Қажеттілік сияқты себеп жыныстық қылмыстарда айқын көрінеді
(мысалы, әйел зорлау). Сезім түріндегі себеп жеке басқа қарсы жасалатын
көптеген қылмыстарға тән (мысалы, қызғаныштан немесе өшпенділіктен кісі
өлтіру). Мүдде көбінесе жасөспірімдер жасайтын қылмыстың себебі болып
келеді, мысалы, ұрлық кезінде жасөспірімнің коллекциялауға (маркалар, күміс
тиындар т.б.), техникамен айналысуға себеп болуы мүмкін. [14]
Қылмыстың себебі бұл қылмыс жасаушы тұлғаны түртуші. Алайда, ерікке
түрткі болар әлде бір факторларды анықтау, әлі адам әрекеттерінің, атап
айтқанда. қылмыс жасаушының ішкі серіппесін түгел табу деген емес. Бұл
факторлардың қажеттілік сезім неге және қалай себепке айналғанын анықтаудың
маңызы тіпті де кем емес. Себеп шын мәнінде іске асуы үшін себелке сәйкес
анық мақсат қойылуы керек. Себеп пен мақсаттың арасында әрдайым ішкі
байланыс бар.
Қылмыстың мақсаты себепке қарағанда - қылмыс жасаушы тұлға жетуге
ұмтылатын нәтиже. Психиканың ішінде жасырын жатқан әуестік пен сезімді
қозғап себепке айналдыратын дәл осы - мақсат. Істің түрі, оның тәсілі мен
құралы да осы мақсатқа байланысты. Сонымен, себеп пен мақсат әрқайсысы жеке
түсінік болғанымен себептің - түрткі, мақсаттың - қылмысты іс барысындағы
қалаулы ақтық нәтиже екенін ескере отырып, бір-бірінен ажырату керек.
Мысалы, шабуыл жасап тонау кезінде кісі өлтірудің себебі - жеке бас пайдасы
болса, мақсаты жәбірленушіні өмірден айыру. [15]
Жоғарыда айтылғандай, қылмыстық жауаптылық үшін себеппен мақсаттың
маңызды мағынасы бар. Біріншіден, себеп пен мақсат қылмыс құрамының негізгі
белгілері бола алады. Бұл белгілерсіз тиісті қылмыстың құрамы да бола
алмайды. Мысалы, қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланудың құрамы (ҚР ҚК-нің
307-бабының 1-ші бөлігі), егер лауазымды адамның өз қызметтік өкілеттігін
қызмет мүдделеріне пайдалануы, егер бұл әрекет пайдакүнемдік немесе өзге де
жеке басының мүддесі үшін жасалса ғана көз алдында болады. Ал егер бұл іс-
әрекет басқа себептермен жасалған болса, онда бұл - қылмыс құрамы емес
тәртіптік теріс қылық болып табылады.
Екіншіден, себеп пен мақсат - қылмыстың сараланған құрамында жасайтын
белгілер (ауырлатушы мән-жайлары бар қылмыс құрамы). Егерде қасақана кісі
өлтіру өш алу немесе қызғаныштан жасалып, басқа бөтен ауырлатушы немесе
жеңілдетуші мән-жайлар орын алмаса, бұл ҚР ҚК-нің 96-бабының 1-бөлігіне
сәйкес қарапайым кісі өлтіру болып табылады. Егер, кісі өлтіруге бұзақылық
түрткі болса, ол ҚР ҚК-нің 96-бабының 2-бөлігінің И тармағы бойынша
бағаланады. Егер кісі өлтіру басқа қылмысты жасырын қалу немесе оның
жасалуын жеңілдету үшін жасалса (ҚК-тің 96-бабының 2-бөлігінің К
тармағы), ауырлатушы мән-жайы бар кісі өлтіру құрамына жатады.
Үшіншіден, себеп пен мақсат жаза тағайындау кезінде жауаптылықты
ауырлатушы немесе жеңілдетуші жағдайлардың орнына жүре алады. Мысалы, ҚР ҚК-
нін 54-бабының І-бөлігінің Е тармағы бойьшша, ұлттық. нәсілдік және діни
өшпенділік немесе араздық себебі бойынша басқа адамдардың заңды іс-әрекеті
үшін кектенушілігін сондай-ақ басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды
оңайлату мақсатында қылмыс жасау, жазаны ауырлатушы жағдай болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық үшін маңыздылығымен қатар; қылмысты себебінің
қылмыстық іс бойынша да мадызды дәлелдеуші мағынасы бар. Қылмыстың себебін
анықтау қажеттілігі ең алдымен, іс бойынша обьективті шындықты анықтау
міндетінен туыңдайды, Егер қылмыстың себебі белгісіз болса, тергеуші мен
сот өздерінің тап осы жағдайда қандай нақты қылмыспен жұмыс істеп
отырғаңдығы туралы шешімді кесіп айта алмайды. Тонауға, мысалы, бұзақылық
түрткі болса, ол бұзақылыққа айналады: сыртқы белгілері бойынша кісі өлтіру
болып табылатын қылмыс - қажетті қорғану және т.б. болып шығады. [16]
Осыған байланысты, себепті анықтаудың қажеттілігі қылмыстық іс жүргізу
заңында да бекітілген. Тиісті қылмыс құрамына кіретініне не, кірмейтініне
қарамастан, себеп әр қылмысты іс бойынша дәлелденуге тиісті жағдайлардың
қатарына жатады. Қылмыс себебі әрқашан дәлелдеу затына жатады. Ол әр
қылмысты іс бойынша анықталуы тиіс, себебі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ҚАСАҚАНА НЫСАНЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ЖАСАУ
1.1 Қылмыстық құқығындағы қасақана қылмыстардың ұғымы
1.2 Кінәнің екі нысанымен – қасақаналық және абайсыздықпен орындаудың
ерекшеліктері
2 ТІКЕЛЕЙ НИЕТПЕН ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫС
2.1 Субъектінің қылмысқа деген психологиялық көзқарасы
2.2 Тікелей ниетпен қасақаналық қылмыс жасау
3 ЖАНАМА ҚАСАҚАНАЛЫҚПЕН ҚЫЛМЫС ЖАСАУДЫҢ АКТУАЛЬДІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қылмыскердің қылмысты жанама ниетімен орындағандағы интеллектуальдық
сәті
3.2 Жанама ниетпен қылмыс жасаған үшін жауапкершіліктің маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН
АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
АК- Азаматтық кодекс
АҚ -Акционерлік қоғам
БӘИМҰ- Бүкіләлемдік интеллектуалдық меншік ұйымы
ИМ-Интеллектуалдық меншік
КСРО- Кеңестік Социалистік Республика Одағы
ҚР- Қазақстан Республикасы
Қаз ССР- Қазақстан Социалистік Совет Республика
Т.б. – тағы басқалар
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-
бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы- адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. [1] Осы келесі
міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізде заң шығару процессін жетілдіру,
қабылданған заңдардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық
салаларында құқық ережелерін қатан сақтап, тәртіп бұзушылықпен, қасақана
қылмысқа қарсы пәрменді күрес жүргізу қажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-
салалы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін қылмыстық
құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы ғылым
саласының міндеті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз
бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма жыл арта түсуде. Бұл мәселеге
байланысты Елбасының Қазақстан халқына жолдауында да бұл мәселе тыс
қалмады. Ал енді жолдауға қысқаша тоқталып өтсек.
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде.
Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта бастағанын
бәріңіз көріп, біліп отырсыздар. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен
жоқ.
Оқтын-оқтын айналып соғатын әр деңгейдегі дағдарыстарға біз бұған
дейін де төтеп беріп келгенбіз. Тәуелсіздік шежіресін парақтасақ, күйреген
Кеңестер империясының орнына жаңа мемлекет құру бізге оңайға түскен жоқ.
Тұралап қалған экономиканы қайта қалпына келтіру, оны жаңаша даму жолына
түсіру - тақыр жерден тау тұрғызғанмен бірдей.
Ел болып ол қиындықтарды да еңсеріп өттік.
Өткен ғасырдың соңында Шығыс Азияда басталған кезекті дағдарыс тұсында
тәуелсіздігіміз тағы да бір сынаққа түскен болатын. Дер кезінде қабылданған
дұрыс шешім, ұтымды іс-қимылдың арқасында біз одан да аман-есен өте шықтық.
Осылайша сындарлы жылдар мен күрделі кезеңдерде лайықты тәжірибе жинақтап,
ысылып, шыңдала түстік.
Ел дамуының жаңа бағыттарын айқындап, қарыштап алға басумен болдық.
Сол сияқты қазіргі әлемдік дағдарыс та өткінші құбылыс.
Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын жасауда. Ұлттық
қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың кідіріссіз жұмыс
істеуіне қызмет ете бастады. Әлеуметтік кепілдіктер толығымен сақталып
отыр. Олай болса, бұл дағдарыстан да біздің аман-есен өтетініміз айдан
анық.
Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал, мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты,
ұрпақ болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады.
Алдымызда бізді үлкен белес күтіп тұр. Ол – Қазақстан тәуелсіздігінің
жиырма жылдығы.
Дүние дамуымен есептегенде жиырма жыл деген көп те емес шығар. Бірақ,
біз үшін үлкен кезең тұтас бір дәуірмен барабар.
Олай болатыны, тәуелсіздік - ата-бабаларымыздың жүздеген жылдармен
өлшенетін арман-аңсарының жүзеге асқан ақиқаты.
Сол себепті тәуелсіздіктің әрбір жылының біз үшін мәні бөлек, маңызы
айрықша.
Халқымыздың басына түскен қандай да бір сынаққа қарамастан біз
тәуелсіздігімізді нығайту жолындағы жасампаз істерімізді жалғастыра
бермекпіз.
Барша қазақстандықтардың жұмған жұдырықтай бірлігінің арқасында біз
алмайтын асу, біз жеңбейтін кедергі болмайды [2] деп Елбасы жолдауында
айтылғандай, болашаққа нық сеніммен қарай отырып, кәміл сенуге болады деп
ойлаймыз.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Қасақана нысаны бойынша қылмыс
жасауы, тікелей ниетпен жасалған қылмыстар, жанама қасақаналық қылмыс
жасауын талдау.Көпшілікке аян болып отырғандай көптеген қылмыстар қасақана
жолмен және ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған тиісінше
өзгерістер енгізу арқылы қасақана жолымен жүзеге асырылады. Мұндай
қылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні белгілі.
Сондықтан осы жұмыстың мақсаты- негізгі мәселелердің бірі қасақана
ќылмыстың ұғымын анықтау болып табылатын көрсету.
Мақсаттына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
- қасақана нысаны бойынша қылмыс жасауға түсініктеме беру;
- тікелей ниетпен жасалған қылмысты анықтау;
- жанама қасақаналықпен қылмыс жасаудың актуальдік мәселелеріне
түсініктеме беру;
Зерттеу объектісі адамның құқыққа қайшы міңез- құлқы белсенді әрекет
күйінде немесе әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз
адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік
дегеніміз адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы
жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып
табылады. Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес міңез-құлқы оның
ойлау жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
береді. Ондай нақты іс-әрекеттер қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып
табылады. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-
мақсаттары қоғамға-қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына
жатпайды. Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай
тұжырым жасалған.
Зерттеу мәні: Заң шығарушы қасақаналықтың тікелей және жанама сияқты
екі түрін атаумен шектеледі. Алайда, қылмыстық құқық теориясы мен сот
жұмысына, қасақаналықтың басқа да түрлері белгілі. Мәселен, пайда болу
уақыты бойынша қасақаналық алдын-ала ойластырылған және аяқ астынан пайда
болған сияқты түрлерге бөлінеді. Сол себепті қасақаналықты тереңірек
зерттеп қарастыру бұл тақырыптың мәні болып табылады.
Ғылыми жаңалығы: Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқықтың тәрбиелік
міндеттерді жүзеге асыратындығы туралы пікірлер айтылған. Біздің мұнымен
келісуіміз керек сияқты. Себебі, азаматтардың бойына заң ќұрметтеушілік
дағдысын, мораль талаптарына жауап беретін тәртіп қалыптастыру барлық құқық
салаларының алдында тұрған міндет.
Зерттеу құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, оның ішінде
кінәнің екі нысанымен – қылмыстық құқығындағы қасақаналық ұғымы,
қасақаналық және абайсыздықпен орындау ерекшеліктері, субъектінің қылмысқа
деген психологиялық көз қарасы,тікелей ниетпен қасақаналық қылмыс
жасау,қылмыскердің қылмысты жанама ниетімен орындауының интеллектуалдық
сәті, жанама ниетпен қылмыс жасаған үшін жауапкершіліктің маңызы
тармақшалардан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау қасақана нысаны бойынша қылмыс жасау, қылмыстық
құқығындағы қасақана қылмыстардың ұғымы мен кінәнің екі нысанымен –
қасақаналық және абайсыздықпен орындаудың ерекшеліктері қарастырылады.
Екінші тарауда тікелей ниетпен жасалған қылмыс, субъектінің қылмысқа
деген психологиялық көзқарасы және тікелей ниетпен қасақаналық қылмыс
жасауға талдау жасалынады.
Үшінші тарауда жанама қасақаналықпен қылмыс жасаудың актуальдік
мәселелері, қылмыскердің қылмысты жанама ниетімен орындағандағы
интеллектуальдық сәті және жанама ниетпен қылмыс жасаған үшін
жауапкершіліктің маңызы көрсетіледі.
1 ҚАСАҚАНА НЫСАНЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ЖАСАУ
1.1 Қылмыстық құқығындағы қасақана қылмыстардың ұғымы
ҚР ҚК-нің 20-бабының 1-бөлігіне сәйкес қасақаналық тікелей және жанама
болып келеді. Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес, егер адам өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті
зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын-ала білсе
және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалған
деп танылады. [3]
Кінәнің басқа да түрлерімен (қасақаналық және абайсыздық) қатар,
тікелей қасақаналықта тұлғаның жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) мен оның салдарына психикалық қатынас ретінде анықтау үшін,
заң шығарушы психиканың интеллектуалдық және еркіне қарай элементтерінің де
мазмұнын пайдаланады.
Қасақаналықты тікелей және жанама деп бөлудің - қылмыстарды бағалау,
қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеке басқа қарай бейімдеу үшін маңызы
үлкен. Мәселен, формальды құрамдас, яғни құрамына белгілі бір қылмысты
салдар кірмейтін қылмыстар, Тек тікелей қасақаналықпен ғана жасалуы мүмкін.
Мысалы. қауіпті жағдайда қалдыру, яғни жасының кішілігіне, кәрілігіне,
аурулығына, өзінің шарасыздығына байланысты өмір мен денсаулық үшін
қауіпті жағдайда қалып, әрі өзін-өзі қорғай алу мүмкіндіктерінен
айырылғандарды тұлғаның кепе-көрнеу көмексіз қалдыруы, егер кінәлінің ол
тұлғаға көмек көрсете алу мүмкіндігі, ол туралы қамқорлық жасау міндетті
болса немесе өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті жағдайға өзі әкелген болса,
осының нәтижесінде жабірленуші ауыр салдарға ұшырай ма, жоқ па, оған
қарамастан, қылмыс аяқталған дел мойындалады. Бұл жағдайда кінәлінің
психикалық қатынасы оның қоғамдық қауіпті әрекетсіздігіне (қауіпті жағдайда
қалдыру) ғана қатысты анықталады және бұл әрекетсіздіктің қоғамдық
қауіптілігін түсінуімен, өз міндетін атқарудан бас тартқысы келгендігінен
білінеді. Қасақаналықтың тікелей және жанама болып бөлінуінің ең маңызды іс
жүзіндегі мағынасы - бұлай бөлудің қасақана кінәні абайсыздықтан болған
кінәдан ажыратып алу үшін маңыздылығында, себебі дәл осы жанама қасақаналық
абайсыз кінәнің бір түрі болып табылатын қылмыстық жеңілтектікпен ұласушы
психикалық қатынас болыл табылады. Және де, дәл осы жанама қасақаналық пен
қылмысты жеңілтектіктің ортасында, қасақаналық пен абайсьндықтың қақ
айырылатын жігі жатыр.
Қасақаналықты тікелей және жанамаға бөлудің қылмысқа оқталуды аяқталған
қылмыстан ажырату үшін де үлкен маңызы бар. Себебі, қылмыстық құқық
теориясы мен сот тәжірибесі қылмысқа оқталу мүмкілдігін тікелей
қасақаңалықпен жасалған қылмыстар төңірегінде ғана шектейді. Мысалы, М.Ч-ны
өлтіруге әрекеттенгені үшін сотталады. Кінәлі, өшін алу үшін,
жәбірленушінің мойнына пышақпен ұрады. Ол екінші соққысын беруге
ыңғайланғанда, жәбірленуші қарсылық көрсетіп бұл соққысы әлсіз ғана тиеді.
Ол бұдан кейін де соққы беруге ұмтылғанымен Ч-ның көмек сұрап айқайлаған
дауысына жүгіріп келген адамдар оған жол бермейді. ҚР Жоғарғы Сотының
қылмыстық істер жөніңдегі Сот алқасы М. жәбірленушінің мойнына пышақ сала
отырып және екінші рет пышақ жұмсауға ұмтылып өз әрекеттерінің қоғамдық
қауіпті сипатын түсіне білді, жабірленушінің өліп кететінін алдын-ала біле
тұра, оған саналы түрде жол берген, яғни жанама қасақаналықпен әрекеттенген
дегенге сүйене отырып, М.-ның әрекетін денеге қасақана түрде ауыр зақым
келтіру деп қайта бағалаған. Алайда ҚР Жоғарғы Сотының Төралқасы бұл
шешіммен келіспей, кассациялық анықтаманы бұза отыра, кінәлінің
қасақаналығының мазмұны туралы мәселені шешер кезде, соттың жасалған
қылмыстың барлық жағдайларының жиынтығына сүйенуі керек екендігін, атап
айтқанда, қылмыстың тәсілі мен қаруын, жаралар мен басқа да дене
зақымдауының санын сипатын, орнын (мысалы. адамның өмірлік маңызы бар
мүшелері болуы мүмкін), қылмыстық әрекеттердің тоқтау себептерін және т.б.
ескеруі керектігін атап өтті. Бұл қылмыстың жасалу жолдарын мұқият зерттеу
ісі осы шешімнің дұрыстығын растай түсті. Өмірлік маңызы бар саналатын мүше
- мойынға пышақ жұмсау, екінші рет тек бөтен адамдардың араласуынан ғана
беті қайтарылған қатты соққыға ұмтылыс және қазіргі заманғы дәрігерлік
көмектің арқасында ғана денеге тиіп үлгерген пышақ ізінің ауыр салдарының
бетін қайтару жағдайларының барлығы жиыла келіп, М. жәбірленушінің өліп
кету мүмкіндігін алдын-ала көре білгендігін және де дәл осындай салдардың
орын алуын қалағандығын, яғни тікелей қасақаналықпен әрекеттенгендігін
дәлелдейді. Олай болса, кінәлінің әрекетін Жоғарғы Сот Төралқасы кісі
өлтіруге оқталғандық деп орынды бағалаған.
Сонымен қатар, қасақаналықты тікелей және жанама деп бөлудің - жазаны
жеке басқа қарай бейімдеу үшін де маңызы бар. Жалпы ереже бойынша, тікелей
қасақаналықпен жасалғаи қылмыстардың қауіптілігі жанама қасақаналықпен
жасалғандарға қарағанда жоғары деп есептеледі. Бұл бірінші аталған жағдайда
кінәлінің санасы мен еркі қоғамдық қауіпті іс-әрекет жасап қылмысты салдар
келтіруге тікелей бағытталғандығымен байланыстырылады. [4]
Заң шығарушы қасақаналықтың тікелей және жанама сияқты екі түрін
атаумен шектеледі. Алайда, қылмыстық құқық теориясы мен сот жұмысына,
қасақаналықтың басқа да түрлері белгілі. Мәселен, пайда болу уақыты бойынша
қасақаналық алдын-ала ойластырылған және аяқ астынан пайда болған сияқты
түрлерге бөлінеді.
Алдын-ала ойластырылған қасақаналық - қылмыс жасау туралы қабылданған
ниет пен сол қылмыстың өзі бір-бірімен, белгілі бір уақыт аралығымен
бөлініп тұратындығымен сипатталады. Осы уақыт аралығында субъект қылмыс
жасау жоспары мен тәсілін (орны, уақыты, құрал мен тәсіл және т.б.)
ойластырып, құрастырумен болады.
Аяқ астынан пайда болған қасақаналық - (аяқ астынан) кенеттен пайда
болып бірден жүзеге асырылумен сипатталады. Теория жүзінде, жалпы ережелер
бойынша, алдын-ала ойластырылған қасақаналықпен жасалған қылмыс, аяқ
астынан пайда болған қасақаналықпен жасалғаннан қауіптірек деп саналады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі аяқ астынан пайда боған
қасақаналықпен жасалған қылмысты екі-ақ жағдайда азырақ қауіпті деп
санайды. Бұл - мұндай қасақаналық аффектінің әсерінен пайда болғанда орны
алады. Мәселен, заң шығарушы аффект күйінде кісі өлтіру немесе денсаулыққа
ауыр не орташа дәрежеде зиян келтіруді жеңілдетуіш жағдайы бар қылмыстардың
дербес құрамына белген (ҚК-нің 98 108-баптары). Аталған жағдай: жаза
тағайындау кезінде жәбірленушінің қылмысқа себепші болған, заңға қарсы не
аламгершілікке қарсы әрекеттері сияқты жеңілдетуші жағдайлар аясында
ескерілуі мүмкін.
Кінәлінің өзі жасайтын іс-әрекеттің қоғамдық қауіпті салдары туралы
түсінгінің айқындылығы мен дәрежесіне қарай қасақаналық анықталған және
анықталмаған болып бөлінеді. Анықталған қасақаналық тұлғаның өзі жасайтын
қоғамдық қауіпті әрекетінің немесе әрекетсіздігімің сипатын және салдарының
мөлшерін анық түсінуімен сипатталады. Сонымен қатар, анықталған қасақаналық
кінәлінің жалғыз ғана қылмысты салдардың орын алуын көре білуі, яғни
қарапайым және кінәлі екі немесе одан да көп қылмысты салдардың орын алуын
мүмкін екендігін көре білетін - екі ұшты болып келеді. Мысалы, пышағын
жүрекке жұмсайтын кісі өлтіруші, өлімнің орын алатынын алдын-ала біліп,
қарапайым анықталған қасақаналықпен әрекеттенеді. Ал пышақты жәбірленушінің
ішіне салатындар екі ұшты қасақаналықпен әрекет жасайды, себебі осының
салдарынан жәбірленушінің не өлетіндігін, не оның денсаулығына ауыр зақым
келетіндігін біле тұра, бұл салдардың кез келгенінің орын алуына саналы
түрде жол береді.[5]
Анықталмаған қасақаналық кезінде кінәлі тұлға қылмысты салдарды көре
білгенімен - нақтыламаған. Бұл - қолданылуы әр түрлі салдарға әкеліп
соқтыратын қарулар мен құралдарды пайдалана отыра, жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына қол сұғушылық кезінде болуы мүмкін. Мысалы, жәбірленушінің
басынан таяқпен ұру, оның басын таспеп ұру, аяқпен бастан, кеудеден, іштен
ұру. Мұндай жағдайларда әр түрлі салдардың, өлімнен - денсаулыққа жеңіл
зақым алуға дейін орын алуы мүмкін. Қылмыстық құқық теориясы мен сот
тәжірибесі мұндай жағдайларда жауаптылықтың шын мәнінде келтірілген
салдарға байланысты анықталатынына сенеді, себебі, кінәлі бұл салдардың кез
келгенінің орын алатынын көре білді және олардың орын алуына саналы түрде
жол берді. Алайда, мұндай бағалау тек анықталмаған қасақаналық анықталған
жағдайда ғана негізгі больш табылады. Егер нақты бір жағдайда,
жәбірленушінің басынан таяқпен ұру кезінде оны өмірден айыруға бағытталған
тікелей қасақаналық анықталса, жәбірленушіге шын мәнінде келтірілген онша
ауыр емес зиянның өзінде (айталық, денсаулыққа орташа ауыр зақым келтіру)
қасақака кісі елтіруге оқталғандық деп бағалау керек.
Бұл бөлімді де қарастыру кезінде де А.В. Наумовтың талдауына тоқталдық.
Онда ҚР ҚК-дегідей РФ ҚК 25-бабының 1-бөлігіне сәйкес, қасақаналық
тікелей және жанама қасақаналық болып бөлінеді.
Осы баптың 2-бөлігіне орай, "егер адам өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті
зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынынын алдын ала
білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған
қылмыс деп танылады".
Заң шығарушы тікелей ниетті, сондай-ақ кінәнің кез келген басқа түрін
(қасақаналық немесе абайсыздық) жеке тұлға жасаған қоғамға қауіпті іс-
әрекет (әрекетсіздік) пен оның зардаптарына психикалық қатынас ретінде
анықтау үшін психиканың ойшылдық және еріктілік элементтерінің мазмұнын
пайдаланады. Тікелей ниетпен қылмыс жасағандағы ойшылдық сәт мынада: адам
өзі жасаған әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіптілігін түйсіну және
оның залалды зардаптарының қайткенде туындайтындығын немесе туындауы мүмкін
екендігін алдын ала көріп біледі. Жасалған іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін түйсіну деген сөз кінәлінің әрекеттің нақты да, әлеуметтік
сипатын түсінуін білдіреді. Айталық, мысалы, жеке тұлға ұрлық жасағанда
өзгенің мүлкін жасырын иеленгенін сезінеді (әрекеттің нақты жағы), сондай-
ақ ол мұнысымен жәбірленушінің мүліктік құқығын бұзғанын да сезінеді.
Жасалып отырған әрекеттің (әрекетсіздіктің) әлеуметтік мағынасын ұғыну -
кінәлінің оның қоғамға қауіпті сипатын ұғынғаны.
Заң шығарушы ойшылдық элементті тек істелген әрекеттің қоғамға
қауіптілігін ұғынумен шектейді де, кінәліден оның құқыққа қарсылығын
ұғынуын талап етпейді. Рас, айта кетерлігі, кең тараған қасақана жасалған
қылмыстар (кісі өлтіру, денеге жарақат салу, жыныстық қылмыстар, мүлікті
ұрлау және т.б.) әдетте олардың құқыққа қарсы екендігін біле тұра істеледі.
Бірақ, жалпы ереже бойынша құқыққа қарсылықты ұғыну қылмыстық іс бойынша
дәлелдеуге жатпайды. [6]
Сонымен қатар кейбір жағдайларда заң шығарушы Ерекше бөлімде арнайы
құрамдарды құрастыру жолымен кінәлінің жасалған әрекетінің қоғамға
қауіптілігін ұғынуын оның құқыққа қарсылығын ұғынумен байланыстырады. Бұл
көбінесе әрқилы арнайы ережелерді қылмысты түрде бұзған кезде орын алады.
Мәселен, РФ ҚК 228-бабының 5-бөлігінде есірткі заттарды өндіру, жасау,
ұқсату, сатып алу, сақтау, есепке алу, тасымалдау, әкелу, әкету, жөнелту не
жою ережелерін бұзу, егер бұл әрекетті аталған ережелерді сақтау міндетіне
кіретін адам жасаса, оған қылмыстық жауап-тылық белгіленген. Сөз жоқ,
субъектінің бұл әрекеттердің қоғамдық қауіптілігін ұғынуы аталған заттарды,
айталық, сақтау және есепке алудың тиісті ережелерін білетіндігіне де дау
туғызбайды. Егер жеке тұлға бұл ережелермен таныстырылмаған болса, онда
қасақаналықтың ойшылдық сәті есептен шығарылады, осыған орай бұл тұлғаның
қасақаналық кінәсі және қылмысты жауаптылығы да есептен шығарылады.
Залалды зардаптардың туындауын күні бұрын білу кінәлінің өзі жасаған
қоғамға қауіпті әрекеті немесе әрекетсіздігі нәтижесінде туындайтын қоғамға
қауіпті зардаптарды болжайтындығын білдіреді. Заңдылық тұрғыдағы
қисындастыруға сәйкес тікелей ниет те екі ұшты болуы мүмкін. Кінәлі адам
тиісті қылмысты зардаптардың туындау мүмкіндігін, сондай-ақ туындамай
қоймайтындығын алдын ала болжай білуі ғажап емес.
Қылмысты зардаптардың туындау мүмкіндігін алдын ала болжай білу - бұл
зардаптар қайсыбір себептерге байланысты туындауы да мүмкін екендігін
білдіреді. Ол зардаптардың қайтсе де туындайтындығын болжай білу -
кінәлінің санасы қайсыбір жағдайларды шығарып тастайды да, осыған орай
қажетті зардаптар туындауы мүмкіндігін білдіреді. Мысалы, едәуір мығым
күшті И. деген өз таныстарымен арақ ішіп отырғанда бөтелкелестерінің бірі
Г.-мен тәжікелесіп қалып, әлгіні он төртінші қабаттағы үйдің терезесінен
лақтырып жіберген. Сөз жоқ, бұл жағдайда кінәлі жәбірленушінің қайтсе де
қаза табатынын алдын ала білді деп үзілді-кесілді тұжырымдауға болады. Егер
осы әрекет, айталық, екінші қабаттағы бөлмеде жасалса, кінәлі бұл
істегенінің қылмысты зардабын неғайбыл мүмкін деп түсінер еді (бәрі де
әрқилы жағдайларға бағынышты болар еді: жәбірленушінің тақыр жер немесе
асфальтқа, бір түп бұта әйтпесе үйіп қой-ған кірпішке құлауы мүмкін және
т.б.).
Қасақаналықты оның қай түрінде болмасын (кінәнің абайсыз түрі ретінде
де) заң шығарушы материалдық құрамы бар, яғни қылмыстық зардап олардың
объективтік жағына кіретін қылмыстарға ыңғайластырып қисындастырған. Осыған
орай жеке тұлғаға кез келген залалды зардаптарды болжамадың деп кінә
тағылмайды, ал тек қылмыс құрамы объективті жағының тиісті нышандарына ғана
қатысты кінә тағылады (кісі өлтіргенде - жәбірленушінің қаза табуы,
денсаулыққа зақым келтіргенде - мұндай зардаптың ауырлығы және т.б.). [7]
Қасақаналықтың тікелей және жанама болып бөлінуінің қылмыстарды
дәрежелеуде және қылмыстық жауаптылық пен жазаны даралаудағы алар орны өте
маңызды. Мәселен, формальды құрамы бар қылмыстар, яғни құрамына белгілі бір
қылмыстық зардап кірмейтін қылмыстар тек қана тікелей қасақаналықпен
жасалуы мүмкін. Мысалы, өміріне немесе денсаулығына қауіпті жағдайдағы және
сәбилігіне, қарттығына, науқастығына немесе өзге де дәрменсіз күйінің
салдарынан өзін-өзі сақтап қалу шараларын қабылдау мүмкіндігінен айырылған
адамды көрінеу көмексіз қалдыру, кінәлі кісінің ол адамға көмек көрсету
мүмкіндігі болған және ол адамға қамқорлық жасауға міндетті болған не оның
өміріне немесе денсаулығына қауіпті күйде өзі қалдырған жағдайлар (РФ ҚК-
нің 125-бабы) жәбірленуші үшін ауы зардаптардың туындайтындығы немесе
туындамайтындығына қарамастан аяқталған қылмыс деп танылады. Бұл жағдайда
кінәлінің психикалық қатынасы тек қана оның қоғамға қауіпті әрекетсіздігі
фактісіне қатынасы жағдайында анық талады да (оның өзгені қауіпті жағдайда
қалдыруы) әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігін түсінгенімен әрі міндетін
орындаудан жалтарғысы келгендігімен сипатталады.
Қасақаналықты тікелей және жанама қасақаналық етіп бөлудің іс жүзіндегі
мағынасы мұндай бөлудің қасақана кінәні абайсыздағы кінәдан ажыратудағы
мәнінде жатыр, өйткені тек жанама қасақаналық қылмыстық алаңғасарлықтың
оның абайсыздағы кінәнің бір түрі ретіндегі шеқаралас психикалық қатынасы
болып табылады. Қасақаналық пен абайсыздықтың "жол айырығы" тап осы жанама
ниет пен қылмыстық алаңғасарлықтың арасында жатыр.
Қасақаналықты жанама және тікелей тұрғыда бөлудің қылмыс жасауға
оқталуды аяқталған қылмыстан ажыратуда айтарлықтай мағынасы бар, өйткені
қылмыстық құқық теориясы мен сот жүргізу тәжірибесі қылмыс жасауға оқталу
мүмкіндігін тікелей қасақаналықпен жасалған қылмыстар ауқымымен ғана
шектейді.
Мысалы, М. Ч.-ны өлтіруге оқталғаны үшін сотталған болатын. Кінәлі кек
алу үшін жәбірленушінің мойнына пышақ салып және екінші рет салмақшы болып
ұмтылған, бірақ бұл соққысы жәбірленуші әйелдің қарсылық білдіруі
салдарынан әлсіз болған, ал кінәлі одан кейін де пышақ салмақ болып
ұмтылғанда, Ч.-ның көмек сұрап айқайлағанына жүгіріп келген адамдар
тоқтатқан. РФ Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы М.-ның
әрекеттерін денеге қасақана ауыр жарақат салу деп қайта дережеледі, өйткені
М. жәбірленушіге пышақ салып, одан кейін тағы онысын қайталамақ болып және
ұмтылғанда, өз іс-әрекеттерінің қоғамға қауіпті сипатын түйсінген,
жәбірленушінің өлуі мүмкін еместігін алдын ала болжап, мұны саналы түрде
істеген, яғни жанама қасақаналықпен әрекет еткен.
Бірақ, РФ Жоғарғы Сотының Төралқасы мұндай шешіммен келіспей,
кассациялық анықтаманы өзгертіп, былай деп атап көрсетті: сот кінәлі
қасақаналығының мағынасы жайлы мәселені шешу барысында "істелген қылмыстың
барлық жағдайларының жиынтығын дәйектеп, атап айтқанда, қылмыстың тәсілі
мен қаруы, денеге салынған жаралардың және өзге де тәнге тиген залалдардың
(мысалы, адамның тіршілік маңызы мол ағзаларына келтірілгендері) сана мен
сипатын, кінәлінің қылмысты іс-әрекетті тоқтату себептерін және т.б.
ескертуі қажет" Әлгі жағдайда жоғарыда керсетілген сәттердің жиынтығын
талқыға салар болсақ, М. жәбірленушінің өлетінін алдын ала білді және
осындай нәтиженің туындайтынын тіледі, яғни ол тікелей қасақаналықпен
әрекет жасады. Ендеше, Жоғарғы Соттың Төралқасы кінәлінің әрекеттерін кісі
өлтіруге қастандық жасады деп дұрыс дәрежелеген. [8]
Оның үстіне, қасақаналықты тікелей және жанама деп бөлудің жазаны
даралау үшін де маңызы бар. Жалпылама ереже бойынша, тікелей қасақаналықпен
жасалған қылмыстардың жанама қасақаналықпен жасалған қылмыстардан қоғамдық
қауіптілігі жоғары тұрады деп есептеледі. Бұл алғашқы жағдайда да кінәлінің
түйсігі мен еркі ең алдымен қоғамға қауіпті іс-әрекет жасап, қылмыстық
зардаптар келтірумен байланыстырылады.
Заң шығарушы тікелей және жанама қасақаналықты нұсқаумен шектеледі.
Бірақ, қылмыстық құқықтың теориясы мен сот тәжірибесіне қасақаналықтың және
өзге де түрлері мәлім.
Мәселен, қасақаналық туындаған (пайда болған) уақытына қарай кенеттен
пайда болған және алдын ала ойластырылған қасақаналық болып ажыратылады.
Алдын ала ойластырылған қасақаналық бұл жағдайдағы қылмыс жасауға
оқталушылық пен қылмыстың өзінің арасында едәуір уақыт алшақ жататындығымен
сипатталады. Осы уақыт барысында субъект қылмыс жасаудың жоспарлары мен
тәсілдерін (орнын, уақытын, қарулары мен құралдарын және т.б.) ойластырады
және ықтияттайды.
Кенеттен пайда болған қасақаналық, атына сай кенеттен пайда болуымен
және сол сәтте жүзеге асырылуымен сипатталады. Теорияда, жалпы жазалары
жөніндегі 1845 ж. заңдар Жинағында да көрініс тапқан - онда алдын ала
ниетпен ойластырылған қылмыс үшін жаза күшейтілетін болған: "сол қылмыс
үшін тиісті жазадан гөрі ең жоғарысы қолданылған". Бірақ, бұл нұсқау кейін
әлгі заңдар Жинағына шығарылып, сотқа жаза тағайындау кезінде қастандықты
бұл түрлерін ажырату барысында істің нақты жағдайларына ғана жүгінуге құқық
берілді. Бұл мәселе бойынша РФ-ның 1996 ж. Қылмыстық кодексінде де пәлендей
нұсқау бой көрсетпейді. Мәселе мынада: қасақаналықтардың көрсетілген
түрлерін анықтау өз алдына кінәлінің жасаған қылмысының жоғары не төмендеу
дәрежесіне баға бермейді. Айталық, мысалы, алдын-ала ойластырылған
қасақаналық кінәлінің белгілі бір жасқаншақтығының, тіпті оның ішкі
дүниесінде болып жатқан арпалыстың көрінісін куәландыруы мүмкін. Бұл,
мәселен, қызғаныш себебімен алдын ала ойластырылған мұндай қасақаналықтың
мазмұны, әрине, жеке тұлға жасаған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін
төмендетпейді. Оның есесіне, кенеттен пайда болған қасақаналықты жүзеге
асыру кейде адамның тіпті ауыр қылмысқа да оп-оңай бара салатындығын да
айғақтауы ғажап емес. Мысалы, жәбірленушінің тек қана темекі тұтатып
беруден бас тартқандығы үшін өлтіруіне бұзақылық тұрғыдан кінәні
ауырлататын мән-жайдағы кісі өлтіру деп әділ баға беріледі (РФ ҚК 105-бабы
2-болігінің "и" тармағы).
Қылмыстық кодекс тек екі жағдайда ғана кенет пайда болған
қасақаналықпен жасалған қылмысты онша қауіпті емес деп санайды. Мұндай
жағдай әлгіндей қасақаналық жан күйзелісінің (аффекттің) әсерімен орын
алғанда пайда болады. Мәселен, жан күйзелісі (аффект) жағдайында кісі
өлтіру, әйтпесе денсаулыққа ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтіруді
заң шығарушы қылмыстың кінәні жеңілдететін мән-жайлары бар құрамдары етіп
өз алдына шығарған (РФ ҚК 107 және 113-баптары). Бұл жаза тағайындарда
жәбірленушінің құқыққа қарсы және имансыздық әрекеттерінің қылмысқа жол
бастағандығынан кінәні жеңілдететін мән-жай көлемінде еске алынуы мүмкін
(РФ ҚК 61-бабы 1-белігінің "з" тармағы).
Кінәлінің өзі жасаған іс-әрекетінің қоғамға қауіпті зардаптарын
бағамдай білу дәрежесіне сәйкес қасақаналық белгіленген және белгіленбеген
болып екіге бөлінеді.
Белгіленген қасақаналық жеке тұлғаның өзі жасаған қоғамға қауіпті
әрекеті немесе әрекетсіздігінің сипаты мен ауқымын нақты бағамдайтындығымен
сипатталады. Оның үстіне белгіленген қасақаналық жай қасақаналық (ондайда
кінәлі бір қылмысты зардаптың туындауын алдын-ала болжайды) және барабар
қасақаналық (ондайда кінәлі екі немесе одан да көп зардаптардың туындауын
алдын-ала болжайды) болуы мүмкін. Мысалы, айталық, кісі өлтіруші пышағын
жүрекке салғанда, жәбірленушінің қайтсе өлетінін болжап, жай белгіленген
қасақаналықпен әрекет жасайды. Ал, соңдай адам пышағын жәбірленушінің ішіне
сұғып алса, онда ол барабар қасақаналықпен әрекет жасайды, өйткені бұл
әрекетінің әсерінен жәбірленушінің не өлетінін, не оның денсаулығына ауыр
залал әкелетінін болжайды және де осы нәтижелердің кез келгенінің туындауын
тілейді немесе саналы түрде осындай әрекетке барады. [9]
Белгіленбеген қасақаналықта қылмысты зардапты кінәлі адам алдын-ала
болжағанмен, нақтыламаған болып табылады. Мұндай жағдай, мәселен,
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына сан түрлі зардап әкелуі мүмкін
қарулар және құралдармен қастық жасалғанда болуы ғажап емес. Мысалы,
жәбірленушіні басынан таяқпен немесе таспен ұру, аяқпен басынан,
кеудесінен, ішінен тепкілеуді алайық. Мұндай жағдайларда кісі өлімінен
дансаулыққа жеңіл жара тиюге дейінгі аралықта зардап келуі мүмкін. Егер
осылай болса, қылмыстық құқық теориясы мен сот тәжірибесі мынаған табан
тірейді: мұндайда жауаптылық нақты тигізілген зардаптарға байланысты
белгіленеді, өйткені кінәлі осы зардаптардың қайсысы болса да туындайтынын
алдын ала болжап білді және олардың туындауын тіледі немесе оларға саналы
түрде жол берді. Бірақ, мұндай дәрежелеу тек белгіленбеген қасақаналық
анықталған жағдайда ғана тірек табады. Ал, егер нақты жағдайда және
жәбірленушіні таяқпен бастан ұрғанда кісі өлтіруге тікелей қасақаналық
анықталған болса, онда жәбірленушіге нақты жеңілдеу зардап келтіруді
(денсаулығына орта ауыр залал келтірілсе) қасақана кісі өлтіруге қастандық
жасау ретінде дәрежелеген жөн болады деп саралай келе, келесі сұраққа
отандық қылмыстық құқық бойынша талдау жасайық.
1.2 Кінәнің екі нысанымен – қасақаналық және абайсыздықпен орындаудың
ерекшеліктері
Жеке бір жағдайларда заң шығарушы қылмыс құрамын екі кінәнің нысанын -
тұлға жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетке (әрекет немесе әрекетсіздікке)
қатысты кінәні және, жеке істің нәтижесінде орын алған қоғамдық қауіпті
салдарға қатысты кінәні анықтау қажет болатындай құрастырады. Бұл жағдай
негізгі құрамы (ауырлататын мән-жайларсыз) жасайтын қылмыс тек қана
қасақана жасалуы мүмкін, ал сол қылмыстың саралаушы (ауырлататын ман-
жайларымен) құрамын жасайтын, орын алған салдарға психикалық қатынас - тек
қана абайсыздық түрінде болатын жағдайлармен шектеледі. ҚР ҚК-нің 103-бабы
3-бөлігінде және 117-бабының 4-бөлігінде қарастырылған қылмыстар мұндай
құрамдардың мысалдары бола алады. Бірінші жағдайда, сөз абайсыздықтан
жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтырған, денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіру туралы. Бұл жағдайда, кінәні психикалық қатынас қосарланып
кететіндей, бір жағынан денсаулыққа ауыр зиян келтірілуіне қасақаналық
қатынас және осының нәтижесінде орын алған жәбірленушінің өліміне
абайсыздық қатынас. Екінші жағдайда кінә заңсыз түрде іштегі баланы альш
тастау және осының нәтижесінде, жәбірленушіні өлімге ұшырату немесе оның
денсаулығына ауыр зиян келтірудің әрқайсысына қатысты жекелей анықталады.
Әрекетке (баланы алып тастау) психикалық қатынас тек тікелей қасақаналық
түрінде, ал жәбірленушінің өліміне немесе денсаулығына ауыр зиян келтіруіне
абайсыздық түрінде болуы мүмкін. ҚР ҚК-нің 22-бабында кінәнің екі нысанымен
жасалған қылмыс үшін жауаптылықтың ерекшеліктері қарастырылады: Егер
қасақана қылмыс жасаудың салдарынан заң бойынша неғұрлым қатаң жазаға әкеп
соқтыратын және адамның ниетімен қамтылмаған ауыр зардаптар келтірілсе,
мұндай зардаптар үшін қылмыстық жауаптылық, егер адам олардың пайда
болатынын алдын-ала білсе-, бірақ осыған жеткіліксіз негіздерсіз оларды
болдырмауға менмендікпен сенген жағдайда немесе егер адам бұл зардаптардың
пайда болуы мүмкін екенін алдъш-ала білмесе, бірақ болжауға тиіс және
болжай алатын болған жағдайда ғана пайда болады. Тұтас алғанда мұндай
қылмыс қасақана жасалған деп аталынады. [10]
Кей кездері қылмыстық құқық теориясында кінәнің екі нысанымен жасалған
қылмыстар аралас кінәлі қылмыстар деп аталады. Алайда бұл атау онша дәл
емес. Аталған жағдайларда, қасақана және абайсыз кінәнің ешқандай араласып
кетуі байқалмайды.
Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстарды бөлу - қылмыстарды бағалау
үшін, әсіресе, кейбір аралас құрамдарды ажырату үшін қажет. Мәселен,
абайсыздықтан жәбірленумііні өлімге ұшыратқан, денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтірудегі кінәнің екі нысаны қылмыстың осы құрамын бір жағынан
қасақана кісі өлтіруден, екінші жағынан - абайсыздықтан өлімге ұшыратудан
ажыратуға мүмкіндік береді. Қасақана кісі өлтіруден бұл құрам,
жәбірленушінің өліміне психикалық қатынас арқылы ажыратылады: Қасақана кісі
өлтіруде - қасақаналық тек өлімге ұшыратуға, ал ҚР ҚК-нің 103-бабының 3-ші
бөлігінде қарастырылған қылмыс жасауда - қасақана денсаулыққа ауыр зақым
келтіруге батытталған, ал өлімге келсек бұл жерде, абайсыздық көз алдында.
Абайсыздықтан өлімге ұшыратудан (ҚР ҚК 101-бабы) бұл қылмыс қасақаналықтың
денсаулыққа зақым келтіруге бағытталғанымен ажыратылады, ал абайсыздықтан
кісі өлтіруде бұл жоқ.
Сөйте тұра, кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыста, ақырында бір ғана
мағынада бағалануы тиіс екендігін атап өту керек, яғни қылмыстың жалпы,
абайсыз не қасақана екендігі анықталуы тиіс. Бұл, мысалы, қылмысты аса ауыр
қылмыстар категориясына жатқызу үшін керек, ҚР ҚК-нің 10-бабының 5-ші
бөлігіне сәйкес, тап сондайлардың қатарына қасақана қылмыстар, яғни заң
бойынша ең ауыр жаза - 12 жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қасақана жасалған әрекет аса
ауыр қылмыстарға жатады. Бұл жағдайда, жалпы алғанда қылмысты қасақана не
абайсыздықтан болған деп сипаттаушы кінәнің түрін анықтау үшін, қылмыстың
(ауырлататын мән-жайларсыз) негізгі құрамын жасайтын тұлғаның өзі жасаған
іс-әрекетіне (әрекет немесе әрекетсіздігіне) психикалық қатынасы негізге
алынады. ҚР ҚК-нің 22-бабына сәйкес кінәнің екі нысанымен жасалған
қылмыстар, жалпы, қасақана деп мойындалады. [11]
Мұның, сол сияқты, қылмысты қайталауды және аса қауіпті қылмысты
қайталауды анықтау, қылмыстың аяқталмағандығын мойындау мәселесін шешу
үшін, қатысушылықпен жасалғандығын анықтау, шартты сотталуды өзгерту
мәселесін шешу үшін, шартты мерзімнен бұрын босатуды өзгерту үшін маңызы
бар.
Бұл бөлімде де А. В. Наумовтың саралауы бойынша кей жағдайларда
(олардың ауқымы онша көп те емес) заң шығарушы қылмыс құрамын былайша
құрастырады ондайда кінәнің екі нысанымен анықтауға тура келеді. Кінәнің
бір түрі - жеке тұлға жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетке (әрекет немесе
әрекетсіздік) қатысты кінә да, және жеке тұратыны - осы әрекеттің
нәтижесінде туындаған қоғамға қауіпті зардаптарға қатысты кінә. Мұндай
ереже негізі құрамды құрастыратын (кінәні ауырлататын мән-жайларсыз) қылмыс
тек қана қасақана жасалғандағы (тікелей немесе жанама ниетпен) жағдайлармен
шектеледі, ал сол қылмыстың дәрежеленген құрамын (кінәні ауырлататын мән-
жайлармен) құрастыратын зардаптарға психикалық қатынас тек қана абайсыздық
(алаңғасарлық немесе ұқыпсыздық) түрінде орын алуы мүмкін. Ондай
құрамдардың мысалы ретінде РФ ҚК 111 -бабының 4-бөлігінде және 123-бабының
3-бөлігінде қарастырылған қылмыстарды айтуға болады. Бірінші жағдайда
денсаулыққа қасақана ауыр зардап тигізіліп, осының салдарынан абайсызда
жәбірленушінің өліп кетуі сөз болады. Бұл жағдайда кінәлі психикалық
қатынас денсаулыққа ауыр зардап тигізілгенде және осының салдарынан
жәбірленуші мерт болғанда (тек алаңғасарлық немесе ұқып-сыздық түріндегі
абайсыздықта) екіге бөлінгендей болады (тікелей және жанама қасақаналық).
Екінші жағдайда кінә заңсыз аборт жасағанда және осының салдарынан
жәбірленушінің өліп кетуі немесе денсаулығына ауыр зардап келуіне жеке-жеке
айқындалады. Әрекетке деген (аборт жасау) психикалық қатынас тек
қасақаналық (бұл қасақа-налықтың ерекшелігіне орай - тек тікелей), ал
жәбірленушінің өлімі немесе оның денсаулығына ауыр зардапқа абайсыздық
түрінде (алаңғасарлық әйтпесе ұқыпсыздық) көрініс береді. [12]
Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмысқа жауаптылықтың ерекшеліктері РФ
ҚК 27-бабында қарастырылған: "Егер қасақана қылмыс жасаудың салдарынан заң
бойынша неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның ниетімен
қойылмаған ауыр зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар ушін қылмыстық
жауаптылық, егер адам олардың пайда болатынын алдын ала білсе, бірақ осыған
жеткіліксіз негіздерсіз оларды болдырмауға менмендікпен сенген жағдайда
немесе егер адам бұл зардаптардың пайда болуы мүмкін екенін алдын ала
білмесе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын жағдайда ғана пайда болады.
Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады".
Кейде қылмыстық құқық теориясында кінәнің екі нысанымен жасалған
қылмыстар аралас кінәмен жасалған қылмыстар деп те аталатыны бар. Бірақ,
бұл атау дәл атау емес. Келтірілген жағдайларда қасақана және абайсыздағы
кінәлар еш жағдайда да араласпайды. [13]
Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстарды ерекшелеу қылмыстарды
дәрежелеу, және де, әсіресе кейбір шектес құрамдардың жігін айыру үшін
қажет. Мәселен, денсаулыққа ауыр зардап тигізетін, аяғы жәбірленушінің
өліміне әкеп соққандағы кінәнің екі нысаны (РФ ҚК 111 -бабының 4-бөлігі)
қылмыстың бұл құрамын бір жағынан қасақана кісі өлтіруден, екінші жағынан
абайсызда кісі өлтіруден жігін ажыратуға мүмкіндік береді. Бұл құрам
қасақана кісі өлтіруден жәбірленушінің өлімі туындауына психикалық
қатынаспен ерекшеленеді: қасақана кісі өлтіру кезінде - өлім әкелуге деген
қасақаналық (бұл қылмыс РФ ҚК 111-бабының 4-бөлігінде қарастырылған), ал
денсаулыққа ауыр зардап тигізетін қасақаналық кезінде өлімнің абайсызда
болатыны дау туғызбайды. Абайсызда кісі өлтіріп алудан (РФ ҚК 109-бап) бұл
құрам қасақаналықтың денсаулыққа зардап әкелуге бағытталғандығымен
ерекшеленеді (мұндай жағдай абайсызда кісі өлтіріп алғанда орын алады).
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек: қорытындылай келгенде кінәнің екі
нысанымен жасалған қылмыс та бірегей бағасын алғаны жөн, яғни, жалпы
алғанда қылмыс қасақана немесе абайсызда жасалған ба, осыны анықтау жөн.
Бұл, мысалы, қылмысты ерекше ауыр қылмыстар санатына жатқызу үшін қажет (РФ
ҚК 15-бабының 5-бөлігіне сәйкес, мұндай қылмыстар қатарына тек қасақана
жасалған қылмыстар жатады, әрі олар үшін заң он жылдан астам бас
бостандығынан айыру немесе одан да ауыр жазаларды қарастырады). Бұл
жағдайда қылмысты жалпы алғанда қасақана немесе абайсызда жасалған қылмыс
деп сипаттайтын кінәнің түрін анықтау үшін, негізге жеке тұлғаның қылмыстың
негізгі құрамын құрастыратын (кінәні ауырлататын мән-жайларсыз), өзі
жасаған қоғамға қауіпті іс-әрекетіне (әрекеті немесе әрекетсіздігіне) деген
психикалық қатынасы ғана алынады. РФ ҚК 27-бабына сәйкес кінәнің екі
нысанымен жасалған қылмыстар қасақана жасалған қылмыстар деп есептеледі.
Бұл жағдай, сондай-ақ қылмыстың қайталануын және қылмыстың
қайталануының аса қауіпті түрін анықтау (РФ ҚК 18-бабы), қылмысты
аяқталмаған қылмыс деп тану мәселесін шешу (РФ ҚК 29-30-баптары), қылмысқа
қоса қатысу (РФ ҚК 32-35-баптары), шартты түрде соттауды өзгерту жөніндегі
мәселені шешу (РФ ҚК 74-бабы), шартты түрде-мерзімінен бұрын босатуды (РФ
ҚК 79-бабы) өзгерту үшін қажет.
Себеп - ояну, қылмысты қылықты оятушы себеп. Қылмыс адамның жеке
кәсібінің түрі (психологиялық тұрғыда). Сондықтан қылмыстың себебі туралы
қылмыстық-құқықтық түсінік жалпы психологияда себепке берілетін анықтамаға
сүйенуі керек. Психология ғылымы себепті жеке бастың белсенділігінің
факторы, адам қылығының негізінде жатқан қозғаушы күш деп түсіндіреді.
Себепті бастапқы оятушы сылтау деп бір ауыздан мақұлдай отыра,
психологтардың адам еркінің қозғаушысына, демек сылтауына қандай нақты
факторларды жатқызу керек екендігі туралы пікірлері бір-бірінен алшақ
жатыр. Біреулері себептің жалғыз-ақ факторы бар деп есептейді, ол - белгілі
кезеңде адамның бір нәрсеге зәру болып тұрған мұқтаждығын білдіретін,
субъективті түрде құштарлық пен тілеу түрінде сезілетін қажеттілік.
Басқалары қажеттілікті адам қылығының негізгі факторы ретінде мойындай
отыра басқа да қозғаушы факторлардың болу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Осы
соңғы көзқарас қылмысты іс мазмұнының психологиялық ерекшеліктерімен жақсы
үйлесімін табады. Қылмыстың субъективті жағын зерттеу - қылмыс жасаушы
тұлғаның кез болған жағдайлары оған әр түрлі әсер ететіндігін дәлелдеп
берді. Кейбір жағдайларда олар оның бойыңда іске итермелеуші қажеттілікті
оятса, басқа кездері қылмыстық істі басқа факторлар арқылы тудыра отырып,
ішкі қажеттілікті басып тастайды.[39] Бұл орайда қылмыстардың себептерін
негізінде үш психологиялық түрге жіктеуге болады: Қажеттілік, сезімдер және
мүдде. Қажеттілік сияқты себеп жыныстық қылмыстарда айқын көрінеді
(мысалы, әйел зорлау). Сезім түріндегі себеп жеке басқа қарсы жасалатын
көптеген қылмыстарға тән (мысалы, қызғаныштан немесе өшпенділіктен кісі
өлтіру). Мүдде көбінесе жасөспірімдер жасайтын қылмыстың себебі болып
келеді, мысалы, ұрлық кезінде жасөспірімнің коллекциялауға (маркалар, күміс
тиындар т.б.), техникамен айналысуға себеп болуы мүмкін. [14]
Қылмыстың себебі бұл қылмыс жасаушы тұлғаны түртуші. Алайда, ерікке
түрткі болар әлде бір факторларды анықтау, әлі адам әрекеттерінің, атап
айтқанда. қылмыс жасаушының ішкі серіппесін түгел табу деген емес. Бұл
факторлардың қажеттілік сезім неге және қалай себепке айналғанын анықтаудың
маңызы тіпті де кем емес. Себеп шын мәнінде іске асуы үшін себелке сәйкес
анық мақсат қойылуы керек. Себеп пен мақсаттың арасында әрдайым ішкі
байланыс бар.
Қылмыстың мақсаты себепке қарағанда - қылмыс жасаушы тұлға жетуге
ұмтылатын нәтиже. Психиканың ішінде жасырын жатқан әуестік пен сезімді
қозғап себепке айналдыратын дәл осы - мақсат. Істің түрі, оның тәсілі мен
құралы да осы мақсатқа байланысты. Сонымен, себеп пен мақсат әрқайсысы жеке
түсінік болғанымен себептің - түрткі, мақсаттың - қылмысты іс барысындағы
қалаулы ақтық нәтиже екенін ескере отырып, бір-бірінен ажырату керек.
Мысалы, шабуыл жасап тонау кезінде кісі өлтірудің себебі - жеке бас пайдасы
болса, мақсаты жәбірленушіні өмірден айыру. [15]
Жоғарыда айтылғандай, қылмыстық жауаптылық үшін себеппен мақсаттың
маңызды мағынасы бар. Біріншіден, себеп пен мақсат қылмыс құрамының негізгі
белгілері бола алады. Бұл белгілерсіз тиісті қылмыстың құрамы да бола
алмайды. Мысалы, қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланудың құрамы (ҚР ҚК-нің
307-бабының 1-ші бөлігі), егер лауазымды адамның өз қызметтік өкілеттігін
қызмет мүдделеріне пайдалануы, егер бұл әрекет пайдакүнемдік немесе өзге де
жеке басының мүддесі үшін жасалса ғана көз алдында болады. Ал егер бұл іс-
әрекет басқа себептермен жасалған болса, онда бұл - қылмыс құрамы емес
тәртіптік теріс қылық болып табылады.
Екіншіден, себеп пен мақсат - қылмыстың сараланған құрамында жасайтын
белгілер (ауырлатушы мән-жайлары бар қылмыс құрамы). Егерде қасақана кісі
өлтіру өш алу немесе қызғаныштан жасалып, басқа бөтен ауырлатушы немесе
жеңілдетуші мән-жайлар орын алмаса, бұл ҚР ҚК-нің 96-бабының 1-бөлігіне
сәйкес қарапайым кісі өлтіру болып табылады. Егер, кісі өлтіруге бұзақылық
түрткі болса, ол ҚР ҚК-нің 96-бабының 2-бөлігінің И тармағы бойынша
бағаланады. Егер кісі өлтіру басқа қылмысты жасырын қалу немесе оның
жасалуын жеңілдету үшін жасалса (ҚК-тің 96-бабының 2-бөлігінің К
тармағы), ауырлатушы мән-жайы бар кісі өлтіру құрамына жатады.
Үшіншіден, себеп пен мақсат жаза тағайындау кезінде жауаптылықты
ауырлатушы немесе жеңілдетуші жағдайлардың орнына жүре алады. Мысалы, ҚР ҚК-
нін 54-бабының І-бөлігінің Е тармағы бойьшша, ұлттық. нәсілдік және діни
өшпенділік немесе араздық себебі бойынша басқа адамдардың заңды іс-әрекеті
үшін кектенушілігін сондай-ақ басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды
оңайлату мақсатында қылмыс жасау, жазаны ауырлатушы жағдай болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық үшін маңыздылығымен қатар; қылмысты себебінің
қылмыстық іс бойынша да мадызды дәлелдеуші мағынасы бар. Қылмыстың себебін
анықтау қажеттілігі ең алдымен, іс бойынша обьективті шындықты анықтау
міндетінен туыңдайды, Егер қылмыстың себебі белгісіз болса, тергеуші мен
сот өздерінің тап осы жағдайда қандай нақты қылмыспен жұмыс істеп
отырғаңдығы туралы шешімді кесіп айта алмайды. Тонауға, мысалы, бұзақылық
түрткі болса, ол бұзақылыққа айналады: сыртқы белгілері бойынша кісі өлтіру
болып табылатын қылмыс - қажетті қорғану және т.б. болып шығады. [16]
Осыған байланысты, себепті анықтаудың қажеттілігі қылмыстық іс жүргізу
заңында да бекітілген. Тиісті қылмыс құрамына кіретініне не, кірмейтініне
қарамастан, себеп әр қылмысты іс бойынша дәлелденуге тиісті жағдайлардың
қатарына жатады. Қылмыс себебі әрқашан дәлелдеу затына жатады. Ол әр
қылмысты іс бойынша анықталуы тиіс, себебі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz