ЖШС Заманбек баланс активінің құрамы мен құрылымын динамикасын талдау
Мазмұны.
Кіріспе
1 -тарау.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың
мақсаты ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі ... ... .11
1.3. Қаржылық жағдайды талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.4. Қаржылық жағдайды экспресс-
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25
2-тарау. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .34
2.1.ЖШС Заманбек кәсіппорынның шаруашылық жағдайының қысқаша экономика-
техникалық мінездемісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2. ЖШС Заманбек баланс активінің құрамы мен құрылымын динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2. Баланс өтімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.3.Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...49
3-тарау. Кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық іскерлігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1. ЖШС Заманбексатудың шығынсыз сауда мен қауіпсіздік кепілдігі көлемін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..54
3.2. Директ – костинг жүйесін енгізудің шет елдік
тәжірибелері ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...71
Қосымшалар
Кіріспе
Соңғы жылдары еліміздің экономикасы нарықтық қатынысқа өтіуне
байланысты, Қазақстан Республикасының кәсіпорырдағы бухгалтерлік есптің
тәсілдемесінде және тәжірибесінде шұғыл өзгерістер бодлды.
1997.01.01. ендірілген бухгалтерлік есеп стандарттары мен
субъектілердің қаржылық-шаруашылық іскерліктерінің Типтік шоттар жоспары,
қаржылық есеп берудің формалары халықаралық стандарттар талабына
сәйкестендірілді. Бұл жағдай нарықтық экономика талаптарына сай, қаржылық
талдаудың жаңа тәсілдемесін құрудың қажеттілігін туындатады.
Қоғам әкімшілік жүеден кетіп, нарықтық экономикалық қатынастарға кіріп
жатқанда бұл мәселенің маңыздылығы өсе түседі. Басқаша айтқанда
шаруашылыққа немқұрайлықпен жаупсыздықтың орнына, іскерлік, қатан
жауапкершілік, үнемшілдік келеді. Бұл мәселелер қарысушылдардың басқаша
ойлауын және басқаша жұмыс жасауын талап етеді. Нарықтық экономика
зауыттардың қоймаларында және ашық алаңдарда щикізаттардың көп мөлшердегі
қорларды мен материалдар. Ол орасан көр қорларды қозғалысқа келтіріп,
кәсіпорынның әрбір салынған мүлкі теңгелеп кіріс әкелуін
қамтамасыздандырды.
Қазіргі замандағы нарыққа кірген уақыт кәсіпорынның шаруашылық
субъектісі ретінде статусын өсіріп, олардың көптеген қаржылық және
өндірістік сұрақтарды дербес, ешкімге де тәелсіз шешуіне мүмкіндік береді.
Оларға сыртқы және ішкі нарықта бизнесте білікті серіктестер тандау керек.
Қазіргі заманда кәсіпорындар өздеріне контрагенттерді (шикізат
жеткізушілер, сатып алушылар, жалданушылар, банктер) өздері дайындайды,
және сырттан берілетін ешкімнің әміріне құлақ аспайды. Олардың нәтижелі
жұмыс істеу тек өздерінің іскерлік серіктестерді, нарық теңізінде шапшаң
және дұрыс бағдар тандауына байланысты болады. Басқаша айтқанда шаруашылық
субъектісінің іскерлігінің нәтижелілігі тікелей басқарушылық деңгейіне,
қабылданған шешімдердің жеделдігіне, ғылыми негізділігіне және шынайлығына
тәелді болады.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның тұрақтылық жағдайына және
өміршенділігінің кепілі ретінде оның қаржылық тұрақтылығы қызмет жасайді.
Бұл жағдайда ол өзінің ақша қорларымен еркін маневр жасап, оларды тиімді
пайдалану арқылы өндірістің үзіліссіз жұмыс істеуіне және өнімді іркіліксіз
сатуын қамтамасыздандырады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, объективті, ғылыми-
негізделген және оптималды өндірістік және қаржылық басқарушылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және мұқият
талдаудың арқасында ғана оның әскерлігіне объективті баға беріп,
басқарушылық шешімдер қабылдау үшін жетекшіге тоқ етер ұсыныстар беруге
болады.
Отандық әдебиетте қаржылық талдаудың проблемалары аса зерттелмеген сол
себепті оның прогрессивті тәсілдерін бізде кең пайдалынбайды. Ал бұл жағдай
кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне, оның экономикалық дамуына соның
салдарынан тұтастай ел экономикасының дамуына теріс әсер жасайды.
Кәсіпорын-экономикалық даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
жұмысшы мен құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп
кәсіпорны дегеніміз өндірістік-техникалық, ұйымдастыру-әкімшілік және
шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс
өнім шығару үшін, не болмаса жұмыс атқаруға, әр түрлі қызметтер көрсетулер
арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу мақсаында
құрылады.
Өндірістік жүйе ретіде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады.
Сыртқы ортаға-экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға –еңбек ресурстары, техника және технология, бәсекелестік,
маркетинг және т.б. жатады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты-бәсекелесуге
қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең
жоғары пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар
өнім шығару болып табылады.
Өнеркәсіп кәсіпорынның функциялары мыналар:
-өндірісте және жекеше тұтынылатын өнім шығару;
-тұтынушыға өнімді жеткізу эәне сату;
-өнімді сатып болғаннан кейін қызмет атқару;
-кәсіпорындардағы өндірісті материалдық-техника жабдықтау;
-кәсіпорын жұмысшыларының еңбегін ұйымдастыру және не басқару;
-кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту, кәсіпкерлік
салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және басқа да қаржы ұымдардың
міндетті және міндетті емес төлемдерін орындау, мемлекеттік заңдарды,
нормативтер мен стандарттарды орындау.
Қазақстанда “Меншік туралы” заңға байланысты мемлекеттік меншіктегі,
жеке меншіктегі және аралас меншіктегі кәсіпорындар құрыла алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде болатын
және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайындайтын
кәсіпорындар юолып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырады. Ал, егер кәсіпорын мемлекеттік
ұымдардың қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептелінеді.
Кәсіпорындар түрлері белгілеріне қарай бөлінеді:
-сала түріне байланысты;
-шаруашылық іс-әрекеттің туріне байланысты;
-құқықтық жағдайына байланысты;
-меншік жағдайына байланысты.
Меншік формасына байланыста кәсіпорындардың түрі:
-мемлекеттік;
-кооперативтік;
-ұжымдық;
-жеке.
Жоғарыда көрсетілген тұрғыдан қарағанда, бұл дипломдық жұмыстың
мақсаты кәсіпорындардың нарық жағдайына тұрақты жұмыс істеп өміршендігін
сақтау жолдарын қарастыру. Жұмыс нақты іскерлігі бар ЖШС Заманбек
кәсіпорында жасалды. Бұл жұмыста көздеген мақсатымыз.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын зерттеу, ағымды активтердің және оның
көздерінің құрылымы мен динамикасын зерттеу. Кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі мен іскерлік дәрежесін анықтау, кәсіпорынның өміршендігін
анықтап, болашағына көз жүгірту.
Зерттеу барасында статистикалық, топтастыру, жіктеу және т.б. әдістер
мен әдістемелер қолданылды.
I –тарау. Кәсіпорыннның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны мен әдістері .
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағжайын
талдаудың манызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, комерциялық серіктестер және
де басқа конрагенттер алдында өзінің өндірістік –кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауакершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Сонғы жылдары шыгарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д Шеремет Кәсіпорынның қаржы
активтер жағдайы қаржыны тарату , пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен меншілік капитал және міндеттемелер , яғни пассивтер
сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А Русак 3 бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау , тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік
, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен , сондай –ақ басқа шаруашылық субьектілермен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М Радионова мен М.А Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазылады.
М. Н Крейнина 5, А.И Ковалев және В.П Привалов 6 қаржылық жағдай
ұғымын былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қода
барын , үлестіріп таратылуы және пайдалануы сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т Балабанов Шаруашылық субьектісінің қаржылық жағдайы-
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын яғни төлем
қабілеттілігі , несие қабілеттілігі қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану , мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субьектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субьектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық мен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану: валюталы өзін-өзі өтеу- деп жазады 7.
С. А . Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы- бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды джәләрек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы , өзіндік құн , жалпы табыс , тимділік
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржылық жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді юолуын , тұраұтылығын және келешегі барлығын
куәландыру тиіс.
Дюсембаев К.Ш көзқарасы бойынша , сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, Дюсембаев К.Ш бұл ұғымды
былай анықтауды ұсынады: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезендегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеу
үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіред? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты -з 0аражаттарын шебер пайдалану қабіліеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді ... Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады 6.
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге негізгі қорлар ,
материалдық емес активтер , айналым қаражаттары жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай- ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қарайтын шаруашылық
субьектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады. 8
Бұл ұғымды А.Д Шеремет пен Р.С Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардын ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М Родионова мен М.А Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы- қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып , оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін , сондай-ақ кәсіпорынды
кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәспорынның
қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар
одаг әрі мына анықтаманы келтіреді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы –
бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігін сақтай отырып,табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен
пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г Артеменко мен М.В Беллиндер бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық –бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс –шаруашылық
қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады 9. Ал кәсіпорынның жалпы тұрақтылығы, ол
ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді жұмыс, қызмет
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен , жабдықтаушылармен , несие берушілермен , жұмысшылармен және
тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тис. Сонымен
қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелрді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға ,оның
материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
А.Д . Шеремет мен В.С Сайфуллин қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл
қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі- деп дәлірек
және анығырақ түсіндіреді.
Э.А. Маркарьян мен Г.Л Герасименко да дәл осындай көзқараста 10
Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі 4 немесе
Сауда , несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде
пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақытылы және толық
орындау мүмкіндігін көрсететінитөлем қабілеттілігі , қаржылық тұрақтылықтың
сыртқы көрінісі болып табылады 9. Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына
өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу
жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді , оларды В.М Родионова мен М.А Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1. пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2. нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3. құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4. әрекет уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпрынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады , ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.. Кәсіпорынның тұрақтылығы
ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрымына тәуелді. Сондай- ақ , тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас манызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі- активтердің
тиімді құрамы мен құрылымы , сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын
дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару өнері-
кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының
ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, манызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы , оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс тандалып алынуы. Кәсіпорынныңөз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса , соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес , сонымен қатар оны
тарату құрылымы , әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
манызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса , оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те
өседі- яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есесптесе ала ма жоқ па?
-деген қауіп туады.
Және бұл жерде кәсіпорыннның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта отырып келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады;
- кәсіпорынның салслық топқа жатуы;
-шығарылатын өнімнің жұмыс, қызмет құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
-төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғанда
динамикасы;
- қорлар мен резертерді , олардын құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағ,дайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар өзара қарым- қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынасты болу –
жақсы қаржылық жағдайын бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер
өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивидентерді ұқыпты төлейиін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Инвестициялық тартылымдығы болу үшін , тек бүгінгі күні ғана емес ,
болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы
тиіс.
Сондай-ақ , бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
келетін , ал алым мерзімі біткен уақытта –облигация құнын толық өтеуді
талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелеримен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отрырып, кез келген банк өз қлиентінің қаржылық
жағдаын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім- шартқа үлкен ықыласпен отырады.Тіпті қаржы
органдары , әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғаның
қалайды, себебі тек осындай кәсіпрын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақыттылы және толық төлей алады.
Осылайша , қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым- қатынастағы потенциялын анықтайды, кәсіпорынныңөзінің
және серіктестерінің қаржылық және де басқа қатынастар тұрғысындығы
экономикалық қызығушылықтарды қанщалаықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға ,
оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызмет арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарады деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейігі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады , себебі қаржылық тұрақтылықтын жетіспеушілігі кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына
ал көп болуы – дамуға кедергі жасап , басы артық қорлармен және
резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпрындардың
қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты міндеті келесілер болып
табылады:
- қаржылық жағдайда баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
-активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
-айналым капиталының көлемін , оның өсуін және ағымдағы
міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
-қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
-кәсіпорын активтерді және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
-ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау;
-кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін , сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсендігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайдың тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау , яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезені болып табылады. Және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу ; бұлардың жиынтығы коммерциялық өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгерісм әкелетін
қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі турде түсүі мен
тиімді пайдаланылуына , есеп және несие тәртібін сақтауға , меншікті және
қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдығына, сондай ақ
кәсіпорынның қызмет ету мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге
бағытталуы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық
жақтары арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдері және ақша қаражаттарын алуы
оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына,
өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге
және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның
қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. өндіріс процесінде
өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның өле
қабілеті төмендейді. Кері байланыста бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттың негізі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдаыйн талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге жатады:
бухгалтерлік баланс;
қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады.
Түсіңдірме хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай
саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың
талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге
әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған
міндеттемелер туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға
өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат
ретінде қарасты рылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұксат етіледі. Бұл егер де
төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана ( соңғы
2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
зейнетақы, жәрдем ақша және басқа элеуметтік төлемдері есептеу, сондай-
ақ айыппұл санцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық
табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді,
себебі ҚР- да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге
бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол біріншіден,
негізін құраушы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық
жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік экономикалық
кеңістікке кіруімен байланысты.
ҚР- да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді
құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты- бухгалтерлік есепті № Бухгалтерлік баланс
және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген стандартында көрсетілгендей,
- бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметінің
нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер
туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады
(12).
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және
де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді
шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдарын және осы
субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың
жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін қажетті
пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушылаларға
экономиқалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды
қамтымайды. Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер
субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай- ақ
оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді.
Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы
төлеу, пайызды төлеу, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін
анықтайды. Егер де қолданушылар тек қана субъектінің қаржылық жағдайын,
қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің қзгерісін
сипатайтын ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен
жабдықталған болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының
айналдыру мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ коммерциялық құпияны
қорғау туралы заң қолданушылар алатын қаржылық ақпаратқа шек қояды,
дегенмен олардың ішінде кейбіреулері (тергеу органдары, ревизорлар,
аудиторлар) өкілдігі болған жағдайда қаржылық есепте көрсетілген
ақпараттарға қосымша ақпараттарды талап ете алады. Қолданушылардың
көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты көзі ретінде сенуі
тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің
қызметі жөнінде қаржылық ақпаратардың жүйелендірілген бірден- бір көзіне,
әр түрлі ұйымдық- құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара
негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық
есептердің ақпараттық базасына айналды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс – есепті жылдың басындағы жіне соңындағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс
меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады.
Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық
және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз
міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар
кәсіпорынның басқа ұксас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған
стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану
тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, байланыстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға
мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау
үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп
берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі
жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады,
ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен
өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның
шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын
тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің
орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы
соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп
атайды. Бухгалтерлік баланс- қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол
есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы
активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен
міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы
мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз
көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі
болып табылады.
1997 жылға деін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және пассивтен
тұратын кесте түріне құрылып келді. Активтер, баланс кәсіпорынының есепті
кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық құқық құны
ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық
қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу мүлік құнының
немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мүліктің
түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша
топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және
оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономиялық топтарының аз ғана санынан
құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен
қортындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке
элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.
Баланыстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшілік – бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы- яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына
принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп
активтерге деін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен бөлімдері
мен баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгеіне байланысты
жоғары өтімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің қорытынды
баптары ең өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады
олар қысқа мерзімі қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және
валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.
Баланс пассивәнің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік
дәрежесіне байланысты мына принципке сай құралды: төлем мерзімінің
жеделдігі аз бағыттарынан көп бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталды және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша сипатталды.
Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік
есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді.
Осыған орай ағылшын тілінен орыс аударылған оқулықтардың және тэжірибе
құралдарының авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып табылады.
Жоғары оқу орындарында экономиқалық мамандық алатын студенттерге, бизнес
мектептер мен экономиқалық лицейлерге арналған ағылшын авторынығ
“Бухгалтерлік талдау” деген оқулығында келесідей анықтама берілген: “Баланс-
бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі болып
табылады. Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға
тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер- бұл кәсіпорынның иелігіндегі және
алуға тиісті мүлкі); пассивтер – бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек
қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең
болуы тиіс (13).
Ағылшын ғалымдары шығарған “Бухгалтерлік іске кіріспе“ деген оқу
құралында былай жазылған: Баланс- бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті
барлық активтер мен оның борыштарын анықтайтын( іскерлік қызметтің )қаржы
жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай
көрініске ие болады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең
болуы тиіс(14).
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер – бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын нәрсе
Пассивтер – басқа біреуге тиісті нірсе. “Пассив” термині таза бухгалтерлік
ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді
Капитал – пассивтердің арнайы түрі.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса алғандағы
меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Элемдік банк өңдеп шығарған
“Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша нұсқаулар” оқулығында бұл
ұғымдарды былайша түсіндіреді: “Баланыстық есеп – бұл белгілі бір кезеңде
жасалған және осы кезеңдегі ұйымының жалпы қаржылық жағдайын бағалау үшін
пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен тікелей байланысқан
баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер, пассивтер және капитал.
Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын қамтамасыз ету үшін қазіргі
уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты қамтиды. Ол сондай- ақ, бұл
активтерді қаржыландыру көздері туралы ақпараттан тұрады. Мысалы, бұл
көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде меншікті ме ”
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары)
мен элементтері келесңдей анықталады:
Актив дегеніміз – бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен
бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономиқалық табыс әкелетін ресурс.
Пассив – бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның ағымдағы
міндеттемесі. Оны өтеу экономиқалық табыс алумен байланысты кәсіпорын
ресурстардың шығынына (сыртқа кетуіне ) әкеліп соқтырады. Капитал – бұл
пассивтері активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты.
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы
бұл аныктамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. КР- дағы бухгалтерлік есеп туралы
заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғылымдарының еңбегін алып отыр.
“Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан
негізгі элементтері – активтер, меншікті капитал және субъектінің
міндеттемесі” болып табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл
элементтеріне келесідей сипаттама береді.
Активтер – бұл құндық бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке мүліктік
емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме – бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа
бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті – мүлікті беру,
жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір ісәрекеттен бас
тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап
етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал- бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері(11).
Сонымен,қаржылық есептің негізі элементтерінің анықтамасын түсіндіруде
батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар” №2 стандартымен анықтамалы. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай- ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімі және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелері және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС-2-нің 7-
пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: “барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті
болатындай дәрежеде ашылуы тиіс”(12).
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау( көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойнша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
ұзақ мерзімді актьивтер;
ағымдағы активтер;
меншікті капитал;
ұзақ мерзімді міндеттемелер;
ағымдағы міндеттемелер;
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер, меншікті
капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент – табыс және шығын –
қаржышаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік мәліметтеріне ғана
сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау, себебі бухгалтерлік
баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың ең маңыздылары
келесілер болып табылады:
Баланс табиғаты жағынан тарихи сиппатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық талдау
мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус- квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермеіді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде
көрсетілмеітін көптеген факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми-
техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар).
Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті
база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз етпейді.
Сондықтан оның талдау динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше
көрсеткіштерге, олардың орташа салық жіне орташа прогрессивтік
маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас
кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау
қажет, бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ.
Баланыстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы
қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкеса сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға боладжы. Мысалы, екі кәсіпорынның
баланстарындағы “материалдар” бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн.
теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге,
ал екіншеде 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда
материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 112 (560) –ін (айлық қор), ал
екінші жағдайда 12 (5100), яғни жылдық тұтынудың жартысын (жарты жылдық
қор) қамтамасыз етеді.
Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезендегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның
есепті кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен
баланстың динамикалық баптарына қатысты, олар “материалдар”, “дайын өнім”,
“тауарлар”, “дебиторлық борыш” және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда
бар өнім қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлық борыштың
айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді
білдірмейді.
Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрылмайды. Баланыстық жеке баптарына инфляциялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жақарту дәрежесінің төмен жағдаыйнда көптеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілерінің
құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде
есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына
әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның
шаруашылық қаражаттарының “бағасын” (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл
кедергі баланс валютасының кіәсіпорын бағасының дәл құнын көрсетпейтіндігін
дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің
есептік бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің нарықтық
бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтің пайдалану мерзімі
мен оның баланста көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен
ағымдағы нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты көп болады.
Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарыунда: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ңшінде бухгалтерлік баланысты талдау кешенді экономиқалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірден- бір басты көзі болып
табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс
көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерінқолдану қажет, әсіресе кәсіполрынның жыл бойғы барлық табыс
сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық
шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы- шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы ол
кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол
капитал қозғалысы, есепті кезеңдегі субъектінің қаржылық нәтижесі болып
табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы
адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл
кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян әкеле тіндігін анықтау үшін табыстар
мен шығындар туралы жеткілікті мөлшерде бөлініп алынған анық
көрсеткіштердің көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет
нәтижесіне баға береді. Батыс тәжірибесінде, баланысты есеп берудің нысаны
ретінде бөліп қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы
есепке біршама басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы
үлгі американдық, ұлыбритандық және жаңазеландиялық фирмалардың жылдық
есебіне болып келтіріледі. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан
іздеген жөн, табыс батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып
табылады, олар сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайданушыларға әйгілеп
көрсетуге тырысады.
Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің
№3 “Қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп” стандартымен
анықталады. Онда заңды тұлғаларды рет- ретімен құру және ұсыну мақсатына
қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі есептің баптарын жіктеу
және есепке алудың тәртібі көрсетіледі, бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр
мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық есебі мен түрлі заңды тұлғалардың
қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік береді.
Сондық –ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды,
төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен
зиянды, сондай- ақ есеп кезендегі есептік бағаның, есеп саясатының
өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр
түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.
Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің
жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі
баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есеп жалпы табысты, салық салынғанға дейін және салық салынғаннан
кейінгі негізгі қызметтен алынған табысты және таза табысты көрсетуі
мүмкін.
Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартарына сәйкес келесідей
түрде болады.
1- кесте
Қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
Көрсеткіштердің аты код табыстар Шығындар (зиян)
1 2 3 4
1. Негізгі қызметтен алынатын 010 *
табыс
2. Сатылған өнімің (жұмыс, 015 *
қызметінің) өзіндік құны
3. Жалпы табыс020
4. Қезең шығарады:
- жалпы және әкімшілік шығындар 025 *
030 *
- пайыздарды төлеу шығындары
- сату бойынша шығындар 035 *
5. Негізгі қызмет бойынша табыс 040
(шығын)
6. Негізгі емес қызмет бойынша 045
табыс (шығын)
050
7. Салық салынғанынға дейінгі
әдеттегі қызметтен алынған табыс
(шығын)
8. табыс салығы 055 *
9. Салық салынғаннан кейінгі 060
әдеттегі қызметтен алынған табыс
(шығын)
10. Төтенше жаңдайлардан болатын065
табыс (шығын)
11. Таза табыс (шығын) 070
Бұрынғы қарағанда бұл едәуір оңайлатылған. Мұнда табысты пайдалануды,
бюджетке төлемді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді есептеу барысындағы
шығындар ашып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 -тарау.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың
мақсаты ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі ... ... .11
1.3. Қаржылық жағдайды талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.4. Қаржылық жағдайды экспресс-
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25
2-тарау. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .34
2.1.ЖШС Заманбек кәсіппорынның шаруашылық жағдайының қысқаша экономика-
техникалық мінездемісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2. ЖШС Заманбек баланс активінің құрамы мен құрылымын динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2. Баланс өтімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.3.Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...49
3-тарау. Кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық іскерлігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1. ЖШС Заманбексатудың шығынсыз сауда мен қауіпсіздік кепілдігі көлемін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..54
3.2. Директ – костинг жүйесін енгізудің шет елдік
тәжірибелері ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...71
Қосымшалар
Кіріспе
Соңғы жылдары еліміздің экономикасы нарықтық қатынысқа өтіуне
байланысты, Қазақстан Республикасының кәсіпорырдағы бухгалтерлік есптің
тәсілдемесінде және тәжірибесінде шұғыл өзгерістер бодлды.
1997.01.01. ендірілген бухгалтерлік есеп стандарттары мен
субъектілердің қаржылық-шаруашылық іскерліктерінің Типтік шоттар жоспары,
қаржылық есеп берудің формалары халықаралық стандарттар талабына
сәйкестендірілді. Бұл жағдай нарықтық экономика талаптарына сай, қаржылық
талдаудың жаңа тәсілдемесін құрудың қажеттілігін туындатады.
Қоғам әкімшілік жүеден кетіп, нарықтық экономикалық қатынастарға кіріп
жатқанда бұл мәселенің маңыздылығы өсе түседі. Басқаша айтқанда
шаруашылыққа немқұрайлықпен жаупсыздықтың орнына, іскерлік, қатан
жауапкершілік, үнемшілдік келеді. Бұл мәселелер қарысушылдардың басқаша
ойлауын және басқаша жұмыс жасауын талап етеді. Нарықтық экономика
зауыттардың қоймаларында және ашық алаңдарда щикізаттардың көп мөлшердегі
қорларды мен материалдар. Ол орасан көр қорларды қозғалысқа келтіріп,
кәсіпорынның әрбір салынған мүлкі теңгелеп кіріс әкелуін
қамтамасыздандырды.
Қазіргі замандағы нарыққа кірген уақыт кәсіпорынның шаруашылық
субъектісі ретінде статусын өсіріп, олардың көптеген қаржылық және
өндірістік сұрақтарды дербес, ешкімге де тәелсіз шешуіне мүмкіндік береді.
Оларға сыртқы және ішкі нарықта бизнесте білікті серіктестер тандау керек.
Қазіргі заманда кәсіпорындар өздеріне контрагенттерді (шикізат
жеткізушілер, сатып алушылар, жалданушылар, банктер) өздері дайындайды,
және сырттан берілетін ешкімнің әміріне құлақ аспайды. Олардың нәтижелі
жұмыс істеу тек өздерінің іскерлік серіктестерді, нарық теңізінде шапшаң
және дұрыс бағдар тандауына байланысты болады. Басқаша айтқанда шаруашылық
субъектісінің іскерлігінің нәтижелілігі тікелей басқарушылық деңгейіне,
қабылданған шешімдердің жеделдігіне, ғылыми негізділігіне және шынайлығына
тәелді болады.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның тұрақтылық жағдайына және
өміршенділігінің кепілі ретінде оның қаржылық тұрақтылығы қызмет жасайді.
Бұл жағдайда ол өзінің ақша қорларымен еркін маневр жасап, оларды тиімді
пайдалану арқылы өндірістің үзіліссіз жұмыс істеуіне және өнімді іркіліксіз
сатуын қамтамасыздандырады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, объективті, ғылыми-
негізделген және оптималды өндірістік және қаржылық басқарушылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және мұқият
талдаудың арқасында ғана оның әскерлігіне объективті баға беріп,
басқарушылық шешімдер қабылдау үшін жетекшіге тоқ етер ұсыныстар беруге
болады.
Отандық әдебиетте қаржылық талдаудың проблемалары аса зерттелмеген сол
себепті оның прогрессивті тәсілдерін бізде кең пайдалынбайды. Ал бұл жағдай
кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне, оның экономикалық дамуына соның
салдарынан тұтастай ел экономикасының дамуына теріс әсер жасайды.
Кәсіпорын-экономикалық даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
жұмысшы мен құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп
кәсіпорны дегеніміз өндірістік-техникалық, ұйымдастыру-әкімшілік және
шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс
өнім шығару үшін, не болмаса жұмыс атқаруға, әр түрлі қызметтер көрсетулер
арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу мақсаында
құрылады.
Өндірістік жүйе ретіде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады.
Сыртқы ортаға-экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға –еңбек ресурстары, техника және технология, бәсекелестік,
маркетинг және т.б. жатады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты-бәсекелесуге
қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең
жоғары пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар
өнім шығару болып табылады.
Өнеркәсіп кәсіпорынның функциялары мыналар:
-өндірісте және жекеше тұтынылатын өнім шығару;
-тұтынушыға өнімді жеткізу эәне сату;
-өнімді сатып болғаннан кейін қызмет атқару;
-кәсіпорындардағы өндірісті материалдық-техника жабдықтау;
-кәсіпорын жұмысшыларының еңбегін ұйымдастыру және не басқару;
-кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту, кәсіпкерлік
салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және басқа да қаржы ұымдардың
міндетті және міндетті емес төлемдерін орындау, мемлекеттік заңдарды,
нормативтер мен стандарттарды орындау.
Қазақстанда “Меншік туралы” заңға байланысты мемлекеттік меншіктегі,
жеке меншіктегі және аралас меншіктегі кәсіпорындар құрыла алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде болатын
және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайындайтын
кәсіпорындар юолып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырады. Ал, егер кәсіпорын мемлекеттік
ұымдардың қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептелінеді.
Кәсіпорындар түрлері белгілеріне қарай бөлінеді:
-сала түріне байланысты;
-шаруашылық іс-әрекеттің туріне байланысты;
-құқықтық жағдайына байланысты;
-меншік жағдайына байланысты.
Меншік формасына байланыста кәсіпорындардың түрі:
-мемлекеттік;
-кооперативтік;
-ұжымдық;
-жеке.
Жоғарыда көрсетілген тұрғыдан қарағанда, бұл дипломдық жұмыстың
мақсаты кәсіпорындардың нарық жағдайына тұрақты жұмыс істеп өміршендігін
сақтау жолдарын қарастыру. Жұмыс нақты іскерлігі бар ЖШС Заманбек
кәсіпорында жасалды. Бұл жұмыста көздеген мақсатымыз.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын зерттеу, ағымды активтердің және оның
көздерінің құрылымы мен динамикасын зерттеу. Кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі мен іскерлік дәрежесін анықтау, кәсіпорынның өміршендігін
анықтап, болашағына көз жүгірту.
Зерттеу барасында статистикалық, топтастыру, жіктеу және т.б. әдістер
мен әдістемелер қолданылды.
I –тарау. Кәсіпорыннның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны мен әдістері .
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағжайын
талдаудың манызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, комерциялық серіктестер және
де басқа конрагенттер алдында өзінің өндірістік –кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауакершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Сонғы жылдары шыгарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д Шеремет Кәсіпорынның қаржы
активтер жағдайы қаржыны тарату , пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен меншілік капитал және міндеттемелер , яғни пассивтер
сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А Русак 3 бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау , тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік
, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен , сондай –ақ басқа шаруашылық субьектілермен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М Радионова мен М.А Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі деп
жазылады.
М. Н Крейнина 5, А.И Ковалев және В.П Привалов 6 қаржылық жағдай
ұғымын былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қода
барын , үлестіріп таратылуы және пайдалануы сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т Балабанов Шаруашылық субьектісінің қаржылық жағдайы-
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын яғни төлем
қабілеттілігі , несие қабілеттілігі қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану , мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субьектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субьектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық мен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану: валюталы өзін-өзі өтеу- деп жазады 7.
С. А . Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы- бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды джәләрек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы , өзіндік құн , жалпы табыс , тимділік
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржылық жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді юолуын , тұраұтылығын және келешегі барлығын
куәландыру тиіс.
Дюсембаев К.Ш көзқарасы бойынша , сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, Дюсембаев К.Ш бұл ұғымды
былай анықтауды ұсынады: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезендегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеу
үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіред? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты -з 0аражаттарын шебер пайдалану қабіліеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді ... Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады 6.
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге негізгі қорлар ,
материалдық емес активтер , айналым қаражаттары жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай- ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қарайтын шаруашылық
субьектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады. 8
Бұл ұғымды А.Д Шеремет пен Р.С Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардын ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М Родионова мен М.А Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы- қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып , оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін , сондай-ақ кәсіпорынды
кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәспорынның
қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар
одаг әрі мына анықтаманы келтіреді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы –
бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігін сақтай отырып,табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен
пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г Артеменко мен М.В Беллиндер бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық –бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс –шаруашылық
қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады 9. Ал кәсіпорынның жалпы тұрақтылығы, ол
ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді жұмыс, қызмет
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен , жабдықтаушылармен , несие берушілермен , жұмысшылармен және
тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тис. Сонымен
қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелрді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға ,оның
материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
А.Д . Шеремет мен В.С Сайфуллин қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл
қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі- деп дәлірек
және анығырақ түсіндіреді.
Э.А. Маркарьян мен Г.Л Герасименко да дәл осындай көзқараста 10
Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі 4 немесе
Сауда , несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде
пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақытылы және толық
орындау мүмкіндігін көрсететінитөлем қабілеттілігі , қаржылық тұрақтылықтың
сыртқы көрінісі болып табылады 9. Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына
өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу
жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді , оларды В.М Родионова мен М.А Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1. пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2. нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3. құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4. әрекет уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпрынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады , ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.. Кәсіпорынның тұрақтылығы
ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрымына тәуелді. Сондай- ақ , тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас манызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі- активтердің
тиімді құрамы мен құрылымы , сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын
дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару өнері-
кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының
ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, манызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы , оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс тандалып алынуы. Кәсіпорынныңөз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса , соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес , сонымен қатар оны
тарату құрылымы , әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
манызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса , оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те
өседі- яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есесптесе ала ма жоқ па?
-деген қауіп туады.
Және бұл жерде кәсіпорыннның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта отырып келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады;
- кәсіпорынның салслық топқа жатуы;
-шығарылатын өнімнің жұмыс, қызмет құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
-төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғанда
динамикасы;
- қорлар мен резертерді , олардын құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағ,дайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар өзара қарым- қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынасты болу –
жақсы қаржылық жағдайын бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер
өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивидентерді ұқыпты төлейиін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Инвестициялық тартылымдығы болу үшін , тек бүгінгі күні ғана емес ,
болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы
тиіс.
Сондай-ақ , бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
келетін , ал алым мерзімі біткен уақытта –облигация құнын толық өтеуді
талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелеримен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отрырып, кез келген банк өз қлиентінің қаржылық
жағдаын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім- шартқа үлкен ықыласпен отырады.Тіпті қаржы
органдары , әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғаның
қалайды, себебі тек осындай кәсіпрын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақыттылы және толық төлей алады.
Осылайша , қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым- қатынастағы потенциялын анықтайды, кәсіпорынныңөзінің
және серіктестерінің қаржылық және де басқа қатынастар тұрғысындығы
экономикалық қызығушылықтарды қанщалаықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға ,
оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызмет арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарады деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейігі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады , себебі қаржылық тұрақтылықтын жетіспеушілігі кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына
ал көп болуы – дамуға кедергі жасап , басы артық қорлармен және
резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпрындардың
қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты міндеті келесілер болып
табылады:
- қаржылық жағдайда баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
-активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
-айналым капиталының көлемін , оның өсуін және ағымдағы
міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
-қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
-кәсіпорын активтерді және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
-ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау;
-кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін , сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсендігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайдың тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау , яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезені болып табылады. Және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу ; бұлардың жиынтығы коммерциялық өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгерісм әкелетін
қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі турде түсүі мен
тиімді пайдаланылуына , есеп және несие тәртібін сақтауға , меншікті және
қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдығына, сондай ақ
кәсіпорынның қызмет ету мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге
бағытталуы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық
жақтары арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдері және ақша қаражаттарын алуы
оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына,
өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге
және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның
қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. өндіріс процесінде
өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның өле
қабілеті төмендейді. Кері байланыста бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттың негізі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдаыйн талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге жатады:
бухгалтерлік баланс;
қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады.
Түсіңдірме хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай
саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың
талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге
әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған
міндеттемелер туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға
өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат
ретінде қарасты рылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұксат етіледі. Бұл егер де
төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана ( соңғы
2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
зейнетақы, жәрдем ақша және басқа элеуметтік төлемдері есептеу, сондай-
ақ айыппұл санцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық
табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді,
себебі ҚР- да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге
бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол біріншіден,
негізін құраушы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық
жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік экономикалық
кеңістікке кіруімен байланысты.
ҚР- да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді
құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты- бухгалтерлік есепті № Бухгалтерлік баланс
және қаржылық есептегі негізгі ашылулар деген стандартында көрсетілгендей,
- бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметінің
нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер
туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады
(12).
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және
де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді
шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдарын және осы
субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың
жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін қажетті
пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушылаларға
экономиқалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды
қамтымайды. Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер
субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай- ақ
оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді.
Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы
төлеу, пайызды төлеу, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін
анықтайды. Егер де қолданушылар тек қана субъектінің қаржылық жағдайын,
қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің қзгерісін
сипатайтын ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен
жабдықталған болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының
айналдыру мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ коммерциялық құпияны
қорғау туралы заң қолданушылар алатын қаржылық ақпаратқа шек қояды,
дегенмен олардың ішінде кейбіреулері (тергеу органдары, ревизорлар,
аудиторлар) өкілдігі болған жағдайда қаржылық есепте көрсетілген
ақпараттарға қосымша ақпараттарды талап ете алады. Қолданушылардың
көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты көзі ретінде сенуі
тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің
қызметі жөнінде қаржылық ақпаратардың жүйелендірілген бірден- бір көзіне,
әр түрлі ұйымдық- құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара
негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық
есептердің ақпараттық базасына айналды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс – есепті жылдың басындағы жіне соңындағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс
меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады.
Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық
және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз
міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар
кәсіпорынның басқа ұксас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған
стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану
тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, байланыстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға
мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау
үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп
берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі
жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады,
ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен
өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның
шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын
тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің
орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы
соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп
атайды. Бухгалтерлік баланс- қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол
есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы
активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен
міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы
мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз
көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі
болып табылады.
1997 жылға деін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және пассивтен
тұратын кесте түріне құрылып келді. Активтер, баланс кәсіпорынының есепті
кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық құқық құны
ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық
қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу мүлік құнының
немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мүліктің
түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша
топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және
оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономиялық топтарының аз ғана санынан
құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен
қортындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке
элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.
Баланыстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшілік – бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы- яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына
принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп
активтерге деін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен бөлімдері
мен баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгеіне байланысты
жоғары өтімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің қорытынды
баптары ең өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады
олар қысқа мерзімі қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және
валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.
Баланс пассивәнің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік
дәрежесіне байланысты мына принципке сай құралды: төлем мерзімінің
жеделдігі аз бағыттарынан көп бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталды және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша сипатталды.
Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік
есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді.
Осыған орай ағылшын тілінен орыс аударылған оқулықтардың және тэжірибе
құралдарының авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып табылады.
Жоғары оқу орындарында экономиқалық мамандық алатын студенттерге, бизнес
мектептер мен экономиқалық лицейлерге арналған ағылшын авторынығ
“Бухгалтерлік талдау” деген оқулығында келесідей анықтама берілген: “Баланс-
бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі болып
табылады. Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға
тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер- бұл кәсіпорынның иелігіндегі және
алуға тиісті мүлкі); пассивтер – бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек
қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең
болуы тиіс (13).
Ағылшын ғалымдары шығарған “Бухгалтерлік іске кіріспе“ деген оқу
құралында былай жазылған: Баланс- бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті
барлық активтер мен оның борыштарын анықтайтын( іскерлік қызметтің )қаржы
жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай
көрініске ие болады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең
болуы тиіс(14).
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер – бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын нәрсе
Пассивтер – басқа біреуге тиісті нірсе. “Пассив” термині таза бухгалтерлік
ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді
Капитал – пассивтердің арнайы түрі.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса алғандағы
меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Элемдік банк өңдеп шығарған
“Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша нұсқаулар” оқулығында бұл
ұғымдарды былайша түсіндіреді: “Баланыстық есеп – бұл белгілі бір кезеңде
жасалған және осы кезеңдегі ұйымының жалпы қаржылық жағдайын бағалау үшін
пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен тікелей байланысқан
баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер, пассивтер және капитал.
Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын қамтамасыз ету үшін қазіргі
уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты қамтиды. Ол сондай- ақ, бұл
активтерді қаржыландыру көздері туралы ақпараттан тұрады. Мысалы, бұл
көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде меншікті ме ”
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары)
мен элементтері келесңдей анықталады:
Актив дегеніміз – бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен
бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономиқалық табыс әкелетін ресурс.
Пассив – бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның ағымдағы
міндеттемесі. Оны өтеу экономиқалық табыс алумен байланысты кәсіпорын
ресурстардың шығынына (сыртқа кетуіне ) әкеліп соқтырады. Капитал – бұл
пассивтері активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты.
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы
бұл аныктамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. КР- дағы бухгалтерлік есеп туралы
заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғылымдарының еңбегін алып отыр.
“Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан
негізгі элементтері – активтер, меншікті капитал және субъектінің
міндеттемесі” болып табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл
элементтеріне келесідей сипаттама береді.
Активтер – бұл құндық бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке мүліктік
емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме – бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа
бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті – мүлікті беру,
жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір ісәрекеттен бас
тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап
етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал- бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері(11).
Сонымен,қаржылық есептің негізі элементтерінің анықтамасын түсіндіруде
батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар” №2 стандартымен анықтамалы. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай- ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімі және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелері және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС-2-нің 7-
пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: “барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті
болатындай дәрежеде ашылуы тиіс”(12).
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау( көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойнша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
ұзақ мерзімді актьивтер;
ағымдағы активтер;
меншікті капитал;
ұзақ мерзімді міндеттемелер;
ағымдағы міндеттемелер;
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер, меншікті
капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент – табыс және шығын –
қаржышаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік мәліметтеріне ғана
сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау, себебі бухгалтерлік
баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың ең маңыздылары
келесілер болып табылады:
Баланс табиғаты жағынан тарихи сиппатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық талдау
мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус- квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермеіді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде
көрсетілмеітін көптеген факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми-
техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар).
Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті
база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз етпейді.
Сондықтан оның талдау динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше
көрсеткіштерге, олардың орташа салық жіне орташа прогрессивтік
маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас
кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау
қажет, бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ.
Баланыстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы
қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкеса сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға боладжы. Мысалы, екі кәсіпорынның
баланстарындағы “материалдар” бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн.
теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге,
ал екіншеде 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда
материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 112 (560) –ін (айлық қор), ал
екінші жағдайда 12 (5100), яғни жылдық тұтынудың жартысын (жарты жылдық
қор) қамтамасыз етеді.
Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезендегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның
есепті кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен
баланстың динамикалық баптарына қатысты, олар “материалдар”, “дайын өнім”,
“тауарлар”, “дебиторлық борыш” және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда
бар өнім қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлық борыштың
айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді
білдірмейді.
Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрылмайды. Баланыстық жеке баптарына инфляциялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жақарту дәрежесінің төмен жағдаыйнда көптеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілерінің
құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде
есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына
әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның
шаруашылық қаражаттарының “бағасын” (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл
кедергі баланс валютасының кіәсіпорын бағасының дәл құнын көрсетпейтіндігін
дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің
есептік бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің нарықтық
бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтің пайдалану мерзімі
мен оның баланста көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен
ағымдағы нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты көп болады.
Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарыунда: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ңшінде бухгалтерлік баланысты талдау кешенді экономиқалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірден- бір басты көзі болып
табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс
көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерінқолдану қажет, әсіресе кәсіполрынның жыл бойғы барлық табыс
сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық
шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы- шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы ол
кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол
капитал қозғалысы, есепті кезеңдегі субъектінің қаржылық нәтижесі болып
табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы
адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл
кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян әкеле тіндігін анықтау үшін табыстар
мен шығындар туралы жеткілікті мөлшерде бөлініп алынған анық
көрсеткіштердің көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет
нәтижесіне баға береді. Батыс тәжірибесінде, баланысты есеп берудің нысаны
ретінде бөліп қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы
есепке біршама басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы
үлгі американдық, ұлыбритандық және жаңазеландиялық фирмалардың жылдық
есебіне болып келтіріледі. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан
іздеген жөн, табыс батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып
табылады, олар сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайданушыларға әйгілеп
көрсетуге тырысады.
Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің
№3 “Қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп” стандартымен
анықталады. Онда заңды тұлғаларды рет- ретімен құру және ұсыну мақсатына
қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі есептің баптарын жіктеу
және есепке алудың тәртібі көрсетіледі, бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр
мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық есебі мен түрлі заңды тұлғалардың
қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік береді.
Сондық –ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды,
төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен
зиянды, сондай- ақ есеп кезендегі есептік бағаның, есеп саясатының
өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр
түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.
Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің
жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі
баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есеп жалпы табысты, салық салынғанға дейін және салық салынғаннан
кейінгі негізгі қызметтен алынған табысты және таза табысты көрсетуі
мүмкін.
Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартарына сәйкес келесідей
түрде болады.
1- кесте
Қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
Көрсеткіштердің аты код табыстар Шығындар (зиян)
1 2 3 4
1. Негізгі қызметтен алынатын 010 *
табыс
2. Сатылған өнімің (жұмыс, 015 *
қызметінің) өзіндік құны
3. Жалпы табыс020
4. Қезең шығарады:
- жалпы және әкімшілік шығындар 025 *
030 *
- пайыздарды төлеу шығындары
- сату бойынша шығындар 035 *
5. Негізгі қызмет бойынша табыс 040
(шығын)
6. Негізгі емес қызмет бойынша 045
табыс (шығын)
050
7. Салық салынғанынға дейінгі
әдеттегі қызметтен алынған табыс
(шығын)
8. табыс салығы 055 *
9. Салық салынғаннан кейінгі 060
әдеттегі қызметтен алынған табыс
(шығын)
10. Төтенше жаңдайлардан болатын065
табыс (шығын)
11. Таза табыс (шығын) 070
Бұрынғы қарағанда бұл едәуір оңайлатылған. Мұнда табысты пайдалануды,
бюджетке төлемді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді есептеу барысындағы
шығындар ашып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz