Кейінгі ортағасырлық Сауран шаһары (XIV-XVІІІ ғғ)
КІРІСПЕ 4
1 САУРАН ШАҺАРЫНЫҢ ТАРИХИ-АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ 8
1.1 Сауран шаһарының жазба деректері және археологиялық зерттелу
тарихы 8
1.2 Шаһардың қысқаша тарихи очеркі 16
2 САУРАН ШАҺАРЫНЫҢ МӘДЕНИ МҰРА МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША23
ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Саурандағы сәулеткерлік (мұсылмандық) ғимараттардың 23
зерттелуі ... ... ... ... ... ...
2.2 Сауран шаһарының суландыру жүйелері 46
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
МАЗМҰНЫ
Көкше Академиясы
Таспаев Ақан
Кейінгі ортағасырлық Сауран шаһары (XIV-XVІІІ ғғ)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тарих-5В011400 мамандығы бойынша
Көкшетау, 2014 ж
Көкше академиясы
Гуманитарлық-педагогикалық департаменті
Қорғауға жіберілді
___________________
Департамент директоры
Молғаждаров Қ. К
(Т. А. Ә. А.)
_____________ 20__ж.
Кейінгі ортағасырлық Сауран шаһары (XIV-XVІІІ ғғ)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400-Тарих мамандығы
Орындаған: Т.Ақан
Жетекші:
Байтлеу Д.т.ғ.к
доцент
Көкшетау, 2014 ж
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Сырдың Сауран шаһары ― қазақтың інжу-гауһары
демекші, осыдан мың жыл бұрын бой көтерген Сауран шаһарының әскери-
стратегиялық, сауда-экономикалық және тарихи-мәдени орталық ретінде Қазақ
хандығының тарихында, жалпы Орта Азия өңірінде маңызы зор болғандығы шәк
келтірмейді.Cауран шаһарының құландысы Түркістан қаласынан солтүстік-
батысқа қарай 40 км жерде орналасқан. Бүкіл Орта Азиялық қалаларға тән
Сауран да екінші рет орнын ауыстырады: VI – XII ғғ. ол қазіргі орнынан 3 км
жердегі Қаратөбе қала жұртында болса, монғол шапқыншылығынан кейін Сауран
өз атауын сақтай отырып жаңа орынға көшіп XIII – XVIII ғғ. аралығында
тіршілік етеді. Сауран жазба деректерінде Х ғ. атала бастайды. Ал-Макдиси
Сауранның 7 қатар қабырғамен қоршалған үлкен қала екендігін атап өтеді. Ал
Михман-наме-йи Бұхараның авторы Фазлаллах ибн Рубихан Исфагани ерте
көктемде Сығанақтан Сабрамға барғанда өзінің шаршағанына қарамастан
Түркістан даласының көркіне тәнті болады. 1514-1515 жж. аралығында Сауран
шаһарынада өмір сүрген тәжік ақыны Зайнаддин Васифи 1598 ж. қаланы басып
алмақшы болған Абдаллах ханның әскери жорығын суреттеп былай деп жазған:
Сауран қамалы - өте берік бекітілген қорған, оның мықты және күшті қамал
болғандығы соншалықты, тағдыр тәлкегінің қолы оның қорғанының түбіне жетіп
көрген емес, және көктегі аспанның өзі де әлем жерінің төрттен бірінде
мұндай берік қамал көрген емес. Оның биіктігі соншалықты, күннің көзі де
одан асып көрген емес. Қамалдың беріктілігі соншалықты, оның мұнаралыры мен
дуалын қирату ешкімнің ойына да кіріп шықпайды.Монғол шапқыншылығынан
кейін жаңа орында бой көтерген Сауран жүз жылдай уақыт өткеннен кейін қайта
гүлденіп шыға келеді. Осындай берік қамалды иелену кез-келген қолбасшының
арманы болды, сондықтан Сауран шаһары үшін билеуші әулеттер арасында үнемі
қиян-кескі күрес жүріп жатты. Қала бірде құлдырап, бірде шарықтап қолдан-
қолға өтіп отырды.
Сауран шаһары XIV ғ. бірінші жарытсында қазақ халқының этнос ретінде
қалыптасуының алғашқы саяси ұйытқысы болып саналатын Ақ Орданың астанасы
болады. Мұнда 1320 ж. дүниеден өткен Ақ Орда билеушісі Сасы-Бұқа жерленген.
Ал оның баласы Ерзен хан Сауранда медресе, ханака, мешіт ғимараттарын
салдыртқан көрінеді. XV ғ. 80-ші жылдарында қазақтың тұңғыш хандарының бірі
Жәнібектің баласы Иренші сұлтан осы Сауран шаһарын билеген. Демек, Сауран
қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын ортағасырлық қалалардың бірі
болып табылады.Жоғарыда атап өткен Васифи сонымен қатар қаланың аса бір
керемет құрылысы - әлем ғажайыптарының біріне теңеген екі шайқалмалы
мұнаралары бар медресе туралы хабарлайды. Осы өңірде саяси және мәдени
орталық болған аты әлемге таралған Сауран шаһары туралы қалам тартпай
кеткен ақын, жазушы болмады. Жазба деректермен қатар қала туралы мағлұмат
қазақ халқының ауыз әдебиетінде де кездеседі. Асан қайғы бабамыз Жер ұйықты
іздеп қазақтың кең байтақ даласын аралап жүргенінде Желмаясының басын
Сауранға да бұрғаны туралы дерек бар. Қаланы көрген соң: Әттеген-ай,
қорғанды ай тақырдың бетіне, шөлстанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан
суы жоқ, жайқалып тұрған нуы жоқ – түбі тұрақты қала бола алмас, - деп
толғаған екен әйгілі абыз7Сауран – Қазақстандағы қорған дуалдары неғұрлым
толық қалпында сақталған әйгелі ортағасырлық қалалардың бірі. Қала
аумағының пішіні сопақ алаңқай түрінде келеді. Ол солтүстік-шығыстан
оңтүстік-батыс бағытымен 800 м, солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай
500 м ұзынынан созылып жатыр. Қала аумағы айналасындағы тегістіктен 2-2,5 м
биіктікте орналасқан. Ол өзінің осы бірегейлігімен көптеген зерттеушілердің
қызығушылығын тудырды. Дегенмен, зерттеу жұмыстары өте баяу жүріп жатты.
Егер ешқандай шара қолданылмаса қаланың сақталған дуалдарының құланыдысы
шамамен он жылдан кейін жермен-жексен болып, келер ұрпаққа жетпес еді.
Сондықтан Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында Сауран шаһарын жан-
жақты зерттеу және қалпына келтіру іс-шаралары жүзеге асырылуда. 2004 ж.
бастап төрт жыл ішінде жүргізілген қазба жұмыстар нәтижесінде қала
аумағында шайқалмалы мұнаралары бар медресе, жұма мешіт, айт (намазгох)
мешіті, ханака сияқты мұсылмандық ғимараттар және қаланың солтүстік-шығыс
қақпасы ашылып қаланың зерттеу тарихына тың мәлеметтерді қосуда. Қазылған
ғимараттар өздерінің бастапқы жобасын көпшілік жағдайда сақтаған. Олар
негізінен күйдірілген кірпіштерден тұрғызылған. Құрылыстардың көптеген
құландылары олардың бастапқы төбежабындары қандай болғандығын шамалауға
мүмкіндік береді.Мәдени мұра бағдарламасының мақсаты - орта ғасырларда
Дала мәдениеті мен Орталық Азия қалаларының мәдениеті түйіскен жерде
орналасқан сауда-саттық айлағы, әрі Ұлы Жібек Жолы бойындағы маңызды
торап ретінде Қазақстан тарихында алаты орны ерекше Сауран шаһарын
ұрпақтары мақтан ететін, саяхатшы-туристтер қызықтайтын аспан астындағы
қала-мұражайға айналдыру. Аспан астындағы мұражай жасауға Сауранның толық
мүмкіндігі бар.
Зерттеудің нысаны. Сауран қала жұртының зерттелуі осыдан жүз жыл
бұрын басталды. Қала туралы алғашқы мәліметтерді П.И. Лерх шығармаларында,
П.И. Пашиноның жол жазбаларынан алуға болады. Олар қаланың дуалдары, әлі
сол кезде тұрған мұнаралардың сақталғандығы мен медресе қирандысы туралы
толық суреттеп жазып кеткен. П.И. Пашино мұнараларды суретке де түсірген.
Қалада алғашқы арнайы археологиялық зерттеулер ХХ ғ. 40-шы жылдарының
соңында А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық
экспедицисы жүргізген болатын. Ескерткіштің көзмөлшермен жасалған сызбасы
және жинақталған материалдар негізінде қаланың өмір сүрген уақыт межесі
ұсынылды. Қазақстан аумағында Сауран өңірінен басқа ешқай жерде
кездеспейтін суландыру жүйелерін, яғни кәріздерді зерттеу 60-шы жылдардың
соңында басталады. 1986-1988 жж. В.А. Грошев Оңтүстік Қазақстан кешенді
археологиялық экспедиция құрамында Сауран кәріздерін археологиялық
тұрғыдан зерттеу мақсатымен далалық жұмыстарын бастайды. Ол кәріздердің үш
сызығын байқап және алынған мәліметтер негізінде оларды бір өте ірі жүйенің
үш сызығы болуы мүмкін деп топшалайды.
Зерттеу пәні. Дипломдық жұмысты жазу негізінде Білім және Ғылым
министрлігі рұқсатымен жарыққа шыққан тарихи кітаптарды, ғылыми
зерттеулер, газет-журналдар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Берілген диплом жұмысының мақсаты соңғы
жылдар жүргізіліп жатқан Мәдени мұра мемелекеттік бағдарламасы аясында
аударылып, қайта тұжырымдалып жазылған Қазақстан тарихына байланысты
жазылған жазба деректерді пайдалана отырып Сауран шаһарының кейінгі
ортағасырдағы тарихи орны мен маңызын пайымдау.
Зepттeудiң мiндeттepi. Қаланың жұртында жүргізілген археологиялық
зерттеулердің қорытындыларын пайдалана отырып, Сауран шаһарының маңызын тың
материалдар неізінде қайта сараптау.
Дипломдық жұмысты жазудың теориялық және әдіснамалық негіздері.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері ретінде қазіргі таңда
әдістемелік басылымда шығып отырған және қоғамдағы ғылым саласының
әдістеріне тоқталдым Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізіп, егемендігімізді
жариялауы өзіндік бір әдіснамалық негізге жол ашты. Яғни тарихи
зерттеулерге жаңа теориялық, әдістемелік негіз қаланды. Тарих ғылымы
біршама өзгерістерді бастан кешіргенімен түбегейлі реформалардан тыс қалды.
Соның нәтижесінде қазақстандық тарих ғылымы қазіргі кезде теориялық -
әдістемелік тұрғыдағы дағдарыстан шыға алмай отыр. Оны ұлттық
жарияланымдардың материалдары дәйектейді.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу тақырыбына қатысты тарихшылардың
зерттеулері мен ғылыми-теориялық әдебиеттеріне талдау жасау және олардың
зерттеу әдістерін қолдану.
Ғылыми жаңалығы. Соңғы жылдардағы Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде қала
тарихына қатысты жаңа тың мағлұматтар жинақталды. Ал археологиялық-
топографиялық зерттеулерді жазба деректердегі мағлұматтармен салыстыру
нәтижесінде кейінгі ортағасырық Сауран туралы К.М. Байпақов пен Е.А.
Смағұлов неғұрлым егжей-тегжейлі түсінік берді.2004 ж. бастап К.М. Байпақов
жетекшілік еткен ОҚКАЭ мен Е.А. Смағұлов жеткешілік еткен Түркістанның
археологиялық экспедициясы және Түркістанның Қазақ-Түрік халықаралық
университетінің Тұран археологиялық экспедициясын басқарған М. Елеуов
Сауран шаһарының орнында қазба жұмыстарын жүргізді. 2009 ж. Еуразия Ұлттық
Университетінің Еуразиялық зерттеулер кафедрасының мамандары да, атап
айтқанда, Д.А. Талеев Сауранда жеке қазба жұмысын жүргізуде. Сауранда осы
төрт жылдан бері жүргізіліп келе жатқан қазба жұмыстарының барысында ірі
шаһарларға тән бір топ рухани және мәдени ғимараттар – жұма мешіті, екі
медресе, айт мешіті және ханака, қаланың негізгі қорғаныс құрылысы, бас
қақпа, оның екі қапталындағы дөңгелек мұнаралар мен аспалы көпірдің орны
ашылды. Қазылған ғимараттар өздерінің бастапқы жобасын неғұрлым сақтап
қалған. Олар негізінен күйдірілген кірпіштерден тұрғызылған. Құрылыстардың
көптеген құландылары олардың бастапқы төбежабындары қандай болғандығын
шамалауға мүмкіндік береді. Қаланың солтүстік-шығыс қабырғасында орналасқан
бас қақпаның орнында профессор М. Елеуовтың жетекшілігімен қазба жұмыстыры
жүргізілуде. Үш жылдан бері жүргізіліп келе жатқан зерттеудің нәтижесінде
қаланың топографиясы мен қорғаныс құрылыстарына, тіпті шаһардың тарихына
қатысты мол мәліметтер алынды. Солтүстік-шығыс қақпадан басталатын бас
көшенің сол жақ бетінде кезінде тәжік жазушысы Зайнаддин Васифи сипаттап
кеткен екі мұнаралы медресенің орны аршылды. 2009-2010 жж. С. Ақылбек
жүргізген қазбаларының нәтижесінде нақ сол медресе екені нақты анықталды.
Осының барлығын ескере отырып, қалпына келтіру жұмыстары жүргізілген күнде
ашық аспандағы керемет мұражай шығары анық.Сауран шаһары өзінің қазіргі
уақытқа дейін сақталған биік дуалдарымен, тұрғын үйлер және қоғамдық
құрылыстар қирандысымен, өзінің бірегей кәріздерімен, қала маңындағы
құрылыс және ежелгі егістіктерінің қалдықтарымен Қазақстанның ең бір құнды
археологиялық және архетиктуралық ескерткіштердің бірі. Бұл – Қазақстан
және Орта Азия халықтары ата-бабаларының еңбек ету және мәдени өмірінің
өзіндік бір мұражайы. Сол аспан астындағы мұражайды уақыттың қатал жоюына
қалдырмай келер ұрпаққа жеткізу қазіргі аға буынның парызы.
Тәжірбиелік мәні. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы ретінде жаңа
материалдарды оқып меңгеру және жұмыстың теориялық маңызы болып табылады
Дипломдық жұмыcтың құpылымы мeн көлeмi. Дипломдық жұмыc кipicпeдeн,
екі бөлiмнeн, қоpытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн жәнe
қоcымшaдaн тұpaды.
1 САУРАН ШАҺАРЫНЫҢ ТАРИХИ-АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Сауран шаһарының жазба деректері және археологиялық зерттелу
тарихы
Сауран ― Сырдарияның орта ағысындағы жазба деректерден белгілі
ортағасырлық қала. Бастапқы атын сақтап қалған шаһардың қираған орны
қазіргі Түркістан қаласынан солтүстік-бастысқа қарай 40 км жерде
орналасқан. Қаланың алғашқы рет тарихи деректерде кездесуі Х ғ. тұсына
тура келеді. Атақты араб географы әл-Макдиси Сауранды былайша суреттеген:
Сауран (Савран, Сабран) – бірінен кейін бірі бой көтерген жеті дуалмен
қоршалған үлкен қала, рабады бар. Бас мешіт қаланың ішінде орналасқан. Ол
оғыздар мен қимақтарға қарсы шекаралық бекініс[1].Ибн әл-Асир және Якут
Сауранды Оңтүстік Қазақстанның ірі мәдени, сауда, қолөнер орталығы деп
атап кетеді [2].ХІІІ ғ. ортасында Сырдарияның орта ағысы арқылы өткен
армян патшасы Гетум Сауранды Савран деген атпен Сығанақ (Сгнах), Харчук
(Қарашық), Асон (Яссы) қалаларымен қатар атаған [3].Махмұт Қашғари өзінің
Диуани лұғат ат-Түрікінде (ХІ ғ.) Сабран – оғыз шаһарларының бірінің
атауы деп келтіреді. Ал ибн Хаукаль Сауранды оғыздар бейбіт келісімдер
жасау үшін және бейбіт кезде сауда жасау үшін жиналатын бекіністелген қала
ретінде суреттейді. Әл-Истархи бойынша қалада соғыс болмайды екен,
сондықтан ол өте бай болған [4].
ХIV ғ. бірінші жартысында, Жошы әулетінің билеушілері тұсында Сауран
Ақ Орданың астанасы болған. 1320 ж. дүниеден озған Ақ Орданың билеушісі
Сасы-Бұқа осы қалада жерленген. Му'ин ад-дин Натанзи Ақ Орда хандарының
бірі Ерзеннің Сығанақты көркейтіп, Отырарда, Сауранда, Жентте,
Баршынкентте біраз үйлер салғаның хабарлайды [5]. Мұнан кейін де Сауран
астаналық қала болып қала берген, ХV ғ. 80-жылдарында қазақтың тұңғыш
хандарының бірі Жәнібектің баласы Иренші сұлтан биледі.Фазлаллах ибн
Рузбихан, 1457 ж. Хундже қаласында туған, Мұхаммед Шайбани ханның
тарихшысы болады. Ол 1509 ж. құнды тарихи-әдеби туынды – Бұхар қонағының
жазбасын (Михман-нама-йи Бухара) жазады. Бұл еңбекте Қазақстан мен Орта
Азияның көшпелі халықтарың әлеуметтік-экономикалық өмірінің жан-жақты
суреттейтін көптеген мәліметтер бар. Осы еңбегінде Рузбихан ХVІ ғ.
Сауранды суреттей келіп, былай дейді: ...таң қаларлық сүйкімді қала. Ол
ашық, тегіс далаға салынған. Қала көңілді, жарық, ауасы жайлы, жұмсақ,
жанға қуаныш пен күш береді... бүкіл аумағында көз тартатын әртүрлі әсем
ағаштар өсіп тұр. Қаланы биік қамал қоршаған... ал оның сыртында ор
қазылған [6].
Сауран туралы құнды деректер осы қалада 1514-1515 жылдар аралығында
өмір сүрген ақын, жазушы Васифидің шығармаларында кездеседі. Ол қаланың
аса бір керемет құрылысы – екі шайқалмалы мұнарасы бар медресе туралы
хабарлайды: Оның айванының үстінде көркімен ізгі нұр таратып тұрған екі
зәулім мұнара орнатылған. Сол мұнаралардың гүлдестесінде шынжырлар
бекітілген, ал әрбір мұнаралардың күмбездердің астына бөрене қойылған.
Егерде кімде-кім бөренені күшпен қозғалтатын болса, шыңжырлар теңселеді де
көрші мұнарада тұрған адамға мұнара құлап бара жатқандай көрінеді. Бұл -
әлем ғажайыптарының бірі [7].Шығыстың сәулетөнерінде тербеліп тұратын
мұнаралар неғұрлым ерте уақытта да болған, мысалы, Аштарджандағы (Иран)
мешіттерді айтуға болады. Иіндерге орнатылған мұнаралы қасбет үлгісі
Иран мен Азербайжанның сақталған ескерткіштері бойынша мәлім. Алайда,
Сауран медресесі қасбетіне Темір тұсындағы Шығыстың сәулетөнері мектебінің
құрылыстары, бәлкім, Самарқанд ғимараттары сәулеттік үлгі болуы мүмкін
[8]. Васифи сонымен қатар Қазақстан үшін әдеттен тыс көрінетін жерасты
суларын сыртқа шығаратын жерасты галереясы – Сауранның кәрізді суландыру
жүйесі туралы: Мұндай құрылысты әлемді жермен және теңізбен аралап шыққан
адамдар көрген емес. Оны салуға 200 үндістандық құлдар қатысқан.
Кәріздердің қайнары Саураннан бір фарсах жерде орналасқан; оның үстіне
қамал салынған. Қамалдың ішінен тереңдігі 200 кез құдық қазылған. Жер
бетінен суға дейін 50 кез, ал құдықтағы судың діңгегі (тереңдігі) 150 кез
болған. Суды өгіз күшімен іске қосылатын шығыр арқылы көтерген. Кәріз
бастауында су қойма жайғасқан. Кәріздердің бірінен суарылатын жер
телімінде бау-бақшасы, жүзімдігі және шаруашылық құрылыстары бар жер
иелігі орналасқан, ол шарбақпен қоршалған [9].Ортағасырлық Сауран сол
заманның мықты бекінісі болған қала, оның бекініс жүйесіне замандастары
ерекше көніл бөліп, ол туралы қызыға жазған. Мәселен, Хафиз Таныштың
айтуына қарағанда, қорғаныс жүйесі мықты, сумен, азық-түлікпен, қару-
жарақпен жеткілікті түрде қамтамасыз етілген Сауран қаласы бірнеше ай бойы
қорғана алатын болған. Оның айтуынша, Сауранның қорғаныс жүйесіне қамал,
оның мұнаралары, қорғаныс жалы және ор кірген. Сауран қамалының
мықтылығы, күштілігі соншалықты, тағдырдың қолы оның іргесінің жалына
ешқашан жеткен емес және көк аспан жер бетінде мұндай бекіністелген басқа
қаланы көрген емес. Оның биіктігі соншалықты, күн сәулесі оның жалына
ешқашан жетпеді және мықтылығы сондай, ешкімге оның мұнаралары мен
қабырғаларын бұзу туралы ой келмеді [10]. 1598 ж. Абдаллах-ханның
әскерлері қаланы қоршаған кезде Бұхарадан тас атқыш қондырғылар
жеткізіледі. Ауыр тастар атып, бекініс тұрғындарының үйлерін,
құрылыстарды және құдық шегендерін қиратқан [11], - деп хабарлайды Хафиз
Таныш. Солар арқылы қала ішіндегі тұрғын үйлер мен құдық шегендері
қиратылады. Қамал дуалдарының іргесі үңгіліп, оған ордағы су жіберіледі,
бірақ соған қарамастан қамал көп уақыт қорғанады. Сауранды адамдар XVIII
ғ. ортасына дейін мекендеп, қала тіршілігі де сол тұсқа дейін жалғасты.
Бұл кезде қала Түркістан маңындағы шағын мекенге айналған еді [12]. Бір
кездері өзінің қуаттылығымен дүркіреп тұрған қаланың тағдыры осымен
аяқталды.
Сауран қаласын зерттеу бұдан жүз жылдан астам уақыт бұрын басталды. Ол
П.И. Лерх шығармаларында, П.И. Пашиноның жол жазбаларында, А.И.
Федченконың есептерінде аталып өтеді.П.И. Пашино Сауран құландысын былай
суреттеп кетеді: Келесі бекет Сауран. Мұнда біз түнде келдік сондықтан
мен не Сауран құландыларын, не мұннан 50 верст жерден көрінетін Әзірет-
сұлтан мешітін көре алмадым; бірақ мен Сауран құландысы жайлы кейбір
жайтты айта алам, өйткені қайтар жолда оларды қарадым. Сауран шеңберде 2,5
версты алады, дұрыс емес төрт бұрыш түріндегі қабырға және ормен
қоршалған. Орды әртүрлі арам шөп басып кеткен, ал қабырғалары құлап
қалған. Қалдықтар бойынша оның биіктігі төрт сажень, негізіндегі қалыңдық
6 аршин, ал үстіне қарай 2 футқа дейін тарылған. Бүкіл қабырға шикі
кірпіштен тұрғызылған, кейбір жерлерінде жабайы тас кездеседі, бірақ сирек
қақпа маңайында және негізіне жақын жерде. Қамалдың іші қоқыс, құм, тас
басқан төбелерден тұрады; қоқыста қыш ыдыстың көптеген сынықтары көрінеді.
Солтүстікке қарай арасы 3 сажень болатын екі мұнара орналасқан,
минареттерінің биіктігі 15 сажень, диаметрі 6 аршин. Екі мұнара да тігінен
200 қатар күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Екеуінің де ішінде айналмалы,
жақсы қатарланған баспалдақ бар. Бір минареттің үстінгі жағы сынған, ал
екіншісі көгілдір, алтын жалатылған оюмен өрнектелген. Мүмкін бұл өрнек
қандай да бір жазудан тұратын шығар, бірақ мен оларды байқай алмадым,
өйткені ымырт түсіп кетті [13].
П.И. Лерх те 1867 ж. Түркістан аймағына сапарында Сауранның атақты
шайқалмалы мұнаралары жайлы сөз етеді: Бір мұнара 1867 ж. көктемде құлап
қалыпты. Дегенмен, екінші мұнара да көп ұзамай құлауы мүмкін, өйткені
қырғыздар (қазақтар) оның астынғы бөлігінің кірпіштерін қамал маңында
орналасқан зиратқа тасып бітіруде. Қажетті мөлшерде жұмысшыларды жинай
алмаған П.И. Лерх шағын қазбамен ғана шектеледі. А.П.Федченко соңғы
уақытқа дейін Сауран құландысында қалалық ғимараттардан сақталған әйгілі
мұнараларды Әмір Темір, аңыз бойынша, әйелдерге кіруге тыйым салынған
Әзіретті алыстан болса да көргісі келген өзінің қыздарына арнап салған
дейді [14].Ортағасырлық Сауран қаласында археологиялық зерттеу жұмыстарын
ХХ ғ. 40-жылдарының соңында А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы жүргізген. Экспедиция қаланың жобасын түсіріп,
жинақталған деректердің негізінде оның өмір сүрген уақыты жайлы болжам
жасаған [15]. Сауранның орналасқан жері, баламалануы зерттеушілер арасында
талас тудырып отырған мәселелердің бірі. XIII-XVIII ғ.ғ. кезіндегі Сауран
қаласының орналасқан жері, оның баламалануы мәселесі дұрыс шешілген, оған
Сауранның қазіргі орны сәйкес келеді. Ал монғол шапқыншылығына дейінгі
қаланың орналасқан жері ұзақ уақыт бойы анықталмай келді. Мәселенің бәрі
Сауранның XIII-XVIII ғғ. өмір сүргені мен қаладан ХІІ ғ. ертерек кезеңдегі
материалдардың кездеспейтіндігінен өрбіді. Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясының мүшелері Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич оны
Сырдарияның сол жағалауынан іздеуді ұсынды. Кезінде К.М. Байпақов
Мейрамтөбені монғол шапқыншылығына дейінгі Сауранға балаған еді. Ол өзінің
ұсынысын бұл жерде I-XIII ғғ. сәйкес келетін мәдениет қабатының
кездесетінімен және қаланың топографиялық ерекшеліктерімен дәлелдеген
болатын [16].Орта Азиядағы қала мәдениеті тарихында өзге жерде кездесе
бермейтін өзіндік ерекшеліктері жиі қайталанып отырады. Көпшілік қалардың
белгілі бір уақыт ішінде орынын өзгертіп, кейде, тіпті атын ауыстырып
отыру дәстүрі мұнда әркез қайталанып отыратын құбылыс. Ташкент пен
Самарқанд секілді әйгілі қалалар өзінің тарихында атын бірнеше рет
өзгертіп, орнын басқа жерге ауыстарған. Жаугершілік заманда талқандалып,
қатты қираған қалалар артынан тіршілігін қайта жалғастырған кезде іргесін
ауыстырып, басқа атпен аталған. Мысалы Маракан, Афрасияб, Самаркан бір
қаланың (Самарқанның) әр түрлі кезеңдегі атауы. Олардың қираған орындары
қазіргі Самарқанның маңында және ішінде бөлек-бөлек сақталған. Ал Мерв,
Аксикент, Термез секілді бірсыпыра қалалар мыңдаған жылдар барысында
орындарын бірнеше рет ауыстырып, көпшілік жағдайда бастапқы атын сақтап
қалған. Мысалы, Мерв қаласы өзінің қалыптасқан уақытынан бастап, монғол
шапқыншылығына дейінгі аралықта Маргуш, Маргиандық Александрия, Марув
деген аттармен орнын ауыстырған. Темір дәуірінен бастап жаңа заманға дейін
Мерв атымен тағы да үш рет орнын ауыстырыпты. Жазба деректер мен
археологиялық зерттеу нәтижелері қалалардың бір атпен қоныс ауыстаруы
тұрғындардың көнерген қаланы (немесе шапқыншылық кезінде қираған қаланы)
өз еркімен тастап, жаңа қаланың іргесін басқа жерден көтерген кезде оның
бастапқы атын өздерімен бірге ала кетіп, жаңа қалаға қайта бергендігін
көрсетеді.Дәл осындай ерекшеліктер Қазақстан қалаларының тарихында да
кездеседі. Олардың қатарына Түркістан, Сауран, Отырар, Сайрам, Тараз,
Жанкент т.б. қаларды жатқызуға болады. Осы қалалардың бірсыпырасы бір
жерде тұрып, атын бірнеше рет ауыстырса, енді бірсыпырасы орнын бірнеше
рет ауыстырып, бір атын сақтап қалған. Мысалы, Сауран, Жанкент қалалары
тарихи орындарын бірнеше рет ауыстырып, алғашқы атын сақтаған [17]. Монғол
дәуіріне дейінгі Сауранның орнын анықтауға оның төңіріндегі қалаларды
мұқият зерттеу нәтижесінде қол жеткізілді. Сауранның шығысында, 3 шақырым
қашықтықта Қаратөбе қалашығы орналасқан. Зерттеушілер оның өмір сүрген
уақытын алғашқыда I-VI ғғ. деп белгілеп келді [18]. Бірақ жаңа зерттеулер
нәтижесінде Қаратөбенің І-ХІІ ғғ. аралығында өмір сүргені анықталды. Қала
жұртында алдын ала жүргізілген археологиялық зерттеу нәтижесінде оның
жоғарғы мәдени қабатын мерзімделді, белсенді қалалық өмірдің жоғарғы
шекарасы ХІІ-ХІІІ ғғ. Бұл мерзімдеме Сауранның ішіндегі төменгі қабаттың
мерзімделуімен сәйкес келеді [19]. Қала жұртынан ХІ-ХІІ ғғ. тән, ақ
ангобтың үстінен жылтыр сырлы, сонымен қатар жасыл, қызыл және қоңыр түсті
жылтыр бояумен сырланған дәстүрлі керамика жиынтығы алынды. Қаратөбе
рабадының батыс бөлігінде пеш орындары, боқат қалдықтары, ақаулы өнімдері
бар керамикалық өндіріс орындарының іздері анықталды. Қаланың топографиясы
дамыған ортағасырлық қалаларға тән келетін белгілермен ерекшеленеді. Мұнда
әдетте қала топографиясында кездесетін цитадель, шахристан және рабад
орындары байқалады. Дегенмен де Қаратөбені Сауранмен байланыстырудағы ең
салмақты дәлел - Қаратөбе рабадының айналасында бірнеше қатардан тұратын
қамал дуалдары қалдықтарының барлығында болып отыр. Оның сыртқы дуалы
орталық үйінділерден 1-1,5 шақырым аралықта орналасқан. Сыртқы дуалының
контуры диаметрі 1900-1200 м және ауданы шамамен 3 км² болатын дұрыс
шеңбер. Дуал аэрофотоснимоктен жақсы көрінеді. Дуал периметрі бойынша
бекіністік бақылау мұнаралары жоқ сияқты. Дегенмен дуалдардың жергілікті
жер бедерінің ерекшілігіне байланыссыз тік бұрыш бойынша бұрылыстар бар.
Ол жерлерде маңызды жерлерді қорғау үшін мұнаралар тұрғызылған болу керек.
Ішкі аумақта кем дегенде тағы да екі қамал дуалының орындары байқалады.
Сауранды суреттеген ортағасырлық тарихшылар, оның бекіністері туралы сөз
еткен жағдайда қаланы айналдыра қоршаған жеті қатар қамал дуалдары туралы
жазып кеткенін жоғарыда айттық. Қалай дегенмен Қаратөбе қалашығының
топографиясынан осы қамал дуалдарының орындарын көруге болады [20]. Сыртқы
дуалдардың ішіндегі кеңістік территориясының кейбір жерлерінде ғана
құрылыстар тығыз салынған, әсірісе, батыс бөлігінде. Мәдени қабат бүкіл
ішкі алаңның шамамен төрттен бір бөлігін алып жатыр. Қалған
территориясында құрылыстар ондай тығыз салынбаған. Ол территория арқылы
солтүстік жақтан екі шағын өзендер ағып өтті. Батыс өзен қаланың ішінде
бірнеше торапталған арналарға айналады. Өзен арналарының территориясының
ортасында тығыз құрылысты қала орналасқан. Бұл жер төрт бұрышты болып
келеді, бұрыштары дүниенің төрт тарабына бағытталған, жақтарының ұзындығы
шамамен 550 м және ауданы 0,3 км². Бұл жердің ортасында қала жұртының
орталығы (цитадель) орналасқан. Оның ауданы 340х380 м, орналасқан төрт
бұрышты төбеден биіктігі 6-8 м. Сонымен, қазір Қаратөбеде үш бекіністік
дуалды анық көруге болады. Сыртқы қабырғаның ауданы 3 км² және жалпы
ұзындығы 3 км. Ішкі қала ұзындығы 2200 м болатын дуалмен шектелген. Ал
цитадельді ұзындығы шамамен 1000 м болатын дуал қоршады. Жоғарыда
айтылғандай, Қаратөбеде белсенді қалалық өмірдің жоғарғы шекарасы – ХІІ ғ.
Олай болса, қала жұртының сипатталған топографиясы ІХ-ХІІ ғғ., яғни
саманид және қараханид уақытындағы қаланы суреттейді [21].
Сонымен, VI-XII ғғ. сәйкес келетін Сауран қаласы Қаратөбе қала
жұртында орналасып, XIII-XVIII ғғ. Сауран жаңа жерде бой көтерген болып
шығады. Оған қазіргі таңда осы атпен белгілі қала жұрты сәйкес келетін.
Соңғы жылдардағы Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы бойынша
жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде қала тарихына қатысты жаңа тың
мағлұматтар жинақталды. Ал археологиялық-топографиялық зерттеулерді жазба
деректердегі мағлұматтармен салыстыру нәтижесінде кейінгі ортағасырық
Сауран туралы К.М. Байпақов пен Е.А. Смағұлов неғұрлым егжей-тегжейлі
түсінік берді.Қаланың ұшақтан түсірген суреттерін, топографиялық сызбалары
мен көзбен шолу материалдарын салыстыра отырып, қала жұртына төменгідей
сипаттама беруге болады.Сауран қала жұрты уақыт тоздыруының әсерінен 3-6 м
биіктікте сақталынған қамал дуалдарымен қоршалып жатыр. Қала аумағының
пішіні сопақ алаңқай түрінде келеді. Ол солтүстік-шығыстан оңтүстік-батыс
бағытымен 800 м, солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 500 м ұзынынан
созылып жатыр. Қала аумағы айналасындағы тегістіктен 2-2,5 м биіктікте
орналасқан. Қаланың қамал дуалдары биіктігі 2-3 м келетін стилобаттың
үстінен бой көтерген. Көзбен шолу барысында қамал дуалдары екі құрылыс
кезеңін бастан өткергендігі анықталды. Алғашқы дуал (1-ші кезең) белгілі
бір уақытта тиянақты жөндеуден (2-ші кезең) өткен болып отыр. Жөндеу
жұмыстарының іздері дуалдың жақсы сақталған бөліктерінде айқын
байқалады.Қаланың бастапқы дуалы, сірә, сүйір күмбез тәрізді кертпе
жақтаулы болған. Кей тұстарда ол дуалдың кейінгі қаланған қабатынан
байқалады. Бұл дуалдың үсті сарбаздар еркін жүріп оқ ататындай кең
болғанын көрсетеді. Дуалдың жоғарғы жағынан ені 3-4 м, ал төменгі жағы
одан да жалпақ болған. Ал күмбез түріндегі жақтауларында оқ ататын
тесіктер жасалынған. Қаланың бастапқы дуалы жөнделу барысында (кем дегенде
жақтауының сүйір кертпелері) шикі кірпішпен қаланып, мұқият сыланған.
Жөндеу кезінде дуалдың толық қираған жерлері жаңадан қаланған, ал сау
қалған тұстары тағы да көтерілген. Соның нәтижесінде кейіңгі дуалдың
жақтауы алғашқы деңгейден 2-3 м шамасында биігірек келеді. Қамал дуалының
бойында шеті сыртқа шығарыла соғылған дөңгелек пішінді, екі қабат төрт
мұнараның болғаны байқалады. Үстіңгі қабаты тромптарға орнатылған
күмбезбен жабылған. Оның қалдықтары әлі күнге дейін сақталған.
Мұнаралардың қабырғаларында да оқ ату үшін жасалған ені шағын тесіктер
бар.Қала ішіне екі қақпа арқылы кіруге болады. Қаланың басты қақпасы қамал
дуалдарының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Оның екі шетінде екі
қабатты мұнаралар салынып, қақпа тұсындағы қамал дуалдары күшейтілген.
Қақпаның кіреберісі қамал дуалдарының шығыңқы тұстарының есебінен дәліз
түрінде жасалынған, ұзындығы жиырма метр келеді. Қаланың екінші қақпасы
(жақсы сақталмаған) қамал дуалдарының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан.
Шығыс жақтағы мұнарада ойық түрінде жасалынған (ені 1,2 м, биіктігі 1,7 м)
қалаға кіретін жасырын есік орны байқалады. Тереңдігі 3 м, ені 15-20 м
шамасындағы ор қамал дуалдарын айналдыра қоршап жатыр. Оны қазғанда
шығарылған топырақтан биіктігі 1-1,5 м, ені 5 м шамасында үйінді қаланған.
Солтүстік-шығыс қақпадан бастау алатын үлкен көше оңтүстік-батысқа қарай
жүріп, қаланы екіге бөледі. Бұл көше қамал дуалдарының оңтүстік-батыс
бөлігіне 150 м жетпей барып, солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай
созылып жатқан көлденең көшеге келіп тіреледі. Оның бір бөлігі оңтүстік-
шығыс қақпаға шығады. Қала топографиясында осы екі басты көшелерден басқа
көптеген шағын және тұйық көшелердің іздері байқалады. Олардың бәрі қосыла
келгенде қаланың тармақтанған күрделі көше желісін құрайды [22].
Қамал дуалдарының солтүстік-шығыс қақпасынан қала ішіне ені 10 м
келетін орталық бас көше алып барады. Одан қала көшелерінің торабы бастау
алады. Бұл қазір биіктігі 1,5-2 м дейін жететін төмпешіктерге айналған
жекелеген зәулім құрылыстар мен тұрғын үйлердің арасындағы қолаттардан
кәдімгідей анық байқалады. Орталық көше солтүстік-шығыс қақпадан екі жүз
метрдей жерде аумағы 120х40 м келетін қаланың орталық алаңына келіп
тіреледі. Алаңмен тоғысқан жерінде көшенің ені 16 м дейін ұлғаяды. Көшенің
сол жағы мен оң жағын ала үстінде кірпіш сынықтары шашылған, биіктігі екі
метрден асатын төбелер жатыр. Пішіні төрт бұрышты болып келетін алаң
орталық көшеге көлдеңінен орналасқан. Алаң маңайында күйдірілген кірпіштен
қаланған ғимараттардың қирандылары қалған. Кірпіштер шаршы қалыпты болса
керек. Мұны осы төбелерде үйіліп жатқан кірпіш сынықтарынан байқауға
болады. Олар әсіресе алаңның солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс
бөлігінде көп кездеседі.Периметр бойымен биіктігі 0,5-0,7 м келетін аласа
белдеумен (оның астында қабырға орындары байқалады) қоршалған, аумағы
30х35 м шамасындағы, шаршы пішінді жер телімі алаңның солтүстік-батыс
жағын бойлай орналасқан. Аумақтың микротопографиясы бойынша
тіктөртбұрыштың ішінде, оңтүстік-батыс жағында зәулім құрылыс орны көрініп
жатыр. Алаңның қалған орта бөлігінде әдеттегідей дөңгелек келетін опырынды
бар. Ол кезінде осы жердегі құдықтың орнында пайда болуы мүмкін. Бұл жер
телімінің кіре берісі алаңға қараған оңтүстік-шығыс бөлікте орналасқан.
Аталмыш құрылыстың тіктөртбұрыш келген орны солтүстік-шығыстан оңтүстік-
батысқа қарай созылып жатыр. Бұл жерде жалпы қалалық маңыздағы зәулім
ғимараттардың орналасқандығын жоғарыда айтылған нышандар бойынша (қаланың
оралық алаңында орналасуы, жорамалданып отырған михрабтың оңтүстік-батысқа
бағытталуы, күйдірілген кірпіштерден қаланған қабырғалар мен мұнара
орындарының бар болуы) шамалауға болады. Әлбетте бұл қалалық Жұма мешіттің
ғимараты болса керек. Мұнда Түркістан археологиялық экспедициясы (ТАЭ)
2001 ж. осы айтылған жорамалды растап шыққан бастапқы қазба жұмыстарын
жүргізді [23].
Бетінде күйдірілген кірпіш сынықтары мен қырлы сылақ қалдықтары
кездесетін тағы бір зәулім ғимараттың қирандыларын алаңның шығыс бөлігінен
байқауға болады. Төбенің аумағы – 100х100 м, пішіні төртбұрышты келген.
Шыңылтырлы қаптауыш тақташалардың көптеп кездесуіне қарағанда жазба
деректерде кездесетін айтулы медресе осы жерде орналасқан болса керек.
Аталмыш сәулет құрылысын консервациялау мен мұражайландыру мақсатымен
Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (ОҚКАЭ) 2004 ж. осы
жерде кең ауқымды қазба жұмыстарын жүргізген болатын.Қаланың айнала
төңірегінен 1400-1500 м шамасындағы радиус шеңберінде, түрлі тығыздықпен
орналасқан жекелеген үй-жайлардың орындары көрінеді. Жер телімінде бақша
дақылдары, жеміс ағаштары, жүзімдік және астық өсірілген. Бақша дақылдары
отырғызылған алаптар анық көрінеді. Жер телімдері мен мекен-жайлардан
тұратын жекелеген махаллаларды канал және одан бастау алатын арықтар
түріндегі суландыру жүйесі біріктіреді.Су қоймасының төңірегінде топтасқан
осындай төртбұрышты жер телімдерінде орналасқан бау-бақшалар Сол
жағалаулық Хорезмдегі Шахрлық пен Дәукескен төңіректерінде де кездеседі.
Бақшалардың көп болуы Жаңадариядағы ХVІІІ-ХІХ ғғ. түркімен қоныстарына тән
құбылыс [24]. Ең үлкен дегендері 150х110; 180х90 м өлшемінде келіп, 1,5 -
1,8 га дейінгі аумақты алып жатады. Орташа келген жеке қоныс-жайлардың
аумағы 1 га-ға дейін болса, ал кішілері 0,5 га жете қоймайды.Орташа қоныс-
жайлар көбірек кездеседі. Сауран ауылшаруашылық аумағының ұшақтан
түсірілген суреттерін сараптау негізінде жасалған алдын-ала есептеулерге
қарағанда қала маңында орналасқан жеке қоныс-жайлардың саны 350-ге жуық.
Қала дуалдарының солтүстігінде, солтүстік-батысы мен батысында олардың
тығыз шоғырлануы байқалады. Жер бетінен терілген материалдар (керамика,
тиын-тебендер) Сауран төңірегіндегі жеке қоныс-жайлардың өмір сүрген
уақыты XIII-XIV және XV-XVIII ғғ. екенін көсетеді.
Қамал дуалынын оңтүстік-шығыс мұнарасын шығысқа қарай 200-300 м
қашықтықта қаланың кейіңгі ортағасырлық зираты орналасқан. Шикі пахса
қабырғалардың қалдықтары айналдырыла қоршаған, ауданы 40-60х40-80 м
келетін төртбұрышты алаңқайларда моласы ортасына ойылып түскен төртқұлақ
түріндегі кішігірім зираттар, бейіт үстіне орнатылған жекелеген
мавзолейлердің қирандылары мен қарапайым мола төмпешіктері бар. Аталған
жер телімінде бейіт үстінен орнатылған сағаналар қирандыларының арасында
жергілікті халық Қарахан ата әулиенікі деп есептейтін кесене өзінің
көлемімен ерекшеленеді. Жергілікті аңыз-әфсаналарда бағзы замандарда
Сауран халқының малы ауыр кеселге (қарақан) шалдыққанда одан бақташылардың
бірі өзнің асатаяғы арқылы құтқарып қалған көрінеді. Кейіннен бұл бақташы
Қарақан ата аталып, әулиелер санатына енгізіледі. Жергілікті халық оны осы
зиратта жерленген деп есептейді де, зиратты әлі күнге дейін қастерлеп
келеді [25].
Жақында олар мұнда Қарақан ата әулие және қасиетті әулие сахаба
аруақтар жатыр деп жазылған тақтайшасы бар арка орнатты. Ақпар беруші
ауыл тұрғындарының Сауран әулиелерінің мағлұматтары өте қызықты. Д.
Есіркепов бұлар қаланың дәл қасында емес, бүкіл Сауран аумағында жерленген
жеті баб дегенді айтады. Бұлардың қатарына ол Саурандағы Қарақан атаны,
Қаратөбедегі Сәдуақас ата мен Жалаулы атаны, МАИ бекетінің солтүстігінде 1
шақырым жердегі Шала бақсыны, Сатымсай ауылының қасындағы зираттағы Момын
атаны, сондай-ақ Ақтөбе және 1 май ауылдарының маңындағы екі әулиені
жатқызады. Қ. Әбдешевтің сөзіне қарағанда, әңгіме Сауранның тоғыз бабы
жайлы болып отыр, бірақ бұлардың бейіттерінің орнын анық көрсете алмады
[26].
Қазақ халқының ауыз әдебиетінде Сайрам, Түркістан мен Отырардың
әулиелері туралы:
Сайрамда бар сансыз баб,
Түркістанда түмен баб,
Отырарда отыз баб,
Ең үлкені – Арыстанбаб
- деген қанатты сөздер айтылады.
Бұдан біз өзіміз сөз етіп отырған жағдайда да Сауран бабтары жайындағы
әңгіменің бір нұсқасымен кездесіп отырмыз деген ой туындайды. Сондай-ақ
Сауран өңірі халқы айтатын аңыз-әңгімелерде осында, қала төңірегінде
жерленген діни тұлғаларды дәріптеу, тіпті ортағасырлық Сауранның саяси
қайраткерлерін әз тұту (бұл орайда Ақорда билеушісі Сасы-Бұқаның Сауранда
жерленгенін еске алуға болады) сарындарының сақталуы да әбден мүмкін.
Уақыт өте келе нақты оқиғалар аңыз-әфсаналарға ұласып кеткендіктен,
зираттар кешенінің шынайы тарихын толық анықтау қиынға соғары да даусыз.
Соның өзінде де бұл зираттардың әлі күнге дейін қастер тұтылатыны бекер
емес, мұнда шынында да Сауранның атақты адамдары жатыр деп шамалауға
болады [27]. Сауран шаһарының зерттелуі жүз жыл бұрын басталып, қазір
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасында өзінің жалғасын табуда.
Бабалардың мұрасын балаларға аманат ету қазіргі ұрпақтың міндеті.
1.2 Шаһардың қысқаша тарихи очеркі
Тоғыз жолдың торабында орналасқан Сауран - Қазақстан және Орта Азия
территориясында үлкен саяси-экономикалық ықпалға ие болды. Ол көшпелілер
мен отырықшылар арасындағы шекара іспеттес болады.Х ғ. екінші жартысында
кимектер мен қыпшақтардың жекелеген топтары Түркістанның мұсылман
аймақтарының шекарасында тұрды. Араб географы Әл-Макдисидің (Х ғ.) айтуына
қарағанда, Сауран қаласы оғыздар мен кимектерге шекаралық бекініс болған
[28]. Деректемелер бойынша Сырдарияның төменгі және орта ағысындағы
қалалар Жанкент, Жент, Жуара, Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ және Сауран
оғыздардың иелігінде болған. Олардың негізгі тұрғындары жатақтар болған.
Махмұд Қашғаридің анықтамасы бойынша: Бұл қалаларда тұратын оғыздар басқа
жерлерге көшпейді, соғыспайды, жатақ, яғни елеусіз қалған жалқаулар деп
аталады [29].Ал монғол шапқыншылығынан кейін құрылған мемлекеттерде
Сырдарияның бойында орналасқан саяси-экономикалық, стратегиялық маңызы бар
қалаларды иелік ету үшін күрес жүріп, қалалар қолдан-қолға өтіп отырған.
Әсіресе, әмір Темір және оның мұрагерлері мен Жошы ұрпақтары арасындағы
қақтығыстар жиі болды. ХІV ғ. бастап Сауран Сырдария бойындағы басқа
қалалармен бірге Ақ Орданың құрамына кіреді. Сауран тіпті Ақ Орданың
астанасы да болған [30].XIV ғ. соңы – XV ғ. басында Қазақстан халқының
шаруашылық және саяси өміріне әмір Темірдің жаулап алушылық, тонаушылық
жорықтары зор қауіп төндірді. 1370 ж. Темір Мауараннахрда билікті басып
алды. Темірдің жеке-дара билік құрған 35 жылы (1370-1405 жж.) көрші
аймақтар мен елдерге жасаған басқыншылық, тонаушылық жорықтарға,
дүниежүзілік империя құру әрекеттеріне толы. Темірдің Орта Азияны
біріктіруі 18 жылға созылып, Қазақстан мен Қырғызстан аумағына – Шығыс
Дешті Қыпшаққа, Жетісуға және Тань-Шаньға тонаушылық жорықтарын жасады. Ол
өзінің семсерін өзінің ең жақын көршілері – Ақ Орда мен Моғолстанға
сілтеді. Олардың шаруашылық және саяси тәуелсіздігінің нығаюына кедерге
жасауға ұмтылған Темір 70-80-ші жылдарда бұл мемлекеттердің аумағына оннан
астам жорық жасады. Ақ Орда билеушілері мен Темір арасындағы соғыс
қимылдарына соңғысы себепкер болды. Алтын Орданың астанасы Сарайды жаулап
алуға қатысудан бас тартқаны үшін Орыс хан өлтірткен, Жошы ұрпағы Түй-Қожа
оғланның баласы Тоқтамыс Ақ Ордадан Темірге қашып барды. Орыс хан Алтын
Ордада болған кезде Темір өзінің солтүстіктегі көршісінің істеріне араласу
үшін қолайлы жағдайды пайдаланып, Тоқтамыстың Ақ Ордада орнығып алуы үшін
оған әскер берді. Сауран түбінде Тоқтамыспен шайқаста Орыс хан балаларының
бірі Құтлығ-Бұға қаза тапқанымен, Тоқтамыстың 1374-1375 жж. алғашқы
әрекеті сәтсіздікке ұшырады. Тоқтамысқа өзінің Самарқандтағы қамқоршысына
қашып баруына тура келді. Темірден тағы да әскер алып, Тоқтамыс Сауранға
дейін жетті, бірақ Орыс ханның үлкен ұлы Тоқтақия оны тағы да тас-талқан
етті. Темір Ақ Ордаға жорық жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет әскермен
жасақтады. Сол кезде, 1375-1376 жылғы қыста, Орыс хан Тоқтамысты қайтаруды
талап еткен және өзінің әскерінің Түркістан жеріне аяқ басқанын хабарлаған
елшісін жіберді. Оған жауап ретінде Темірдің өзі Сырдариядан өтіп,
әскерімен Отырар маңына орналасты. Орыс хан Сығанаққа жетіп тоқтады.
Алайда екі әскер осылайша бір-біріне жақындамай, аталған мекендерде 3 айға
жуық тұрды. Орыс хан Сығанақтан кеткеннен кейін әмір Темір Орыс ханның ұлы
Темір-Мәлік оғланның 10 мыңдық әскерін талқандады. Низам ад-дин Шами мен
Шараф ад-дин Йаздидің мәліметтеріне қарағанда, 1376 ж. Орыс хан қайтыс
болған. Көп ұзамай оның ұлы әрі мұрагері Тоқтақия қайтыс болды. Темір
Сауранда Тоқтамысты таққа отырғызып, оған бүкіл Дешті Қыпшақ патшалығы
мен әлі жаулап алынбаған Жошы ұлысын берді де, өзі Мауараннахрға
қайтты.Орыс ханның ұлы, Ақ Орданың жаңа ханы Темір-Мәлік (1376-1379жж.)
1377 ж. Сауранда Тоқтамысты талқандады. Темір өзінің әскер басыларымен
бірге Тоқтамысты Ақ Ордаға тағы да аттандырды. Тоқтамыс Ақ Орданың
астанасы Сығанақты басып алды. Темір Сығанақты қолдарынан шығарып алғанына
көнбеген Ақ Орда ханының қарсы қимылдарын қалт жібермей қадағалап, Темір-
Мәлікті талқандауға әмір берді. Мұны жүзеге асырған Тоқтамыс өзін Ақ
Орданың билеушісі деп есептеді. Ақ Орданың көптеген әмірлері оның жағына
өтті. 1391 ж. 21-қаңтарда Темір Дешті Қыпшаққа 200 мың әскермен жорыққа
шықты. Отырардан, Ясыдан, Қарашықтан, Саураннан өтіп, сәуір айында әскері
Сарысуға жетіп, Ұлытауға жақындады. Бұдан кейін Темірдің жолы Жыланшық,
Тобыл, Сақмар, Орал өзендері арқылы өтті. Тоқтамыс әскеріне Құндызша деген
жерде жетті. 1391 ж. 18-маусымда сол жерде шайқас болып, онда Тоқтамыс
жеңіліс тапты [31]. Ақ Орда мемлекетінің экономикалық, әкімшілік, мәдени
өмірінің орталықтары болған оңтүстіктегі Отырар, Сауран, Түркістан, Сайрам
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 САУРАН ШАҺАРЫНЫҢ ТАРИХИ-АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ 8
1.1 Сауран шаһарының жазба деректері және археологиялық зерттелу
тарихы 8
1.2 Шаһардың қысқаша тарихи очеркі 16
2 САУРАН ШАҺАРЫНЫҢ МӘДЕНИ МҰРА МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША23
ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Саурандағы сәулеткерлік (мұсылмандық) ғимараттардың 23
зерттелуі ... ... ... ... ... ...
2.2 Сауран шаһарының суландыру жүйелері 46
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
МАЗМҰНЫ
Көкше Академиясы
Таспаев Ақан
Кейінгі ортағасырлық Сауран шаһары (XIV-XVІІІ ғғ)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тарих-5В011400 мамандығы бойынша
Көкшетау, 2014 ж
Көкше академиясы
Гуманитарлық-педагогикалық департаменті
Қорғауға жіберілді
___________________
Департамент директоры
Молғаждаров Қ. К
(Т. А. Ә. А.)
_____________ 20__ж.
Кейінгі ортағасырлық Сауран шаһары (XIV-XVІІІ ғғ)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400-Тарих мамандығы
Орындаған: Т.Ақан
Жетекші:
Байтлеу Д.т.ғ.к
доцент
Көкшетау, 2014 ж
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Сырдың Сауран шаһары ― қазақтың інжу-гауһары
демекші, осыдан мың жыл бұрын бой көтерген Сауран шаһарының әскери-
стратегиялық, сауда-экономикалық және тарихи-мәдени орталық ретінде Қазақ
хандығының тарихында, жалпы Орта Азия өңірінде маңызы зор болғандығы шәк
келтірмейді.Cауран шаһарының құландысы Түркістан қаласынан солтүстік-
батысқа қарай 40 км жерде орналасқан. Бүкіл Орта Азиялық қалаларға тән
Сауран да екінші рет орнын ауыстырады: VI – XII ғғ. ол қазіргі орнынан 3 км
жердегі Қаратөбе қала жұртында болса, монғол шапқыншылығынан кейін Сауран
өз атауын сақтай отырып жаңа орынға көшіп XIII – XVIII ғғ. аралығында
тіршілік етеді. Сауран жазба деректерінде Х ғ. атала бастайды. Ал-Макдиси
Сауранның 7 қатар қабырғамен қоршалған үлкен қала екендігін атап өтеді. Ал
Михман-наме-йи Бұхараның авторы Фазлаллах ибн Рубихан Исфагани ерте
көктемде Сығанақтан Сабрамға барғанда өзінің шаршағанына қарамастан
Түркістан даласының көркіне тәнті болады. 1514-1515 жж. аралығында Сауран
шаһарынада өмір сүрген тәжік ақыны Зайнаддин Васифи 1598 ж. қаланы басып
алмақшы болған Абдаллах ханның әскери жорығын суреттеп былай деп жазған:
Сауран қамалы - өте берік бекітілген қорған, оның мықты және күшті қамал
болғандығы соншалықты, тағдыр тәлкегінің қолы оның қорғанының түбіне жетіп
көрген емес, және көктегі аспанның өзі де әлем жерінің төрттен бірінде
мұндай берік қамал көрген емес. Оның биіктігі соншалықты, күннің көзі де
одан асып көрген емес. Қамалдың беріктілігі соншалықты, оның мұнаралыры мен
дуалын қирату ешкімнің ойына да кіріп шықпайды.Монғол шапқыншылығынан
кейін жаңа орында бой көтерген Сауран жүз жылдай уақыт өткеннен кейін қайта
гүлденіп шыға келеді. Осындай берік қамалды иелену кез-келген қолбасшының
арманы болды, сондықтан Сауран шаһары үшін билеуші әулеттер арасында үнемі
қиян-кескі күрес жүріп жатты. Қала бірде құлдырап, бірде шарықтап қолдан-
қолға өтіп отырды.
Сауран шаһары XIV ғ. бірінші жарытсында қазақ халқының этнос ретінде
қалыптасуының алғашқы саяси ұйытқысы болып саналатын Ақ Орданың астанасы
болады. Мұнда 1320 ж. дүниеден өткен Ақ Орда билеушісі Сасы-Бұқа жерленген.
Ал оның баласы Ерзен хан Сауранда медресе, ханака, мешіт ғимараттарын
салдыртқан көрінеді. XV ғ. 80-ші жылдарында қазақтың тұңғыш хандарының бірі
Жәнібектің баласы Иренші сұлтан осы Сауран шаһарын билеген. Демек, Сауран
қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын ортағасырлық қалалардың бірі
болып табылады.Жоғарыда атап өткен Васифи сонымен қатар қаланың аса бір
керемет құрылысы - әлем ғажайыптарының біріне теңеген екі шайқалмалы
мұнаралары бар медресе туралы хабарлайды. Осы өңірде саяси және мәдени
орталық болған аты әлемге таралған Сауран шаһары туралы қалам тартпай
кеткен ақын, жазушы болмады. Жазба деректермен қатар қала туралы мағлұмат
қазақ халқының ауыз әдебиетінде де кездеседі. Асан қайғы бабамыз Жер ұйықты
іздеп қазақтың кең байтақ даласын аралап жүргенінде Желмаясының басын
Сауранға да бұрғаны туралы дерек бар. Қаланы көрген соң: Әттеген-ай,
қорғанды ай тақырдың бетіне, шөлстанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан
суы жоқ, жайқалып тұрған нуы жоқ – түбі тұрақты қала бола алмас, - деп
толғаған екен әйгілі абыз7Сауран – Қазақстандағы қорған дуалдары неғұрлым
толық қалпында сақталған әйгелі ортағасырлық қалалардың бірі. Қала
аумағының пішіні сопақ алаңқай түрінде келеді. Ол солтүстік-шығыстан
оңтүстік-батыс бағытымен 800 м, солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай
500 м ұзынынан созылып жатыр. Қала аумағы айналасындағы тегістіктен 2-2,5 м
биіктікте орналасқан. Ол өзінің осы бірегейлігімен көптеген зерттеушілердің
қызығушылығын тудырды. Дегенмен, зерттеу жұмыстары өте баяу жүріп жатты.
Егер ешқандай шара қолданылмаса қаланың сақталған дуалдарының құланыдысы
шамамен он жылдан кейін жермен-жексен болып, келер ұрпаққа жетпес еді.
Сондықтан Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында Сауран шаһарын жан-
жақты зерттеу және қалпына келтіру іс-шаралары жүзеге асырылуда. 2004 ж.
бастап төрт жыл ішінде жүргізілген қазба жұмыстар нәтижесінде қала
аумағында шайқалмалы мұнаралары бар медресе, жұма мешіт, айт (намазгох)
мешіті, ханака сияқты мұсылмандық ғимараттар және қаланың солтүстік-шығыс
қақпасы ашылып қаланың зерттеу тарихына тың мәлеметтерді қосуда. Қазылған
ғимараттар өздерінің бастапқы жобасын көпшілік жағдайда сақтаған. Олар
негізінен күйдірілген кірпіштерден тұрғызылған. Құрылыстардың көптеген
құландылары олардың бастапқы төбежабындары қандай болғандығын шамалауға
мүмкіндік береді.Мәдени мұра бағдарламасының мақсаты - орта ғасырларда
Дала мәдениеті мен Орталық Азия қалаларының мәдениеті түйіскен жерде
орналасқан сауда-саттық айлағы, әрі Ұлы Жібек Жолы бойындағы маңызды
торап ретінде Қазақстан тарихында алаты орны ерекше Сауран шаһарын
ұрпақтары мақтан ететін, саяхатшы-туристтер қызықтайтын аспан астындағы
қала-мұражайға айналдыру. Аспан астындағы мұражай жасауға Сауранның толық
мүмкіндігі бар.
Зерттеудің нысаны. Сауран қала жұртының зерттелуі осыдан жүз жыл
бұрын басталды. Қала туралы алғашқы мәліметтерді П.И. Лерх шығармаларында,
П.И. Пашиноның жол жазбаларынан алуға болады. Олар қаланың дуалдары, әлі
сол кезде тұрған мұнаралардың сақталғандығы мен медресе қирандысы туралы
толық суреттеп жазып кеткен. П.И. Пашино мұнараларды суретке де түсірген.
Қалада алғашқы арнайы археологиялық зерттеулер ХХ ғ. 40-шы жылдарының
соңында А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық
экспедицисы жүргізген болатын. Ескерткіштің көзмөлшермен жасалған сызбасы
және жинақталған материалдар негізінде қаланың өмір сүрген уақыт межесі
ұсынылды. Қазақстан аумағында Сауран өңірінен басқа ешқай жерде
кездеспейтін суландыру жүйелерін, яғни кәріздерді зерттеу 60-шы жылдардың
соңында басталады. 1986-1988 жж. В.А. Грошев Оңтүстік Қазақстан кешенді
археологиялық экспедиция құрамында Сауран кәріздерін археологиялық
тұрғыдан зерттеу мақсатымен далалық жұмыстарын бастайды. Ол кәріздердің үш
сызығын байқап және алынған мәліметтер негізінде оларды бір өте ірі жүйенің
үш сызығы болуы мүмкін деп топшалайды.
Зерттеу пәні. Дипломдық жұмысты жазу негізінде Білім және Ғылым
министрлігі рұқсатымен жарыққа шыққан тарихи кітаптарды, ғылыми
зерттеулер, газет-журналдар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Берілген диплом жұмысының мақсаты соңғы
жылдар жүргізіліп жатқан Мәдени мұра мемелекеттік бағдарламасы аясында
аударылып, қайта тұжырымдалып жазылған Қазақстан тарихына байланысты
жазылған жазба деректерді пайдалана отырып Сауран шаһарының кейінгі
ортағасырдағы тарихи орны мен маңызын пайымдау.
Зepттeудiң мiндeттepi. Қаланың жұртында жүргізілген археологиялық
зерттеулердің қорытындыларын пайдалана отырып, Сауран шаһарының маңызын тың
материалдар неізінде қайта сараптау.
Дипломдық жұмысты жазудың теориялық және әдіснамалық негіздері.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері ретінде қазіргі таңда
әдістемелік басылымда шығып отырған және қоғамдағы ғылым саласының
әдістеріне тоқталдым Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізіп, егемендігімізді
жариялауы өзіндік бір әдіснамалық негізге жол ашты. Яғни тарихи
зерттеулерге жаңа теориялық, әдістемелік негіз қаланды. Тарих ғылымы
біршама өзгерістерді бастан кешіргенімен түбегейлі реформалардан тыс қалды.
Соның нәтижесінде қазақстандық тарих ғылымы қазіргі кезде теориялық -
әдістемелік тұрғыдағы дағдарыстан шыға алмай отыр. Оны ұлттық
жарияланымдардың материалдары дәйектейді.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу тақырыбына қатысты тарихшылардың
зерттеулері мен ғылыми-теориялық әдебиеттеріне талдау жасау және олардың
зерттеу әдістерін қолдану.
Ғылыми жаңалығы. Соңғы жылдардағы Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде қала
тарихына қатысты жаңа тың мағлұматтар жинақталды. Ал археологиялық-
топографиялық зерттеулерді жазба деректердегі мағлұматтармен салыстыру
нәтижесінде кейінгі ортағасырық Сауран туралы К.М. Байпақов пен Е.А.
Смағұлов неғұрлым егжей-тегжейлі түсінік берді.2004 ж. бастап К.М. Байпақов
жетекшілік еткен ОҚКАЭ мен Е.А. Смағұлов жеткешілік еткен Түркістанның
археологиялық экспедициясы және Түркістанның Қазақ-Түрік халықаралық
университетінің Тұран археологиялық экспедициясын басқарған М. Елеуов
Сауран шаһарының орнында қазба жұмыстарын жүргізді. 2009 ж. Еуразия Ұлттық
Университетінің Еуразиялық зерттеулер кафедрасының мамандары да, атап
айтқанда, Д.А. Талеев Сауранда жеке қазба жұмысын жүргізуде. Сауранда осы
төрт жылдан бері жүргізіліп келе жатқан қазба жұмыстарының барысында ірі
шаһарларға тән бір топ рухани және мәдени ғимараттар – жұма мешіті, екі
медресе, айт мешіті және ханака, қаланың негізгі қорғаныс құрылысы, бас
қақпа, оның екі қапталындағы дөңгелек мұнаралар мен аспалы көпірдің орны
ашылды. Қазылған ғимараттар өздерінің бастапқы жобасын неғұрлым сақтап
қалған. Олар негізінен күйдірілген кірпіштерден тұрғызылған. Құрылыстардың
көптеген құландылары олардың бастапқы төбежабындары қандай болғандығын
шамалауға мүмкіндік береді. Қаланың солтүстік-шығыс қабырғасында орналасқан
бас қақпаның орнында профессор М. Елеуовтың жетекшілігімен қазба жұмыстыры
жүргізілуде. Үш жылдан бері жүргізіліп келе жатқан зерттеудің нәтижесінде
қаланың топографиясы мен қорғаныс құрылыстарына, тіпті шаһардың тарихына
қатысты мол мәліметтер алынды. Солтүстік-шығыс қақпадан басталатын бас
көшенің сол жақ бетінде кезінде тәжік жазушысы Зайнаддин Васифи сипаттап
кеткен екі мұнаралы медресенің орны аршылды. 2009-2010 жж. С. Ақылбек
жүргізген қазбаларының нәтижесінде нақ сол медресе екені нақты анықталды.
Осының барлығын ескере отырып, қалпына келтіру жұмыстары жүргізілген күнде
ашық аспандағы керемет мұражай шығары анық.Сауран шаһары өзінің қазіргі
уақытқа дейін сақталған биік дуалдарымен, тұрғын үйлер және қоғамдық
құрылыстар қирандысымен, өзінің бірегей кәріздерімен, қала маңындағы
құрылыс және ежелгі егістіктерінің қалдықтарымен Қазақстанның ең бір құнды
археологиялық және архетиктуралық ескерткіштердің бірі. Бұл – Қазақстан
және Орта Азия халықтары ата-бабаларының еңбек ету және мәдени өмірінің
өзіндік бір мұражайы. Сол аспан астындағы мұражайды уақыттың қатал жоюына
қалдырмай келер ұрпаққа жеткізу қазіргі аға буынның парызы.
Тәжірбиелік мәні. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы ретінде жаңа
материалдарды оқып меңгеру және жұмыстың теориялық маңызы болып табылады
Дипломдық жұмыcтың құpылымы мeн көлeмi. Дипломдық жұмыc кipicпeдeн,
екі бөлiмнeн, қоpытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн жәнe
қоcымшaдaн тұpaды.
1 САУРАН ШАҺАРЫНЫҢ ТАРИХИ-АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Сауран шаһарының жазба деректері және археологиялық зерттелу
тарихы
Сауран ― Сырдарияның орта ағысындағы жазба деректерден белгілі
ортағасырлық қала. Бастапқы атын сақтап қалған шаһардың қираған орны
қазіргі Түркістан қаласынан солтүстік-бастысқа қарай 40 км жерде
орналасқан. Қаланың алғашқы рет тарихи деректерде кездесуі Х ғ. тұсына
тура келеді. Атақты араб географы әл-Макдиси Сауранды былайша суреттеген:
Сауран (Савран, Сабран) – бірінен кейін бірі бой көтерген жеті дуалмен
қоршалған үлкен қала, рабады бар. Бас мешіт қаланың ішінде орналасқан. Ол
оғыздар мен қимақтарға қарсы шекаралық бекініс[1].Ибн әл-Асир және Якут
Сауранды Оңтүстік Қазақстанның ірі мәдени, сауда, қолөнер орталығы деп
атап кетеді [2].ХІІІ ғ. ортасында Сырдарияның орта ағысы арқылы өткен
армян патшасы Гетум Сауранды Савран деген атпен Сығанақ (Сгнах), Харчук
(Қарашық), Асон (Яссы) қалаларымен қатар атаған [3].Махмұт Қашғари өзінің
Диуани лұғат ат-Түрікінде (ХІ ғ.) Сабран – оғыз шаһарларының бірінің
атауы деп келтіреді. Ал ибн Хаукаль Сауранды оғыздар бейбіт келісімдер
жасау үшін және бейбіт кезде сауда жасау үшін жиналатын бекіністелген қала
ретінде суреттейді. Әл-Истархи бойынша қалада соғыс болмайды екен,
сондықтан ол өте бай болған [4].
ХIV ғ. бірінші жартысында, Жошы әулетінің билеушілері тұсында Сауран
Ақ Орданың астанасы болған. 1320 ж. дүниеден озған Ақ Орданың билеушісі
Сасы-Бұқа осы қалада жерленген. Му'ин ад-дин Натанзи Ақ Орда хандарының
бірі Ерзеннің Сығанақты көркейтіп, Отырарда, Сауранда, Жентте,
Баршынкентте біраз үйлер салғаның хабарлайды [5]. Мұнан кейін де Сауран
астаналық қала болып қала берген, ХV ғ. 80-жылдарында қазақтың тұңғыш
хандарының бірі Жәнібектің баласы Иренші сұлтан биледі.Фазлаллах ибн
Рузбихан, 1457 ж. Хундже қаласында туған, Мұхаммед Шайбани ханның
тарихшысы болады. Ол 1509 ж. құнды тарихи-әдеби туынды – Бұхар қонағының
жазбасын (Михман-нама-йи Бухара) жазады. Бұл еңбекте Қазақстан мен Орта
Азияның көшпелі халықтарың әлеуметтік-экономикалық өмірінің жан-жақты
суреттейтін көптеген мәліметтер бар. Осы еңбегінде Рузбихан ХVІ ғ.
Сауранды суреттей келіп, былай дейді: ...таң қаларлық сүйкімді қала. Ол
ашық, тегіс далаға салынған. Қала көңілді, жарық, ауасы жайлы, жұмсақ,
жанға қуаныш пен күш береді... бүкіл аумағында көз тартатын әртүрлі әсем
ағаштар өсіп тұр. Қаланы биік қамал қоршаған... ал оның сыртында ор
қазылған [6].
Сауран туралы құнды деректер осы қалада 1514-1515 жылдар аралығында
өмір сүрген ақын, жазушы Васифидің шығармаларында кездеседі. Ол қаланың
аса бір керемет құрылысы – екі шайқалмалы мұнарасы бар медресе туралы
хабарлайды: Оның айванының үстінде көркімен ізгі нұр таратып тұрған екі
зәулім мұнара орнатылған. Сол мұнаралардың гүлдестесінде шынжырлар
бекітілген, ал әрбір мұнаралардың күмбездердің астына бөрене қойылған.
Егерде кімде-кім бөренені күшпен қозғалтатын болса, шыңжырлар теңселеді де
көрші мұнарада тұрған адамға мұнара құлап бара жатқандай көрінеді. Бұл -
әлем ғажайыптарының бірі [7].Шығыстың сәулетөнерінде тербеліп тұратын
мұнаралар неғұрлым ерте уақытта да болған, мысалы, Аштарджандағы (Иран)
мешіттерді айтуға болады. Иіндерге орнатылған мұнаралы қасбет үлгісі
Иран мен Азербайжанның сақталған ескерткіштері бойынша мәлім. Алайда,
Сауран медресесі қасбетіне Темір тұсындағы Шығыстың сәулетөнері мектебінің
құрылыстары, бәлкім, Самарқанд ғимараттары сәулеттік үлгі болуы мүмкін
[8]. Васифи сонымен қатар Қазақстан үшін әдеттен тыс көрінетін жерасты
суларын сыртқа шығаратын жерасты галереясы – Сауранның кәрізді суландыру
жүйесі туралы: Мұндай құрылысты әлемді жермен және теңізбен аралап шыққан
адамдар көрген емес. Оны салуға 200 үндістандық құлдар қатысқан.
Кәріздердің қайнары Саураннан бір фарсах жерде орналасқан; оның үстіне
қамал салынған. Қамалдың ішінен тереңдігі 200 кез құдық қазылған. Жер
бетінен суға дейін 50 кез, ал құдықтағы судың діңгегі (тереңдігі) 150 кез
болған. Суды өгіз күшімен іске қосылатын шығыр арқылы көтерген. Кәріз
бастауында су қойма жайғасқан. Кәріздердің бірінен суарылатын жер
телімінде бау-бақшасы, жүзімдігі және шаруашылық құрылыстары бар жер
иелігі орналасқан, ол шарбақпен қоршалған [9].Ортағасырлық Сауран сол
заманның мықты бекінісі болған қала, оның бекініс жүйесіне замандастары
ерекше көніл бөліп, ол туралы қызыға жазған. Мәселен, Хафиз Таныштың
айтуына қарағанда, қорғаныс жүйесі мықты, сумен, азық-түлікпен, қару-
жарақпен жеткілікті түрде қамтамасыз етілген Сауран қаласы бірнеше ай бойы
қорғана алатын болған. Оның айтуынша, Сауранның қорғаныс жүйесіне қамал,
оның мұнаралары, қорғаныс жалы және ор кірген. Сауран қамалының
мықтылығы, күштілігі соншалықты, тағдырдың қолы оның іргесінің жалына
ешқашан жеткен емес және көк аспан жер бетінде мұндай бекіністелген басқа
қаланы көрген емес. Оның биіктігі соншалықты, күн сәулесі оның жалына
ешқашан жетпеді және мықтылығы сондай, ешкімге оның мұнаралары мен
қабырғаларын бұзу туралы ой келмеді [10]. 1598 ж. Абдаллах-ханның
әскерлері қаланы қоршаған кезде Бұхарадан тас атқыш қондырғылар
жеткізіледі. Ауыр тастар атып, бекініс тұрғындарының үйлерін,
құрылыстарды және құдық шегендерін қиратқан [11], - деп хабарлайды Хафиз
Таныш. Солар арқылы қала ішіндегі тұрғын үйлер мен құдық шегендері
қиратылады. Қамал дуалдарының іргесі үңгіліп, оған ордағы су жіберіледі,
бірақ соған қарамастан қамал көп уақыт қорғанады. Сауранды адамдар XVIII
ғ. ортасына дейін мекендеп, қала тіршілігі де сол тұсқа дейін жалғасты.
Бұл кезде қала Түркістан маңындағы шағын мекенге айналған еді [12]. Бір
кездері өзінің қуаттылығымен дүркіреп тұрған қаланың тағдыры осымен
аяқталды.
Сауран қаласын зерттеу бұдан жүз жылдан астам уақыт бұрын басталды. Ол
П.И. Лерх шығармаларында, П.И. Пашиноның жол жазбаларында, А.И.
Федченконың есептерінде аталып өтеді.П.И. Пашино Сауран құландысын былай
суреттеп кетеді: Келесі бекет Сауран. Мұнда біз түнде келдік сондықтан
мен не Сауран құландыларын, не мұннан 50 верст жерден көрінетін Әзірет-
сұлтан мешітін көре алмадым; бірақ мен Сауран құландысы жайлы кейбір
жайтты айта алам, өйткені қайтар жолда оларды қарадым. Сауран шеңберде 2,5
версты алады, дұрыс емес төрт бұрыш түріндегі қабырға және ормен
қоршалған. Орды әртүрлі арам шөп басып кеткен, ал қабырғалары құлап
қалған. Қалдықтар бойынша оның биіктігі төрт сажень, негізіндегі қалыңдық
6 аршин, ал үстіне қарай 2 футқа дейін тарылған. Бүкіл қабырға шикі
кірпіштен тұрғызылған, кейбір жерлерінде жабайы тас кездеседі, бірақ сирек
қақпа маңайында және негізіне жақын жерде. Қамалдың іші қоқыс, құм, тас
басқан төбелерден тұрады; қоқыста қыш ыдыстың көптеген сынықтары көрінеді.
Солтүстікке қарай арасы 3 сажень болатын екі мұнара орналасқан,
минареттерінің биіктігі 15 сажень, диаметрі 6 аршин. Екі мұнара да тігінен
200 қатар күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Екеуінің де ішінде айналмалы,
жақсы қатарланған баспалдақ бар. Бір минареттің үстінгі жағы сынған, ал
екіншісі көгілдір, алтын жалатылған оюмен өрнектелген. Мүмкін бұл өрнек
қандай да бір жазудан тұратын шығар, бірақ мен оларды байқай алмадым,
өйткені ымырт түсіп кетті [13].
П.И. Лерх те 1867 ж. Түркістан аймағына сапарында Сауранның атақты
шайқалмалы мұнаралары жайлы сөз етеді: Бір мұнара 1867 ж. көктемде құлап
қалыпты. Дегенмен, екінші мұнара да көп ұзамай құлауы мүмкін, өйткені
қырғыздар (қазақтар) оның астынғы бөлігінің кірпіштерін қамал маңында
орналасқан зиратқа тасып бітіруде. Қажетті мөлшерде жұмысшыларды жинай
алмаған П.И. Лерх шағын қазбамен ғана шектеледі. А.П.Федченко соңғы
уақытқа дейін Сауран құландысында қалалық ғимараттардан сақталған әйгілі
мұнараларды Әмір Темір, аңыз бойынша, әйелдерге кіруге тыйым салынған
Әзіретті алыстан болса да көргісі келген өзінің қыздарына арнап салған
дейді [14].Ортағасырлық Сауран қаласында археологиялық зерттеу жұмыстарын
ХХ ғ. 40-жылдарының соңында А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы жүргізген. Экспедиция қаланың жобасын түсіріп,
жинақталған деректердің негізінде оның өмір сүрген уақыты жайлы болжам
жасаған [15]. Сауранның орналасқан жері, баламалануы зерттеушілер арасында
талас тудырып отырған мәселелердің бірі. XIII-XVIII ғ.ғ. кезіндегі Сауран
қаласының орналасқан жері, оның баламалануы мәселесі дұрыс шешілген, оған
Сауранның қазіргі орны сәйкес келеді. Ал монғол шапқыншылығына дейінгі
қаланың орналасқан жері ұзақ уақыт бойы анықталмай келді. Мәселенің бәрі
Сауранның XIII-XVIII ғғ. өмір сүргені мен қаладан ХІІ ғ. ертерек кезеңдегі
материалдардың кездеспейтіндігінен өрбіді. Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясының мүшелері Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич оны
Сырдарияның сол жағалауынан іздеуді ұсынды. Кезінде К.М. Байпақов
Мейрамтөбені монғол шапқыншылығына дейінгі Сауранға балаған еді. Ол өзінің
ұсынысын бұл жерде I-XIII ғғ. сәйкес келетін мәдениет қабатының
кездесетінімен және қаланың топографиялық ерекшеліктерімен дәлелдеген
болатын [16].Орта Азиядағы қала мәдениеті тарихында өзге жерде кездесе
бермейтін өзіндік ерекшеліктері жиі қайталанып отырады. Көпшілік қалардың
белгілі бір уақыт ішінде орынын өзгертіп, кейде, тіпті атын ауыстырып
отыру дәстүрі мұнда әркез қайталанып отыратын құбылыс. Ташкент пен
Самарқанд секілді әйгілі қалалар өзінің тарихында атын бірнеше рет
өзгертіп, орнын басқа жерге ауыстарған. Жаугершілік заманда талқандалып,
қатты қираған қалалар артынан тіршілігін қайта жалғастырған кезде іргесін
ауыстырып, басқа атпен аталған. Мысалы Маракан, Афрасияб, Самаркан бір
қаланың (Самарқанның) әр түрлі кезеңдегі атауы. Олардың қираған орындары
қазіргі Самарқанның маңында және ішінде бөлек-бөлек сақталған. Ал Мерв,
Аксикент, Термез секілді бірсыпыра қалалар мыңдаған жылдар барысында
орындарын бірнеше рет ауыстырып, көпшілік жағдайда бастапқы атын сақтап
қалған. Мысалы, Мерв қаласы өзінің қалыптасқан уақытынан бастап, монғол
шапқыншылығына дейінгі аралықта Маргуш, Маргиандық Александрия, Марув
деген аттармен орнын ауыстырған. Темір дәуірінен бастап жаңа заманға дейін
Мерв атымен тағы да үш рет орнын ауыстырыпты. Жазба деректер мен
археологиялық зерттеу нәтижелері қалалардың бір атпен қоныс ауыстаруы
тұрғындардың көнерген қаланы (немесе шапқыншылық кезінде қираған қаланы)
өз еркімен тастап, жаңа қаланың іргесін басқа жерден көтерген кезде оның
бастапқы атын өздерімен бірге ала кетіп, жаңа қалаға қайта бергендігін
көрсетеді.Дәл осындай ерекшеліктер Қазақстан қалаларының тарихында да
кездеседі. Олардың қатарына Түркістан, Сауран, Отырар, Сайрам, Тараз,
Жанкент т.б. қаларды жатқызуға болады. Осы қалалардың бірсыпырасы бір
жерде тұрып, атын бірнеше рет ауыстырса, енді бірсыпырасы орнын бірнеше
рет ауыстырып, бір атын сақтап қалған. Мысалы, Сауран, Жанкент қалалары
тарихи орындарын бірнеше рет ауыстырып, алғашқы атын сақтаған [17]. Монғол
дәуіріне дейінгі Сауранның орнын анықтауға оның төңіріндегі қалаларды
мұқият зерттеу нәтижесінде қол жеткізілді. Сауранның шығысында, 3 шақырым
қашықтықта Қаратөбе қалашығы орналасқан. Зерттеушілер оның өмір сүрген
уақытын алғашқыда I-VI ғғ. деп белгілеп келді [18]. Бірақ жаңа зерттеулер
нәтижесінде Қаратөбенің І-ХІІ ғғ. аралығында өмір сүргені анықталды. Қала
жұртында алдын ала жүргізілген археологиялық зерттеу нәтижесінде оның
жоғарғы мәдени қабатын мерзімделді, белсенді қалалық өмірдің жоғарғы
шекарасы ХІІ-ХІІІ ғғ. Бұл мерзімдеме Сауранның ішіндегі төменгі қабаттың
мерзімделуімен сәйкес келеді [19]. Қала жұртынан ХІ-ХІІ ғғ. тән, ақ
ангобтың үстінен жылтыр сырлы, сонымен қатар жасыл, қызыл және қоңыр түсті
жылтыр бояумен сырланған дәстүрлі керамика жиынтығы алынды. Қаратөбе
рабадының батыс бөлігінде пеш орындары, боқат қалдықтары, ақаулы өнімдері
бар керамикалық өндіріс орындарының іздері анықталды. Қаланың топографиясы
дамыған ортағасырлық қалаларға тән келетін белгілермен ерекшеленеді. Мұнда
әдетте қала топографиясында кездесетін цитадель, шахристан және рабад
орындары байқалады. Дегенмен де Қаратөбені Сауранмен байланыстырудағы ең
салмақты дәлел - Қаратөбе рабадының айналасында бірнеше қатардан тұратын
қамал дуалдары қалдықтарының барлығында болып отыр. Оның сыртқы дуалы
орталық үйінділерден 1-1,5 шақырым аралықта орналасқан. Сыртқы дуалының
контуры диаметрі 1900-1200 м және ауданы шамамен 3 км² болатын дұрыс
шеңбер. Дуал аэрофотоснимоктен жақсы көрінеді. Дуал периметрі бойынша
бекіністік бақылау мұнаралары жоқ сияқты. Дегенмен дуалдардың жергілікті
жер бедерінің ерекшілігіне байланыссыз тік бұрыш бойынша бұрылыстар бар.
Ол жерлерде маңызды жерлерді қорғау үшін мұнаралар тұрғызылған болу керек.
Ішкі аумақта кем дегенде тағы да екі қамал дуалының орындары байқалады.
Сауранды суреттеген ортағасырлық тарихшылар, оның бекіністері туралы сөз
еткен жағдайда қаланы айналдыра қоршаған жеті қатар қамал дуалдары туралы
жазып кеткенін жоғарыда айттық. Қалай дегенмен Қаратөбе қалашығының
топографиясынан осы қамал дуалдарының орындарын көруге болады [20]. Сыртқы
дуалдардың ішіндегі кеңістік территориясының кейбір жерлерінде ғана
құрылыстар тығыз салынған, әсірісе, батыс бөлігінде. Мәдени қабат бүкіл
ішкі алаңның шамамен төрттен бір бөлігін алып жатыр. Қалған
территориясында құрылыстар ондай тығыз салынбаған. Ол территория арқылы
солтүстік жақтан екі шағын өзендер ағып өтті. Батыс өзен қаланың ішінде
бірнеше торапталған арналарға айналады. Өзен арналарының территориясының
ортасында тығыз құрылысты қала орналасқан. Бұл жер төрт бұрышты болып
келеді, бұрыштары дүниенің төрт тарабына бағытталған, жақтарының ұзындығы
шамамен 550 м және ауданы 0,3 км². Бұл жердің ортасында қала жұртының
орталығы (цитадель) орналасқан. Оның ауданы 340х380 м, орналасқан төрт
бұрышты төбеден биіктігі 6-8 м. Сонымен, қазір Қаратөбеде үш бекіністік
дуалды анық көруге болады. Сыртқы қабырғаның ауданы 3 км² және жалпы
ұзындығы 3 км. Ішкі қала ұзындығы 2200 м болатын дуалмен шектелген. Ал
цитадельді ұзындығы шамамен 1000 м болатын дуал қоршады. Жоғарыда
айтылғандай, Қаратөбеде белсенді қалалық өмірдің жоғарғы шекарасы – ХІІ ғ.
Олай болса, қала жұртының сипатталған топографиясы ІХ-ХІІ ғғ., яғни
саманид және қараханид уақытындағы қаланы суреттейді [21].
Сонымен, VI-XII ғғ. сәйкес келетін Сауран қаласы Қаратөбе қала
жұртында орналасып, XIII-XVIII ғғ. Сауран жаңа жерде бой көтерген болып
шығады. Оған қазіргі таңда осы атпен белгілі қала жұрты сәйкес келетін.
Соңғы жылдардағы Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы бойынша
жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде қала тарихына қатысты жаңа тың
мағлұматтар жинақталды. Ал археологиялық-топографиялық зерттеулерді жазба
деректердегі мағлұматтармен салыстыру нәтижесінде кейінгі ортағасырық
Сауран туралы К.М. Байпақов пен Е.А. Смағұлов неғұрлым егжей-тегжейлі
түсінік берді.Қаланың ұшақтан түсірген суреттерін, топографиялық сызбалары
мен көзбен шолу материалдарын салыстыра отырып, қала жұртына төменгідей
сипаттама беруге болады.Сауран қала жұрты уақыт тоздыруының әсерінен 3-6 м
биіктікте сақталынған қамал дуалдарымен қоршалып жатыр. Қала аумағының
пішіні сопақ алаңқай түрінде келеді. Ол солтүстік-шығыстан оңтүстік-батыс
бағытымен 800 м, солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 500 м ұзынынан
созылып жатыр. Қала аумағы айналасындағы тегістіктен 2-2,5 м биіктікте
орналасқан. Қаланың қамал дуалдары биіктігі 2-3 м келетін стилобаттың
үстінен бой көтерген. Көзбен шолу барысында қамал дуалдары екі құрылыс
кезеңін бастан өткергендігі анықталды. Алғашқы дуал (1-ші кезең) белгілі
бір уақытта тиянақты жөндеуден (2-ші кезең) өткен болып отыр. Жөндеу
жұмыстарының іздері дуалдың жақсы сақталған бөліктерінде айқын
байқалады.Қаланың бастапқы дуалы, сірә, сүйір күмбез тәрізді кертпе
жақтаулы болған. Кей тұстарда ол дуалдың кейінгі қаланған қабатынан
байқалады. Бұл дуалдың үсті сарбаздар еркін жүріп оқ ататындай кең
болғанын көрсетеді. Дуалдың жоғарғы жағынан ені 3-4 м, ал төменгі жағы
одан да жалпақ болған. Ал күмбез түріндегі жақтауларында оқ ататын
тесіктер жасалынған. Қаланың бастапқы дуалы жөнделу барысында (кем дегенде
жақтауының сүйір кертпелері) шикі кірпішпен қаланып, мұқият сыланған.
Жөндеу кезінде дуалдың толық қираған жерлері жаңадан қаланған, ал сау
қалған тұстары тағы да көтерілген. Соның нәтижесінде кейіңгі дуалдың
жақтауы алғашқы деңгейден 2-3 м шамасында биігірек келеді. Қамал дуалының
бойында шеті сыртқа шығарыла соғылған дөңгелек пішінді, екі қабат төрт
мұнараның болғаны байқалады. Үстіңгі қабаты тромптарға орнатылған
күмбезбен жабылған. Оның қалдықтары әлі күнге дейін сақталған.
Мұнаралардың қабырғаларында да оқ ату үшін жасалған ені шағын тесіктер
бар.Қала ішіне екі қақпа арқылы кіруге болады. Қаланың басты қақпасы қамал
дуалдарының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Оның екі шетінде екі
қабатты мұнаралар салынып, қақпа тұсындағы қамал дуалдары күшейтілген.
Қақпаның кіреберісі қамал дуалдарының шығыңқы тұстарының есебінен дәліз
түрінде жасалынған, ұзындығы жиырма метр келеді. Қаланың екінші қақпасы
(жақсы сақталмаған) қамал дуалдарының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан.
Шығыс жақтағы мұнарада ойық түрінде жасалынған (ені 1,2 м, биіктігі 1,7 м)
қалаға кіретін жасырын есік орны байқалады. Тереңдігі 3 м, ені 15-20 м
шамасындағы ор қамал дуалдарын айналдыра қоршап жатыр. Оны қазғанда
шығарылған топырақтан биіктігі 1-1,5 м, ені 5 м шамасында үйінді қаланған.
Солтүстік-шығыс қақпадан бастау алатын үлкен көше оңтүстік-батысқа қарай
жүріп, қаланы екіге бөледі. Бұл көше қамал дуалдарының оңтүстік-батыс
бөлігіне 150 м жетпей барып, солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай
созылып жатқан көлденең көшеге келіп тіреледі. Оның бір бөлігі оңтүстік-
шығыс қақпаға шығады. Қала топографиясында осы екі басты көшелерден басқа
көптеген шағын және тұйық көшелердің іздері байқалады. Олардың бәрі қосыла
келгенде қаланың тармақтанған күрделі көше желісін құрайды [22].
Қамал дуалдарының солтүстік-шығыс қақпасынан қала ішіне ені 10 м
келетін орталық бас көше алып барады. Одан қала көшелерінің торабы бастау
алады. Бұл қазір биіктігі 1,5-2 м дейін жететін төмпешіктерге айналған
жекелеген зәулім құрылыстар мен тұрғын үйлердің арасындағы қолаттардан
кәдімгідей анық байқалады. Орталық көше солтүстік-шығыс қақпадан екі жүз
метрдей жерде аумағы 120х40 м келетін қаланың орталық алаңына келіп
тіреледі. Алаңмен тоғысқан жерінде көшенің ені 16 м дейін ұлғаяды. Көшенің
сол жағы мен оң жағын ала үстінде кірпіш сынықтары шашылған, биіктігі екі
метрден асатын төбелер жатыр. Пішіні төрт бұрышты болып келетін алаң
орталық көшеге көлдеңінен орналасқан. Алаң маңайында күйдірілген кірпіштен
қаланған ғимараттардың қирандылары қалған. Кірпіштер шаршы қалыпты болса
керек. Мұны осы төбелерде үйіліп жатқан кірпіш сынықтарынан байқауға
болады. Олар әсіресе алаңның солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс
бөлігінде көп кездеседі.Периметр бойымен биіктігі 0,5-0,7 м келетін аласа
белдеумен (оның астында қабырға орындары байқалады) қоршалған, аумағы
30х35 м шамасындағы, шаршы пішінді жер телімі алаңның солтүстік-батыс
жағын бойлай орналасқан. Аумақтың микротопографиясы бойынша
тіктөртбұрыштың ішінде, оңтүстік-батыс жағында зәулім құрылыс орны көрініп
жатыр. Алаңның қалған орта бөлігінде әдеттегідей дөңгелек келетін опырынды
бар. Ол кезінде осы жердегі құдықтың орнында пайда болуы мүмкін. Бұл жер
телімінің кіре берісі алаңға қараған оңтүстік-шығыс бөлікте орналасқан.
Аталмыш құрылыстың тіктөртбұрыш келген орны солтүстік-шығыстан оңтүстік-
батысқа қарай созылып жатыр. Бұл жерде жалпы қалалық маңыздағы зәулім
ғимараттардың орналасқандығын жоғарыда айтылған нышандар бойынша (қаланың
оралық алаңында орналасуы, жорамалданып отырған михрабтың оңтүстік-батысқа
бағытталуы, күйдірілген кірпіштерден қаланған қабырғалар мен мұнара
орындарының бар болуы) шамалауға болады. Әлбетте бұл қалалық Жұма мешіттің
ғимараты болса керек. Мұнда Түркістан археологиялық экспедициясы (ТАЭ)
2001 ж. осы айтылған жорамалды растап шыққан бастапқы қазба жұмыстарын
жүргізді [23].
Бетінде күйдірілген кірпіш сынықтары мен қырлы сылақ қалдықтары
кездесетін тағы бір зәулім ғимараттың қирандыларын алаңның шығыс бөлігінен
байқауға болады. Төбенің аумағы – 100х100 м, пішіні төртбұрышты келген.
Шыңылтырлы қаптауыш тақташалардың көптеп кездесуіне қарағанда жазба
деректерде кездесетін айтулы медресе осы жерде орналасқан болса керек.
Аталмыш сәулет құрылысын консервациялау мен мұражайландыру мақсатымен
Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (ОҚКАЭ) 2004 ж. осы
жерде кең ауқымды қазба жұмыстарын жүргізген болатын.Қаланың айнала
төңірегінен 1400-1500 м шамасындағы радиус шеңберінде, түрлі тығыздықпен
орналасқан жекелеген үй-жайлардың орындары көрінеді. Жер телімінде бақша
дақылдары, жеміс ағаштары, жүзімдік және астық өсірілген. Бақша дақылдары
отырғызылған алаптар анық көрінеді. Жер телімдері мен мекен-жайлардан
тұратын жекелеген махаллаларды канал және одан бастау алатын арықтар
түріндегі суландыру жүйесі біріктіреді.Су қоймасының төңірегінде топтасқан
осындай төртбұрышты жер телімдерінде орналасқан бау-бақшалар Сол
жағалаулық Хорезмдегі Шахрлық пен Дәукескен төңіректерінде де кездеседі.
Бақшалардың көп болуы Жаңадариядағы ХVІІІ-ХІХ ғғ. түркімен қоныстарына тән
құбылыс [24]. Ең үлкен дегендері 150х110; 180х90 м өлшемінде келіп, 1,5 -
1,8 га дейінгі аумақты алып жатады. Орташа келген жеке қоныс-жайлардың
аумағы 1 га-ға дейін болса, ал кішілері 0,5 га жете қоймайды.Орташа қоныс-
жайлар көбірек кездеседі. Сауран ауылшаруашылық аумағының ұшақтан
түсірілген суреттерін сараптау негізінде жасалған алдын-ала есептеулерге
қарағанда қала маңында орналасқан жеке қоныс-жайлардың саны 350-ге жуық.
Қала дуалдарының солтүстігінде, солтүстік-батысы мен батысында олардың
тығыз шоғырлануы байқалады. Жер бетінен терілген материалдар (керамика,
тиын-тебендер) Сауран төңірегіндегі жеке қоныс-жайлардың өмір сүрген
уақыты XIII-XIV және XV-XVIII ғғ. екенін көсетеді.
Қамал дуалынын оңтүстік-шығыс мұнарасын шығысқа қарай 200-300 м
қашықтықта қаланың кейіңгі ортағасырлық зираты орналасқан. Шикі пахса
қабырғалардың қалдықтары айналдырыла қоршаған, ауданы 40-60х40-80 м
келетін төртбұрышты алаңқайларда моласы ортасына ойылып түскен төртқұлақ
түріндегі кішігірім зираттар, бейіт үстіне орнатылған жекелеген
мавзолейлердің қирандылары мен қарапайым мола төмпешіктері бар. Аталған
жер телімінде бейіт үстінен орнатылған сағаналар қирандыларының арасында
жергілікті халық Қарахан ата әулиенікі деп есептейтін кесене өзінің
көлемімен ерекшеленеді. Жергілікті аңыз-әфсаналарда бағзы замандарда
Сауран халқының малы ауыр кеселге (қарақан) шалдыққанда одан бақташылардың
бірі өзнің асатаяғы арқылы құтқарып қалған көрінеді. Кейіннен бұл бақташы
Қарақан ата аталып, әулиелер санатына енгізіледі. Жергілікті халық оны осы
зиратта жерленген деп есептейді де, зиратты әлі күнге дейін қастерлеп
келеді [25].
Жақында олар мұнда Қарақан ата әулие және қасиетті әулие сахаба
аруақтар жатыр деп жазылған тақтайшасы бар арка орнатты. Ақпар беруші
ауыл тұрғындарының Сауран әулиелерінің мағлұматтары өте қызықты. Д.
Есіркепов бұлар қаланың дәл қасында емес, бүкіл Сауран аумағында жерленген
жеті баб дегенді айтады. Бұлардың қатарына ол Саурандағы Қарақан атаны,
Қаратөбедегі Сәдуақас ата мен Жалаулы атаны, МАИ бекетінің солтүстігінде 1
шақырым жердегі Шала бақсыны, Сатымсай ауылының қасындағы зираттағы Момын
атаны, сондай-ақ Ақтөбе және 1 май ауылдарының маңындағы екі әулиені
жатқызады. Қ. Әбдешевтің сөзіне қарағанда, әңгіме Сауранның тоғыз бабы
жайлы болып отыр, бірақ бұлардың бейіттерінің орнын анық көрсете алмады
[26].
Қазақ халқының ауыз әдебиетінде Сайрам, Түркістан мен Отырардың
әулиелері туралы:
Сайрамда бар сансыз баб,
Түркістанда түмен баб,
Отырарда отыз баб,
Ең үлкені – Арыстанбаб
- деген қанатты сөздер айтылады.
Бұдан біз өзіміз сөз етіп отырған жағдайда да Сауран бабтары жайындағы
әңгіменің бір нұсқасымен кездесіп отырмыз деген ой туындайды. Сондай-ақ
Сауран өңірі халқы айтатын аңыз-әңгімелерде осында, қала төңірегінде
жерленген діни тұлғаларды дәріптеу, тіпті ортағасырлық Сауранның саяси
қайраткерлерін әз тұту (бұл орайда Ақорда билеушісі Сасы-Бұқаның Сауранда
жерленгенін еске алуға болады) сарындарының сақталуы да әбден мүмкін.
Уақыт өте келе нақты оқиғалар аңыз-әфсаналарға ұласып кеткендіктен,
зираттар кешенінің шынайы тарихын толық анықтау қиынға соғары да даусыз.
Соның өзінде де бұл зираттардың әлі күнге дейін қастер тұтылатыны бекер
емес, мұнда шынында да Сауранның атақты адамдары жатыр деп шамалауға
болады [27]. Сауран шаһарының зерттелуі жүз жыл бұрын басталып, қазір
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасында өзінің жалғасын табуда.
Бабалардың мұрасын балаларға аманат ету қазіргі ұрпақтың міндеті.
1.2 Шаһардың қысқаша тарихи очеркі
Тоғыз жолдың торабында орналасқан Сауран - Қазақстан және Орта Азия
территориясында үлкен саяси-экономикалық ықпалға ие болды. Ол көшпелілер
мен отырықшылар арасындағы шекара іспеттес болады.Х ғ. екінші жартысында
кимектер мен қыпшақтардың жекелеген топтары Түркістанның мұсылман
аймақтарының шекарасында тұрды. Араб географы Әл-Макдисидің (Х ғ.) айтуына
қарағанда, Сауран қаласы оғыздар мен кимектерге шекаралық бекініс болған
[28]. Деректемелер бойынша Сырдарияның төменгі және орта ағысындағы
қалалар Жанкент, Жент, Жуара, Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ және Сауран
оғыздардың иелігінде болған. Олардың негізгі тұрғындары жатақтар болған.
Махмұд Қашғаридің анықтамасы бойынша: Бұл қалаларда тұратын оғыздар басқа
жерлерге көшпейді, соғыспайды, жатақ, яғни елеусіз қалған жалқаулар деп
аталады [29].Ал монғол шапқыншылығынан кейін құрылған мемлекеттерде
Сырдарияның бойында орналасқан саяси-экономикалық, стратегиялық маңызы бар
қалаларды иелік ету үшін күрес жүріп, қалалар қолдан-қолға өтіп отырған.
Әсіресе, әмір Темір және оның мұрагерлері мен Жошы ұрпақтары арасындағы
қақтығыстар жиі болды. ХІV ғ. бастап Сауран Сырдария бойындағы басқа
қалалармен бірге Ақ Орданың құрамына кіреді. Сауран тіпті Ақ Орданың
астанасы да болған [30].XIV ғ. соңы – XV ғ. басында Қазақстан халқының
шаруашылық және саяси өміріне әмір Темірдің жаулап алушылық, тонаушылық
жорықтары зор қауіп төндірді. 1370 ж. Темір Мауараннахрда билікті басып
алды. Темірдің жеке-дара билік құрған 35 жылы (1370-1405 жж.) көрші
аймақтар мен елдерге жасаған басқыншылық, тонаушылық жорықтарға,
дүниежүзілік империя құру әрекеттеріне толы. Темірдің Орта Азияны
біріктіруі 18 жылға созылып, Қазақстан мен Қырғызстан аумағына – Шығыс
Дешті Қыпшаққа, Жетісуға және Тань-Шаньға тонаушылық жорықтарын жасады. Ол
өзінің семсерін өзінің ең жақын көршілері – Ақ Орда мен Моғолстанға
сілтеді. Олардың шаруашылық және саяси тәуелсіздігінің нығаюына кедерге
жасауға ұмтылған Темір 70-80-ші жылдарда бұл мемлекеттердің аумағына оннан
астам жорық жасады. Ақ Орда билеушілері мен Темір арасындағы соғыс
қимылдарына соңғысы себепкер болды. Алтын Орданың астанасы Сарайды жаулап
алуға қатысудан бас тартқаны үшін Орыс хан өлтірткен, Жошы ұрпағы Түй-Қожа
оғланның баласы Тоқтамыс Ақ Ордадан Темірге қашып барды. Орыс хан Алтын
Ордада болған кезде Темір өзінің солтүстіктегі көршісінің істеріне араласу
үшін қолайлы жағдайды пайдаланып, Тоқтамыстың Ақ Ордада орнығып алуы үшін
оған әскер берді. Сауран түбінде Тоқтамыспен шайқаста Орыс хан балаларының
бірі Құтлығ-Бұға қаза тапқанымен, Тоқтамыстың 1374-1375 жж. алғашқы
әрекеті сәтсіздікке ұшырады. Тоқтамысқа өзінің Самарқандтағы қамқоршысына
қашып баруына тура келді. Темірден тағы да әскер алып, Тоқтамыс Сауранға
дейін жетті, бірақ Орыс ханның үлкен ұлы Тоқтақия оны тағы да тас-талқан
етті. Темір Ақ Ордаға жорық жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет әскермен
жасақтады. Сол кезде, 1375-1376 жылғы қыста, Орыс хан Тоқтамысты қайтаруды
талап еткен және өзінің әскерінің Түркістан жеріне аяқ басқанын хабарлаған
елшісін жіберді. Оған жауап ретінде Темірдің өзі Сырдариядан өтіп,
әскерімен Отырар маңына орналасты. Орыс хан Сығанаққа жетіп тоқтады.
Алайда екі әскер осылайша бір-біріне жақындамай, аталған мекендерде 3 айға
жуық тұрды. Орыс хан Сығанақтан кеткеннен кейін әмір Темір Орыс ханның ұлы
Темір-Мәлік оғланның 10 мыңдық әскерін талқандады. Низам ад-дин Шами мен
Шараф ад-дин Йаздидің мәліметтеріне қарағанда, 1376 ж. Орыс хан қайтыс
болған. Көп ұзамай оның ұлы әрі мұрагері Тоқтақия қайтыс болды. Темір
Сауранда Тоқтамысты таққа отырғызып, оған бүкіл Дешті Қыпшақ патшалығы
мен әлі жаулап алынбаған Жошы ұлысын берді де, өзі Мауараннахрға
қайтты.Орыс ханның ұлы, Ақ Орданың жаңа ханы Темір-Мәлік (1376-1379жж.)
1377 ж. Сауранда Тоқтамысты талқандады. Темір өзінің әскер басыларымен
бірге Тоқтамысты Ақ Ордаға тағы да аттандырды. Тоқтамыс Ақ Орданың
астанасы Сығанақты басып алды. Темір Сығанақты қолдарынан шығарып алғанына
көнбеген Ақ Орда ханының қарсы қимылдарын қалт жібермей қадағалап, Темір-
Мәлікті талқандауға әмір берді. Мұны жүзеге асырған Тоқтамыс өзін Ақ
Орданың билеушісі деп есептеді. Ақ Орданың көптеген әмірлері оның жағына
өтті. 1391 ж. 21-қаңтарда Темір Дешті Қыпшаққа 200 мың әскермен жорыққа
шықты. Отырардан, Ясыдан, Қарашықтан, Саураннан өтіп, сәуір айында әскері
Сарысуға жетіп, Ұлытауға жақындады. Бұдан кейін Темірдің жолы Жыланшық,
Тобыл, Сақмар, Орал өзендері арқылы өтті. Тоқтамыс әскеріне Құндызша деген
жерде жетті. 1391 ж. 18-маусымда сол жерде шайқас болып, онда Тоқтамыс
жеңіліс тапты [31]. Ақ Орда мемлекетінің экономикалық, әкімшілік, мәдени
өмірінің орталықтары болған оңтүстіктегі Отырар, Сауран, Түркістан, Сайрам
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz