Кенесары тұлғасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 106 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе . . . 3

1 Кенесары - ұлы саясатшы

1. 1 Көтерілістің қарсаңы . . . 8

1. 2 Ғұбайдолла сұлтанды айдаудан қайтару, Күнімжан ханшаны Орынбор тұтқынынан босату . . . 30

1. 3 Кенесарының орта Азия иеліктерімен қарым-қатынасы . . . 37

1. 4 Кенесары және қазақ қауымы . . . 41

2 Кенесары- ұлы қолбасшы

2. 1 Кенесары тұлғасы . . . 54

2. 2 Патша үкіметінің Кенесарыға қарсы күресі . . . 64

2. 3 Кенесарының патша әскерлерімен шайқастары . . . 73

2. 4 Кенесарының ақырғы жорығы . . . 78

Қортынды . . . 91

Әдебиеттер тізімі . . . 98

Кіріспе

Отаршылдыққа қарсы бағытталған қазақ халқының азаттық күресінің мәселелерін зерттеушілеріміз шын мәнінде енді ғана қолына ала бастады. Октябрь төңкерісінен кейін XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басыңда өлкемізде болған отаршылдыққа қарсы күресті зерттеуге арналған біраз монографиялық немесе басқа сипаттағы еңбектердің жарық көргені рас. Әсіресе бұл бағытта елеулі көзге түсер еңбектің авторы ретінде бұрынғы патша офицері А. Ф. Рязановты атап өту ләзім. Академик М. П. Вяткиннің Сырым Датов көтерілісіне арнаған мемлекеттік сыйлыққа ие болған зерттеуі де тарих ғылымында бір белес болды. Алайда осы тақырыпқа арналған еңбектер ішінде дара тұратын Е. Бекмахановтың зерттеуі тарихшыларға жаңа бағыт болды. "Правда" газетіндегі (1950 ж, 26. XII. ) белгілі мақаланың идеологиялық біржақтылығына қарамастан профессор Е. Бекмаханов Кенесары қозғалысының көптеген мәселелерін терең талдап берді. Бұл оқиғаның, кітаптың және оның авторының тағдырына үлкен қиянат болғанын, ғалымның саяси қуғын-сүргінге салынғанын республика жұртшылығы біледі. Бұдан кейін көптеген зерттеушілер көне тарихты зерттеуге жүректері дауалай бермеді.

Тек республикамыздың тәуелсіздік алуы, коммунистік идеологияның қыспағынан арылу, қоғамдық санадағы жаңа құбылыстар патша үкіметінің Қазақ өлкесіндегі отарлық саясатын жаңа талап тұрғысынан зерттеуге жол ашты. Бұл бостандық желінің есуі тарих ғылымында зерттеуге "тиым салынған" тарихи оқиғаларды жаңа деректерге сүйеніп мазмұнын ашуға мүмкіндік туғызды. Әсіресе қазақ қауымының көңілінде жүрген Кенесарының аянышты тағдыры, ол басқарған 1837-1847 жылдардағы бүкілқазақтық көтеріліс мәселелері қайта көтеріле бастады.

Талантты жазушымыз Есенберлиннің белгілі трилогиясының бір қомақты бөлігінің хан Кенесарыға арнаулы көпшіліктің санасын бір сілкіндірді, сұлтан кейіннен ақ киізге хан көтерген Кенесарының жеке басына көтеріліске деген серпіліс тудырды. Республика баспасөз беттерінде осы оқиғалардың әр мәселесін толықтыратын дербес мемлекеттің өткен кезеңін көрсететін мақалалар жарық көрді.

Е. Бекмахановтың белгілі кітабы да қайтадан баспадан шықты. Хан Кененің туған өлкесі Көкшетауда көтерілістің басты ошақтарының бірі Ақмолада астанада Кенесарының туғанына 190 жыл көтеріліске 155 жыл толуына арналған республикалық ғылыми конференциялар болып өтті. Мектепке арналған оқулықта осы жолдардың авторы Кенесары хан көтерілісіне арнайы тарау арнады. Радио, теледидар басқа да бұқаралық ақпарат құралдары арқылы үш жүздің ұлыстарын қамтыған ХІХ ғасырдағы өлкеміздегі ең ірі көтеріліс туралы хабардар ұйымдастырылды. Ресми дворяндық-буржуазиялық орыс тарихнамасының өкілдері Кенесарының Сырым және Исатай батырлар сияқты "бұзық", "қарақшы" деп жеккөрінішті бағалармен сипаттаса да, екіншіден, көтерілістің басты оқиғаларына мейлінше мән берген, Абылайдың немересін "айлакер, парасатты саясатшыл, қайраткер" ретінде де жоғары бағалайды. "Өз халқына мәңгілік бостандық тілеген Кенесары, патриот бола тұра, орыс мемлекетінің ерте ме кешпе ордалықтарды басып алуға тырысатынын түсіне білді", - деп жазады Н. Середа

1833 жылғы Польшадағы азаттық күреске қатысқаны үшін қазақ өлкесіне жер аударылған Адольф Янушкевич Кенесары тұлғасына қайран қалып, оны XIX ғасырдың 80-ші жылдарындағы Алжир халқының Француз отаршылдарына қарсы күресінің көсемі, атақты Абд Эль Кадермен теңестіреді. Шоқан Уәлихановқа қамқорлық жасаған, орыстың ұлы ғалым-саяхатшысы П. П. Семенов Тянь-Шаньскийдың хан Кенесарыны біздің эрамызға дейінгі екінші ғасырда Рим империясының отаршыл саясатына қарсы халқын көтеріп, жанталаса күрескен Понт патшасы Митридат II Эвпатормен теңестіруі де қазақ ханының саясатшыл дипломатиялық шеберлігін мойындағандығы.

Дербес елдің алға қарыштап дамуы тарихи шындықты мейілінше тереңдетіп зерттеуді, халқымыздың өзіндік жолы бар тарихын жаңа табылған деректерге сүйеніп зерттеуді талап етеді. Ұсынылып отырған кітаптың да мақсаты Кенесары ханның әлі де кеңейтіп көрсетілмеген саясатшылдығы, дипломатиялық өнері қолбасшылық қасиетіне ой жүгірту көмескі жақтарын айқындау. Жұмыстың негізінде екі мәселе ханның саясатшылдығы мен қолбасшылдық дарандылығын арнайы сипаттауға арнаулы, әрине кездейсоқтық емес. Көрнекті зерттеуші, Шоқанның досы Ядринцев қазақтың ұлы ғалымы туралы кейіннен жарияланған естелігінде Кенесары қозғалысына біршама мән берген. " . . . көтеріліс кезінде дала екі партияға ажырады, біріншісі тәуелсіздік үшін күрессе, екіншісі патша билігі мойындады. Жыршылардың суырып салма ақындар сайысында Кенесарының жеке басы жиі көтерілетін"

Батыстың көрнекті тарихшысы А. Авторхановтың " . . . үлкен ағамызға берілген кеңшілік жасы кіші баурына рұқсат етілмеген . Ал Түркістан мен Кавказды қан тегумен жаулап алған патша генералдарына олар бостандығынан айырған халықтар жерінде ескерткіштер тұр" - дегені бізде Абылайды, Жоламан, Көтібар, Сырым батырларды мақтан ете алмағанымыз түсінікті. Әсіресе көңіл аударатын жеке басын сипаттауда қара күйеден арыла алмаған хан, дипломат, саясатшы, сонымен қатар даңқы асқан батыр Кенесарының бейнесі. Иә, ұлы Отан соғысына дейінгі кезеңдерде де Жамбыл ақын Кенесарының жеке басына тән өнегелі қасиеттерді жырлағаны барша жұртқа мәлім. Алайда соғыстан кейінгі жағдай қазір түбірімен өзгерді. [1]

Осыдан белгілі автор М. Красовскийдің Кенесарыны ұлы Абылаймен салыстыруы түсінікті. "Ак жағынан атасынан төмендеу тұрса да, мінезі және қимылының адуындылығы жағынан әкесі Қасымнан Абылайдан алшақ тұрады, азғана уақытта Кенесары Сібір даласына белгілі болды", - деп жазуы, әрине, жағынан, азаттық күрестің себебін ашып көрсетсе, екінші жағынан, жаңа саяси ахуалда тарихи сахнаға көтерілген ханның өзіне тән тамаша қасиеттерінің отаңдаста төңірегіне жинауда белгілі роль атқарғандығын аңғартады; [2]

Көрнекті жазушы I. Есенберленің де тарихи тұлғаның қолбасшылық өнерін көркем тілмен өрнектеуіне қарағанды әскер ісін басқаруда, осыған сай реформаны жүзегі асырған Кенесары өз заманының белгілі қолбасшыларының бірі екеніне ешқандай күмән жоқ. "Тегеурінді шабуылымен жауына бас салғанда, дала өңірінде ештеңе калдырмайтын құдіретті құйындай Кенесарының соғыс қимылдарынын мол күшін жоғары бағалаған Н. Середамен толық келісуге болар.

Заманымыздың белгілі ақындарының бірі Расул Гамзатов патшалық Россияның отарлық саясатына 25 жыл табанды күрескен Шәмілдің ерлік істерін дәріптей келе сол имамның қылышындағы бір жазуды келтірген: "Кімде-кім шайқасқа бел байлап, оның салдарын ойласа, толқыса оны ержүрек адам деуге болмас . Кенесары Ресей империясының үлт аудандарындағы ең ірі көтеріліске аяғына дейін бас болып, жеке басының қамын, от басы, туыс, жақын қаңдастарының тағдырын ойламай, халық қамы үшін басын саналы түрде өлімге байлады.

Зерттеудің обьектісі : 1937-1947 жылдардағы бүкілқазақтық көтеріліс мәселесі. Қазақтардың Х1Х ғасырда болған барлық басқа да ірі көтерілестерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі, оған үш жүздің бұқара халқы түгел қатысуы.

Зерттеудің мақсаты: Кенесарыны саясатшы және қолбасшы тұлға ретінде көрсету. Кенесарының колбасшылық өнері туралы сипатталарды орыс тарихнамасынан да байқаймыз. 1872 ж Орынбор әскери училищесінің тыңдаушыларының алды оқылған арнайы лекциясыңда В. Потто көтерілістің көсемін "жеңімпаз хан, қырғыздың Шәмілі" деп берген. XIX ғасырдың бірінші жартысыңда Ресейде болған ұлт-азаттық қозғалыстардың ішінен имам Шәміл мен Кенесары бастаған көтерілістің ерекше дараланып тұратынын еске алсақ, бұл бағаның орыңды екенін пайымдай Далалық аудаңдарда Ресейдің үстемдігі орнаған кезін еске алғанда барлық басты оқиғалар қазақ халқының мүддісін мейлінше өзіне сіңірген "бір ғана жан" Кенесарының маңайына топтасатыңдығын Л. Мейер де мойындаған.

Жаңашылдығы: Қоғамдық санадағы жаңа құбылыстар патша үкіметінің қазақ өлкесіндегі отарлық саясатын жаңа талап тұрғысына зерттеу.

КЕНЕСАРЫ - САЯСАТШЫ

1. 1 КӨТЕРІЛІСТІҢ ҚАРСАҢЫ

XIX ғасырдың бірінші ширегі Ресей империясының Европаның жандармы ретінде ұлт-азаттық қозғалыстарды аяусыз жаншып, саяси қысым жасаумен, күш қолданудың нәтижесінде ірі отарлық мемлекетке айналған кезі. Кіші және Орта жүздердің басты аймақтарын отарлап алғаннан кейін патша үкіметі Ұлы жүзді басып алуды, оңтүстік Қазақстан аймағы арқылы әлі де дербестіктерін сақтаған Орта Азияға шығуға, сөйтіп осы стратегиялық аймақта үстемдігін орнатуды ойластырды. Осы мақсатқа жетуге кедергі Орта жүздің басты өңірінің әлі де болса тәуелсіздіктерін сақтағаны еді. Шын мәнінде XVIII ғасырдың соңғы ширегі, XIX ғасырдың басында Ресейдің саяси билігі тек қана Жайық, Есіл, Ертіс өзендері бойында салынған отарлаудың тірегі - бекіністердің төңірегінде 100-150 шақырым қашықтықта ғана жүретін. Елдің түкпірінде көшіп-қонған ауылдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-дәстүрін сақтап, ру-руға жіктелген иеліктерін көшпенді мал шаруашылық мүддесіне пайдаланды. Американ тарихшысы Марк Раевтың "Қазақ даласы сол кезеңде Ресейдің мемлекеттік шекарасы болмаған" деп қорытындылауында жөн бар .

Ресей мемлекетінің кең байтақ қазақ жеріне көз тігуінің тағы да бір себебі осы елдің экономикалық мүддесінің шет аймақты отарлаумен байланыстылығы. Өсіп келе жатқан Ресейдің өнеркәсіп тауарларын сіңдіретін жаңа да, арзан да, кең де рынок қажет болды. Завод, фабрикалық бұйымдар мен күнделікті өмірге, шаруашылық мұқтажына қажетті өнімдер қазақ аулының өзінде жасалынбауы бірте-бірте қазақ руларын шекаралас өңірдегі Ресей жәрмеңкелеріне, Хиуа, Бүхара, әсіресе, Қоқан хандықтарына тәуелділігін күшейтті.

Патша үкіметінің Қазақстанды жаулап алу жоспарының іске асуын әсіресе мүдделендірген саудадан түсетін, мемлекеттік қазынаның үнемді көзі - баж салығы еді. XIX ғасырдың басында Ресейден Орта Азияға, Шыңжанға тағы да басқа Орталық Азия елдеріне баратын дәнекерлік керуен жолдары қазақ даласын басып өтетін. Тіпті алыста 5 жатқан Константинопольден (Стамбулдан) Орталық Азияға бет алған керуендер де осы аймақпен жылжитын Баж салығын төлеуден қашқақтаған көптеген керуендер талауға да түсетін. Орыс үкіметі осы керуендерден жиналатын баж салығын өз қазынасына ғана жинаттыру үшін Ресейдің, билігін әлі де мойындамаған сұлтан, билердің ауылдарына қарулы қол жіберіп, қыр көрсетіп отыратын. 1800 жылы патша үкіметі осындай керуендерді мазалаған қазақтарды жауапқа тарту үшін шекаралық сот ұйымдастырды. 1803 жылы наурыз айының 31-де Сібір шекаралық басқармасына Мемлекеттік Сенаттан түскен нұскауда қазақ даласынан Семей және Петропавл қалаларына бағыт алған керуендерді казақтардан қорғау үшін казактардан қарулы күзет қою тапсырылды. Иркутск генерал-губернаторы И. Селифонтовтың сауда министріне жолдаған хатында көпестердің керуендерінің Қазақ даласында жиі талауға түсетініне байланысты шекаралық бекініс коменданттарына күзетке берілетін казактар санын 20 адамға дейін жеткізу көзделген. [1]

Керуендердің жанында тұрақты қарулы казак отрядтарын ұстау өкімет үшін қымбатқа түсті және барлық керуендерді шығатын қонысынан баратын жеріне дейін апарып салу көп қаражат қажет етті. Мәселені шешудің бір жолы - осындай стратегиялық маңызды өлкені Ресей империясының құрамына қосу еді. [3]

XIX ғасырдың бірінші ширегінде отарлаудың тірегіне айнала бастаған бекіністер, олардың төңірегіне Сібірден, Алтайдан, алыстағы Орал өңірінен келген орыс-казак шаруалары қазақ ақсүйектерінің қарсылығына пысқырып та қарамады, олар біртіндеп рулардың қауымдық меншігі жайылымдық жердің табиғи түрде пайдаланылуына қысым жасады. Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр бойынша көшпенді ауылдар арасындағы жерге байланысты дау ру ақсақалдарының, көпшілігінде билердің араласуымен шешілетін. Қайшылық шиеленіскен жағдайда барымта, рулық тартыс, феодалдардың ішкі жанталасы жиілеп, кикілжіңге соқтыратын. Өмірі малмен, көшпенді шаруашылықпен байланысты болғандықтан әрқашан ауыл ақсақалдары осындай болмашы алауыздықтарды да шешіп отыратын. Әсіресе Солтүстік, Шығыс Қазақстанда суы мен жайылымы мол Ертіс, Есіл өзендерінің бойында, немесе оған жақын аймақта қоныстаушы орыс шаруаларының санының ұлғаюы, жайылымдық жерлердің тарылуы қазақтардың наразылығының ашық көрінісіне әсерін тигізбей қоймады. "Олар үкіметтен ешқаңдай көмек алмай, бұрын қырғыздардың қолында болған жерлерге жапа-тармағай қоныстана бастады" . [4]

Жазғы кеш кезінде жүздеген шақырым тіпті онан да аумақты жерді малымен, семьяларымен көшіп өтетін ауылдардың жағдайы тіпті ауырлады. Енді қайда барса да орыс бекіністері алдан шығып отырды, бұрынғы емін-еркін жайлайтын жерлер тарылып, патшаның отаршылдық шеңгелі барған сайын алқымнан сығымдап бара жатты. Малға өте керекті қоректің-бетегенің далалық жазықтарда қаптай өсетінін ескерсек, мал шаруашылығы үшін далалық өңірдің қаншалықты маңызды болғаны да есімізге түсер еді. Далалық алқапта қазақтардың ауыл-ауыл болып жіктеліп көшіп-қонған өмірін патша губернаторлары, осы аймақты отарлауға қарулы қолмен келген әскери шенді офицерлері, чиновниктері түсіңді ме екен? Көпшілігі Омбыда, Орынборда отырып қазақ даласын қалай игерудің жоспарларымен бастары қатқан автохтонды тұрғындарды бірден отырықшылыққа көшіруді ұсынған жергілікті әкімдер мал шаруашылығына күн көрістің көзі деп қараған қазақтардың өмір ерекшелігін өзінше пайымдаған. А. Янушкевич жазғандай " . . . егер европалық адамды осы далаға жіберсе, бұл қандай қаңсыған тақыр еді, менің жылқыларым аштан қатар деп", - аттан салар. [5]

Қазақтардың өмірімен көп жылдар бойы жақын танысқан, кейіннен шаруаларды осы өңірге қоныстандыруға қарсылық білдірген, А. Гейнс сол Орынбор губернаторының кеңсесіндегі номадтардың тағдырын өзінше кесіп-пішіп отырған чиновниктердің мал шаруашылығының өзіндік ерекшелігінен еш хабары болмағандығын былай деп сипаттайды: " . . . Орынборда көшпенді өмірге жасанды іс, қаңғыбастық деп қарайтын көрінеді. Бұған қарағанда жөнсіз сапырылған қырғыздарды жерге отырықшылдандырғанды мәнді іс деп қараған бұл адамдар осындай жағдайда ғана көшпенділердің ауқатты өмірге қолы жетіп, қазіргі мәдениеттің нәтижелерін қабылдай алады. Осындай көзқарастың сыңаржақтылығы қазақтардың өміріне немқұрайды қараудың салдары екеңдігін түйіндей келе, бір жағынан жазушы А. Гейнс, қазақтардың тұрмысы "біздің өмір сұру женімізге тіпті ұқсамайтындығын", европалықтарға әртүрлі ой салатындығын ашып жазады. Сол кездің өзінде Тынық мұхитқа дейін алып жатқан Сібірдің үшінші белігін қамтыған, қазақ жеріне үкіметтің соншама көңілін аударғандағы мәні, әрине, бір жағынан отарлық империяның онтүстік өңірінде Британия империясымен бақталастығы еді. Орта Азия бағытында қазақ даласы Ресей үшін тіпті Амур және Уссури өлкесінен де маңызды деп жазады И. Завалишин, "Қырғыз даласын мылтық найзасымен қысымға алмай, Хиуа және Қоқан өңірінде мемлекеттік шекараны кеңейтпей тіпті Тобыл және Томск губернияларында да тыныштық болмайды", -мемлекеттін жаулаушылық саясатын осылай ақтаған И, Завалишин. Батысында Каспий теңізінен Телеут көліне дейін, Оңтүстігінде Қоқаннан Омбы шебіне дейін, солтүстігінде Орынборға, оңтүстік-шығысында Қытай жоңғариясымен шектелетін қазақ елінің кеңдігіне таң қалған И. Завалишин, - Англия мен Францияда осындай отарлық аймақтар бар ма екен деп сауал қояды . [7]

Отарлық империяның экономикалық мүдделері, царизмнің Орта және Орталық Азиядағы стратегиялық саясаты, қазақ даласының Ресейге іргелес орналасқандығы-өлкені жаулап алуды біршама тездетті. Бұған қолайлы саяси алғышарт та қалыптасты.

1817 жылы Бөкей ханның, 1819 жылы Уәли ханның өлімі Орта жүзде жалпы хандық билеуді жоюға жол ашты. "Бөліп алда билей бер" дегенді негізге ұстаған царизм ұлы жүзде ханды сайлаған да жоқ, тағайындаған да жоқ. Үкімет Солтүстік Шығыс және Орталық Қазақстанда Ресей өкіметінің басқару жүйесіне жақындаған жаңа әкімшілік билеу жүйесін іске асыруға бет алды. Александр 1-ге жақын болған, либералдық көзқарастары мен ұсыныстарын ұнатпаған патша орталықтан аластатып, Пензаға жер аударған, 1819 жылдан Сібір губернаторлығына тағайындалған граф М. М. Сперанскийге осы істі жүзеге асыру жүктелді. "Сібір қырғыздарының уставын" дайындауда осы өңірдегі буряттар сияқты көшпенді халықтардың өмірін зерттеп, мәлімет жинауда Сперанскийге септік жасаған болашақ декабрист, Омбы облыстық басқармасының қызметкері Г. С. Батеньков еді. "Буратаналар", сібір қазақтары, өлкедегі жол тораптары, сауда, басқа да осы уставқа кірген бірнеше құжаттарды дайындауды Г. С. Батеньков басқарған. [8]

Устав Орта жүздегі хандық басқаруды жойып, оны Ресейдің губерниялық басқару жүйесіне жақындатты. Ауылдың 70-80 шаңырақтан, 10-12 ауылдың бір болыстан, 15-20 болыстың бір округтан құрылуы рулық-тайпалық басқаруды ығыстырудың басы болды. Орта және ұлы жүздің солтүстік-шығысы Сібір қазақтарының облысына біріктіріліп жаңадан ұйымдастырылған орталығы 1839 жылға дейін Томскіде, 1839 жылдан Омбы қаласындағы Батыс Сібір генерал-губернаторлығына бағындырылды .

Сонымен қатар Устав қазақ қоғамындағы Шыңғыс тұқымдарының мемлекет ісін басқарудағы құқына шек қойды. Округтардағы бас әкім - аға сұлтандар, болыстағы - болыснай сұлтандар, ауылдағы - ауылнай старшыңдары Омбы облыстық басқармасының қол шоқпарына айналды да бар билік шын мәнінде үкімет чиновниктерінің қолына шоғырлана бастады . Сот істерін талқылауда Ресей әкімінің өкілінің шешуші дауыспен қатысуы, аға сұлтандардың приказында казак отрядының орналасуы, әрине, билер сотының, ру және барымта, басқа да мәселелерді "Жеті жарғымен" шешуіне біртіндеп тиым салу еді. Біртіндеп қазақ ауылдары үкімет қазынасына 1 сом 50 тиыннан шаңырақ салығын төлейтін болды. 1824 жылы бұрынғы Уәли ханның иелігі Көкшетау өңірінде, Бөкей ханның иелігі - Қарқаралыда алғашқы екі патша үкіметінің округтерінің ашылуы, отарлау барысы, Ресейдің Абылай тұқымдарымен санаспайтындығын байқатты. Кейіннен ашылған Құсмұрын, Ақмола, Аягөз (Сергиополь), Баянауыл, Көкпекті және басқа да округтар үкіметтік ресми отарлаудың толастамайтынын көрсетті. [12]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.