Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық қозғалысы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Кенесарының саяси тұлға ретінде қалыптасуы ... ... ... ... 18
1.1. ХІХ ғасырдағы орта шеніндегі қазақ халқы қоғамының
әлеументтік-экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 18
1.2. Кенесарының саяси тұлға ретінде социализациялануы ... ... ... .
... ... ... ... . 36
1.3. Кенесарының хан сайлануы және оның бүкіл қазақ жүздеріне
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
1.4. Кенесары ханның ішкі саясатының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 53
2. Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық қозғалысы ... ... .. 67
2.1. Қозғалыс қарсаңындағы саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
2.2. Кенесарының патшалық Ресей жазалаушыларына қарсы жүргізген
әскери іс-
әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 73
2.3. Кенесарының соңғы жорығына қатысты
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
Пайдаланылған деректемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық
көтерілісі, кей қозғалысы тақырыбының мәселесі әр жан-жақты ашылған,
құпиялары, белгісіздігі түп тамырынан зерттелген. Көтеріліс қазақ жұртының
әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуын және таптық құрылымын біршама
өзгеріске итермеледі. Сыртқы факторлардың әсерінен, патшалық үкіметтің
қыспағына түскен қазақ халқы бостандықты армандағаны шынайы. ХІХ ғасырдың
20-40 жылдарында қазақ жерінде алауыздық туған кезде жауға тойтарыс беруге
бір қадам жасалынды. Үш жүздің қазақтарын бір тудың астына біріктірген
Кенесары Қасымов болатын. Ірі ілгерісті жасаған Кенесары қазақ даласында
құрметті тұлға ретінде саналған. Дұшпандарды өз жерінен, елінен қудалауға
үміттенген Кенесарының ойлары өзінің орындалу шағына келмеді. Отарлаушы жау
мықты әрі беделді болса да табандылықпен қарсылық көрсетті.
Патшалық Ресейдің отарлау саясатының дереккөздерін зерттеудің
өзектілігі бірқатар себептерден, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының
қоғамдық-саяси дамуы мен объективтік деректерге негізделген тарихи сананы
қалыптастыру қажеттілігінен туындайды. Президент Н. Ә. Назарбаевтың өзінің
ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетінен ажырап қалмас үшін, қазақтардың нақты
ұлттық бірегейлікке ұмтылуға тарихи тұрғыдан хақысы бар [1,25-б] деуі
қоғам дамуының заңдылықтарына тікелей байланысты.
Жоғарыда айтылғанның өзі – ұлттық намысын бірлесіп нақ қойған Кенесары
болған, ал Қазақ ССР-нің тарихында Кенесарының көтерілісі феодалдық
қозғалыс деп айтылса да, қазіргі күнде өткен уақыттағы болған
қайшылықтарды ұмытылған десе керек! Неліктен өткен кезеңнің жазбаларында
бұл көтерілісті феодалдық деп атаған? Себебі – Кенесары Қасымов хандық
билікті қайтадан өз деңгейіне көтеруге талпынды. Жан-жақты көтерілістің
басқа да тұжырымдары бар. Көптеген көтерілістер бір мақсатқа сүйенеді – ол
билік үшін күрес. Кенесарының көтерілісін ұлттық тәуелсіздік үшін күрес деп
мінездесе, кейбір критиктердің тұжырымы бойынша Кенесары хандықтың билігіне
күрескен еді. Шынын айтқанда ол өзінің елі, Отаны үшін күрескен, ал кейбір
бұрыс тұжырымдар өз дәлелін ақтай алмай, тек ғана тұжырым ретінде қалған.
Басқа да кінә, кемшіліктерін айыптаушылар күні бүгінге дейін талай рет
айтып жатыр. Оның бірі Кенесары орыстарға және бауырлас қырғыздарға қарсы
күрес жүргізген. Біріншіден, орыстарға ғана емес, Ресей империясына қарсы,
яғни ұлттық тәуелсіздік үшін күрес. Екіншіден, Кенесары өз жерінде қарсылық
көрсетіп, сырт шекара Ресей территориясына енген жоқ.
Бауырлас қырғыз халқын одақтастар ретінде өзіне тартып, олардан көмек
алуға үміттенді. Ол орыс-поляк қатынастары сияқты біркелкі болған жоқ.
Кенесарының көтерілісі Қазақстанның жаңа тарихындағы отаршылдыққа
қарсы ең ауқымды, антифеодалдық, тәуелсіздік үшін күрес сипатында болды.
Алайда, мәселені зерттеуде объективті көзқарастың болуы, патшалық
Ресейдің отарлық саясатының жағымды және жағымсыз салдарының шынайы
көрінісін жасауда деректанулық талдаудың аса қажеттігі байқалады.
Республиканың тәуелсіздік тізгінін өз қолына алып, егемен ел болуы төл
тарихымызды жаңаша зерделеуге мүмкіндік берді. Осыған орай бүгінде
еліміздің тарихында өзіндік терең із қалдырған тарихи тұлғаларға ұлттық
мүдде тұрғысынан лайықты баға беру жолында көптеген ғылыми-зерттеу
жұмыстары жүргізіліп, тарихымыздың ақтаңдақ беттері ашыла түсуде. Себебі
кез келген өркениетті елде тарих ғылымы сол елдің, халықтың жүріп өткен
жолын, әсіресе күрделі тарихи кезеңдер мен сол кезеңдерде өзінің қоғамдық
қызметімен тарихта терең із қалдырған жеке тарихи тұлғалардың өмір жолын
зерттеу арқылы өзінің гуманистік міндетін орындап отырған. Оның үстіне әр
кезеңде тарихи тағдырлары үздіксіз бұрмаланып келген жеке тұлғалар туралы
тарихи шындықты қалпына келтіру бүгінгі ұлттық тарихымыздың қалпына келуі
үшін де аса қажет. Өйткені тарихи тұлғаларға ұлттық көзқарас ұстану жас
ұрпақтың бойында отаншылдық сезімді қалыптастыратыны белгілі.
XIX ғасырдағы қазақ қоғамындағы тарихи тұлғалардың қоғамдық-саяси
қызметін бағалау белгілі дәрежеде патшалы Ресей, кеңестік заманда да қолға
алынып, тарихи зерттеу еңбектерінде көрініс тапты. Бірақ қай заманда да
үстем еткен билік тарихи тұлғаларды өз ыңғайына қарай зерттеуді
ұйымдастырып отырды. Патшалы Ресей үшін, қазақ елінің хан, сұлтандары, би-
батырлары орыс үкіметі жақтастары мен екінші топ қарақшы, барымташы,
жабайы атауларымен анықталды. Бұл дәстүр кейін кеңестік тарихнамада да
жалғасын тапты. Соның ішінде хан, сұлтандардың қоғамдық-саяси қызметтері,
көзқарастары ашық бұрмалаушылыққа ұшырады. Кенесары тарихын зерттеген
көрнекті тарихшы Е. Бекмаханов қудалауға ұшырады. Осыдан соң қазақ хандары
мен сұлтандарының қызметтеріне оң баға берілмей, олардың тарихын толыққанды
танып білу мүмкін болмады.
Бүгінде тәуелсіз еліміздің алға қарыштап дамуы жағдайында тарихи
шындықты жаңа табылған деректерге сүйеніп зерттеудің қажеттілігі туындады.
Міне, осындай зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі – кезінде қазақ
қоғамында билеуші топ болып есептелген Шыңғыс хан тұқымынан шыққан тарихи
әулеттердің тарихы. Қазақ мемлекетінің іргетасын төре тұқымының өкілдері
қалағаны белгілі. Қазақ қоғамында жоғары мәртебе иесі сұлтандар, яғни
Шыңғыс ханның еркек кіндікті ұрпақтары – шыңғысзадалар болды. Олар қазақ
қоғамындағы ең бір ықпалды күшке айналды. Шыңғыс тұқымының балалары
туғаннан-ақ сұлтан атағын иемденіп, осынау әлеуметтік топтың тұқым
қуалайтын мүшесі ретінде құқыққа ие болды. Әрбір шыңғысзада Шыңғыс хан
ұрпақтарының қай әулетіне жататынына қарамастан, хан тағына таласқа түсуге
хақылы болды. Сондықтан да, қазақ шыңғысзадалары біресе қарақалпақтар мен
қырғыздардың падишахы, біресе Хиуа мен Бұқар ханы міндетін атқарды. Біздің
сан ғасырлық тарихымыздағы биліктің дәстүрлі институттарына баға бергенде,
біз селдіреген ағаштың арғы жағындағы қара орманды да көре білуіміз керек.
Бүгінде дүние жүзінің ең ірі мемлекетінің қатарына кіріп отырған
Қазақстанның ұлан-байтақ жер көлемін сақтап қалуы қатардағы қолбасы
батырлардың ерлігі арқасында ғана мүмкін болған нәрсе емес. Бұл қазақ
хандары мен сұлтандарының даналығы мен көрегендігінің де жемісі болатын.
Сонау алыс-жақын ғасырлардың өн бойында дала билеушілері аса қуатты
империялардың қысымына және ішкі алауыздықтың дүмпуіне төтеп бере жүріп, ең
басты байлығымызды – ұлттық тұтастық пен ұлттық жер аумағын сақтап қала
алды. Тарихтағы өз рөлдерін түйсіне білген олар ұлттық мүдде үшін өлшеусіз
қызмет етіп, пайдалы іс тындырып кетті.
Қазақ тарихындағы тарихи әулеттерді зерттеу қажеттігін алға тартып,
оны Қазақстан тарихнамасының өзекті мәселелері қатарына жатқызып, алдағы
уақытта бұл мәселелерді жүйелі түрде таразылап, шешу керектігіне тоқталған
академик М.Қ. Қозыбаевтың: Қазақ элитасының тарихы – тарихи шежірелік
деңгейде жеке жанр болып қалыптаспай келеді. Қазақстанда бар тарихи
әулеттер Уәлихановтар, Шормановтар, Бөкейхановтар, Кенесариндер
шежіреленбей зерттеледі. Олардың әлеуметтік салттары, дәстүрлері қазақ
халқының дамуына қосқан үлестері тереңнен зерттелсе, XVIII-XIX ғасырларда
белгілі бір региондарда болған тарихи оқиғаларды толықтыра түсер еді [2,
36-б.]. – деуі тарихи әулеттерді зерттеудің бүгінгі күн үшін аса маңызды
екендігін айғақтай түседі.
Сонымен біз зерттеп отырған қазақтың батыр ұлы Кенесары хан мен оның
әулеті де жоғарыдағыдай тарихи әулеттердің қатарынан орын алады. Оның
үстіне Кенесары хан мен оның әулетінің тарихы XVIII-XIX ғасырлардағы
Қазақстанның бай тарихымен тығыз байланысты болып табылады. Ол кезең орыс
империясының Қазақстанды отарлап, оны күштеп бағындыруға жанталасып,
мемлекеттік басқару жүйесін жойып, қазақ игілерін жік-жікке бөліп, бір-
біріне қарсы айдап салып, неше түрлі қулық сұмдықты жүзеге асырған заман
болатын. Мұның өзі тақырыптың өзектілігін арттыра түседі. Абылай тұқымынан
бастап бұл әулетке сенімсіздікпен қараған орыс үкіметі Кенесарыны хандыққа
бекітпегенімен, Сырдария бойы халқының ақ киізге көтеріп хан сайлауы оның
халық қолдауына ие болғандығын дәлелдей түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кенесары Қасымұлы мен оның
замандастарының тарихы өздері өмір сүрген кезден-ақ қағаз бетіне түсіп,
мұрағат құжаттарында жинақтала бастаған. Өйткені кез келген тұлғаның тарихы
өзі өмір сүріп отырған кезеңмен тікелей байланысты болуына орай, Кенесары
тұлғасының зерттелу тарихы ХІХ ғасырдан бастау алады. Смирнов пен Середа
сияқты зерттеушілер қазақ даласына толық сипаттама жасап, негізгі
фактілерді баяндайды. Назар аударатын тағы бір жәйт – Кенесарының тарихына
байланысты зерттеулердегі қайшылықты көзқарастардың анықталуы.
XVIII ғасырдың 30-40 жылдарынан бастап патшалық Ресейдің Казақстанның
біраз бөлігін өзіне қаратып, билік жүргізуі, қазақ дәстүрлі қоғамының ішкі
істеріне күш көрсету, не болмаса қорқыту, сескендіру арқылы белсенді түрде
араласуы ондағы сан ғасырлар бойы қалыптасқан түрлі құқықтық, эгалитарлық,
әлеуметтік институттар арасындағы тепе-теңдікті бұзды. Ескі құндылықтар
эрозияға ұшырап, өмір сүрудің жаңа тәсілдері мен формалары – өз халқының
ортақ мүддесінен гөрі жеке басының мүддесін жоғары қоюшылық, сатқындық пен
жікшілдік етек ала бастады. Қазақ халқының мемлекеттілігінің іргесі
сөгіліп, шаңырағының шайқалуы салдарынан қазақтардың біраз бөлігін жат
жұртшылыққа бодандық көңіл ауаны баурады. Бірақ қазақ қоғамындағы бұл
психологиялық ахуал адамдардың шынайы өз еркінен гөрі мәжбүрліктен
туындады. Бұл дертке, әсіресе, қазақ қоғамында мемлекеттілік символы
ретінде саналып келген төре тұқымы тез шалдықты. Ресей боданына айналуға
байланысты орнайтып жаңа заманда орын алып қалуға асыққан сұлтандар
Орынбор мен Омбыға сабылып, өзіне қарасты рулармен патша ағзамның
құзырында болу жөнінде ант-су ішті. Ақсүйектер әулеті екіге жарылды, бағзы
замандардан хан-сұлтандарының соңынан ерген қара халықтың арасына да жік
түсті. Татар, ноғай, башқұрт, сібір халықтарын қанға бөктіріп, тізесіне
басқан орыс отаршыларының құйтырқы іс-әрекеттері бұл жарықшақты күн санап
терендете түсті. Барған сайын қазақ көшпелі социумы дағдарысқа ұшырап,
дәстүрлі институттардың қазақгардың басын біріктіруде дәрмені таусыла
бастады. Олардың орнына орыс әкімшілік-саяси жүйесі өздеріне сенімді,
бодандыққа өткен ақсүйектер өкілдернен тұратын жаңа билік институттарын
құрды. Сөйтіп олар Ресей заңдары атынан сөйледі, өз халқын бодандықта,
кіріптарлықта ұстауға күш-жігерін аямады. Бұл бағытта аса ынталылық
көрсеткендеріне патша әкімшілігі лауазымдар үлестіріп, шарапатқа бөледі.
Осы жаңа мәртебе иелері патшалық Ресейдің Кенесары қозғалысын басып-
жаныштауына елеулі рөл атқарды. Төре тұқымының біразының, оның ішінде
Кенесарының кейбір аталастарының да отаршылар жағына шығып кетуі отандық
тарихнамада көрініс бергенімен, әлі түпкілікті зерттеле қойған жоқ.
Тыңшылардың Орынбор Шекаралық комиссиясына Кенесары аға сұлтандарға қатты
өкпелі деп жеткізуі 1844-1845 жылдары қалыптасқан ахуалдан хабар береді.
1844 жылдың 21 шілдесіне кұраған түнде Өлкейек өзенінің бойында сұлтан
Ахмет Жантөриннің әскерімен болғаи қырғында оның соңына ерген 44 сұлтан
қаза тапты. Ашық шайқастарда бетпе-бет келіп қарсы тұра алмаса да, аға
сұлтандар көтерілісшілердің ізіне түсіп, олардың саны, құрамы, қару-жарағы
жөнінде патша әкімшілігіне жеткізіп тұрды, қозғалысқа іріткі салды.
Тыңшылық қызметті ұйымдастыруда Орынбор Шекаралық комиссиясы осыларға иек
артты. Кейбір зерттеулердегі осы мәселе төңірегіндегі пайымдауларда да
тарихи шындыққа қайшы жәйттері ұшырасып қалады. Солардың бірінде: Кенесары
армиясында әскери құпия қатаң сақтады... Хан ордасына жіберілген патшаның
құпия қызметінің аса тәжірибелі тыңшысы Жанқожа Жаңбыршин деген де
айналасындағы нөпір жұрттан ештеңе біле алмаған, – делінеді. Кеңес
тарихнамасында өз жағын асыра дәріптеу, жау жағын тұқырта көрсету кең
орын алған зерттеу әдісіне айналған-ды. Мұрағат құжаттарына жүйелі талдау
жасасақ, жағдай өзгешелеу болған. Орынбор Шекаралық комиссиясының төрағасы
М.В. Ладыженский Шығыс, Батыс, Орта орда бөліктерінің аға сұлтандары Ахмет
Жантөринге, Баймұхаммед Айшуақұлына және Арслан Жантөринге жолдаған алғашқы
бұйрықтары мен нұсқауларында-ақ Кенесары қосындарына барып қайтатын
тыңшылар санын көбейтуді талап етті. 1844 жылдың 25 қыркүйегінде жазылған
осындай құжатта: Қазірдің өзінде аға сұлтан Арслан Жантөриннен мәліметтер
келіп түскені, енді Ахмет Жантөриннен күтіп отырғаны туралы айтылып,
Кенесары ауылдарына таяу маңдарда көшіп-қонып жүрген қазақтардан, болмаса
оның сенімді адамдарынан шынайы мөліметтер жинап, құпия түрде Шекара
комиссиясының төрағасына хабарлап отырудың қажеттілігі көрсетіліпті. Мұндай
жұмыстар үшін аға сұлтандарға құрметті марапаттар, ал жансыздарға
ақшалай сыйлық беруге уәде етіледі. Барлаушылар, әсіресе, Мыңбай мен Үмбет,
нұсқауда көрсетілген он төрт бап бойынша толық мәліметтер жеткізеді.
Соңғылары Кенесары ауылы Қарақұмның Карасүңгір-Тұздақ аталатын құдығында,
оның отбасы, дүние-мүлкі, өзі де осында, Ордасы ауылдың нақ ортасында,
жанында жүргендер Шоқпыт, Құдайменде, Ержан және Наурызбай сұлтандар, Жеке,
Жанайдар, Сүтен және Шоқпар батырлар бар деп хабарлайды. Осындай мәліметтер
негізінде Орынборда Кенесары жасақтарының іс-қимылы, бір жерден екінші
жерге қозғалуы, әскери қарымы қалт жібермей қадағаланады. Аға сұлтандар
Кенесары мен Орынбор әкімшілігі арасындағы қатынастарды ұшықтыруға, сөйтіп
Кенесарымен келіссөз жүргізуге мүмкіндік бермеуге барынша күш салады.
Баймұхамед Айшуақұлы, әсіресе, Кенесарының Орта Азия хандықтарымен
байланысы барлығы туралы хабарды тікелей Ладьженскийге жеткізіп,
көтерілісті күшпен басу керектігіне ақыл-кеңес береді. Оның жоғарыда
айтылған Жұмыр Ізмұхамедұлы деген тыңшысы қару-жарыққа айырбастау үшін 1100
қой айдатқанын және оған қоса Кенесарының Хиуа ханына 30 жорға, 2 тұтқын
орысты бір өкілімен бірге жібергенін, ханнан "орыстарға қарсы тұру үшін деп
екі зеңбірек, екі жүз шамхал (мылтық) сұратқанын естиді. Осы деректерді
Баймұхамед сұлтан Орынбор Шекаралық комиссиясына жеткізіп, Кенесарының
сөздеріне де, елшілеріне де сенбеуге үгіттейді. Отаршылдарды Кенесарының
Орта Азия хандықтарымен қатынасы барлығы аса абыржытты. Патша өкіметі
барлау мен тыңшылық қызметті өрістете отырып, 1845 жылдан бастап
көтерілісті тезірек жаншу қамына көшеді. 1847 ж. Кенесары қырғыздар жеріне
басып кірді. Бұл күресте Кенесарының көздеген мақсаты – қазақтар мен Алатау
қырғыздарының ортақ жауы Қоқан үстемдігіне және Қоқан бектерінің сенімді
одақтастары қырғыз манаптарына қарсы күресу еді, сондықтан ол қырғыздарға
қарсы жорықты Қоқан жағына шығып кеткен манаптар сатқындығына жауап ретінде
қарады. Е.Б. Бекмахановтың бұл тұжырымы Кенесарының 1846 ж. Орман Ниязбеков
пен Жантай Қарабековке жазған хатына негізделген секілді. Онда Кенесары:
"Менің осында келуімнің себебі – жауласып, қан төгу емес, қазақ пен
қырғыздардың күшін біріктіріп, оларды Қоқаннан болу және қоқандықтардың
қыспағынан құтқару" делінген еді. Осы жорамал отандық тарихнамада соңғы
кездері де өз жақтастарын тапты. Ауыз әдебиеті нұсқаларына қарағанда да,
сол бір қысылтаяң мезетте көтерілісшілер санасын қырғыздар жеріне барып
паналауды жөн көрген көңіл ауаны баураған сияқты. Осыған қарамастан,
Кенесарының қырғыздар еліне жорығының мақсаты туралы екінші жорамал да бар,
ол да Е. Бекмаханов қаламына тиесілі. Кенесарының 1846 ж. Ілені бойлай
жоғары көтеріліп, Қытай шегіндегі Үйген тасқа тоқтағаны, осы жерден
Құдайменде Саржанұлын, Бақтыбай би мен Сүйінқожаны, тарту таралғы ретінде
тоғыз сәйгүлікпен, Қытай үкіметіне елшілік жібергені, көшіп-қонуга рұқсат
сұрағаны жөнінде мәліметтер бар. Ол жақтан жағымды жауап болмайды, себебі
Ресеймен Қытай араздасқысы келмейді. Қытайға өту жоспарын Кенесары кейін де
ойдан шығармаған ба деп ойлауга негіз бар. Кенесары ұрпақтарының бірі,
атақты күйші Файзолла Үрмізұлының дерегі бойынша: "Қырғыздың Кенесарыға
қарсы бағыт алуы, орыс отрядтарының өшіге соңына түсуінен хабардар Қытай
қазақтарының ел ағасы Қызыл қожадан Кенесарыға хат келеді. Хатында:
Орыспен сонша жауласқанмен, көпке топырақ шашасың ба, жеңіс соныкі.
Қытайға өт. Осындағы қызай найманға хан боласың дейді. Кенесары орыс,
қырғыздың ауыз жаласқан ниетін білген соң Қытайға өтуді жөн көрді. Қытай
асуына өтетін қырғыздың Бөгет тауы қауіпсіз болу үшін сенімді топ
жібереді. Кенесары ол мақсатына жете алмады. Орыс ықпалына еріп, опасыз
болған қырғыз манаптарының тұзағына түсіл мерт болды. Сол Кенесары жіберген
Бөгет асуындағы аз ғана топ сол жерді мекендеп қалған. Руы қоңырат
көрінеді".
Кенесарының қырғыз жері арқылы Қытайға өтпек болғаны жөнінде Сәуірбек
Бақбергенов мынадай деректерге иек артады: Найманға аға сұлтан болып
бекітілген Құнанбай төре Омбы әкімшілігінен Кенесарыны қалай да ұстау
туралы жарлық алған соң, Қытайдағы қызай наймандардьщ билеушісі, өзіне туыс
боп келетін Қызыр төреге жансыз жібереді. Кенесарыны құтқарудың бір ғана
жолы бар. Ол шетке, Қытаймен шекараға шығуы тиіс дейді. Қызыр төре
Кенесарыға хат жазып, бес ат мінген арбарманмен Балқашқа жөнелтеді.
Қызырдың хатын алған соң Кенесары шекараға шығудың жолдарын ойластырады.
Бүл кезде орыс әскері Аягөзге бекініс орнатып, Қапал мен Жаркентке жеткен.
Құлжада патша консулы тұрады. Жалғыз жол бар. Ол Ыстық көл арнасымен асу.
Міне, Кенесары қырғызды жаулауға емес, соның жерімен өтуге бет алды. Мұны
Қоқан да, патша әскері де біліп отырды. Бірақ, сендерді басып алуға келе
жатыр деп жар салып, үгіт-насихат ғана емес, өздері де тікелей араласып,
арандату жасады. Бұл қырғыз жерін басып алуға келе жатқан ақ патша әскершің
талабына, ниетіне сайма-сай келетін қимыл еді. Кенесары өзіне адал серік
боп қалған 500 шағын қолымен саяси баспана сұрау үшін Ыстық көл жазығы
арқылы Қытайға өтпек болды. Сол кезенде қальштасқан ахуалға байланысты
Қытайға өтудің ең қолайлы жолы қырғыздар жері арқылы екендігі Кенесарыға
түсінікті болған. Оның ой түкпірінде, егер жоспар іске аспай қалған
жағдайда, шекара маңында орналасу ниеті де жоқ емес еді. Сонымен, аталмыш
екі жорамалдың да өмір сүруіне логикалық негіз бар, бірақ оларды бір-біріне
қарсы қоймай, өзара байланыста қарастыру керек. Бұл мәселе де жаңа
дереккөздерін іздестіруді талап етеді. Қазіргі таңда отандық тарихнамада
Кенесары қозғалысына қатысушылардың әлеуметтік психологиясына тән этникалық
сана-сезім аспектілері, жалпы алғанда бұл қозғалыстың идеолошялық негізі
мен сипаты жөніңде зерттеулер жоқ деуге болады. Көтеріліске қатысушылардың
талап-тілектерінде қандай мәселелердің басым болғандығын анықтау арқылы
Қазақстанның әр түрлі өңірлерінде және әр кезеңдерде орын алған ұлт-азаттық
қозғалысына бағыт-бағдар берген күштер, жалпы зандылықтары мен
ерекшеліктері жөнінде тұжырымдар жасауға болар еді. Бұл, өз тарапында,
Сырым Датов, Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов, Жоламан Тіленшіұлы,
Қаратай Нұралыұлы, Арынғазы Әбілғазыұлы, Қайыпқали Есімұлы, Кенесары
Қасымұлы көтерілістері, Қазақ халқы ұлт-азаттық қозғалысының мазмұны мен
сипаты жөніңде де зерттей түсетін мәселелер аз емес. Қозғалыстың
экономикалық, әлеуметтік және идеологиялық талап-тілектері көбіне ханды
тағынан тайдыру, қазақтардың жайылымдың, қыстық және шабындық жерлерін, су
көздерін қайтару, ислам дінін қудалауды тоқтату, орыс казактары мен
мұжықтарының қазақ ауылдарына тонаушылық шабуылдарына тыйым салу секілді
мәселелермен шектеліп отырды. Ал, көтерілісшілердің саяси бағдарламасы
туралы сөз болғанда, қазақтардың Ресей империясы құрамынан шығуға, сөйтіп,
өз алдына жеке мемлекет құрып, өмір сүруге деген ынта-жігері болмадьі деген
пікір орын алып келеді. Кейбір авторлардың пайымдауынша, ондай талаптарды
қоюга қазақ халқының этникалық сана-сезімінің төмендігі, өлі ұлт ретінде
толық қалыптаспағандығы мүмкіндік бермеген секілді. Кенесары хан бастаған
ұлт-азаттық қозгалысы да патшалық Ресейдің отарлық езгісіне карсы емес,
оның кейбір жеккөрінішті өкілдеріне қарсы болды дейді. Ол жөнінде
қазақтар тарапынан ұлт-азаттық қозғалысының қай кезеңіңде де Ресей
билігінен босану жөніңде талап қойылған жоқ деген уәж айтылады. Кенесары
қозғалысының талап-тілектерінде, тіпті Алаш бағдарламасыныц өзінде де
Ресейден бөліну жөнінде мәселе қойылмауын біржақты пайымдауға бола ма?!
Менінше, қазақтар Ресей империясының құрамында болуға мүдделілік танытып
келді деуге ешқандай негіз жоқ. Себебі түрлі қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялардың бағдарламалары сол кездегі тарихи жағдай мен нақтылы
мүмкіндіктерді ескере отырып жазылатындығы кім-кімге де белгілі. Олай
болса,
XIX ғасырдың 30-40 жылдарында Кенесары өзінің патша өкіметіне жазған
хаттарында да, Алаш зиялыларьшың XX ғасырдың алғашқы он жылдықтарында да
Ресейден бөлініп шығып, жеке егеменді ел болу жөнінде идеяны ашық қоя
алмағандығы түсінікті. Одан қазақтар Ресейдің мәңгілік боданы болуға
құштарлық танытты деген ұғым тумаса керек. Қазақ халқыньщ ұлт-азаттық
қозғалысының мазмұны мен сипатын бұрмалауға бағытталған аталмыш
концепциялардың баспа бетінде қылаң беруі – кеңестік тарихнамада қазақтарды
тарих субъектісі ретінде қарастырмаудың бір көрінісі, қазіргі уақытта
Қазақстан Республикасының толық тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүруіне
тарихи негіз жоқ деген пікірді тықпалау екендігі құпия емес.
Көтерісшілердің ішкі жан дүниесін, дүние танымы мен құндылықтары жүйесін,
өздерінің өмір сүру кеңістігіне басып кірген жат жұртшылық жөніндегі
түсінік, олардың сана-сезіміндегі орыстардың этник анықтау бәз-баяғы
экономикалық детерминизмге негізделген зерттеулерді "жандандырып", бұқара
халықтың кескін-келбетін, белсенділік әлеуетін шамалауға біршама септігін
тигізер еді. Ол үшін жаңа дерек көздерін іздестіру, әсіресе, ауыз әдебиеті
мәліметтерін ғылыми айналымға қосу керек
Патша өкіметі отарлық саясатын жүзеге асырып, түпкілікті өз
үстемдігін орнату барысында күштеу, зорлаумен қатар сан алуан әдіс-
айлаларға да жүгінді, олар бірін-бірі алмастырып, өзгермелі жағдайға сәйкес
бейімделе іске асырылды. Адам табиғатының түрлі қырларын өз мүддесіне
ептілікпен пайдалану, пендешілік психологияны өршіту, алдарқату, арқадан
қағып шек-шекпен ұсыну т.б. әдістер кеңінен қолданылды. Қазақ, қауымы ұлт
мүддесін жоғары қоюдан, мәрттігі мен намысқойлығына ұстанудан гөрі бодандық
жүйе ұсынған қолайлы күн көрушілікке, күйбең тірлікке бейімделе бастады.
Ұлт-азаттық қозғалысы тарихын зерттеудегі маңызды проблемалардың бірі
әлеуметтік және ұлттық факторлардың арасалмағын анықтау болып табылады. Бұл
орайда да отарлық жағдайындағы қоғамда саяси және әлеуметтік күштер
арақатынасы өзгеріп, жаңа сипатқа ие болатындығы, халықтың бар күш-жігері
шетелдік үстемдікке қарсы бағытталатындығы ескеріле бермейді. Неміс
профессоры Э. Саркисянның Ресейдің шығыс халықтарының 1917 жылға дейінгі
тарихы (Мюнхен, 1961) атты еңбегіңде: Кенесары Қасымұлы 1837-1847 жылдар
аралығында қазақтардың үш жүзін қамтыған және өз жерлеріне орыстардың баса-
көктеп кіруіне қарсы тұрған аса зор көтерілісін ұйымдастырды, – деп
жазады. Автор оны – ұлттық шеңбер ауқымынан шығып, ортаазиялық сипат алған
қозғалыс, себебі көтерісшілер қатарында башқұрттар да, татарлар, өзбектер
мен қырғыздар да болды, Кенесарыға Бұқар әмірі мен Хиуа ханы да қол ұшын
берді деп көрсетеді. Саркисянның айтуынша, олар түрлі қару-жарақ, оқ-дәрі,
екі отряд әскер жіберген. Бұл мәселе де өз зерттеушілерін күтеді. Неміс
ғалымы өз пікірін Кенесары тез арада бүкіл Орта Азия халықтарының азаттық
күресінің ту ұстаушысына айналды деп түйіндейді. Француз профессоры А.
Беннигсен, америкалық К Штеппа мен Н. Хир қазақ ғалымдарына өз халқының ұлт-
азаттық қозғалысы тарихын еркін зерттеуге мүмкіндік бермей, қысым жасап
келген кеңес идеологиясы мен саясаты, Кенесары қозғалысы туралы тарихи
шындықты бұрмалаушылық жөніндегі материалдарды жан-жақты талдап, өздерінің
ой-пікірлерін дүние жүзі ғалымдарының назарына ұсынды. Осы тұрғылас тұжырым
белгілі шығыстанушы Бертольд Шпулер тарапынан да айтылды.. 1768-1774
жылдары академиялық экспедиция құрамында болған швед дәрігері И.П. Фальк өз
еңбегінде Хиуаны билеген қазақ сұлтандарын қырғыз ханзадалары дей отырып,
Нұралы ханнан кейін Хиуаны қазақ сұлтаны Батырдың ұлы Қайып хан басқарды
деп пайымдайды.
Он тоғызыншы ғасырдағы орыс тарихшылардың зерттеулерін қарасақ:
Қазақстан Республикасы өз ұлттық мемлекеттілігін қалпына келтіріп, ұлттық
егемеңдігін нығайтып жатқан кезеңде мемлекеттік құрылыс, мемлекеттілік
проблемалары аса маңызды және өзекті проблемалардың біріне айналып отыр.
Үшінші мыңжылдыққа еніп отырған жаңа ұрпақ өзінің өткен тарихына,
оларға дейін өмір сүрген алдыңғы буынға қандай баға береді? Өз ата-
бабаларының әрекетін қалай бағалайды? Оның тарихнамада осы күнге дейін
жалғасып келе жатқан талай пікірталас пен дау тудырған ең бір маңызды,
күрделі оқиға 1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымовтың көтерілісіне деген
көзқарасы қандай? 1730-1837 жылдарда оған дейін болған көтерілістер
арасынан дәл осы көтеріліс неге соншалықты қызу пікірталас, дау тудырып
отыр?
Бұл сұрақтың жауабы түсінікті де. Өйткені дәл осы көтеріліс қазақ
мемлекеттілігінің тарихына нүкте қойған Сібір қырғыздары туралы ережеге
ашық білдірілген қарсылық болды. Бұл ереже енгізілгеннен кейін Қазақ даласы
Ресей империясының қосалқы жеріне, біржолата оның отарына айналды, яғни
қазақ халқы ұлттық мемлекеттік төл ерекшелігінен біржола айрылды.
1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы ережесін енгізуге байланысты,
хандық басқарудың жойылуына қарсы, Ресейдің губерниялық басқару жүйесіңе
жақындатылған жаңа әкімшілік жүйенің орнатыла бастауына қарсы, билер
сотының, ру және барымта, басқа да мәселелерді Жеті жарғымен шешуіне тиым
салуға қарсы басталып, бүкіл қазақтық алған 1837-1847 жылдардағы Кенесары
Қасымұлы басқарған көтеріліс – этникалық тарихымыздың елеулі оқиғаларының
бірі.
Кенесары Қасымовтың көтерілісі патша үкіметінің осы әрекеттеріне
білдірілген жауап және қазақтардың ұлттық мемлекетін сақтап қалудың соңғы
әрекеті болды. Сондықтан ол басқа көтерілістерден ерекшеленеді, орыс
билеушілерінің қатты қарсылығына ұшырап, Қазан төңкерісіне дейінгі және
кеңес тарихнамасында соншалықты көп ашу-ыза, жамандық сөз тудырды.
Қазақстан халқының Ресей империясының отарлық езгісіне қарсы ұлт-
азаттық күресін зерттеу тарихының үлкен ғылыми-саяси маңызы бар, өйткені ол
аймақтағы отарлық мемлекеттің бастауларын әлсіретті. Ұлт-азаттық қозғалысқа
байланысты мәселелерді ғылыми зерттеу қажеттілігі, орыстың дворяндық-
буржуазиялық тарихнамасының монархиялық-отарлаушылық бағытының кейбір
өкілдерінің бұл көтерілісті бүлік, қарақшылардың ісі деп бағалауы қазақ
халқының азаттық үшін күресін теріс, субъективті түсіндіруінен туды.
Проблеманың ғылыми-теориялық мәнін жетік түсіне отырып, автор бұл
мақаласында отаршылдыққа қарсы бағытталған қазақ халқының азаттық күресінің
ішінде бүкіл халықтық сипат алған, қазақтардың ұлттық мемлекеттігін сақтап
қалғысы келген, аруақты Абылай бабамыздың тікелей ұрпағы, ізбасары, оның
саясатын жалғастырушысы, қазақ халқының тәуелсіздігі үшін бар өмірін ат
үстінде өткізген, ақыры сол мақсат жолында шейіт болған әр тұлғалы тарлан,
Кенесары Қасымұлы басқарған 1837-1847 жылдардағы бүкіл қазақтың көтерілісін
орыс тарихшыларының өз зерттеуін, оның ішінде нақты, толығырақ Н. Середа
мен Н. Коншиннің бұл оқиғаға арнаған еңбектерін сипаттап, оларға баға
беруге тырысты.
Бұл көтеріліс Ресейдің төңкеріске дейінгі тарихшыларының мұқият
назарына іліккен болатын. ХІХ ғасырдың 40 жылдарының аяғынан бастап бұл
оқиғаның жекелеген мәселелерін сипаттаған М.И. Венюков, В.Потто, А.Г.
Серебренников сияқты әскери тарихшылардың, барон Услар, П.П. Семенов-Тян-
Шаньский, Ш.Ш. Уәлиханов сияқты тарихшылардың, Батыс Сібір, Омбы, Түркістан
отарлық әкімшілігінің қызметкерлері И.Ф. Бабков, И. Завалшпин, Л. Мейер, М.
Красовский, Н. Коншин, Н. Середа, А.К. Гейнс, А. Янушкевич сияқты
буржуазиялық-либералды бағыттағы зерттеушілердің еңбектері пайда болды.
Олар өздерінің қоғамдық-саяси көзқарастарына орай бұл мәселені әр түрлі
деңгейде қарастырды.
Шығыстанудың саласы ретінде біз қарастырып отырған ХІХ ғ.
Қазақстан туралы орыс тарихнамасының шартты түрде екі негізгі бағыты болды,
олар академиялық және практикалық. Екі бағыттың өкілдеріне де белгілі
методологиялық көзқарастар ортақ болды, ал олардың нақты ғылыми қызметінде
өздеріне тән ерекшеліктері де болды.
Қазақстан тарихнамасының академиялық бағытының өкілдері әдетте
жаратылыстану, дәл және қоғамдық ғылымдардан терең білімі бар, жалпы Еуропа
көлемінде белгілі зерттеушілер болды. Бұлардың көпшілігінің ғылыми зерттеу
қызметі Ресейдің орталық ғылыми мекемелерінде дамыды немесе Ғылым
академиясы, Азия мұражайы, Петербург, Мәскеу, Қазан және т.б.
университеттері сияқты ғылыми орталықтармен және Орыс географиялық
қоғамымен тығыз байланысты болды.
Аймақтың төңкеріске дейінгі тарихнамасының практикалық бағытының
өкілдері, негізінен ресми адамдар – әкімшілік-шаруашылық қызметкеріне
жергілікті жерлерден тарихи-этнографиялық ақпарат жинау қосымша міндет
ретінде тапсырылған шекара әкімшілігінің әскери адамдары және шенеуніктері
болды.
Жергілікті тарихи өлкетану прагматикалық жағдайлармен өмірге келіп,
саяси конъюнктураның күшті әсері болғанымен, оған ғылыми-танымдық мақсаттар
да жат болған жоқ. Елдің шығысындағы шеткері аймақтардың мәдени өмірін
зерттеу, орыс интеллигенциясының провинциялық аймақтарынан шыққан
зерттеушілердің таным белсенділігі өз уақытының алдыңғы қатарлы идеяларын
игерумен тығыз байланысты болды.
Қырғыз сұлтаны Кенесары Қасымовтың бүлігі" кітабының авторын
еңбегінің мазмұны бойынша академиялық бағытқа жатқызуға болады, себебі Н.
Середаның жинақтаған материалы оның қазақ халқының тарихын, сонымен бірге
қазақ даласын отарлауға қарсы әр уақытта көтеріліс ұйымдастырған қазақ
батырлары туралы терең білімін дәлелдейді.
Кітап 1870 жылы Еуропа хабаршысы журналында жарық көрді. Ол құжаттық
материал ретінде маңызы зор еңбек. Объективті шындыққа сүйену мен XIX
ғасырдың 30-40 жылдарындағы тарихи кезеңді жүйелі шолу – кітаптың басты
құндылығы болып табылады. Мұндай фактілерден автордың патша үкіметін, не
болмаса Кенесарыны жақтау байқалмайды. Тек ғана тарихи фактілер жүйелі
баяндалған.
Н. Коншиннің еңбегін батыл түрде практикалық бағытқа жатқызуға болады.
Бұл орыс зерттеушісінің мақаласы қазақтарға арналған мұрағат
материалдарының негізінде жазылған. Ол еңбегінің алғы сөзінде былай деп
жазады: Далалық аймақтың тарихының материалдары сериясына жататын бұл
очерк бұдан бұрын жазылған еңбектер сияқты Семей облысының басқармасы мен
Қарқаралы уезінің басқармасында сақталған мұрағат істерінен мәліметтер
береді.
Көтерілістің себебі туралы Н. Коншин былай деп жазды:
Тәртіпсіздіктердің себебі ретінде әдетте қырғыздардың жаңа ережеге наразы
болуы көрсетіледі, бірақ жалпы сипатына байланысты бұл түсініктеме
құбылыстың шынайы себебін ашып көрсетпейді. Жерін тастап, қоныс аударып
кеткеңдермен қатар, керісінше, Ресей билігін жақтап, тіпті казак отрядтарын
жіберуді сұраған топтар да болды. Г. Добромыслов Торғай облысының тарихи
очеркінде хандық және сұлтандық биліктің жойылуына наразылықты – өткен
жүзжылдықтың екінші ширегіндегі қырғыздар арасындағы толқулар себептерінің
қатарына жатады - дейді.
Көтерілістің басталуына 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы ережесін
енгізілуі себеп болғанын орыс тарихнамасының өкілдері барон Услар, А.К.
Гейнс, Л. Мейер бірауыздан мойыңдайды. Сонымен қатар, көтерілістің
басталуына осы уақыттағы жер мәселесінің шиеленесуі, патша үкіметінің салық
саясаты мен қазақ даласына қарулы әскер жіберуі, олардың бейбіт ауылдарға
қысым көрсетуі тікелей әсер еткенін кейбір Ресей зерттеушілері де атап
көрсетті. Мысалы, Н. Середа былай деп көрсеткен еді: Толқудың бұл негізгі
себебінен басқа (оның ойынша Қазақ даласындағы барлық толқулардың себебі –
Хиуа хандьнының әрекеттері) тағы да жекелеген себебі болды: қырғыздардың
Жағалбайлы, Қыпшақ және Жаппас пен Төртқара рулары ежелден бір-біріне қарсы
болды; олардың арасында әрқашан тартыстар мен барымталар болып тұрды. Бұл
өзара жанжалға жоғарыда айтылып кеткен қазақ даласындағы хиуалықтар
өршітетін толқулар қосылды. 1835 жылы қазақ қоныстары үшін қырғыздарға
тиісті жерді межелеп бөліп беру мен 1836 жылы тәжірибе ретінде жүргізілген
қырғыздардан үй басына 1 сом 50 тиын көлемінде салық жинау да толқулар
себебіне жатады. Осының бәрі көшпенділердің наразылығын тудырды. Мұндай
аласапыран жағдайды пайдаланған сарбаздар да болды, олар өздерінше топ
құрып, бейбіт қырғыз ауылдарына, қазақ даласымен шекаралас Ресей
қоныстарына шабуыл жасап, керуендер мен жүргіншілерді тонады, оларды ұстап
алып, құлға айналдьірды және жоғарыда айтылып кеткендей хиуа базарларына
апарып тез және табысты өткізіп отырды.
Патша үкіметінің бұл көтерілісті жаншуға арналған әскери қимылдары
туралы толық мәліметтерді әскери тарихшылар В. Потто, М.И. Венюков, А.Г.
Серебренников, Н. Середа және Н. Коншиннің еңбектерінен алуға болады.
Әсіресе соңғы екі зерттеуші бұл мәселе бойынша өте көп құнды деректер
келтіреді. Н. Середа өзінің 2 бөлімнен, 11 тараудан тұратын еңбегінің 10
тарауын Ресей үкіметінің Кенесары көтерілісін басу әрекеттерін сипаттауга
арнады.
Ресей зерттеушілері бұл қозғалыстың көсемі Кенесары туралы да көптеген
пікірлерін жазып кетті. Зерттеушілер оның көрнекті саясатшы, дарынды
қолбасшы болғанын атап көрсетті. Н. Середа былай деп жазды: Сұлтан
Кенесары Қасымов сұлтан арғы аталары Абылайдан шықты. Бұл батыл, жігерлі,
мұралық кек ережелерімен тәрбиеленген адам болды, ол жеңілген жауына қатал
болды, жас шағынан бастап жорықтар мен барымталарға қатысуы оның жақсы
шабандоз болуына әсер етті; ал сәтсіздіктер болған жағдайда даланың тақыр
жерлеріне қашу, әр түрлі мүқтаждықтар оның рухын шындап, төзімділігін
арттырды. Даланың күшті дауылы сияқты оның екпінді жорықтарын ешқандай
кедергілер тоқтата алмады. Керісінше, кез келген кедергі оның қайтпас
жігерін қайрап, алдына қойған мақсатына жету үшін жолындағы барлық
бөгеттерді жойғанша оның әрекетінің бұрынғыдан да жойқын, батыл болуына
әсер етті. Жалпы алғанда Кенесары ұлы тұлға болды, басқа жолмен
тәрбиеленгенде, одан көрнекті мемлекеттік қайраткер шығатыны сөзсіз еді.
Қазақ өлкесіне жер аударылған поляк революционері Адольф Янушкевич
қазақ ханын бірде Рим империясымен соғысқан Нумидия патшасы Югуртамен,
бірде XIX ғасырдың 80-ші жылдарындағы Алжир халқының азаттық күресінің
басшысы Абд-әль-Кадермен салыстырады.
Орталық Азияны зерттеуші, ұлы саяхатшы П.П. Семенов Тян-Шанский біздің
эрамызға дейінгі ІІ ғасырда Кіші Азиядағы кішкене ғана Понт патшасының
билеушісі, Рим құл иеленуші мемлекетінің жаулаушы саясатына қарсы тұрған
Митридат VI Евпатормен теңеп, қазақ феодалдық мемлекетін уақытша болса да
қалпына келтірген Кене ханды жоғары бағалайды. Зерттеуші Н. Коншин былай
деп жазды: "Кенесары Қасымұлы қырғыздардың Құдайменді Газин, Сыбанқүл
Ханқожин сияқты т.б. көсемдерінен әлдеқайда биік тұрған көрнекті адам
болды. Олардың барлығы қырғыздардың рулық қарым-қатынастарының тар
шеңберінен шыға алмады, тайпаларға және тіпті ордаларға бөлінбейтін барлық
қырғыздардың саяси бірлігі туралы армандаған Кенесары Қасымұлын ғана қырғыз
халқының нағыз батыры деп атай аламыз. Оның қаза болуынан кейін орыс
билігі қырғыз даласына кең адыммен тарай бастағаны соншалық, он жылдан аз-
ақ асқан уақыт ішіңде Ресей үкіметінің сұлтандар билігін жойып, 1822 жылғы
кең танымал Қырғыздар туралы ережесін басқа жаңа Ереже енгізуіне
мүмкіндік туған болатын.
Көтерілістің сипатын бағалау барысында әр түрлі пікірлер айтылды.
Ресейлік буржуазиялық тарихнама өкілі Н. Середа бұл көтерілісті "бүлік",
"қарақшылардың ісі" деп жазса, алғашқы қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов бұл
көтерілісті былай қорытындылайды: бүлікші сұлтан Кенесары – феодалдық-
монархиялық қозғалысқа бас болып, хаңдық билікті қалпына келтіруге тырысты,
Орта Азия феодалдық мемлекеттеріне ұқсас қазақ хандықты қүрғысы келді".
Профессор Ж. Қасымбаев өзінің Кенесары хан деген еңбегінде өте дұрыс
айтқаңдай, Шоқан Уәлихановтың бұл көтеріліс пен оның көсеміне берген жалпы
алғанда біржақты бағасы кейінгі орыс тарихшылары сілтеме жасар мықты бір
дерек болғаны да рас.
Егемендікке, дербестікке Қазақстан көп ғасырларға созылған күрес және
отарлық тәуелділікті басынан кешіре отырып қол жеткізді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Соңғы жылдары қазақ
тарихында айрықша із қалдырған тарихи тұлғалар тарихы мен тағдырын,
қоғамдық-саяси қызметі мен іс-әрекетін, бүгінгі егемендігімізге қосқан
үлесін зерделеуге ерекше назар аударылуда. Осыдан туындайтын қажеттілік ХІХ
ғасырдың 20-40 жылдары аралығындағы Кенесары Қасымұлының тарихын зерттеу
арқылы осы әулеттің қазақ қоғамындағы орны мен рөлін саралау біздің
мақсатымыз болып отыр.
Ол үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдық:
- Кенесары ханның қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына әсер еткен
ілгерісі;
- Кенесарының Ресеймен дипломатиялық қарым-қатынасы. Ресеймен арадағы
қарым-қатынастарын жаңаша пайымдап, тың мұрағат деректері арқылы толықтыра,
салыстыра отырып, заман талабына сай қорыту;
- Кенесарының өмірі мен қызметі, Қасым төре қайтыс болғаннан кейін
қазақтарын басқаруы, Кенесары Қасымұлының хан тағына көтерілуін, олардың
дәстүрлі хандық басқаруды сақтауға ұмтылысын, Кенесары ханның бүкіл
Қазақстанның белді тұлғаларымен, және Орынбор, Омбы әкімшілігімен арадағы
байланыстарын соны мұрағат құжаттарымен саралау;
- Кенесары Қасымұлының өз елі, жері үшін қосқан құндылықтары. Хандық
биліктің жойылуынан кейінгі қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістерді анықтау;
- Кенесары хан Ресей үкіметіне бағытындағы қызметтеріне жаңаша талдау
жасау және олардың Қазақ даласына тереңдей енген отаршыл орыс саясатына
қарсы жүргізген күресін зерделеу арқылы қазақ елінің өз тәуелсіздігі үшін
жанқиярлықпен күрескен жылдарынан тарихи оқиғаларды айқындай түсу;
Аталған міндеттердің барлығы таңдап алынған зерттеуіміздің
маңыздылығын айғақтап қана қоймай, сонымен бірге XIX ғасырлардағы ұлттық
тарихымызды толықтыра түседі.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Кенесары ханның тарих
сахнасына көтерілген 1802 жылдан бастап оның 1847-шы жылға дейінгі
аралықтағы тарихын қамтиды. Себебі патша үкіметі 1837-1847 жылдардағы ұлы
тұлғаға қарсылықты көрсетуі алдын ала тең емес болғандығы анық. Кенесары
ханның жүргізілген саясаты, дипломатиялық ілгерісі, жан-жақты даналығы, ұлт-
азаттық қозғалысты ұзақ уақыт бойы жүргізуге үлкен ықпалды жасағаны.
Көтерілістің басынан ең көлемді, аумақты, Қазақстан тарихының ерекше
ұмытылмас іздерін қалдырған.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны: Кенесары хан мен оның батыр
серіктестерінің тарихы арқылы ХІХ ғасырлардағы белгілі қазақ азаматтарының
мемлекеттілік, елдің бірлігі мен болашағы жөніндегі саяси қимылдарын
саралау және олардың Ресей, Қоқан мемлекеттерімен байланысын жаңа деректер
арқылы зерделеу. Осындай бағытта ғана Кенесары хан мен оның
замандастарының тарихы тұтастай бір жүйеге келеді.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: Диссертацияда алға қойылған
мәселелердің мәнін жан-жақты ашу үшін тарих ғылымындағы әлемдік және осы
заманғы зерттеу методологиясының ғылыми әдістері пайдаланылды.
Объективтілік, тарихилық, жүйелілік, салыстырмалық және талдау, жинақтау,
даму сияқты ғылыми таным принциптері басшылыққа алына отырып, зерттеу
тақырыбы бойынша мұрағат құжаттарын, жарық көрген әдебиеттерді сыни
тұрғыдан сараладық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Кенесары ханның қоғамдық-саяси
қызметі арнайы зерттеуге айналған емес. Әр жерде жарық көрген, өзара
қайталанып жүрген мәліметтер тарихи тұлғаның бейнесін толық негізде
ашпайды. Оның үстіне Кенесары хан тарихы ХІХ ғасырдағы Қазақстан
тарихындағы ақтаңдақ беттерінің бірі екені даусыз. Себебі патшалы Ресейдің
қазақ даласын отарлау саясатының басталуы, кейін ішкерілеп енуі, дәстүрлі
хандық басқару жүйесін жоюы, халық азаттық қозғалыстар, Қазақстанның
толықтай отар елге айналуының барлығы сол кезеңде болған-ды. Осындай
қалыптасқан қоғамдық-саяси жағдайда Кенесары хан ұрпақтарының бірі Ресей,
екіншілерінің Орта Азия хандықтары бағытын ұстанғандығы тарихи деректер
негізінде соны көзқарастармен анықталды. Кенесары хан қазақ қоғамындағы
белді ел игілерінің арасындағы қарым-қатынас төркіні жаңаша зерделенді.
Сонымен бірге Отандық тарихнамада аты аталмай, қызметтері белгісіз болып
келген кейбір Кенесары хан тарихын ғылыми тұрғыдан талдауға алынып, мол
мұрағаттық құжаттар арқылы сараланып, ғылыми айналымға алғаш рет енгізілді.
Мұның барлығын өзара байланыстырып, жүйелеп, кешенді түрде зерттеу тұңғыш
рет жүзеге асып отыр.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері: Диссертациялық жұмысты жазу
барысында, Кенесары хан мен оның замандастарының тарихына қатысты алдымызға
қойған мақсат-міндеттерімізді орындау үшін бүгінге дейін жарық көрген,
зерттеу жұмысымызға тікелей қатысы бар деректер пайдаланылды. Қазақстан
тарихына қатысты деректерді жинау, оны жариялау тарихы патшалы Ресей
заманында басталғанымен, кең түрде дамуы, тақырыбымызға байланысты мұрағат
құжаттарын жинақтау кешегі кеңестік жүйеде жүзеге асырылды. Сонымен қатар
бүгінде мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясында жарық көрген
деректерде қолданысқа енді. Кенесары хан тарихын саралауда біз үшін
төмендегі құжаттар мен материалдар жинақтары айтарлықтай көмек жасады.
Е. Бекмахановтың еңбегінде Қазақстан Х1Х ғасырдың 20-40 жылдарында
Кенесары Қасымұлына байланысты толық деректік және тарихи мәліметтер
жинақталған. Бекмахановтың еңбегінде Х1Х ғасырдың орталық шеніндегі барлық
материалдар толығымен жазылған. Бірінші бөлімде шаруашылық пен әлеументтік
қатынастар сипатталады. Екінші бөлімде Кенесары Қасымұлының бастаған
азаттық қозғалысы туралы мол материалдар жинақталған. Е. Бекмахановтың
еңбегі Кенесары хан тұлғаның тарихына ең негізгі және көркем көлемді болып
табылады.
Ахмет сұлтан Кенесарұлының еңбегі Кенесары және Сыздық сұлтандар
атты еңбегінде сұлтан Кенесарының алғашқы қадам әрекеттері. Кенесары хан
ұрпағы Сыздық сұлтан немере туралы материалдар жеткілікті жазылған. Оның
орыс әкімшілігіне жүргізілген саясаты, өзбек жеріндегі қақтығыстарға
араласуы талқыланған.
Ілияс Есенберлиннің Хан Кене романында шын тарихи мәліметтер бар
(роман болғанына қарамастан автор).
Мазмұнның бірінші бөлімде авторлардың (М. Әуезов, Д. Әлімбаев, Ж.
Қасымбаев т.б.) пьесалары, дастандары, шығармалары Кенесары Қасымұлына
байланысты жинақталған. Екінші бөлімде Е. Бекмахановтың Қазақ халқының
Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалысы деген тарихи монографиядан үзінді
кіргізілген. Үшінші бөлімде Кенесары Қасымұлының серіктес қазақ батырлары,
Абылай хан мен Кенесарының немересі Сыздық сұлтан туралы жазылады.
Көшпенділер трилогияның үшінші томында Кенесарыға байланысты Қаһар
романы толықтырылған.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы және сыннан өтуі: Бұл диссертация
жұмысы тарихымыздың ақтаңдақ беттерінің бірін зерттеуге арналған. Қсымұлы
Кенесары хан мен оның қоғамдық-саяси қызметі өзімізге дейін жарық көрген
әдебиеттерді саралай отыра, мол мұрағат деректері негізінде алғаш рет
талдауға түсіп, ғылыми бағасын алып отыр. Сол арқылы ХІХ ғасырлардағы
Қазақстан тарихының көлеңкелі тұстары ашылып, белгілі тұлғалар тарихы құнды
мәліметтермен толықты. Мұның өзі осы кезеңге қалам тартып жүргендерге де
танымдық пайдасы бар деп ойлаймыз. Зерттеу жұмысының негізігі тұжырымдары
мен алынған қорытындылары жоғары оқу студенттері мен магистрларына арналған
оқулықтарда, арнаулы курстар мен семинарларда пайдалануға болады.
Диссертацияның негізгі мазмұны мен тұжырымдары Ш. Уәлиханов атындағы
Көкшетау мемлекеттік университетінің, дәстүрлі халықаралық ғылыми
практикалық Шоқан тағылымы конференцияларында баяндалып, талқыға түсті.
Диссертация құрылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Кенесарының саяси тұлға ретінде қалыптасуы
1.1. ХІХ ғасырдағы орта шеніндегі қазақ халқы қоғамының
әлеументтік-экономикалық дамуы
Қазақтар шаруашылығының негізгі саласы көшпелі мал шаруашылығы еді.
Олар жылқы, түйе, сиыр, қой және ешкі өсірумен айналысты.
Көшпелі мал шаруашылығының өзіне тән ерекшелігі – оның көшіп
жүретіндігі. Жас шөп қылтиып көрінісімен қазақтар ерте көктемде көше
бастаған. Олар әуелі көктемгі жайылымға (көктеу) көшіп барған, мұнда ыстық
түскенге дейін болып, сосын шөбі шүйгін, суы мол жазғы жайылымға (жайлау)
қоныс аударған. Жазғы жайылымнан қазақтар күзгі жайылымға (күздеу) орын
ауыстырған, ал қараша айында қысқы қонысқа (қыстау) көшіп барып, күн
жылынғанға дейін, әдетте наурызға, кейде сәуірге дейін сонда түрған.
Қазақ рулары жақсы жайылым үшін өзара қырқысып келген. XIX ғасырдың
бас кезінде жекелеген рулар арасында көшу жолдарын, жазғы жайылымдарды және
қыстақтарды болу негізінен алғанда аяқталды. Қыстактар жазғы жайылымдардан
көбінесе жүздеген шақырым қашық болатын. Шекті руының екі ауылы ежелден
Арал теңізінің солтүстік жағалауыи, "Құланды" түбегін малдың қысқы тұрағы
етіп таңдап алган, ал екінші қысқы тұрақ Ырғыз уезіне қарасты Орда-Қорған
болысының жерінде болатын. Шекті руының жазғы жайы-лымдары Ембі уезіндегі
Темір-Орқаш болысы шекарасының бойымен Мұғалджар тауы арқылы өтетін де,
одан әрі Ор өзенінің жоғарғы ағысына дейін созылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Кенесарының саяси тұлға ретінде қалыптасуы ... ... ... ... 18
1.1. ХІХ ғасырдағы орта шеніндегі қазақ халқы қоғамының
әлеументтік-экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 18
1.2. Кенесарының саяси тұлға ретінде социализациялануы ... ... ... .
... ... ... ... . 36
1.3. Кенесарының хан сайлануы және оның бүкіл қазақ жүздеріне
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
1.4. Кенесары ханның ішкі саясатының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 53
2. Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық қозғалысы ... ... .. 67
2.1. Қозғалыс қарсаңындағы саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
2.2. Кенесарының патшалық Ресей жазалаушыларына қарсы жүргізген
әскери іс-
әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 73
2.3. Кенесарының соңғы жорығына қатысты
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
Пайдаланылған деректемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық
көтерілісі, кей қозғалысы тақырыбының мәселесі әр жан-жақты ашылған,
құпиялары, белгісіздігі түп тамырынан зерттелген. Көтеріліс қазақ жұртының
әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуын және таптық құрылымын біршама
өзгеріске итермеледі. Сыртқы факторлардың әсерінен, патшалық үкіметтің
қыспағына түскен қазақ халқы бостандықты армандағаны шынайы. ХІХ ғасырдың
20-40 жылдарында қазақ жерінде алауыздық туған кезде жауға тойтарыс беруге
бір қадам жасалынды. Үш жүздің қазақтарын бір тудың астына біріктірген
Кенесары Қасымов болатын. Ірі ілгерісті жасаған Кенесары қазақ даласында
құрметті тұлға ретінде саналған. Дұшпандарды өз жерінен, елінен қудалауға
үміттенген Кенесарының ойлары өзінің орындалу шағына келмеді. Отарлаушы жау
мықты әрі беделді болса да табандылықпен қарсылық көрсетті.
Патшалық Ресейдің отарлау саясатының дереккөздерін зерттеудің
өзектілігі бірқатар себептерден, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының
қоғамдық-саяси дамуы мен объективтік деректерге негізделген тарихи сананы
қалыптастыру қажеттілігінен туындайды. Президент Н. Ә. Назарбаевтың өзінің
ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетінен ажырап қалмас үшін, қазақтардың нақты
ұлттық бірегейлікке ұмтылуға тарихи тұрғыдан хақысы бар [1,25-б] деуі
қоғам дамуының заңдылықтарына тікелей байланысты.
Жоғарыда айтылғанның өзі – ұлттық намысын бірлесіп нақ қойған Кенесары
болған, ал Қазақ ССР-нің тарихында Кенесарының көтерілісі феодалдық
қозғалыс деп айтылса да, қазіргі күнде өткен уақыттағы болған
қайшылықтарды ұмытылған десе керек! Неліктен өткен кезеңнің жазбаларында
бұл көтерілісті феодалдық деп атаған? Себебі – Кенесары Қасымов хандық
билікті қайтадан өз деңгейіне көтеруге талпынды. Жан-жақты көтерілістің
басқа да тұжырымдары бар. Көптеген көтерілістер бір мақсатқа сүйенеді – ол
билік үшін күрес. Кенесарының көтерілісін ұлттық тәуелсіздік үшін күрес деп
мінездесе, кейбір критиктердің тұжырымы бойынша Кенесары хандықтың билігіне
күрескен еді. Шынын айтқанда ол өзінің елі, Отаны үшін күрескен, ал кейбір
бұрыс тұжырымдар өз дәлелін ақтай алмай, тек ғана тұжырым ретінде қалған.
Басқа да кінә, кемшіліктерін айыптаушылар күні бүгінге дейін талай рет
айтып жатыр. Оның бірі Кенесары орыстарға және бауырлас қырғыздарға қарсы
күрес жүргізген. Біріншіден, орыстарға ғана емес, Ресей империясына қарсы,
яғни ұлттық тәуелсіздік үшін күрес. Екіншіден, Кенесары өз жерінде қарсылық
көрсетіп, сырт шекара Ресей территориясына енген жоқ.
Бауырлас қырғыз халқын одақтастар ретінде өзіне тартып, олардан көмек
алуға үміттенді. Ол орыс-поляк қатынастары сияқты біркелкі болған жоқ.
Кенесарының көтерілісі Қазақстанның жаңа тарихындағы отаршылдыққа
қарсы ең ауқымды, антифеодалдық, тәуелсіздік үшін күрес сипатында болды.
Алайда, мәселені зерттеуде объективті көзқарастың болуы, патшалық
Ресейдің отарлық саясатының жағымды және жағымсыз салдарының шынайы
көрінісін жасауда деректанулық талдаудың аса қажеттігі байқалады.
Республиканың тәуелсіздік тізгінін өз қолына алып, егемен ел болуы төл
тарихымызды жаңаша зерделеуге мүмкіндік берді. Осыған орай бүгінде
еліміздің тарихында өзіндік терең із қалдырған тарихи тұлғаларға ұлттық
мүдде тұрғысынан лайықты баға беру жолында көптеген ғылыми-зерттеу
жұмыстары жүргізіліп, тарихымыздың ақтаңдақ беттері ашыла түсуде. Себебі
кез келген өркениетті елде тарих ғылымы сол елдің, халықтың жүріп өткен
жолын, әсіресе күрделі тарихи кезеңдер мен сол кезеңдерде өзінің қоғамдық
қызметімен тарихта терең із қалдырған жеке тарихи тұлғалардың өмір жолын
зерттеу арқылы өзінің гуманистік міндетін орындап отырған. Оның үстіне әр
кезеңде тарихи тағдырлары үздіксіз бұрмаланып келген жеке тұлғалар туралы
тарихи шындықты қалпына келтіру бүгінгі ұлттық тарихымыздың қалпына келуі
үшін де аса қажет. Өйткені тарихи тұлғаларға ұлттық көзқарас ұстану жас
ұрпақтың бойында отаншылдық сезімді қалыптастыратыны белгілі.
XIX ғасырдағы қазақ қоғамындағы тарихи тұлғалардың қоғамдық-саяси
қызметін бағалау белгілі дәрежеде патшалы Ресей, кеңестік заманда да қолға
алынып, тарихи зерттеу еңбектерінде көрініс тапты. Бірақ қай заманда да
үстем еткен билік тарихи тұлғаларды өз ыңғайына қарай зерттеуді
ұйымдастырып отырды. Патшалы Ресей үшін, қазақ елінің хан, сұлтандары, би-
батырлары орыс үкіметі жақтастары мен екінші топ қарақшы, барымташы,
жабайы атауларымен анықталды. Бұл дәстүр кейін кеңестік тарихнамада да
жалғасын тапты. Соның ішінде хан, сұлтандардың қоғамдық-саяси қызметтері,
көзқарастары ашық бұрмалаушылыққа ұшырады. Кенесары тарихын зерттеген
көрнекті тарихшы Е. Бекмаханов қудалауға ұшырады. Осыдан соң қазақ хандары
мен сұлтандарының қызметтеріне оң баға берілмей, олардың тарихын толыққанды
танып білу мүмкін болмады.
Бүгінде тәуелсіз еліміздің алға қарыштап дамуы жағдайында тарихи
шындықты жаңа табылған деректерге сүйеніп зерттеудің қажеттілігі туындады.
Міне, осындай зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі – кезінде қазақ
қоғамында билеуші топ болып есептелген Шыңғыс хан тұқымынан шыққан тарихи
әулеттердің тарихы. Қазақ мемлекетінің іргетасын төре тұқымының өкілдері
қалағаны белгілі. Қазақ қоғамында жоғары мәртебе иесі сұлтандар, яғни
Шыңғыс ханның еркек кіндікті ұрпақтары – шыңғысзадалар болды. Олар қазақ
қоғамындағы ең бір ықпалды күшке айналды. Шыңғыс тұқымының балалары
туғаннан-ақ сұлтан атағын иемденіп, осынау әлеуметтік топтың тұқым
қуалайтын мүшесі ретінде құқыққа ие болды. Әрбір шыңғысзада Шыңғыс хан
ұрпақтарының қай әулетіне жататынына қарамастан, хан тағына таласқа түсуге
хақылы болды. Сондықтан да, қазақ шыңғысзадалары біресе қарақалпақтар мен
қырғыздардың падишахы, біресе Хиуа мен Бұқар ханы міндетін атқарды. Біздің
сан ғасырлық тарихымыздағы биліктің дәстүрлі институттарына баға бергенде,
біз селдіреген ағаштың арғы жағындағы қара орманды да көре білуіміз керек.
Бүгінде дүние жүзінің ең ірі мемлекетінің қатарына кіріп отырған
Қазақстанның ұлан-байтақ жер көлемін сақтап қалуы қатардағы қолбасы
батырлардың ерлігі арқасында ғана мүмкін болған нәрсе емес. Бұл қазақ
хандары мен сұлтандарының даналығы мен көрегендігінің де жемісі болатын.
Сонау алыс-жақын ғасырлардың өн бойында дала билеушілері аса қуатты
империялардың қысымына және ішкі алауыздықтың дүмпуіне төтеп бере жүріп, ең
басты байлығымызды – ұлттық тұтастық пен ұлттық жер аумағын сақтап қала
алды. Тарихтағы өз рөлдерін түйсіне білген олар ұлттық мүдде үшін өлшеусіз
қызмет етіп, пайдалы іс тындырып кетті.
Қазақ тарихындағы тарихи әулеттерді зерттеу қажеттігін алға тартып,
оны Қазақстан тарихнамасының өзекті мәселелері қатарына жатқызып, алдағы
уақытта бұл мәселелерді жүйелі түрде таразылап, шешу керектігіне тоқталған
академик М.Қ. Қозыбаевтың: Қазақ элитасының тарихы – тарихи шежірелік
деңгейде жеке жанр болып қалыптаспай келеді. Қазақстанда бар тарихи
әулеттер Уәлихановтар, Шормановтар, Бөкейхановтар, Кенесариндер
шежіреленбей зерттеледі. Олардың әлеуметтік салттары, дәстүрлері қазақ
халқының дамуына қосқан үлестері тереңнен зерттелсе, XVIII-XIX ғасырларда
белгілі бір региондарда болған тарихи оқиғаларды толықтыра түсер еді [2,
36-б.]. – деуі тарихи әулеттерді зерттеудің бүгінгі күн үшін аса маңызды
екендігін айғақтай түседі.
Сонымен біз зерттеп отырған қазақтың батыр ұлы Кенесары хан мен оның
әулеті де жоғарыдағыдай тарихи әулеттердің қатарынан орын алады. Оның
үстіне Кенесары хан мен оның әулетінің тарихы XVIII-XIX ғасырлардағы
Қазақстанның бай тарихымен тығыз байланысты болып табылады. Ол кезең орыс
империясының Қазақстанды отарлап, оны күштеп бағындыруға жанталасып,
мемлекеттік басқару жүйесін жойып, қазақ игілерін жік-жікке бөліп, бір-
біріне қарсы айдап салып, неше түрлі қулық сұмдықты жүзеге асырған заман
болатын. Мұның өзі тақырыптың өзектілігін арттыра түседі. Абылай тұқымынан
бастап бұл әулетке сенімсіздікпен қараған орыс үкіметі Кенесарыны хандыққа
бекітпегенімен, Сырдария бойы халқының ақ киізге көтеріп хан сайлауы оның
халық қолдауына ие болғандығын дәлелдей түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кенесары Қасымұлы мен оның
замандастарының тарихы өздері өмір сүрген кезден-ақ қағаз бетіне түсіп,
мұрағат құжаттарында жинақтала бастаған. Өйткені кез келген тұлғаның тарихы
өзі өмір сүріп отырған кезеңмен тікелей байланысты болуына орай, Кенесары
тұлғасының зерттелу тарихы ХІХ ғасырдан бастау алады. Смирнов пен Середа
сияқты зерттеушілер қазақ даласына толық сипаттама жасап, негізгі
фактілерді баяндайды. Назар аударатын тағы бір жәйт – Кенесарының тарихына
байланысты зерттеулердегі қайшылықты көзқарастардың анықталуы.
XVIII ғасырдың 30-40 жылдарынан бастап патшалық Ресейдің Казақстанның
біраз бөлігін өзіне қаратып, билік жүргізуі, қазақ дәстүрлі қоғамының ішкі
істеріне күш көрсету, не болмаса қорқыту, сескендіру арқылы белсенді түрде
араласуы ондағы сан ғасырлар бойы қалыптасқан түрлі құқықтық, эгалитарлық,
әлеуметтік институттар арасындағы тепе-теңдікті бұзды. Ескі құндылықтар
эрозияға ұшырап, өмір сүрудің жаңа тәсілдері мен формалары – өз халқының
ортақ мүддесінен гөрі жеке басының мүддесін жоғары қоюшылық, сатқындық пен
жікшілдік етек ала бастады. Қазақ халқының мемлекеттілігінің іргесі
сөгіліп, шаңырағының шайқалуы салдарынан қазақтардың біраз бөлігін жат
жұртшылыққа бодандық көңіл ауаны баурады. Бірақ қазақ қоғамындағы бұл
психологиялық ахуал адамдардың шынайы өз еркінен гөрі мәжбүрліктен
туындады. Бұл дертке, әсіресе, қазақ қоғамында мемлекеттілік символы
ретінде саналып келген төре тұқымы тез шалдықты. Ресей боданына айналуға
байланысты орнайтып жаңа заманда орын алып қалуға асыққан сұлтандар
Орынбор мен Омбыға сабылып, өзіне қарасты рулармен патша ағзамның
құзырында болу жөнінде ант-су ішті. Ақсүйектер әулеті екіге жарылды, бағзы
замандардан хан-сұлтандарының соңынан ерген қара халықтың арасына да жік
түсті. Татар, ноғай, башқұрт, сібір халықтарын қанға бөктіріп, тізесіне
басқан орыс отаршыларының құйтырқы іс-әрекеттері бұл жарықшақты күн санап
терендете түсті. Барған сайын қазақ көшпелі социумы дағдарысқа ұшырап,
дәстүрлі институттардың қазақгардың басын біріктіруде дәрмені таусыла
бастады. Олардың орнына орыс әкімшілік-саяси жүйесі өздеріне сенімді,
бодандыққа өткен ақсүйектер өкілдернен тұратын жаңа билік институттарын
құрды. Сөйтіп олар Ресей заңдары атынан сөйледі, өз халқын бодандықта,
кіріптарлықта ұстауға күш-жігерін аямады. Бұл бағытта аса ынталылық
көрсеткендеріне патша әкімшілігі лауазымдар үлестіріп, шарапатқа бөледі.
Осы жаңа мәртебе иелері патшалық Ресейдің Кенесары қозғалысын басып-
жаныштауына елеулі рөл атқарды. Төре тұқымының біразының, оның ішінде
Кенесарының кейбір аталастарының да отаршылар жағына шығып кетуі отандық
тарихнамада көрініс бергенімен, әлі түпкілікті зерттеле қойған жоқ.
Тыңшылардың Орынбор Шекаралық комиссиясына Кенесары аға сұлтандарға қатты
өкпелі деп жеткізуі 1844-1845 жылдары қалыптасқан ахуалдан хабар береді.
1844 жылдың 21 шілдесіне кұраған түнде Өлкейек өзенінің бойында сұлтан
Ахмет Жантөриннің әскерімен болғаи қырғында оның соңына ерген 44 сұлтан
қаза тапты. Ашық шайқастарда бетпе-бет келіп қарсы тұра алмаса да, аға
сұлтандар көтерілісшілердің ізіне түсіп, олардың саны, құрамы, қару-жарағы
жөнінде патша әкімшілігіне жеткізіп тұрды, қозғалысқа іріткі салды.
Тыңшылық қызметті ұйымдастыруда Орынбор Шекаралық комиссиясы осыларға иек
артты. Кейбір зерттеулердегі осы мәселе төңірегіндегі пайымдауларда да
тарихи шындыққа қайшы жәйттері ұшырасып қалады. Солардың бірінде: Кенесары
армиясында әскери құпия қатаң сақтады... Хан ордасына жіберілген патшаның
құпия қызметінің аса тәжірибелі тыңшысы Жанқожа Жаңбыршин деген де
айналасындағы нөпір жұрттан ештеңе біле алмаған, – делінеді. Кеңес
тарихнамасында өз жағын асыра дәріптеу, жау жағын тұқырта көрсету кең
орын алған зерттеу әдісіне айналған-ды. Мұрағат құжаттарына жүйелі талдау
жасасақ, жағдай өзгешелеу болған. Орынбор Шекаралық комиссиясының төрағасы
М.В. Ладыженский Шығыс, Батыс, Орта орда бөліктерінің аға сұлтандары Ахмет
Жантөринге, Баймұхаммед Айшуақұлына және Арслан Жантөринге жолдаған алғашқы
бұйрықтары мен нұсқауларында-ақ Кенесары қосындарына барып қайтатын
тыңшылар санын көбейтуді талап етті. 1844 жылдың 25 қыркүйегінде жазылған
осындай құжатта: Қазірдің өзінде аға сұлтан Арслан Жантөриннен мәліметтер
келіп түскені, енді Ахмет Жантөриннен күтіп отырғаны туралы айтылып,
Кенесары ауылдарына таяу маңдарда көшіп-қонып жүрген қазақтардан, болмаса
оның сенімді адамдарынан шынайы мөліметтер жинап, құпия түрде Шекара
комиссиясының төрағасына хабарлап отырудың қажеттілігі көрсетіліпті. Мұндай
жұмыстар үшін аға сұлтандарға құрметті марапаттар, ал жансыздарға
ақшалай сыйлық беруге уәде етіледі. Барлаушылар, әсіресе, Мыңбай мен Үмбет,
нұсқауда көрсетілген он төрт бап бойынша толық мәліметтер жеткізеді.
Соңғылары Кенесары ауылы Қарақұмның Карасүңгір-Тұздақ аталатын құдығында,
оның отбасы, дүние-мүлкі, өзі де осында, Ордасы ауылдың нақ ортасында,
жанында жүргендер Шоқпыт, Құдайменде, Ержан және Наурызбай сұлтандар, Жеке,
Жанайдар, Сүтен және Шоқпар батырлар бар деп хабарлайды. Осындай мәліметтер
негізінде Орынборда Кенесары жасақтарының іс-қимылы, бір жерден екінші
жерге қозғалуы, әскери қарымы қалт жібермей қадағаланады. Аға сұлтандар
Кенесары мен Орынбор әкімшілігі арасындағы қатынастарды ұшықтыруға, сөйтіп
Кенесарымен келіссөз жүргізуге мүмкіндік бермеуге барынша күш салады.
Баймұхамед Айшуақұлы, әсіресе, Кенесарының Орта Азия хандықтарымен
байланысы барлығы туралы хабарды тікелей Ладьженскийге жеткізіп,
көтерілісті күшпен басу керектігіне ақыл-кеңес береді. Оның жоғарыда
айтылған Жұмыр Ізмұхамедұлы деген тыңшысы қару-жарыққа айырбастау үшін 1100
қой айдатқанын және оған қоса Кенесарының Хиуа ханына 30 жорға, 2 тұтқын
орысты бір өкілімен бірге жібергенін, ханнан "орыстарға қарсы тұру үшін деп
екі зеңбірек, екі жүз шамхал (мылтық) сұратқанын естиді. Осы деректерді
Баймұхамед сұлтан Орынбор Шекаралық комиссиясына жеткізіп, Кенесарының
сөздеріне де, елшілеріне де сенбеуге үгіттейді. Отаршылдарды Кенесарының
Орта Азия хандықтарымен қатынасы барлығы аса абыржытты. Патша өкіметі
барлау мен тыңшылық қызметті өрістете отырып, 1845 жылдан бастап
көтерілісті тезірек жаншу қамына көшеді. 1847 ж. Кенесары қырғыздар жеріне
басып кірді. Бұл күресте Кенесарының көздеген мақсаты – қазақтар мен Алатау
қырғыздарының ортақ жауы Қоқан үстемдігіне және Қоқан бектерінің сенімді
одақтастары қырғыз манаптарына қарсы күресу еді, сондықтан ол қырғыздарға
қарсы жорықты Қоқан жағына шығып кеткен манаптар сатқындығына жауап ретінде
қарады. Е.Б. Бекмахановтың бұл тұжырымы Кенесарының 1846 ж. Орман Ниязбеков
пен Жантай Қарабековке жазған хатына негізделген секілді. Онда Кенесары:
"Менің осында келуімнің себебі – жауласып, қан төгу емес, қазақ пен
қырғыздардың күшін біріктіріп, оларды Қоқаннан болу және қоқандықтардың
қыспағынан құтқару" делінген еді. Осы жорамал отандық тарихнамада соңғы
кездері де өз жақтастарын тапты. Ауыз әдебиеті нұсқаларына қарағанда да,
сол бір қысылтаяң мезетте көтерілісшілер санасын қырғыздар жеріне барып
паналауды жөн көрген көңіл ауаны баураған сияқты. Осыған қарамастан,
Кенесарының қырғыздар еліне жорығының мақсаты туралы екінші жорамал да бар,
ол да Е. Бекмаханов қаламына тиесілі. Кенесарының 1846 ж. Ілені бойлай
жоғары көтеріліп, Қытай шегіндегі Үйген тасқа тоқтағаны, осы жерден
Құдайменде Саржанұлын, Бақтыбай би мен Сүйінқожаны, тарту таралғы ретінде
тоғыз сәйгүлікпен, Қытай үкіметіне елшілік жібергені, көшіп-қонуга рұқсат
сұрағаны жөнінде мәліметтер бар. Ол жақтан жағымды жауап болмайды, себебі
Ресеймен Қытай араздасқысы келмейді. Қытайға өту жоспарын Кенесары кейін де
ойдан шығармаған ба деп ойлауга негіз бар. Кенесары ұрпақтарының бірі,
атақты күйші Файзолла Үрмізұлының дерегі бойынша: "Қырғыздың Кенесарыға
қарсы бағыт алуы, орыс отрядтарының өшіге соңына түсуінен хабардар Қытай
қазақтарының ел ағасы Қызыл қожадан Кенесарыға хат келеді. Хатында:
Орыспен сонша жауласқанмен, көпке топырақ шашасың ба, жеңіс соныкі.
Қытайға өт. Осындағы қызай найманға хан боласың дейді. Кенесары орыс,
қырғыздың ауыз жаласқан ниетін білген соң Қытайға өтуді жөн көрді. Қытай
асуына өтетін қырғыздың Бөгет тауы қауіпсіз болу үшін сенімді топ
жібереді. Кенесары ол мақсатына жете алмады. Орыс ықпалына еріп, опасыз
болған қырғыз манаптарының тұзағына түсіл мерт болды. Сол Кенесары жіберген
Бөгет асуындағы аз ғана топ сол жерді мекендеп қалған. Руы қоңырат
көрінеді".
Кенесарының қырғыз жері арқылы Қытайға өтпек болғаны жөнінде Сәуірбек
Бақбергенов мынадай деректерге иек артады: Найманға аға сұлтан болып
бекітілген Құнанбай төре Омбы әкімшілігінен Кенесарыны қалай да ұстау
туралы жарлық алған соң, Қытайдағы қызай наймандардьщ билеушісі, өзіне туыс
боп келетін Қызыр төреге жансыз жібереді. Кенесарыны құтқарудың бір ғана
жолы бар. Ол шетке, Қытаймен шекараға шығуы тиіс дейді. Қызыр төре
Кенесарыға хат жазып, бес ат мінген арбарманмен Балқашқа жөнелтеді.
Қызырдың хатын алған соң Кенесары шекараға шығудың жолдарын ойластырады.
Бүл кезде орыс әскері Аягөзге бекініс орнатып, Қапал мен Жаркентке жеткен.
Құлжада патша консулы тұрады. Жалғыз жол бар. Ол Ыстық көл арнасымен асу.
Міне, Кенесары қырғызды жаулауға емес, соның жерімен өтуге бет алды. Мұны
Қоқан да, патша әскері де біліп отырды. Бірақ, сендерді басып алуға келе
жатыр деп жар салып, үгіт-насихат ғана емес, өздері де тікелей араласып,
арандату жасады. Бұл қырғыз жерін басып алуға келе жатқан ақ патша әскершің
талабына, ниетіне сайма-сай келетін қимыл еді. Кенесары өзіне адал серік
боп қалған 500 шағын қолымен саяси баспана сұрау үшін Ыстық көл жазығы
арқылы Қытайға өтпек болды. Сол кезенде қальштасқан ахуалға байланысты
Қытайға өтудің ең қолайлы жолы қырғыздар жері арқылы екендігі Кенесарыға
түсінікті болған. Оның ой түкпірінде, егер жоспар іске аспай қалған
жағдайда, шекара маңында орналасу ниеті де жоқ емес еді. Сонымен, аталмыш
екі жорамалдың да өмір сүруіне логикалық негіз бар, бірақ оларды бір-біріне
қарсы қоймай, өзара байланыста қарастыру керек. Бұл мәселе де жаңа
дереккөздерін іздестіруді талап етеді. Қазіргі таңда отандық тарихнамада
Кенесары қозғалысына қатысушылардың әлеуметтік психологиясына тән этникалық
сана-сезім аспектілері, жалпы алғанда бұл қозғалыстың идеолошялық негізі
мен сипаты жөніңде зерттеулер жоқ деуге болады. Көтеріліске қатысушылардың
талап-тілектерінде қандай мәселелердің басым болғандығын анықтау арқылы
Қазақстанның әр түрлі өңірлерінде және әр кезеңдерде орын алған ұлт-азаттық
қозғалысына бағыт-бағдар берген күштер, жалпы зандылықтары мен
ерекшеліктері жөнінде тұжырымдар жасауға болар еді. Бұл, өз тарапында,
Сырым Датов, Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов, Жоламан Тіленшіұлы,
Қаратай Нұралыұлы, Арынғазы Әбілғазыұлы, Қайыпқали Есімұлы, Кенесары
Қасымұлы көтерілістері, Қазақ халқы ұлт-азаттық қозғалысының мазмұны мен
сипаты жөніңде де зерттей түсетін мәселелер аз емес. Қозғалыстың
экономикалық, әлеуметтік және идеологиялық талап-тілектері көбіне ханды
тағынан тайдыру, қазақтардың жайылымдың, қыстық және шабындық жерлерін, су
көздерін қайтару, ислам дінін қудалауды тоқтату, орыс казактары мен
мұжықтарының қазақ ауылдарына тонаушылық шабуылдарына тыйым салу секілді
мәселелермен шектеліп отырды. Ал, көтерілісшілердің саяси бағдарламасы
туралы сөз болғанда, қазақтардың Ресей империясы құрамынан шығуға, сөйтіп,
өз алдына жеке мемлекет құрып, өмір сүруге деген ынта-жігері болмадьі деген
пікір орын алып келеді. Кейбір авторлардың пайымдауынша, ондай талаптарды
қоюга қазақ халқының этникалық сана-сезімінің төмендігі, өлі ұлт ретінде
толық қалыптаспағандығы мүмкіндік бермеген секілді. Кенесары хан бастаған
ұлт-азаттық қозгалысы да патшалық Ресейдің отарлық езгісіне карсы емес,
оның кейбір жеккөрінішті өкілдеріне қарсы болды дейді. Ол жөнінде
қазақтар тарапынан ұлт-азаттық қозғалысының қай кезеңіңде де Ресей
билігінен босану жөніңде талап қойылған жоқ деген уәж айтылады. Кенесары
қозғалысының талап-тілектерінде, тіпті Алаш бағдарламасыныц өзінде де
Ресейден бөліну жөнінде мәселе қойылмауын біржақты пайымдауға бола ма?!
Менінше, қазақтар Ресей империясының құрамында болуға мүдделілік танытып
келді деуге ешқандай негіз жоқ. Себебі түрлі қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялардың бағдарламалары сол кездегі тарихи жағдай мен нақтылы
мүмкіндіктерді ескере отырып жазылатындығы кім-кімге де белгілі. Олай
болса,
XIX ғасырдың 30-40 жылдарында Кенесары өзінің патша өкіметіне жазған
хаттарында да, Алаш зиялыларьшың XX ғасырдың алғашқы он жылдықтарында да
Ресейден бөлініп шығып, жеке егеменді ел болу жөнінде идеяны ашық қоя
алмағандығы түсінікті. Одан қазақтар Ресейдің мәңгілік боданы болуға
құштарлық танытты деген ұғым тумаса керек. Қазақ халқыньщ ұлт-азаттық
қозғалысының мазмұны мен сипатын бұрмалауға бағытталған аталмыш
концепциялардың баспа бетінде қылаң беруі – кеңестік тарихнамада қазақтарды
тарих субъектісі ретінде қарастырмаудың бір көрінісі, қазіргі уақытта
Қазақстан Республикасының толық тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүруіне
тарихи негіз жоқ деген пікірді тықпалау екендігі құпия емес.
Көтерісшілердің ішкі жан дүниесін, дүние танымы мен құндылықтары жүйесін,
өздерінің өмір сүру кеңістігіне басып кірген жат жұртшылық жөніндегі
түсінік, олардың сана-сезіміндегі орыстардың этник анықтау бәз-баяғы
экономикалық детерминизмге негізделген зерттеулерді "жандандырып", бұқара
халықтың кескін-келбетін, белсенділік әлеуетін шамалауға біршама септігін
тигізер еді. Ол үшін жаңа дерек көздерін іздестіру, әсіресе, ауыз әдебиеті
мәліметтерін ғылыми айналымға қосу керек
Патша өкіметі отарлық саясатын жүзеге асырып, түпкілікті өз
үстемдігін орнату барысында күштеу, зорлаумен қатар сан алуан әдіс-
айлаларға да жүгінді, олар бірін-бірі алмастырып, өзгермелі жағдайға сәйкес
бейімделе іске асырылды. Адам табиғатының түрлі қырларын өз мүддесіне
ептілікпен пайдалану, пендешілік психологияны өршіту, алдарқату, арқадан
қағып шек-шекпен ұсыну т.б. әдістер кеңінен қолданылды. Қазақ, қауымы ұлт
мүддесін жоғары қоюдан, мәрттігі мен намысқойлығына ұстанудан гөрі бодандық
жүйе ұсынған қолайлы күн көрушілікке, күйбең тірлікке бейімделе бастады.
Ұлт-азаттық қозғалысы тарихын зерттеудегі маңызды проблемалардың бірі
әлеуметтік және ұлттық факторлардың арасалмағын анықтау болып табылады. Бұл
орайда да отарлық жағдайындағы қоғамда саяси және әлеуметтік күштер
арақатынасы өзгеріп, жаңа сипатқа ие болатындығы, халықтың бар күш-жігері
шетелдік үстемдікке қарсы бағытталатындығы ескеріле бермейді. Неміс
профессоры Э. Саркисянның Ресейдің шығыс халықтарының 1917 жылға дейінгі
тарихы (Мюнхен, 1961) атты еңбегіңде: Кенесары Қасымұлы 1837-1847 жылдар
аралығында қазақтардың үш жүзін қамтыған және өз жерлеріне орыстардың баса-
көктеп кіруіне қарсы тұрған аса зор көтерілісін ұйымдастырды, – деп
жазады. Автор оны – ұлттық шеңбер ауқымынан шығып, ортаазиялық сипат алған
қозғалыс, себебі көтерісшілер қатарында башқұрттар да, татарлар, өзбектер
мен қырғыздар да болды, Кенесарыға Бұқар әмірі мен Хиуа ханы да қол ұшын
берді деп көрсетеді. Саркисянның айтуынша, олар түрлі қару-жарақ, оқ-дәрі,
екі отряд әскер жіберген. Бұл мәселе де өз зерттеушілерін күтеді. Неміс
ғалымы өз пікірін Кенесары тез арада бүкіл Орта Азия халықтарының азаттық
күресінің ту ұстаушысына айналды деп түйіндейді. Француз профессоры А.
Беннигсен, америкалық К Штеппа мен Н. Хир қазақ ғалымдарына өз халқының ұлт-
азаттық қозғалысы тарихын еркін зерттеуге мүмкіндік бермей, қысым жасап
келген кеңес идеологиясы мен саясаты, Кенесары қозғалысы туралы тарихи
шындықты бұрмалаушылық жөніндегі материалдарды жан-жақты талдап, өздерінің
ой-пікірлерін дүние жүзі ғалымдарының назарына ұсынды. Осы тұрғылас тұжырым
белгілі шығыстанушы Бертольд Шпулер тарапынан да айтылды.. 1768-1774
жылдары академиялық экспедиция құрамында болған швед дәрігері И.П. Фальк өз
еңбегінде Хиуаны билеген қазақ сұлтандарын қырғыз ханзадалары дей отырып,
Нұралы ханнан кейін Хиуаны қазақ сұлтаны Батырдың ұлы Қайып хан басқарды
деп пайымдайды.
Он тоғызыншы ғасырдағы орыс тарихшылардың зерттеулерін қарасақ:
Қазақстан Республикасы өз ұлттық мемлекеттілігін қалпына келтіріп, ұлттық
егемеңдігін нығайтып жатқан кезеңде мемлекеттік құрылыс, мемлекеттілік
проблемалары аса маңызды және өзекті проблемалардың біріне айналып отыр.
Үшінші мыңжылдыққа еніп отырған жаңа ұрпақ өзінің өткен тарихына,
оларға дейін өмір сүрген алдыңғы буынға қандай баға береді? Өз ата-
бабаларының әрекетін қалай бағалайды? Оның тарихнамада осы күнге дейін
жалғасып келе жатқан талай пікірталас пен дау тудырған ең бір маңызды,
күрделі оқиға 1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымовтың көтерілісіне деген
көзқарасы қандай? 1730-1837 жылдарда оған дейін болған көтерілістер
арасынан дәл осы көтеріліс неге соншалықты қызу пікірталас, дау тудырып
отыр?
Бұл сұрақтың жауабы түсінікті де. Өйткені дәл осы көтеріліс қазақ
мемлекеттілігінің тарихына нүкте қойған Сібір қырғыздары туралы ережеге
ашық білдірілген қарсылық болды. Бұл ереже енгізілгеннен кейін Қазақ даласы
Ресей империясының қосалқы жеріне, біржолата оның отарына айналды, яғни
қазақ халқы ұлттық мемлекеттік төл ерекшелігінен біржола айрылды.
1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы ережесін енгізуге байланысты,
хандық басқарудың жойылуына қарсы, Ресейдің губерниялық басқару жүйесіңе
жақындатылған жаңа әкімшілік жүйенің орнатыла бастауына қарсы, билер
сотының, ру және барымта, басқа да мәселелерді Жеті жарғымен шешуіне тиым
салуға қарсы басталып, бүкіл қазақтық алған 1837-1847 жылдардағы Кенесары
Қасымұлы басқарған көтеріліс – этникалық тарихымыздың елеулі оқиғаларының
бірі.
Кенесары Қасымовтың көтерілісі патша үкіметінің осы әрекеттеріне
білдірілген жауап және қазақтардың ұлттық мемлекетін сақтап қалудың соңғы
әрекеті болды. Сондықтан ол басқа көтерілістерден ерекшеленеді, орыс
билеушілерінің қатты қарсылығына ұшырап, Қазан төңкерісіне дейінгі және
кеңес тарихнамасында соншалықты көп ашу-ыза, жамандық сөз тудырды.
Қазақстан халқының Ресей империясының отарлық езгісіне қарсы ұлт-
азаттық күресін зерттеу тарихының үлкен ғылыми-саяси маңызы бар, өйткені ол
аймақтағы отарлық мемлекеттің бастауларын әлсіретті. Ұлт-азаттық қозғалысқа
байланысты мәселелерді ғылыми зерттеу қажеттілігі, орыстың дворяндық-
буржуазиялық тарихнамасының монархиялық-отарлаушылық бағытының кейбір
өкілдерінің бұл көтерілісті бүлік, қарақшылардың ісі деп бағалауы қазақ
халқының азаттық үшін күресін теріс, субъективті түсіндіруінен туды.
Проблеманың ғылыми-теориялық мәнін жетік түсіне отырып, автор бұл
мақаласында отаршылдыққа қарсы бағытталған қазақ халқының азаттық күресінің
ішінде бүкіл халықтық сипат алған, қазақтардың ұлттық мемлекеттігін сақтап
қалғысы келген, аруақты Абылай бабамыздың тікелей ұрпағы, ізбасары, оның
саясатын жалғастырушысы, қазақ халқының тәуелсіздігі үшін бар өмірін ат
үстінде өткізген, ақыры сол мақсат жолында шейіт болған әр тұлғалы тарлан,
Кенесары Қасымұлы басқарған 1837-1847 жылдардағы бүкіл қазақтың көтерілісін
орыс тарихшыларының өз зерттеуін, оның ішінде нақты, толығырақ Н. Середа
мен Н. Коншиннің бұл оқиғаға арнаған еңбектерін сипаттап, оларға баға
беруге тырысты.
Бұл көтеріліс Ресейдің төңкеріске дейінгі тарихшыларының мұқият
назарына іліккен болатын. ХІХ ғасырдың 40 жылдарының аяғынан бастап бұл
оқиғаның жекелеген мәселелерін сипаттаған М.И. Венюков, В.Потто, А.Г.
Серебренников сияқты әскери тарихшылардың, барон Услар, П.П. Семенов-Тян-
Шаньский, Ш.Ш. Уәлиханов сияқты тарихшылардың, Батыс Сібір, Омбы, Түркістан
отарлық әкімшілігінің қызметкерлері И.Ф. Бабков, И. Завалшпин, Л. Мейер, М.
Красовский, Н. Коншин, Н. Середа, А.К. Гейнс, А. Янушкевич сияқты
буржуазиялық-либералды бағыттағы зерттеушілердің еңбектері пайда болды.
Олар өздерінің қоғамдық-саяси көзқарастарына орай бұл мәселені әр түрлі
деңгейде қарастырды.
Шығыстанудың саласы ретінде біз қарастырып отырған ХІХ ғ.
Қазақстан туралы орыс тарихнамасының шартты түрде екі негізгі бағыты болды,
олар академиялық және практикалық. Екі бағыттың өкілдеріне де белгілі
методологиялық көзқарастар ортақ болды, ал олардың нақты ғылыми қызметінде
өздеріне тән ерекшеліктері де болды.
Қазақстан тарихнамасының академиялық бағытының өкілдері әдетте
жаратылыстану, дәл және қоғамдық ғылымдардан терең білімі бар, жалпы Еуропа
көлемінде белгілі зерттеушілер болды. Бұлардың көпшілігінің ғылыми зерттеу
қызметі Ресейдің орталық ғылыми мекемелерінде дамыды немесе Ғылым
академиясы, Азия мұражайы, Петербург, Мәскеу, Қазан және т.б.
университеттері сияқты ғылыми орталықтармен және Орыс географиялық
қоғамымен тығыз байланысты болды.
Аймақтың төңкеріске дейінгі тарихнамасының практикалық бағытының
өкілдері, негізінен ресми адамдар – әкімшілік-шаруашылық қызметкеріне
жергілікті жерлерден тарихи-этнографиялық ақпарат жинау қосымша міндет
ретінде тапсырылған шекара әкімшілігінің әскери адамдары және шенеуніктері
болды.
Жергілікті тарихи өлкетану прагматикалық жағдайлармен өмірге келіп,
саяси конъюнктураның күшті әсері болғанымен, оған ғылыми-танымдық мақсаттар
да жат болған жоқ. Елдің шығысындағы шеткері аймақтардың мәдени өмірін
зерттеу, орыс интеллигенциясының провинциялық аймақтарынан шыққан
зерттеушілердің таным белсенділігі өз уақытының алдыңғы қатарлы идеяларын
игерумен тығыз байланысты болды.
Қырғыз сұлтаны Кенесары Қасымовтың бүлігі" кітабының авторын
еңбегінің мазмұны бойынша академиялық бағытқа жатқызуға болады, себебі Н.
Середаның жинақтаған материалы оның қазақ халқының тарихын, сонымен бірге
қазақ даласын отарлауға қарсы әр уақытта көтеріліс ұйымдастырған қазақ
батырлары туралы терең білімін дәлелдейді.
Кітап 1870 жылы Еуропа хабаршысы журналында жарық көрді. Ол құжаттық
материал ретінде маңызы зор еңбек. Объективті шындыққа сүйену мен XIX
ғасырдың 30-40 жылдарындағы тарихи кезеңді жүйелі шолу – кітаптың басты
құндылығы болып табылады. Мұндай фактілерден автордың патша үкіметін, не
болмаса Кенесарыны жақтау байқалмайды. Тек ғана тарихи фактілер жүйелі
баяндалған.
Н. Коншиннің еңбегін батыл түрде практикалық бағытқа жатқызуға болады.
Бұл орыс зерттеушісінің мақаласы қазақтарға арналған мұрағат
материалдарының негізінде жазылған. Ол еңбегінің алғы сөзінде былай деп
жазады: Далалық аймақтың тарихының материалдары сериясына жататын бұл
очерк бұдан бұрын жазылған еңбектер сияқты Семей облысының басқармасы мен
Қарқаралы уезінің басқармасында сақталған мұрағат істерінен мәліметтер
береді.
Көтерілістің себебі туралы Н. Коншин былай деп жазды:
Тәртіпсіздіктердің себебі ретінде әдетте қырғыздардың жаңа ережеге наразы
болуы көрсетіледі, бірақ жалпы сипатына байланысты бұл түсініктеме
құбылыстың шынайы себебін ашып көрсетпейді. Жерін тастап, қоныс аударып
кеткеңдермен қатар, керісінше, Ресей билігін жақтап, тіпті казак отрядтарын
жіберуді сұраған топтар да болды. Г. Добромыслов Торғай облысының тарихи
очеркінде хандық және сұлтандық биліктің жойылуына наразылықты – өткен
жүзжылдықтың екінші ширегіндегі қырғыздар арасындағы толқулар себептерінің
қатарына жатады - дейді.
Көтерілістің басталуына 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы ережесін
енгізілуі себеп болғанын орыс тарихнамасының өкілдері барон Услар, А.К.
Гейнс, Л. Мейер бірауыздан мойыңдайды. Сонымен қатар, көтерілістің
басталуына осы уақыттағы жер мәселесінің шиеленесуі, патша үкіметінің салық
саясаты мен қазақ даласына қарулы әскер жіберуі, олардың бейбіт ауылдарға
қысым көрсетуі тікелей әсер еткенін кейбір Ресей зерттеушілері де атап
көрсетті. Мысалы, Н. Середа былай деп көрсеткен еді: Толқудың бұл негізгі
себебінен басқа (оның ойынша Қазақ даласындағы барлық толқулардың себебі –
Хиуа хандьнының әрекеттері) тағы да жекелеген себебі болды: қырғыздардың
Жағалбайлы, Қыпшақ және Жаппас пен Төртқара рулары ежелден бір-біріне қарсы
болды; олардың арасында әрқашан тартыстар мен барымталар болып тұрды. Бұл
өзара жанжалға жоғарыда айтылып кеткен қазақ даласындағы хиуалықтар
өршітетін толқулар қосылды. 1835 жылы қазақ қоныстары үшін қырғыздарға
тиісті жерді межелеп бөліп беру мен 1836 жылы тәжірибе ретінде жүргізілген
қырғыздардан үй басына 1 сом 50 тиын көлемінде салық жинау да толқулар
себебіне жатады. Осының бәрі көшпенділердің наразылығын тудырды. Мұндай
аласапыран жағдайды пайдаланған сарбаздар да болды, олар өздерінше топ
құрып, бейбіт қырғыз ауылдарына, қазақ даласымен шекаралас Ресей
қоныстарына шабуыл жасап, керуендер мен жүргіншілерді тонады, оларды ұстап
алып, құлға айналдьірды және жоғарыда айтылып кеткендей хиуа базарларына
апарып тез және табысты өткізіп отырды.
Патша үкіметінің бұл көтерілісті жаншуға арналған әскери қимылдары
туралы толық мәліметтерді әскери тарихшылар В. Потто, М.И. Венюков, А.Г.
Серебренников, Н. Середа және Н. Коншиннің еңбектерінен алуға болады.
Әсіресе соңғы екі зерттеуші бұл мәселе бойынша өте көп құнды деректер
келтіреді. Н. Середа өзінің 2 бөлімнен, 11 тараудан тұратын еңбегінің 10
тарауын Ресей үкіметінің Кенесары көтерілісін басу әрекеттерін сипаттауга
арнады.
Ресей зерттеушілері бұл қозғалыстың көсемі Кенесары туралы да көптеген
пікірлерін жазып кетті. Зерттеушілер оның көрнекті саясатшы, дарынды
қолбасшы болғанын атап көрсетті. Н. Середа былай деп жазды: Сұлтан
Кенесары Қасымов сұлтан арғы аталары Абылайдан шықты. Бұл батыл, жігерлі,
мұралық кек ережелерімен тәрбиеленген адам болды, ол жеңілген жауына қатал
болды, жас шағынан бастап жорықтар мен барымталарға қатысуы оның жақсы
шабандоз болуына әсер етті; ал сәтсіздіктер болған жағдайда даланың тақыр
жерлеріне қашу, әр түрлі мүқтаждықтар оның рухын шындап, төзімділігін
арттырды. Даланың күшті дауылы сияқты оның екпінді жорықтарын ешқандай
кедергілер тоқтата алмады. Керісінше, кез келген кедергі оның қайтпас
жігерін қайрап, алдына қойған мақсатына жету үшін жолындағы барлық
бөгеттерді жойғанша оның әрекетінің бұрынғыдан да жойқын, батыл болуына
әсер етті. Жалпы алғанда Кенесары ұлы тұлға болды, басқа жолмен
тәрбиеленгенде, одан көрнекті мемлекеттік қайраткер шығатыны сөзсіз еді.
Қазақ өлкесіне жер аударылған поляк революционері Адольф Янушкевич
қазақ ханын бірде Рим империясымен соғысқан Нумидия патшасы Югуртамен,
бірде XIX ғасырдың 80-ші жылдарындағы Алжир халқының азаттық күресінің
басшысы Абд-әль-Кадермен салыстырады.
Орталық Азияны зерттеуші, ұлы саяхатшы П.П. Семенов Тян-Шанский біздің
эрамызға дейінгі ІІ ғасырда Кіші Азиядағы кішкене ғана Понт патшасының
билеушісі, Рим құл иеленуші мемлекетінің жаулаушы саясатына қарсы тұрған
Митридат VI Евпатормен теңеп, қазақ феодалдық мемлекетін уақытша болса да
қалпына келтірген Кене ханды жоғары бағалайды. Зерттеуші Н. Коншин былай
деп жазды: "Кенесары Қасымұлы қырғыздардың Құдайменді Газин, Сыбанқүл
Ханқожин сияқты т.б. көсемдерінен әлдеқайда биік тұрған көрнекті адам
болды. Олардың барлығы қырғыздардың рулық қарым-қатынастарының тар
шеңберінен шыға алмады, тайпаларға және тіпті ордаларға бөлінбейтін барлық
қырғыздардың саяси бірлігі туралы армандаған Кенесары Қасымұлын ғана қырғыз
халқының нағыз батыры деп атай аламыз. Оның қаза болуынан кейін орыс
билігі қырғыз даласына кең адыммен тарай бастағаны соншалық, он жылдан аз-
ақ асқан уақыт ішіңде Ресей үкіметінің сұлтандар билігін жойып, 1822 жылғы
кең танымал Қырғыздар туралы ережесін басқа жаңа Ереже енгізуіне
мүмкіндік туған болатын.
Көтерілістің сипатын бағалау барысында әр түрлі пікірлер айтылды.
Ресейлік буржуазиялық тарихнама өкілі Н. Середа бұл көтерілісті "бүлік",
"қарақшылардың ісі" деп жазса, алғашқы қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов бұл
көтерілісті былай қорытындылайды: бүлікші сұлтан Кенесары – феодалдық-
монархиялық қозғалысқа бас болып, хаңдық билікті қалпына келтіруге тырысты,
Орта Азия феодалдық мемлекеттеріне ұқсас қазақ хандықты қүрғысы келді".
Профессор Ж. Қасымбаев өзінің Кенесары хан деген еңбегінде өте дұрыс
айтқаңдай, Шоқан Уәлихановтың бұл көтеріліс пен оның көсеміне берген жалпы
алғанда біржақты бағасы кейінгі орыс тарихшылары сілтеме жасар мықты бір
дерек болғаны да рас.
Егемендікке, дербестікке Қазақстан көп ғасырларға созылған күрес және
отарлық тәуелділікті басынан кешіре отырып қол жеткізді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Соңғы жылдары қазақ
тарихында айрықша із қалдырған тарихи тұлғалар тарихы мен тағдырын,
қоғамдық-саяси қызметі мен іс-әрекетін, бүгінгі егемендігімізге қосқан
үлесін зерделеуге ерекше назар аударылуда. Осыдан туындайтын қажеттілік ХІХ
ғасырдың 20-40 жылдары аралығындағы Кенесары Қасымұлының тарихын зерттеу
арқылы осы әулеттің қазақ қоғамындағы орны мен рөлін саралау біздің
мақсатымыз болып отыр.
Ол үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдық:
- Кенесары ханның қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына әсер еткен
ілгерісі;
- Кенесарының Ресеймен дипломатиялық қарым-қатынасы. Ресеймен арадағы
қарым-қатынастарын жаңаша пайымдап, тың мұрағат деректері арқылы толықтыра,
салыстыра отырып, заман талабына сай қорыту;
- Кенесарының өмірі мен қызметі, Қасым төре қайтыс болғаннан кейін
қазақтарын басқаруы, Кенесары Қасымұлының хан тағына көтерілуін, олардың
дәстүрлі хандық басқаруды сақтауға ұмтылысын, Кенесары ханның бүкіл
Қазақстанның белді тұлғаларымен, және Орынбор, Омбы әкімшілігімен арадағы
байланыстарын соны мұрағат құжаттарымен саралау;
- Кенесары Қасымұлының өз елі, жері үшін қосқан құндылықтары. Хандық
биліктің жойылуынан кейінгі қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістерді анықтау;
- Кенесары хан Ресей үкіметіне бағытындағы қызметтеріне жаңаша талдау
жасау және олардың Қазақ даласына тереңдей енген отаршыл орыс саясатына
қарсы жүргізген күресін зерделеу арқылы қазақ елінің өз тәуелсіздігі үшін
жанқиярлықпен күрескен жылдарынан тарихи оқиғаларды айқындай түсу;
Аталған міндеттердің барлығы таңдап алынған зерттеуіміздің
маңыздылығын айғақтап қана қоймай, сонымен бірге XIX ғасырлардағы ұлттық
тарихымызды толықтыра түседі.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Кенесары ханның тарих
сахнасына көтерілген 1802 жылдан бастап оның 1847-шы жылға дейінгі
аралықтағы тарихын қамтиды. Себебі патша үкіметі 1837-1847 жылдардағы ұлы
тұлғаға қарсылықты көрсетуі алдын ала тең емес болғандығы анық. Кенесары
ханның жүргізілген саясаты, дипломатиялық ілгерісі, жан-жақты даналығы, ұлт-
азаттық қозғалысты ұзақ уақыт бойы жүргізуге үлкен ықпалды жасағаны.
Көтерілістің басынан ең көлемді, аумақты, Қазақстан тарихының ерекше
ұмытылмас іздерін қалдырған.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны: Кенесары хан мен оның батыр
серіктестерінің тарихы арқылы ХІХ ғасырлардағы белгілі қазақ азаматтарының
мемлекеттілік, елдің бірлігі мен болашағы жөніндегі саяси қимылдарын
саралау және олардың Ресей, Қоқан мемлекеттерімен байланысын жаңа деректер
арқылы зерделеу. Осындай бағытта ғана Кенесары хан мен оның
замандастарының тарихы тұтастай бір жүйеге келеді.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: Диссертацияда алға қойылған
мәселелердің мәнін жан-жақты ашу үшін тарих ғылымындағы әлемдік және осы
заманғы зерттеу методологиясының ғылыми әдістері пайдаланылды.
Объективтілік, тарихилық, жүйелілік, салыстырмалық және талдау, жинақтау,
даму сияқты ғылыми таным принциптері басшылыққа алына отырып, зерттеу
тақырыбы бойынша мұрағат құжаттарын, жарық көрген әдебиеттерді сыни
тұрғыдан сараладық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Кенесары ханның қоғамдық-саяси
қызметі арнайы зерттеуге айналған емес. Әр жерде жарық көрген, өзара
қайталанып жүрген мәліметтер тарихи тұлғаның бейнесін толық негізде
ашпайды. Оның үстіне Кенесары хан тарихы ХІХ ғасырдағы Қазақстан
тарихындағы ақтаңдақ беттерінің бірі екені даусыз. Себебі патшалы Ресейдің
қазақ даласын отарлау саясатының басталуы, кейін ішкерілеп енуі, дәстүрлі
хандық басқару жүйесін жоюы, халық азаттық қозғалыстар, Қазақстанның
толықтай отар елге айналуының барлығы сол кезеңде болған-ды. Осындай
қалыптасқан қоғамдық-саяси жағдайда Кенесары хан ұрпақтарының бірі Ресей,
екіншілерінің Орта Азия хандықтары бағытын ұстанғандығы тарихи деректер
негізінде соны көзқарастармен анықталды. Кенесары хан қазақ қоғамындағы
белді ел игілерінің арасындағы қарым-қатынас төркіні жаңаша зерделенді.
Сонымен бірге Отандық тарихнамада аты аталмай, қызметтері белгісіз болып
келген кейбір Кенесары хан тарихын ғылыми тұрғыдан талдауға алынып, мол
мұрағаттық құжаттар арқылы сараланып, ғылыми айналымға алғаш рет енгізілді.
Мұның барлығын өзара байланыстырып, жүйелеп, кешенді түрде зерттеу тұңғыш
рет жүзеге асып отыр.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері: Диссертациялық жұмысты жазу
барысында, Кенесары хан мен оның замандастарының тарихына қатысты алдымызға
қойған мақсат-міндеттерімізді орындау үшін бүгінге дейін жарық көрген,
зерттеу жұмысымызға тікелей қатысы бар деректер пайдаланылды. Қазақстан
тарихына қатысты деректерді жинау, оны жариялау тарихы патшалы Ресей
заманында басталғанымен, кең түрде дамуы, тақырыбымызға байланысты мұрағат
құжаттарын жинақтау кешегі кеңестік жүйеде жүзеге асырылды. Сонымен қатар
бүгінде мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясында жарық көрген
деректерде қолданысқа енді. Кенесары хан тарихын саралауда біз үшін
төмендегі құжаттар мен материалдар жинақтары айтарлықтай көмек жасады.
Е. Бекмахановтың еңбегінде Қазақстан Х1Х ғасырдың 20-40 жылдарында
Кенесары Қасымұлына байланысты толық деректік және тарихи мәліметтер
жинақталған. Бекмахановтың еңбегінде Х1Х ғасырдың орталық шеніндегі барлық
материалдар толығымен жазылған. Бірінші бөлімде шаруашылық пен әлеументтік
қатынастар сипатталады. Екінші бөлімде Кенесары Қасымұлының бастаған
азаттық қозғалысы туралы мол материалдар жинақталған. Е. Бекмахановтың
еңбегі Кенесары хан тұлғаның тарихына ең негізгі және көркем көлемді болып
табылады.
Ахмет сұлтан Кенесарұлының еңбегі Кенесары және Сыздық сұлтандар
атты еңбегінде сұлтан Кенесарының алғашқы қадам әрекеттері. Кенесары хан
ұрпағы Сыздық сұлтан немере туралы материалдар жеткілікті жазылған. Оның
орыс әкімшілігіне жүргізілген саясаты, өзбек жеріндегі қақтығыстарға
араласуы талқыланған.
Ілияс Есенберлиннің Хан Кене романында шын тарихи мәліметтер бар
(роман болғанына қарамастан автор).
Мазмұнның бірінші бөлімде авторлардың (М. Әуезов, Д. Әлімбаев, Ж.
Қасымбаев т.б.) пьесалары, дастандары, шығармалары Кенесары Қасымұлына
байланысты жинақталған. Екінші бөлімде Е. Бекмахановтың Қазақ халқының
Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалысы деген тарихи монографиядан үзінді
кіргізілген. Үшінші бөлімде Кенесары Қасымұлының серіктес қазақ батырлары,
Абылай хан мен Кенесарының немересі Сыздық сұлтан туралы жазылады.
Көшпенділер трилогияның үшінші томында Кенесарыға байланысты Қаһар
романы толықтырылған.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы және сыннан өтуі: Бұл диссертация
жұмысы тарихымыздың ақтаңдақ беттерінің бірін зерттеуге арналған. Қсымұлы
Кенесары хан мен оның қоғамдық-саяси қызметі өзімізге дейін жарық көрген
әдебиеттерді саралай отыра, мол мұрағат деректері негізінде алғаш рет
талдауға түсіп, ғылыми бағасын алып отыр. Сол арқылы ХІХ ғасырлардағы
Қазақстан тарихының көлеңкелі тұстары ашылып, белгілі тұлғалар тарихы құнды
мәліметтермен толықты. Мұның өзі осы кезеңге қалам тартып жүргендерге де
танымдық пайдасы бар деп ойлаймыз. Зерттеу жұмысының негізігі тұжырымдары
мен алынған қорытындылары жоғары оқу студенттері мен магистрларына арналған
оқулықтарда, арнаулы курстар мен семинарларда пайдалануға болады.
Диссертацияның негізгі мазмұны мен тұжырымдары Ш. Уәлиханов атындағы
Көкшетау мемлекеттік университетінің, дәстүрлі халықаралық ғылыми
практикалық Шоқан тағылымы конференцияларында баяндалып, талқыға түсті.
Диссертация құрылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Кенесарының саяси тұлға ретінде қалыптасуы
1.1. ХІХ ғасырдағы орта шеніндегі қазақ халқы қоғамының
әлеументтік-экономикалық дамуы
Қазақтар шаруашылығының негізгі саласы көшпелі мал шаруашылығы еді.
Олар жылқы, түйе, сиыр, қой және ешкі өсірумен айналысты.
Көшпелі мал шаруашылығының өзіне тән ерекшелігі – оның көшіп
жүретіндігі. Жас шөп қылтиып көрінісімен қазақтар ерте көктемде көше
бастаған. Олар әуелі көктемгі жайылымға (көктеу) көшіп барған, мұнда ыстық
түскенге дейін болып, сосын шөбі шүйгін, суы мол жазғы жайылымға (жайлау)
қоныс аударған. Жазғы жайылымнан қазақтар күзгі жайылымға (күздеу) орын
ауыстырған, ал қараша айында қысқы қонысқа (қыстау) көшіп барып, күн
жылынғанға дейін, әдетте наурызға, кейде сәуірге дейін сонда түрған.
Қазақ рулары жақсы жайылым үшін өзара қырқысып келген. XIX ғасырдың
бас кезінде жекелеген рулар арасында көшу жолдарын, жазғы жайылымдарды және
қыстақтарды болу негізінен алғанда аяқталды. Қыстактар жазғы жайылымдардан
көбінесе жүздеген шақырым қашық болатын. Шекті руының екі ауылы ежелден
Арал теңізінің солтүстік жағалауыи, "Құланды" түбегін малдың қысқы тұрағы
етіп таңдап алган, ал екінші қысқы тұрақ Ырғыз уезіне қарасты Орда-Қорған
болысының жерінде болатын. Шекті руының жазғы жайы-лымдары Ембі уезіндегі
Темір-Орқаш болысы шекарасының бойымен Мұғалджар тауы арқылы өтетін де,
одан әрі Ор өзенінің жоғарғы ағысына дейін созылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz