Кәсіпкерлік пен басқа да экономикалық қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды саралау мәселелері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 343.37 Қолжазба құқығында
ДЖАКЕНОВ ҚАЙРАТ ДАВЛЕТОВИЧ
кәсіпкерлік пен басқа да экономикалық қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарДЫ
САРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6М030100 Заңтану
Заңтану мамандығы бойынша құқық магистрі академиялық дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші, заң
ғылымдарыныңкандидаты,
Тасым. Ж.Қ.
__________________
(қолы)
Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2013
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ АНЫҚТАМАЛАР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ 6
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ 10
1. Кәсіпкерлік қызметтің пайда болу тарихы. 10
2. Кәсіпкерлікпен байланысты экономикалық қылмыстардың негізгі
обьектілерінің сипаттамасы 22
2 КӘСІПКЕРЛІК ПЕН БАСҚА ДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МҮДДЕСІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ
САРАЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 40
1. Экономикалық қызмет саласындағы заңдардың орындалу 40
мәселелері
2. Кәсіпкерлікпен байланысты экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар
түрлері 56
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ АЛДЫНАЛУ ШАРАЛАРЫ
61
3.1 Экономикалық қызмет саласын қорғау бағытындағы құқықтық шаралар 61 3.2
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікпен байланысты
қылмыстардың алдын – алу жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 92
ҚОСЫМШАЛАР 99
ҚОСЫМША А 97
ҚОСЫМША Ә 99
ҚОСЫМША Б
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚР АК- Қазақстан Республикасы Азамматық кодексі
ҚРЗ - Қазақстан Республикасының Заңы
б.б - баптар
ҚР КК - Қазақстан Республикасының Кеден кодексі
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҚР ҚК - Қазақстан Республикасындағы Қылмыстық Кодекс
АҚШ - Америка Құрама Штаты
ҚР ҚІЖК - Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
КСРО – Кеңес Социалистік Республика Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҚК - Қылмыстық кодекс
ҚІЖК - Қылмыстық істер жүргізу кодексі
ӘБА - Әділет біліктілік алқасы
АНЫҚТАМАЛАР
1. Қылмыс - бұл құқық бұзылушылықтың бір түрі. Қылмыс басқа құқық
бұзыушылықтардан, оның қылмыстық заңмен белгіленетіндігімен және оны
жасағанда қылмыстық жауапкершіліктің болуымен ерекшеленеді.
2. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - қылмыстық құқық бойынша
мүліктік және өндірістік қатынастар, азаматтардың, заңды тұлғалардың
жергілікті және мемлекеттік құрылымдардың экономикалық құқықтары -
ортақ қол сұғу объектісі болып табылатын қылмыс түрлерінің бірі.
3. Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық іс-шараларының жүйесі,
яғни мемлекет, үкімет жүргізетін іс-қимылдардың, экономиканы басқару
саласындағы шаралар жүйесі, елдің мақсаттарына, міндеттеріне,
мүдделеріне сәйкес экономикалық үдерістерге белгілі бір бағыттылық
беру. Экономикалық саясаттың мақсаттары мен құралдары қоғамдық
құрылыстың сипатымен, елдің дамуының ішкі және халықаралық
жағдайларымен айқындалады. Экономикалық саясат құрылымдық,
инвестициялық, қаржы-несие, әлеуметтік, сыртқы экономикалық, ғылыми-
техникалық, салық, бюджет саясатын қамтиды.
ТҮЙІНДЕМЕ
Диссертациялық жұмыс 100 беттен, кіріспеден, 3тараудан, қорытынды мен
100 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елдегі кәсіпкерліктің пайда болу
жолдарын зерттеп сипаттама беру.
Зерттеу пәні.Экономикалык кызмет саласындағы қылмыстар.
Қылмыстық құқық бойынша мүліктік және өндірістік қатынастар,
азаматтардың, заңды тұлғалардың жергілікті және мемлекеттік құрылымдардың
экономикалық құқықтары — ортақ қол сұғу объектісі болып табылатын қылмыс
түрлерінің біріне сипаттама беру.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері – кәсіпкерлік пен басқа да
экономикалық қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды саралау мәселері зерттеу
болып табылады;
Зерттеу әдістері:Зерттеуші өзінің зерттеу жұмысының тақырыбын ашу
мақсатында жалпы диалектикалық, салыстырмалы-тарихи, тарихи-құқықтық
талдау, жүйелі-құрылымды, саралау тәсілдерін қолданды
Жұмыстың практикалық және теориялық маңызы.Қазақстан Республикасындағы
қылмыстың өсу жағдайында қоғамға азаматтарға аса зор материялдық нұқсан
келтіретін экономикалық қылмыстардың қауіптілігі ерекше.
РЕЗЮМЕ
Диссертация состоит из 100 страниц, из введения, 3 разделов, 6
подразделов, заключения и из 100 единиц использованной литературы.
Актуальность темы исследования: Опасный характер и большие размеры
приобретают злоупотребления с использованием автоматизированных систем
управления, а также с преступным использованием бухгалтерского учета для
сокрытия незаконных производственно-финансовых операций.
Предмет исследования.является анализ такого вида экономической
преступности, как уклонение от уплаты налогов и других нарушениях закона.
Цель и задачи научной работы. Цель диссертационной работы заключается
в теоретическом, методическом и практическом решении вопросов экономической
преступности.
Методы исследования: с целью пояснения темы исследования,
исследователь использовал диалектические,сравнительно-историч еские,
историческо-правовые, системно-структурные методы анализа.
Теоретическая и практическая значимость Экономическая преступность все
больше и больше заявляет о себе, становясь распространенным и надежно
скрываемым источником обогащения.
Эволюционный процесс смены социально-экономической формации в
республике, осуществляемый фактически при отсутствии правовой основы или
при значительном запаздывании принятия законодательства, регулирующего
переход к рыночным отношениям, вызвал активизацию криминального элемента,
направленнуюпрежде всего на изыскание надежных возможностей
беспрепятственного обогащения.
SUMMARY
The thesis consists of the 100 pages of the introduction, three
chapters, subsections 6, conclusions and of the 100 units of literature.
The relevance of the research topic: The hazardous nature and large size
purchase of abuse using automated control systems, as well as the criminal
use of accounting to conceal the illegal production and financial
operations.
The subject of the study. is the analysis of this type of economic crime
such as tax evasion and other violations of the law.
The purpose and goals of the scientific work. The aim of the thesis is a
theoretical, methodological and practical issues of economic crime.
Methods: to explain the research topic, the researcher used the
dialectic, the comparative historical, historical, legal, systemic-
structural analysis methods.
The theoretical and practical importance of economic crime increasingly
asserting itself, becoming a popular and reliable source of enrichment
concealed. The evolutionary process of changing socio-economic structure in
the country, carried out effectively in the absence of a legal framework or
significant delay of the adoption of legislation governing the transition
to a market economy, has caused activation of the criminal element, aimed
primarily at identifying reliable features smooth enrichment.
Кіріспе
Қазақстанның қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірінде
өзгерістер болып жатқанда, оның өткен тарихи кезеңдерін түсіну мен
зерттеудің маңыздылығының артатындығы белгілі. Еліміз тәуелсіздігін алған
уақыттан бергі жылдарда қоғамда көптеген өзгерістер, жаңарулар болды. Өткен
ғасырдың соңғы онжылдығынан бері ел экономикасын қазіргі заман талаптарына
сәйкес дамыту шаралары жүргізілуде. Осыған орай, нарықтық шаруашылықтың
ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері басталды. Бүгінгі таңда
кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдау көрсету, оның аясын кеңейту
мәселелері жолға қойылып отыр. 2007 ж. Президент Н. Назарбаевтың Қазақстан
халқына арналған Жолдауының он үшінші бағыты − шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі дәйекті іс-қимылға арналды. Бұл міндетті
жүзеге асыруда әлемнің дамыған елдерінің тәжірбиесіне сүйенумен қатар,
отандық кәсіпкерліктің даму тарихына да назар аударудың мәні зор.
Қазақстанға ресейлік отарлау процесімен қатар енген капиталистік
қатынастардың ерекшеліктерін анықтау, бүгінгі нарықтық қатынастардың
заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан, Қазақстанда
кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы, оның аймақтық ерекшелігін тиянақты
түрде зерттеу - заман талабынан туындап отырған қажеттілік[1, 32].
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алмай тұрып, мемлекеттің алдында
қазіргі уақыпағыдай проблемалар мен переспективалар анағұрлым маңызды
болмаған. Себебі барлық мәселелер орталықты шешімін табатын болған. Ал
еліміз өз алдына егемендік алған соң оның негізгі мүддесі болып,
мемлекеттің жан-жақты дамуы табылды. 1990 жылдардың басында және орта
шенінде ел халқының элеуметтік хал-ахуалы, экономиакалық дамуының
тенденциясының төмендеуі, яғмн экономикалық дағдарыс ерекше байқалды. Осы
дағдарыстан шығу ұшін, елдегі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
үшін, мемлекет әрі қарай даму үшін белгілі стратегиялық маңызды шаралар
жасау керек болды. Осындай кедендік саясаттың бір тармағы- халықаралық
кедендік ұйымдармен, жекелеген елдермен мемлекеттің кедендік байланыс
орнатуы.
Қазақстанның оңтүстігі ерте дәуірлерден бері геосаяси, әлеуметтік-
экономикалық, этно-демографиялық және мәдени жағынан маңызды аймақ болып
табылады. Бұл өлкенің осындай артықшылықтарын қазіргі уақытта тиімді
пайдалануды қамтамасыз ету үшін, оның экономикалық тарихына, әсіресе, ХІХ
ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған жергілікті кәсіпкерлікті
дамыту нәтижелеріне объективті баға беру қажет.
Кейінгі жылдары отандық тарихнамада кәсіпкерлік мәселесі бойынша
зерттеулер жүргізу жандана бастады. Тарих ғылымыдағы бұл өзгеріс,
Қазақстандағы кәсіпкерліктің қалыптасу және даму тарихына қатысты жаңаша
тұжырымдамалар мен деректер қорын қалыптастыруымен құнды. Дегенмен,
зерттеушілер тарапынан Қазақстанның оңтүстік аймағындағы кәсіпкерліктің
қалыптасу және даму тарихы кешенді түрде қарастырылмады. Белгілі бір
саланың дамуының шынайы көрінісін жасау, оның барлық жақтары қамтылып, олар
өзара салыстырылған жағдайда ғана іске асатындығы белгілі. Сондықтан,
зерттеуде елдің оңтүстігіндегі кәсіпкерліктің өнеркәсіп, сауда, ауыл
шаруашылық және халыққа қызмет көрсету салаларында қалыптасып, дамуына
басты назар аударылады. Сонымен бірге, кәсіпкерліктің дамуына әлеуметтік
және этникалық тұрғыдан алғанда әр текті кәсіпкерлердің іскерлік
мүмкіндіктері мен мемлекеттік қолдаудың ықпалына талдау жасау да өзекті
болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстың өсу жағдайында қоғамға
азаматтарға аса зор материялдық нұқсан келтіретін экономикалық қылмыстардың
қауіптілігі ерекше. Кең мағынасында экономикалық қылмыстарға контрабанда
жалған ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындап сату волюта
операцияларының ережелерін бұзу, мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді
ұрлау, парақорлық және т.б. жатады.
Алайда нарықтық экономикалық жағдайында тікелей экономика аясында
жасалатын, сауда ережесін бұзу, сапасыз өнімдерді сату, жалған кәсіпкерлік,
монополияға қарсы заңдарды бұзу және т. б қылмыстардың қоғамдық қауіпі зор.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика
жағдайларында, Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың
мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьективтік жағы қасақана, заңға
қайшы белсенді әрекеттер мен сиппаталады .
Экономика аясында қылмыстардың субьектісі мемлекеттік кәсіп орындарда,
мекемелерде және ұйымдарда экономикалық, шаруашылық міндеттерді атқаратын ,
сондай-жеке кәсіпорындарда істейтін 16 жасқа толған азаматтар болып
табылады. Экономикалық қылмыстардың субьективтік жағы қасақана сипатта
жасалады.Олардың қылмыстарының себебі- материялдық мүделілік. Олар өз
игіліктерін қоғамның, азаматтардың мүдделеріне зия келтіру есебінене пайда
тауып , жасайды.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар дың қазіргі кезеңде көп орын
алған олардың түрлері де қылмыс саласында алып отырған орны ауқымды десек
қателеспеймі себеббі бұл қылмыстар басқа қалмыстарға қарағанда яғни адам
мен азаматтарға қарсы қылмыстардан кейі келтірер зардабы жоғары және
түрлері де көп бұл қылмыстар тікелей қасақаналық пен жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ғасырлар тоғысында тәуелсіздік туын
берік қадап, өз алдына егемен ел атанған Қазақстан мемлекетінің даму
бағытын басқаша саралап, жаңаша жолға түскеніне де он жылдан асты.
Еліміздің мызғымас ірге тасы қаланып, Қазақстан Республикасы Біріккен
Ұлттар Ұйымына мүше болып енді, тәуелсіз мемлекет ретінде 120-дан астам
елдер мойындады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына арналған салтанатты
жиналысында сөйлеген сөзінде біз осы жылдар ішінде, сөз жоқ талай ондаған
жылдарға татырлық жылдан өттік, біз Конституция қабылдадық, онда билік
құрудың жаңа қағидаттарын бекітіп, азаматтардың негізгі құқықтарын қорғауға
алдық. Біздің басты жетістіктеріміз – 1995 ж. бүкіл халқымыз қабылдаған осы
Конституцияның жемісі,- деді.
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында
көрсетілгеніндей қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары
құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен
ажырамастығын тану негізге алынуға тиіс.
Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау Қазақстанда
демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты кәсіпкерлік пен басқа да экономикалық қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстарды саралау мәселері зерттеу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты келесі негізгі міндеттердің жүзеге асырылуын
қарастырады:
-Кәсіпкерліктің дамуымен байланысты экономикалық қылмыстардың жалпы
сипаттамасын зерттеу.
-Кәсіпкерлікпен басқа да экономикалық қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстарды саралау.
-Қазақстандағы экономикалық қылмыстардың алдын алу шараларын көрсету.
Зерттеу пәні кәсіпкерлік және экономикалық қызмет саласын басқарудың
тиімділігі және жетілдіру шаралары болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде экономикалық қылмыстар мен
байланыстықоғамдық объектілер.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізін кәсіпкерлік және
экономикалық қызметін басқарудың механизмінің теориясы мен тәжірибесі
бойынша отандық және шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық
және бағдарламалық құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің
зерттемелері. Диссертациялық жұмыста әр түрлі зерттеу әдістері:
экономикалық-статистикалық,монограф иялық,экономикалық-заңдық модельдеу
әдістері және т.б. қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Негізінен зерттеуші өзінің тақырыбына
орай кейбір аталған мәселелерде ТМД елдері мен отандық зерттеушілердің
Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву, [42,385]; Мамутов В.К.
Хозяйственное право,[80, 282]; Мартемьянов В.С. Хозяйственное право,[81,34-
91]; еңбектеріне сілтеме жасап қолданған.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы кәсіпкерліктің қызметін
басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдерін жетілдіру және шағын
кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілік.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Қазақстанда кәсіпкерлік құқық субъектілерінің дамуы.
- Қылмыстық құқық бойынша мүліктік және өндірістік қатынастар,
азаматтардың, заңды тұлғалардың жергілікті және мемлекеттік
құрылымдардың экономикалық құқықтары — ортақ қол сұғу объектісі болып
табылатын қылмыс түрлерінің бірі:
- заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау;
- заңсыз кәсіпкерлік;
- заңсыз банктік қызмет;
- жалған кәсіпкерлік;
- заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті заңдастыру;
- несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану;
- Кәсіпкерлік құқық субъектілеріндегі заңды тұлғаларды мемлекеттік
қолдау мен дамыту мәселелері, оның ішінде заң нормаларын әртүрлі сала
бойынша жетілдіру жолдары;
Қорғауға шығарылатын мәселелер:
-нарық жағдайындағы кәсіпкерліктің қызметін басқарудың теориялық-
әдістемелік аспектілері ғылыми тұрғыдан зерттелінген;
-шетелдік және отандық тәжірибесін зерттей отырып, кәсіпкерліктің
қызметін басқарудың жүйелерін дамытудың негізгі тенденциялары айқындалып,
даму бағыттары мен мүмкіндіктері бағаланған.
Іс-тәжірибедегі маңызы. Диссертациялық еңбектен алынған маңызды
нәтижелерді іс-тәжірибеде қолдануға болады. Диссертациялық жұмыста
тұжырымдалғанғылыми пайымдаулар мен ұсыныстар кәсіпкерлік мекемелерін
басқару механизмін экономикалық қатынастар қағидаларына сәйкестендіруге.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі: Диссертацияның құрылымы зерттеудің
мақсатымен, міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген.
Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайда-ланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде жұмыс қазіргі кездегі кәсіпкелікпен байланысты
экономикалық қылмыстардың негізгі ерекшеліктерін жан-жақты зерттеуге
арналған.
Ғылыми жұмыстың бірінші кәсіпкерліктің қалыптасу тарихы қарастырылды.
Екінші бөлімде экономикалық қылмыстардың ерекшеліктері мен өзектілігі
бойынша саралау жүргізілді.
Үшінші бөлімде Қазақстанның экономикалық қызмет саласындағы қылмыстың
құқықтық тәжірибесін зерттеудің негізгі мәселелері зерттелді.
1. КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Кәсіпкерлік құқықтың пайда болу тарихы
Диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік еркіндігін
жүзеге асырудың конституциялық құқықтық табиғаты, кәсіпкерлік қызметті
конституциялық құқықтық реттеудің негіздері, кәсіпкерлік қызметпен айналысу
құқығының адам және азамат құқықтары мен бостандықтары жүйесіндегі орны,
кәсіпкердің конституциялық құқықтық мәртебесі, кәсіпкерлік қызмет
еркіндігін шектеудің конституциялық құқықтық негіздері, кәсіпкерлік қызмет
еркіндігі субьектілерінің конституциялық құқықтарын қорғаудың
ерекшеліктері, оны женілдірудің кейбір өзекті мәселелері қарастырылады.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының саяси, әлеуметтік –
экономикалық және рухани өмірінде күрделі өзгерістер орын алуда. Еліміз
қазіргі кезеңде нарықтық қатнастардың қажеттіліктерін, мүдделерін
үйлестіретін экономикалық базаны қалыптастыру үстінде. Бұл бағытта елеміз
нақты қадамдар жасауға талпынуда. Қазақстанның қазіргі алдына қойып отырған
басты мақсаты – экономикалық тұрғыда тұрақты дами отыра, дамыған елу елудің
қатарына ілігу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің соңғы Халыққа жолдауында:
Үкімет шағын және орта бизнестің бәсекеге қабілеттігін ынталандыру
жөніндегі дәйекті жұмысты жалғастыру тиіс. Шағын нисие ұйымдарының жұмысын,
соның ішінде мемлекет қаражаты есебінен де қолдау керек, олар біздің жүз
мыңдаған азаматтарымыздың өз ісін ашуына қолдау көрсетуде. Шағын несие
берідің қолжетімдігін арттыру және көптеген қазақстандықтар үшін жөніндегі
шараларды ойыстыру қажет. Дамыған кәсіпкерлік сектор-кез-келген ел
экономикасының негізгі. Осыған байланысты әкімшілік реформа аясында
Үкіметке бизнеске түсетін әкімшілік салмақты батып азайтуды, рұқсат беру
жүйесін, ең алдымен лицензиялауды, сертификаттауды, аккредиттеуді одан әрі
оңайлатуды тапсырамын. Бір мысал келтірейін[2, 56-59].
Дүние жүзілік банктің Бизнесті жүргізу туралы соңғы есебі бойынша
барлық экспорттық рәсімдерден өтуі үшін Қазақстанға 89 күн, мәселен,
Эстонияға бұл үшін небәрі 5 күн керек екен. Кәсіпкер үшін нағыз кесапат -50-
ден астам көзделген түрлі – түрлі тексерулер болып отыр. Кейбір
ведомстволар заңнаманы бұза отырып, түрлі сылтаулармен кәсіпорынды бернеше
рет тексеруге мүмкіндіктер іздейді. Бұл бизнесті өз ісінен едәуір
алаңдатады. Бұл мен жүргізіп отырған саясатқа қайшы келеді. Құқық қорғау
және басқа да тексеруші органдардың тексерулерінің санын едәуір қысқартып,
ретке келтіру керек - деп мемлекеттің дамуы, жеке бизнес пен мемлекеттік
органдардың арасындағы үйлесімді қызметте екендігіне баса назар аударған
болатын Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік саладағы заңнамада осы
бағыттар аясында дамуы қажет. Бұл туралы 20 қыркүйек 2002 жылғы Қазақстан
Республикасынның құқықтық саясат тұжырымдамасында: Әлемдік тәжірибені
зерделу көптеген дамыған елдер орнықты даму сатысына экономикасының белгілі
бір салларындағы мемлекеттің белсенді рөлінің нәтижесінде қол жеткізгенін,
оның мемлекеттік экономикалық реттеу жүйесі арқылы іске асырылғанын
көрсетеді. Сондықтан экономиканың одан әрі дамуы рыноққа қатысушылар
қызметін осыған барабар мемлекеттік реттеу арқылы, бірақ олардың
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген конституциялық құқығын сақтау және
теріс пиғылды бәсекеге жол бермеу жағдайында жүзеге асырылуы тиіс. Және де
бірінші кезекте шағын және орта бизнесте, сол секілді аграрлық секторда
жұмыс істейтін тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдауға бағытталуы тиіс
-деп көрсетілген. Қазіргі уақыттағы кәсіпкерлік саладағы заңңаманы
қалыптастыру осы бағыттарды негізге ала отыра өрбуі қажет. Ал біздегі
кәсіпкерлік аясындағы заңдарды қалыптастыруына көз салатын болсақ, онда
бағытта концептуальды айқындалған тұжырнаманың жоқ екендігін көреміз.
Кәсіпкерлік саласында заңдық базаны қалыптастыру ісінде, оның
конституциялық құқықтық негіздерін айқындап алуымыз қажет. Ол бізге бұл
бағыттағы заңнаманы жүйелі және түпкілікті орнықтыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлік құқықтың тұжырымдамасы ХХ ғасырдың басында пайда болған
еді. Сол кездегі тұжырымдама совет одағының заңгер -ғылымдарының ойын
талқылаған болатын. Мысалы, А. Гойбарх айтқандай, азаматтық құқық -
әрқашанда құқықтың бөлігі, ол халық құқығын ұстанған. Егерде жеке құқық пен
жұрттын құқығы арасындағы шекра жоғалып, яғни үзіліп кетсе, онда азаматтық
құқық жоғалып кететін еді, сондықтан оның орнына шаруашылық құқық ие
болатын еді. П.И. Стучканың түсінігі бойынша, азаматтық құқық - өндіріс пен
айырбас арасындағы қатынас деп түсінеді. Әрі ол ХХ ғасырдың 20 жылдағы Екі
секторлық құқық теориясын шығарған болатын; онда әлеуметтік ұйымдарға
әкімшілік - шаруашылық құқығын, жеке тұлғаларға азаматтық құқығын
ескерілген. Бірақ көпшілік өркениет - ғылымдарының тұжырымынша, ол теория
қате болып саналды[3,135].
ХХ ғасырдың 30 ж. басында бірыңғай шаруашылық құқық пен азаматтық құқық
тұжырымдамасы ғылыми тәртіп негізінде қарастырылды. Шаруашылық құқықтың
пайда болуы совет экономикасының аралас мінезімен байланысты. Шаруашылық
құқық арасындағы мәселелерді зерттеген құқықтанушылар жаңа экономикалық
жағдайларда туған көпшілік және жеке құқық арасындағы ымыраны талдауды
көздейді. ХХ ғасырдың 50 жылдарында шаруашылық құқық тұжырымдамасы туралы
пікір - сайыста қайта қарады. Шаруашылық құқықтануда әр түрлі саладағы
әлеуметтік құқықтарын реттеуді қарастырады. Әр түрлі отырыстарда совет
құқықтанушылары шаруашылық кодексті қабылдау ұсынысты қарастырды. ХХ
ғасырдың 90 жылдарында Ресейде жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға,
басқа экономикадан тағы басқаға қөшу жүйесі басталды. Сондықтан бұрын
тұжырымдамаға өзгеріс еңгізу керек болды.
Бүгінгі уақытта әрбір саланың құқықтарыңың нормасы бар, ол мемлекеттің
саяси - экономикасымен тығыз байланысты. Соның ішінде саясатты анықтайтын
норма Ресей құқығының екі саласымен байланысты, ол - әкімшілік және
азаматтық. Әкімшілік құқық, қызмет ету мен қатынасты басқаруды
реттейді.Сондықтан мұндай қатынас тігінен тұрғызылады. Ал азаматтық құқық
мүліктік қатынасты реттейді, сондықтан оларды көлденен тұрғызады. Осы
салалардың әрқайсысы шаруашылық құқықты реттейді.
Кәсіпкерлік құқық пәніне құқықтық қатынастың екі тобын қарастырамыз:
Біріншісі - кәсіпкерлік ұйымдастырушылық сала мен байланысты, бұнда
азаматтардың кәсіпкерлік сала мен айналысу құқығы қарастырылған. Сонымен
қатар, заңды тұлға болып тіркелу өз меншігінде Ресей Федерациясында 23,51
статьясында жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға болу, мемлекеттік тіркеуден
өтеді[4, 36].
Екінші топқа - кәсіпкерлік саланың өзіне байланысты қатынас жатады.
Кәсіпкерлердің негізгі мақсаты - тауарды сату арқылы, мүлікті пайдалану
арқылы, қызмет көрсету арқылы көп пайда табу. Мұнда негізгі рөлді атқаратын
кәсіпкерлік құқықты азаматтық құқықты реттеу. Кәсіпкер мен тауар өндіруші
арасындағы өзара қатынас нарықтық экономикада тауар - ақша қатынасымен
реттеледі. Азаматтық құқықтың бір бөлігін көпшілік -құқықтық әдісімен
реттейді. Оған орай құнды қағаздар эмиссиясын реттеу құқығы орын алады,
тауарларды сатып алу, жұмыс, қызмет көрсету, осының бәрі мемлекеттік
келісім - шарт арқылы жасалады. Бүгінгі таңда құқық ғалымдарын таныстыру,
кәсіпкерлік саланы реттеуде екі негізгі тұжырымдаманы қарастырады.
Манистикалық тұжырымдаманы ұстанушылар профессор Б.С. Мартемьянов,
И.В.Дойников, академиг В.В. Ловтевтың көз қарасынша, яғни кәсіпкерлік және
шаруашылық құқық - өз бетінше құқықтық саланың бірыңғайлық пәні деген. Осы
салалар өз күшіне мынадай норманы ығыстырады, яғни кәсіпкерлік қатынас
коммерциялық емес қатынаспен және эконмиканы мемлекеттік реттеу қатынасын
бір - бірімен тығыз байланыстырады. Заманға сай жағдайларда мемлекет пен
нарық арасындағы байланысты кәсіпкерлік саланың әдісімен реттеу мүмкін
емес. Профессор Е.А. Суханов кәсіпкерлік саланы реттеудің Дуалистік
тұжырымдамасын шығарды. Дуализм сөзі, жеке құқықтық қатынас пен тауар
өңдірушілер арасындағы азаматтық құқықты реттеу. Есептеу кезінде қолданбалы
мақсаттарды белгілеу әрқашан рұқсат[5, 38].
ХХ ғасырдың басында атақты орыс өркениетшісі Р.Ф. Шерменевич “тауар
құқығы” пәнінен сабақ бергенде, оны өзіндік сала құқығы деп санады, ол
тауар құқығына мынандай жауап берді: ол жеке құқықтың нормасы, яғни
коммерциялық айналымды реттеу, бірлікті кәсіпкерлердің қарым - қатынасын
реттеу деп таңыды. Осыған байланысты ол көпшілік және жеке тауар құқығын
бөліп қарастырды.
Көпшілік тауарлық құқық - ол мемлекеттік және тұлғалар арасындағы
тауарлық қатынасты реттейді. Жеке кәсіпкерлердің, банктердің, қозғалыстар-
дың құқықтық жағдайларын анықтайды.
Жеке тауарлық құқық - тауар мен жеке тұлғалар арасындағы қатынасты
реттейді. Қазіргі кәсіпкерлік құқықты көпшілік тауарлық құқық ретінде
қараймыз. Кең мағынада, сауда кәсіпкерлік саланың бір түрі болып
анықталады. Егер біз шетел ғалымдарына құлақ салсақ, кәсіпкерлік құқыққа
қызығушылық таңытатын кәсіптік экономикалық жатады. Бұндай кәсіпкерлік
құқықтың кең мағынасы басқа құқықөтық саланың пәнін шектей қоймайды.
Сондықтан кәсіпкерлік құқыққа басқада дәстүрлі салаларды да жатқызуға
болады; олар : экологиялық, жергілікті және еңбек құқығы. Оларға санитарлық
- эпидемиялық зерттеулер керек етілмейді. Кәсіпкерлік құқықтың пәні болып,
қолданбалы мінез танылады, оны білім алу мақсатында пайдаланады. Олар бөлек
бөлімшелерден тұрады. Олар: қаржылық құқық, бәсекелік құқық және т.б.
Кәсіпкерлік құқық кең мағынада әр түрлі құқықтық нормаларды қосады, ол
бизнеспен тығыз байланысты. Бизнес, ол өз ішінде бір сала болып табылады.
Ол бір компаниядан екінші компанияға әр сала түрін қарастырады. Оған
көрсітілген қызмет қаржылық қорытынды шығару[6, 153].
Кәсіпкерлік құқық ойдағыдай ғылыми - методологиялық жүйелер
қолданылады. Азаматтық құқыққа қарағанда Ресей Федерациясыындағы
кәсіпкерлік құқық бірыңғай, шоғырландырылған құқықтық акт болып танылады.
Кәсіпкерлік құқықтың ғылыми тұжырымдамасы ақталуына қарай келеселерімен
бөлінеді.
1. Нарықтық шаруашылық жүйесі.
2. Осы жүйені объективті түрде реттеу.
Кәсіпкерлік құқық ғылымын кіріспенің методологиялық және ғылыми -
теориялық жүйесін анықтау арқылы жүзеге асырылады. Біздің көз қарасымыз
бойынша кәсіпкерлік құқықты келесі себебтер бойынша бөліп қарастырамыз.
1. Кәсіпкерлік саланың анықтамасы, сонымен бірге Ресей Федерациясындағы
азаматтық кодекспен белгіленген кәсіпкерлік құқықтың негізгі
принциптері.
2. Азаматтық кодекстен алшақ орналасқан нормативтік акт, олар арнайы
кәсіпкерлермен мүлікті қатынас арасындағы реттеуді бақылау.
Құқықтық кодекс - бұл құқықтық салаларды реттеу, мысалы, совет
одағындағы көптеген саюз республикалары әкімшілік кодексін иеленді.
Ресейлік құқық жүйесі - әр саланың бөлінуін білдіретін құрылым.
Кәсіпкерлік құқық кәсіпкерлік саланың заңдарын қарастырады. Бұл заңдар
біздің елде әртүрлі сұрақтарды қарастырады. Ол сұрақтар мәдениетпен,
ғылыммен, экономикамен, кәсіптік саламен тығыз байланысты. Құқықтық сала,
өзінің анық пәнімен реттеледі. Заңдық білім алу жүйесінде мынандай
тәртіптер қарастырылады. Мысалы, қылмыстық іс қозғалысы, заңдық психология.
Осыларды зерттеу үшін әр түрлі құқықтық салаларды қарастырады. Мысалы,
көптеген Жоғары Оқу Орындарында осындай тәртіптерді көлік құқығы сақтандыру
құқығы секілді ұғымдар мен байланыстырады[7, 35-78].
Әдет - ескі заманнан келе жатқан құқықтың бір түрі. Әдетпен істің
айналымын жүргізу кең мағынада кәсіптік саланың құқығын қолдануын көздейді.
Осы әдеттерді қолдану арқылы нормативтік актілер жүргізіміз.
Кәсіпкерліктің қалыптасуының экономикалық базасының құрылуыдеген
бөлімшеде орыс отарлауы қарсаңындағы қазақ жерінің дәстүрлі шаруашылығы,
қазақ қоғамына капиталистік қатынастардың енуі, кәсіпкерліктің қалыптасуына
қолайлы жағдай туғызған инфрақұрылымның дамуы зерттелінген. Аймақтың ХІХ
ғасырдың 60 - шы жылдарға дейінгі экономикасы дәстүрлі шаруашылық негізінде
дамыды. Сонымен қатар, осы уақытта өлкенің экономикасы орыс және
ортаазиялық әскери шабуылдардан әлсіреген болатын. Ал, патша әкімшілігінің
тарапынан жүзеге асырылған экономикалық мазмұндағы іс - шаралар, қазақ
қоғамының әлемнің экономикалық жүйесінде болып жатқан өзгерістеріне
тартылуына әсер етті. Әсіресе, капиталистік қатынастардың негізгі
белгілерінің бірі болып табылатын - кәсіпкерлікті қалыптастыруға қажетті
экономикалық алғышарттар туындады. Дегенмен, оңтүстік өңірдегі
кәсіпкерліктің қалыптасуына тек ресейлік капиталистік қатынастардың енуі
ғана емес, сол сияқты аймақтың климаты, құнарлы жер және су ресурстарының
ықпалы да зор болды.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында оңтүстік өңірдің шикізат және еңбек
ресурстары тек Ресейдің ғана емес, шетелдіктердің де үлкен қызығушылығын
тудырды. Шетелдік кәсіпкерлердің жергілікті нарықтағы іс-әрекеті патша
әкімшілігінің саясатына үлкен кедергілер келтірілді. Соған сәйкес, орыс
тауарларына бәсекелестік тудырмас үшін және отар аймақты игеруді күшейту
мақсатында, патша үкіметі бірқатар тиым салу шараларын анықтады. Мысалы,
зауыт қожайындарына шетелден темір мен шойынды баж салығынсыз әкелуге 1880
жылы тиым салынды. Осы жылы Түркістан өлкесіне еуропа, парсы (иран) және
түрік өнімдерін әкелуге рұқсат берілмеді және т.б.
Кәсіпкерлерді капиталмен қамтамасыз еткен біртұтас банк жүйесінің
құрылуы, кәсіперліктің қалыптасуына мүмкіндік берді. Ресейдің шет
аймақтарындағы бос жерлерді экономикалық игеру, бай шикізат көздерін
пайдалану, тауар өткізу нарықтарын кеңейту міндеттері - банк бөлімшелері
мен несиелік мекемелердің құрылуымен қатар жүзеге асты. Қазақстанның
оңтүстік өңірінде акционерлік, коммерциялық банктердің бөлімшелері, несие
қоғамы және қалалық қоғамдық банк, мемлекеттік банк бөлімшелері, несиелік
кооперация және басқа да ұсақ несие бөлімшелері құрылды. Қазақтарға
несиелердің берілуі, олардың кәсіпкерлік саласында қызмет етуге жағдай
жасады. Сол уақыттағы баспасөз материалдарында қазақтардың банктерден несие
алу жолын тез меңгеріп, сонымен қатар, несие алушы орыстарға қарағанда, бұл
іске жауапкершілікпен қарай бастағандары туралы ризашылық білдірілген
мақалалар жарияланды[8,24]. Дегенмен, өлкеде өнеркәсіптің нашар дамуына
байланысты, банктер өз капиталын көбінесе өсім қорлық операцияларды
қамтамасыз етуге салды.
Осылайша, өлкеге банк монополиясының енуі, қаржы - банк жүйесінің
құрылуы, Қазақстанның оңтүстігіндегі кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуына
қарқынды түрде ықпал етті. ХІХ ғасырдың екінші жартысында оңтүстік өңірге
капиталистік қатынастардың енуін күшейткен, оның ішінде кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен факторлардың бірі - теміржол құрылысы
болып табылады. Теміржолдар салу арқылы, патшалық Ресей Орта Азия мен
Шығысқа баратын жолын ашып, сыртқы сауданы дамытуға мүмкіндік алды.
Теміржолдар салу ісі ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясын жылдам
қарқынмен қамти бастады. Теміржол құрылысының салынуы Қазақстанда тауар -
айырбас және ақша - тауар қатынастарының дамуына ықпалын тигізді. Сонымен
бірге, қоныс аудару процесінің күшеюіне де әсер етті. Қорытындылай келе,
1861-1917 жылдар аралығында қазақ жерінде кәсіпкерліктің қалыптасуына негіз
болған экономикалық алғышарт жасалды. Осы кезеңде қазақ жерінде
кәсіпкерліктің дамуына ықпал етуші факторлар туындады. Оның ішіндегі ең
негізгілері - банк - несие жүйесі мен теміржолдардың салынуы болып
табылады. Сөйтіп, Қазақстанның оңтүстігі жаңа экономикалық аймаққа айнала
бастады[9, 3-4].
Қазақстан экономикасы әкімшілік - әміршілдіктен нарықтық экономикаға
өтудің қиын кезеңінде. Негізінен ТМД елдерінің үкіметтері нарықтық қайта
құрулыда іске асыру үшін қажетті, мынадай ұсынуда – мемлекетік меншікті
жекешелендіру, қаржылық, несиелік саясат, құнды қағаздар , нарығын құру
жалпы нарықтық инфрақұрылымды қарастыру. Кезек күттірмейтін шаралар
қатарында кәсіпкерлік қызметті қолдау, шағын және орта бизнесті дамыту
мәселелері тұр. Экономикалық дамудың экономикалық модеді қазіргі заманға
экономикалық даму теорияларынын арасында ең соңғы орында емес, оның мәні –
экономика жағдайын жақсартуда жаңа шағын және орта кәсіп орындардың үлкен
потенциалы бар екендігінде. Осы теорияға сәйкес мемлекетт кәсіпкерлік
белсенділікті ынталандырудың жеткілікті дәрежеде тиімді және оңтайлы
әдістерін табу тиіс. Өтпелі экономика кезеніңде экономикалық дамудың
кәсіпкерлік моделі жалпы экономикаға сауықтырудың маңызды факторы және
дағдарыстан шығу жолындағы алғашқы қадам болып табылуы мүмкін.
Кәсіпкерлік туралы теориялық концепциясы алғаш рет 1725 -1730 жылдары
Ричард Контиллионның (Richard Cantillion) еңбектерінде баяндалды. Кеінгі
250 жыл шегінде кәсіпкелік теория әр түрлі ғалымдар мен экономистердің
еңбектерінде дамытылды да, олар бірте бірте кәсіпкерлік – бұл адамның
тәуекелмен жанартпаға деген бейімділігі ғана емес, қорыта келгенде жаңа
кәсіп орын құруды білдіретін ұғым деген пікірге келді. Алғашқыда
кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкедің өзі тауарды өңдіру
мен өткізуде белгілі бір тәукел мен жауапкешілікті өз мойнына алатын
адаммен байланыстырады. Мысалы, 1725 жылы Контиллион кәсіпкелікті өз
мойнына тәуекелді алумен байланыстырды, сонымен қатар ол капитал салушы
кәсіпкелер мен өз еңбегін, ресурстарын қолданушылардың ажыратып отырды. Ол
кәсіпкерді өзіне өзі жұмыс орнын жасайтын адам ретінде қарасытырды. Адамды
белгілі бір төлемақы, сыйақы үшін жұмыс істеу қанағаттандырмаса, ол өз
ойларын жүзеге асыру жолдарын ізде бастайды, сөйте келе ол кәсіпкеоге
айналады. Контиллионның пікірінше кәсіпкелердің басты ерекшелігі олардың
тұрлаусыз жағдайлардан жұмыс істеулері. Кейінрек ХҮІІІ - ғасырдың екінші
жартысында Квисней (Quesney) сияқты физиократтар кәсіпкерлік концепциясын
кеңейте түсті. Олар Контиллион сияқты кәсіпкерлерді тұрлаусыздық иелері деп
санады, бірақ ілгері жылжи отырып, бұл аңықтамаға өңдіріс процесін енгізді
демек, сонымен бірге. Кәсіпкерлердің пайда табуы үшін белгілі экономикалық
ресурстарға ие болу қажеттілігі де енгізілді. Олардың түсінігінше кәсіпкер
өнім өңдірісін ұйымдастыру, жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу
нарықтығын іздестіру қажет. Басқа бір физиократ, дін қызметшісі Николас
Бауде (Nikolas Baudeau, 1767) өңдірушілер мен фермерлер топтарының гүлденуі
олардың жаңалықтарға яғни жанартпа мен меннеджментке деген бейімділіктеріне
байланысты деп санады. Бауде еңбек өнімділігінің ұлғаюындағы ғылым мен
технологияның маңыздылығына әрдайым ерекше көңіл аударып отырды. Ол
кәсіпкер мен меншіктенушінің өзара айырмашылықтары бар ұйғарды.
Меншіктенушілер кәсіпкерді капиталмен қамтамассыз етеді олар, өз кезегінде,
бұл қаржы құралдарын шикізат алуға және жұмысшыларға еңбек ақы төлеуге
пайдалана отырып, тәуекелге барады. Өз ілімінде ол жаңа енгізілімдерді
басқарудың қажеттілігін, сондай –ақ тәуекел деңгейін тек білім арқылы
төмендетуге болатындығын дәлелді түрде сипаттады. Ол сондай-ақ
кәсіпкелердің кемшіліктердің және оларды өңдірісті ұйымдастыру өнері сияқты
маңызды салада оқытып үйрету қажеттілігін көрсетті әрі мемлекетті өзінің
әкімшілік билигін мен заңдарын осындайә адамдарды қолдау үшін пайдалануға
шақырды. Сонымен қатар, ол сол кезде-ақ монополиямен күресу қажеттілігін
және салық жүйесінде тәртіптің жоқтығын көрстті. Көріп отырғанымыздай,
ХҮІІІ ғасырдың ортасында Бауде біздің уақытымыз үшін де маңызды мәселелерді
көтерген. 1776 жылы Адам Смитт (Adam Smith) өзінің Халық байлығының
табиғаты мен себептері туралы зерттеу атты еңбегін жазғанда ол негізгі
өңдіріс факторларын бөліп көрсетті: жер еңбек, капитал - бірақ кәсіпкедің
рөлі туралы ештеме айтылмады. Тек 1810 жылы Жан Батист Сей алғаш рет
кәсіпкерліктің рөлі мен мәнін негізі өңдіріс факторларынын бірі дәрежесіне
дейін көтерді ол индустриалық төнкеріспен қатар кәсіби мененджменттік
төңкерістің де сап ете қалатынын айтты[10, 36-37]. Сәйдің айтуынша Өндіріс
шеберлері келесі қасиеттер мен дарындарға ие болуы қажет :
-Төлем қабілетті, тәртіпті, сақ, адал және тұрақты болуы;
-Қарыз түрінде капитал тарта білу және несиені уақытында қайтара білу;
-Өз бойына әдіттілік, бизнесті жете білушілік пен табандылық сияқты
маральдік қасиеттерді қалыптастыру;
Сол немесе басқа тауардың ерекшелігі мен маңыздылығын, оны өндіру
әдістері мен болжамды сұранысын жеткілікті дәрежеде нақты бағалай білу
жағдайында болу. Кәсіпкерлер әрдайым алдына қойылған мақсаттарды және
экономикалық көрсеткіштерді тарта білулері, қажетті материалдарды ала
білулері және сатып алушыларды таба білулері керек, сонымен қатар, басқаша
айтқанда олар әкімшілік ету мен басқару шеберлігіне ие болулары керек. Олар
өнімді сатумен бұрын, оның бағасы мен құнын дұрыс есептей білулері керек.
Көрсетілген сипатталардан Жан Батист Сэйдің кәсіпкерді қарапайым емес,
дарынды менеджер ретінде көрсеткені көрініп тұр.
Субьективі австралиялық экономикалық мектептің негізін қалаушы Карл
Менджердің кәсіпкердің шешеім қабылдау концепциясын жасауға қосқан үлесі аз
емес. Ол белгілі бір тәуелді мойына алу, кәсіпкердің қызметінде үлкен рөл
ойнамайтындығын сендірді. Тәуекелдер-өте сирек кездесетін және эпизотық
сипаты бар құбылыс. Менджер кәсіпкердің қажетті ресурстарды табу және
өнімді өндіру түрін таңдау туралы шешім қабылдау процесінің 4 негізгі
сатыларын жасады:
а) экономикалық жағдай туралы мәліметтер жинау;
б)экономикалық есеп (әртүрлі өңдіріс әдістерінің ішінен анағұрлым
тиімдісін таңдау);
в) кәсіпорынның мақсаттарына ең көп сай келетін өнімді таңдау;
г)негізгі экономикалық нәтижелерге жету мақсатында өндіріс жоспарының
орындалуын басқару.
Орта ғасырлық мененджмент тарихын зертеуші Джозеф Шумпетерді (Joseph
Schumpeter, 1910) қазіргі заман кәсіпкерлігінің атасы деп жиі атайды.
Өзінің ілімдерінде Шумпетер кәсіпкер бизнесінен жай бизнесті басқаратын
мененджер рөліне алшақтаған[11,12]. Кәсіпкердің мәні, бұл оның өндіріс
күштерін жаңадан ұйымдастыруы, ұластыруы, ал олардың қозғалысы өз кезегінде
өндіріс циклдарының тездетіуіне немесе жалпы экономикалық өсімге алып
келеді. Шумпетер кәсіпкердің өз қызметтерінде қолдануға болатын келесі
бағыттарды (немесе олардың үйлесімділігін) анықтайды:
1. Жаңа өнімдер немесе қызмет көрсетулер;
2. Жаңа өндіріс әдістері;
3. Жаңа өткізу нарықтары;
4. Жаңа жабдықтау көздері;
5. Жаңа ұйымдастыру түрі.
Джожер Шумпетер кәсіпкерлері жәй алыпсатарлар мен инвесторға қарағанда,
әртүрлі бағыттар мен әрекеттерді байланыстыру арқылы жаңа бизнес құратын
әлеуметтік -экономикалық жаңашылдар деп атайды. Шумпетер кәсіпкерлік
еңбектің ерекшелігі туралы ойын саралай келіп. Оның өндіріс құралдары мен
әртүрлі материалдардың жай ғана жинақталуынан тұрмайтындығын, ол тауар мен
қызмет көрсетудің жана түрлерін, өндірістің жана әдісін, жаңа өткізу
нарығын, жпбдықтаудың жаңа көздерін және ұйымдастырудың жаңа түрін іздеп,
енгізу арқылы оларды тиімді қолданудан тұратындығын атап көрсетті. Сонымен
қатар олар өз еңбегімен, осы уақытқа дейін теңдесі болмаған пайда табады
және ол кәсіпкерлік пайда (табыс) деп аталады. Франк Найт (Frank Knight,
1921) кәсіпкерлік қызметінің өте маңызды белгісі – тұрлаусыздық жағдайында
жұмыс істеу екендіне ерекше көңіл аударады. Найт пікірі бойынша, кәсіпкер –
әртүрлі мүмкін болатын кедергілерді батыл жеңіл шығатын, өзінің қөзқарасын
әрдайым қорғай алатын адам. Найт тек жалпы түрде ұйымдастыру және бақылау
сияқты міндеттерін сипаттайды. Бірақ белгілі міндеттерді атқаратын жай
менеджерге қарағанда кәсіпкердің мәні үлкен, кәсіпкер өз кәсіпорының да
меншіктенушісі болуы керек, яғни капиталды да басқаруы керек. Мұның үстіне,
Найт кәсіпкердің мәні тек белгілі міндеттерді атқаруында да, кәсіпорын
құруында да емес, оның тұрлаусыздық жағдайында жұмыс істеу қабілеттілінде,
сыртқы ортада болып жатқан өзгерістерге араласа білуінде деп санады.
Кәсіпкер кәсіпорынның пайдасын ұлғайту мақсатында, көз жеткізген тәуекелге
өзнің капиталымен баруға дайын болуы керек. Қазіргі заманғы авторлардың
ұстанамдарын қарастырайық. Давид Маккелеланд (David Mc.Clelland, 1961)
кәсіпкерге мынадай сипаттама береді[12,64-69]:
-дәлелденген тәуекелдерге бара білу;
-жігірлік және іскерлік белсенділік;
-жеке, дербес жауапкершілік;
-қабылданатын шешімдердің салдарын білу,
-қабылданған шешімдер нәтижесінің белгісі ретіндегі пайда;
-болақта қоршаған ортада болатын өзгерістерді болжай білу;
-ұйымдастыру шеберлігі.
Шетелдік теорияда және практикада кәсіпкерлік қолда бар қаржы, материал
және еңбек қорларын игеру базасында қызмет саласында көрсету немесе өнімге
деген белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыратын жаңа бизнесті құру процесі
ретінде қарастырылады. Кәсіпкерліктің көрсетілген анықтамалын таңдай
отырып, біздің көзқарасымыз бойынша кәсіпкерліктің келесі аңықтамасын
қисынға қарай мазмұндауға мүмкіндік беретін сипаттамалардың ең маңыздыларын
қарастыру. Кәсіпкерлік - жаңа кәсіп орынды құрұмен немесе белгілі бір
дәрежедегі тәуекелдігі бар қазіргі кәсіпорынды дамытумен байланысты
жаңартпашылық қызмет. Кәсіпкерлік феномені жер, еңбек және капитал сияқты
өндіріс факторларын жұмыс істеуге мәжбүрлейтін қозғаушы күш болып
табылады[13,69-75].
Қазақстанда кәсіпкелік жөнінде 90-жылдардың басында қайта құру
басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, комсомолдық
кәсіпкерлік басталады, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол
жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми – техникалық орталықтары
негізінде кооперативтер құрыла бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары
жасалды. Мұның үстіне, өспелі инфляция жағдайында дәл осы кәсіпкерліктің
алғашқы толқыны төтеп бастап қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша
айтқанда, бастапқы капитал жинай алды, себебі несие ақша қымбат алынып,
арзан қайтарылды.
Кәсіпкерлік қызметін бұрыңғы Кеңес Одағы кезінде 1987 жылы қабылдаған
КСРО азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы заңы алғаш рет
ресмилендіреді. 1988 жылы Кооперация туралы заң қабылданды. Кооперативтер
мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен нарықтық
инфрақұрлымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі ғана аяғына
тұрып кете берді. Кейінірек 1988-1991 жылдары жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайы біршама
ырықтандырылды. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекеттікі болып қала
бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар біршама дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады. (Қосымша Ә)
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғанан кейін кәсіпкерлік
белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды. Қазақстанда
кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен шаруашлық
қызметтін еркіндігі туралы (1991), Жеке кәсіпкелікті қолдау және қорғау
туралы (1992) заңы сияқты заңдар түркі болады. Кәсіпкерлік қызметтің
негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға өндіріс те емес, сауда шықты.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы Президентінің Шағын кәсіпкерлікті
дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары және Жеке
және заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген құқығын қорғау
туралы жакрлықтары кәсіпкеліктің дамуына жаңа күш берді.
Қазіргі уақытта істі жүргізу кезінде әдетті қолдану соттың рұқсатымен
жүзеге асырылады.
Соттың шешімімен осы пікір - сайысты қарастыру үшін көптеген себебтер
бар:
1. Жоғарғы сот органдарының қойған ұстанымдары.
2. Анық көрсетілмеген мінез - қылықтары;
3. Қандай да бір болған оқиғаларды сот шешімдерінің ұстанған актілерімен
жүзеге асыру.
Әйгілі ағылшын экономисті Адам Смит (1723-1790) кәсіпкерді жекеше
қызмет атқаратын жеке меншікке және оның қызметін кәсіпкерлердің жеке
қызығушылығымен байланыстырды. Бұл негізді кәсіпкер өзі жоспарлау өндірісті
өзі ұйымдастырып және алынған пайданы өзі бөліуі тиіс болды. Ағылшын Давид
Ричардо (1772-1823) кәсіпкерді қарапайым капиталист ретінде қарастырды.
Кәсіпкерлікке бағалы жаңа бағаны ХІХ ғасырдың соңында ағылшын экономисті
Аллон Маршал берді (1824-1924). Бұдан соң толық кәсіпкерлік мінездемені өз
жұмысында американ Йозеф Шумпетер берді[14,7-10].
Кәсіпкерліктің отандық теориямен тәжіребиеден келесідей маңызды
принциптері бар.
1. Қызметтің еркіндік негізінде еркін таңдалы.
2.Кәсіпкерлік қызыметке оның қаржысы мен мүлкіне заңды және заңсыз
тұлғаларды тарту.
3. Қызмет бағдарламасын өз еркінен құру, тұтынушылармен қызметті
ұсынатын товарларды дайындайтын,өндіретін өндірушілерді өз еркімен құру
және т.б.
4. Жұмыскерлерді еркін қабылдау.
5. Маталарды техникалық, қаржылық, еңбек, табиғи және басқа да
ресурстарды пайдалану оларды тарту.
6. Заңға сәйкес экономикалық қызметтердің кәсіпкер мен еркін сезінуі
оны жүзеге асыруы.
Кәсіпкерліктің маңызды функциялары болып табылатындар мыналар.
1.Новаторлық функция техниканың ұйымдастырылған және басқарылған жұмыс
процесіндегі жаңа идеялардың жүзеге асыуы, тәжірбиелі конструкторлық
өндеулер,жаңа товарлар мен жаңа қызметтердің пайда болуы.
2.Ұйымдастырылған функция өндірісті ұйымдастыруда жаңа формалар мен
тәсілдерді еңгізу жаңа жалақы формасын, өндірістік жүйенің негізгі
элементтерін енгізу.
3.Шарауашылық функциясы еңбек материалды қаржылық интелектуалдық және
оқылықтың ресурстарды тиімді пайдалану.
4.Элементтік функция қоғамға қажетті элементтің заңдар талабына сәйкес
товарлар мен қызметтерді ұсыну.
5.Тұлғалық функция кәсіпкердің жеке мақсатын іске асыру мақсатында, өз
қызметінен қанағат алу барысында өз-өзін жүзеке асыру.
Кәсіпкерлік қызмет теориясы экономикалық пәндер қатарына жатады.
Кеңінен қолданылатын кәсіптік теория пәні көбіне адамдардың қызметін
үйретумен байланысты болады.Кәсіптік қызмет теориясының пәні -
кәсіпкерлердің іс-әрекетін негізін, яғни өндіріске қажетті ресурстарды
таңдауда, айырбастауда, бөлуде, түрлі товарлар мен қызметтерді пайдалануда
анықталады.
Кәсіпкерлік қызметің әдістемесі болып, зерттеу әдісі, яғни жүйелі
құрылымдық анализдің маңызды элементтері, тарихи және логикалық жолдары,
қарсылық принциптері, анализ және синтез және т.б. жатады.
Кәсіпкерлік қызмет теориясының методологиялық базасы деп диалектикалық
зерттеу тәсілі б.т. жүйелі құрылымының анализдің элементі, тарихи және
логикалық бағыттары, анализ және синтез, абстракциялық тәсіл және
басқаларды жатқызамыз.
Жүйелік бағыт дегеніміз - кәсіпкерлік қызмет топтарының кешендік
мінездемелік негізгі бөлімшелерің білдіреді. Логикалық бағыт дегеніміз -
кәсіпкердің қызметіндегі негізгі іс шаралардың анықталуын
көрсетеді.Кәсіпкерлік идеяның тууынан, оны жүзеге асыруға дейінгі
аралықтағы процесс.
Анализ тәсілі - жалпы процестің жеке тарауларың анализдеу бағытында
анықталып бұдан соң, синтез этапы п.б.
Абстракциялық тәсіл - өмір сүрмейтін әрекеттермен құбылыстардың пайда
болуынан тыс, екі жақтың процесінен бас тарту, яғни тұрақты байланыстардың,
құбылыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 343.37 Қолжазба құқығында
ДЖАКЕНОВ ҚАЙРАТ ДАВЛЕТОВИЧ
кәсіпкерлік пен басқа да экономикалық қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарДЫ
САРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6М030100 Заңтану
Заңтану мамандығы бойынша құқық магистрі академиялық дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші, заң
ғылымдарыныңкандидаты,
Тасым. Ж.Қ.
__________________
(қолы)
Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2013
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ АНЫҚТАМАЛАР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ 6
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ 10
1. Кәсіпкерлік қызметтің пайда болу тарихы. 10
2. Кәсіпкерлікпен байланысты экономикалық қылмыстардың негізгі
обьектілерінің сипаттамасы 22
2 КӘСІПКЕРЛІК ПЕН БАСҚА ДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МҮДДЕСІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ
САРАЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 40
1. Экономикалық қызмет саласындағы заңдардың орындалу 40
мәселелері
2. Кәсіпкерлікпен байланысты экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар
түрлері 56
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ АЛДЫНАЛУ ШАРАЛАРЫ
61
3.1 Экономикалық қызмет саласын қорғау бағытындағы құқықтық шаралар 61 3.2
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікпен байланысты
қылмыстардың алдын – алу жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 92
ҚОСЫМШАЛАР 99
ҚОСЫМША А 97
ҚОСЫМША Ә 99
ҚОСЫМША Б
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚР АК- Қазақстан Республикасы Азамматық кодексі
ҚРЗ - Қазақстан Республикасының Заңы
б.б - баптар
ҚР КК - Қазақстан Республикасының Кеден кодексі
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҚР ҚК - Қазақстан Республикасындағы Қылмыстық Кодекс
АҚШ - Америка Құрама Штаты
ҚР ҚІЖК - Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
КСРО – Кеңес Социалистік Республика Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҚК - Қылмыстық кодекс
ҚІЖК - Қылмыстық істер жүргізу кодексі
ӘБА - Әділет біліктілік алқасы
АНЫҚТАМАЛАР
1. Қылмыс - бұл құқық бұзылушылықтың бір түрі. Қылмыс басқа құқық
бұзыушылықтардан, оның қылмыстық заңмен белгіленетіндігімен және оны
жасағанда қылмыстық жауапкершіліктің болуымен ерекшеленеді.
2. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - қылмыстық құқық бойынша
мүліктік және өндірістік қатынастар, азаматтардың, заңды тұлғалардың
жергілікті және мемлекеттік құрылымдардың экономикалық құқықтары -
ортақ қол сұғу объектісі болып табылатын қылмыс түрлерінің бірі.
3. Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық іс-шараларының жүйесі,
яғни мемлекет, үкімет жүргізетін іс-қимылдардың, экономиканы басқару
саласындағы шаралар жүйесі, елдің мақсаттарына, міндеттеріне,
мүдделеріне сәйкес экономикалық үдерістерге белгілі бір бағыттылық
беру. Экономикалық саясаттың мақсаттары мен құралдары қоғамдық
құрылыстың сипатымен, елдің дамуының ішкі және халықаралық
жағдайларымен айқындалады. Экономикалық саясат құрылымдық,
инвестициялық, қаржы-несие, әлеуметтік, сыртқы экономикалық, ғылыми-
техникалық, салық, бюджет саясатын қамтиды.
ТҮЙІНДЕМЕ
Диссертациялық жұмыс 100 беттен, кіріспеден, 3тараудан, қорытынды мен
100 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елдегі кәсіпкерліктің пайда болу
жолдарын зерттеп сипаттама беру.
Зерттеу пәні.Экономикалык кызмет саласындағы қылмыстар.
Қылмыстық құқық бойынша мүліктік және өндірістік қатынастар,
азаматтардың, заңды тұлғалардың жергілікті және мемлекеттік құрылымдардың
экономикалық құқықтары — ортақ қол сұғу объектісі болып табылатын қылмыс
түрлерінің біріне сипаттама беру.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері – кәсіпкерлік пен басқа да
экономикалық қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды саралау мәселері зерттеу
болып табылады;
Зерттеу әдістері:Зерттеуші өзінің зерттеу жұмысының тақырыбын ашу
мақсатында жалпы диалектикалық, салыстырмалы-тарихи, тарихи-құқықтық
талдау, жүйелі-құрылымды, саралау тәсілдерін қолданды
Жұмыстың практикалық және теориялық маңызы.Қазақстан Республикасындағы
қылмыстың өсу жағдайында қоғамға азаматтарға аса зор материялдық нұқсан
келтіретін экономикалық қылмыстардың қауіптілігі ерекше.
РЕЗЮМЕ
Диссертация состоит из 100 страниц, из введения, 3 разделов, 6
подразделов, заключения и из 100 единиц использованной литературы.
Актуальность темы исследования: Опасный характер и большие размеры
приобретают злоупотребления с использованием автоматизированных систем
управления, а также с преступным использованием бухгалтерского учета для
сокрытия незаконных производственно-финансовых операций.
Предмет исследования.является анализ такого вида экономической
преступности, как уклонение от уплаты налогов и других нарушениях закона.
Цель и задачи научной работы. Цель диссертационной работы заключается
в теоретическом, методическом и практическом решении вопросов экономической
преступности.
Методы исследования: с целью пояснения темы исследования,
исследователь использовал диалектические,сравнительно-историч еские,
историческо-правовые, системно-структурные методы анализа.
Теоретическая и практическая значимость Экономическая преступность все
больше и больше заявляет о себе, становясь распространенным и надежно
скрываемым источником обогащения.
Эволюционный процесс смены социально-экономической формации в
республике, осуществляемый фактически при отсутствии правовой основы или
при значительном запаздывании принятия законодательства, регулирующего
переход к рыночным отношениям, вызвал активизацию криминального элемента,
направленнуюпрежде всего на изыскание надежных возможностей
беспрепятственного обогащения.
SUMMARY
The thesis consists of the 100 pages of the introduction, three
chapters, subsections 6, conclusions and of the 100 units of literature.
The relevance of the research topic: The hazardous nature and large size
purchase of abuse using automated control systems, as well as the criminal
use of accounting to conceal the illegal production and financial
operations.
The subject of the study. is the analysis of this type of economic crime
such as tax evasion and other violations of the law.
The purpose and goals of the scientific work. The aim of the thesis is a
theoretical, methodological and practical issues of economic crime.
Methods: to explain the research topic, the researcher used the
dialectic, the comparative historical, historical, legal, systemic-
structural analysis methods.
The theoretical and practical importance of economic crime increasingly
asserting itself, becoming a popular and reliable source of enrichment
concealed. The evolutionary process of changing socio-economic structure in
the country, carried out effectively in the absence of a legal framework or
significant delay of the adoption of legislation governing the transition
to a market economy, has caused activation of the criminal element, aimed
primarily at identifying reliable features smooth enrichment.
Кіріспе
Қазақстанның қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірінде
өзгерістер болып жатқанда, оның өткен тарихи кезеңдерін түсіну мен
зерттеудің маңыздылығының артатындығы белгілі. Еліміз тәуелсіздігін алған
уақыттан бергі жылдарда қоғамда көптеген өзгерістер, жаңарулар болды. Өткен
ғасырдың соңғы онжылдығынан бері ел экономикасын қазіргі заман талаптарына
сәйкес дамыту шаралары жүргізілуде. Осыған орай, нарықтық шаруашылықтың
ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері басталды. Бүгінгі таңда
кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдау көрсету, оның аясын кеңейту
мәселелері жолға қойылып отыр. 2007 ж. Президент Н. Назарбаевтың Қазақстан
халқына арналған Жолдауының он үшінші бағыты − шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі дәйекті іс-қимылға арналды. Бұл міндетті
жүзеге асыруда әлемнің дамыған елдерінің тәжірбиесіне сүйенумен қатар,
отандық кәсіпкерліктің даму тарихына да назар аударудың мәні зор.
Қазақстанға ресейлік отарлау процесімен қатар енген капиталистік
қатынастардың ерекшеліктерін анықтау, бүгінгі нарықтық қатынастардың
заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан, Қазақстанда
кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы, оның аймақтық ерекшелігін тиянақты
түрде зерттеу - заман талабынан туындап отырған қажеттілік[1, 32].
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алмай тұрып, мемлекеттің алдында
қазіргі уақыпағыдай проблемалар мен переспективалар анағұрлым маңызды
болмаған. Себебі барлық мәселелер орталықты шешімін табатын болған. Ал
еліміз өз алдына егемендік алған соң оның негізгі мүддесі болып,
мемлекеттің жан-жақты дамуы табылды. 1990 жылдардың басында және орта
шенінде ел халқының элеуметтік хал-ахуалы, экономиакалық дамуының
тенденциясының төмендеуі, яғмн экономикалық дағдарыс ерекше байқалды. Осы
дағдарыстан шығу ұшін, елдегі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
үшін, мемлекет әрі қарай даму үшін белгілі стратегиялық маңызды шаралар
жасау керек болды. Осындай кедендік саясаттың бір тармағы- халықаралық
кедендік ұйымдармен, жекелеген елдермен мемлекеттің кедендік байланыс
орнатуы.
Қазақстанның оңтүстігі ерте дәуірлерден бері геосаяси, әлеуметтік-
экономикалық, этно-демографиялық және мәдени жағынан маңызды аймақ болып
табылады. Бұл өлкенің осындай артықшылықтарын қазіргі уақытта тиімді
пайдалануды қамтамасыз ету үшін, оның экономикалық тарихына, әсіресе, ХІХ
ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған жергілікті кәсіпкерлікті
дамыту нәтижелеріне объективті баға беру қажет.
Кейінгі жылдары отандық тарихнамада кәсіпкерлік мәселесі бойынша
зерттеулер жүргізу жандана бастады. Тарих ғылымыдағы бұл өзгеріс,
Қазақстандағы кәсіпкерліктің қалыптасу және даму тарихына қатысты жаңаша
тұжырымдамалар мен деректер қорын қалыптастыруымен құнды. Дегенмен,
зерттеушілер тарапынан Қазақстанның оңтүстік аймағындағы кәсіпкерліктің
қалыптасу және даму тарихы кешенді түрде қарастырылмады. Белгілі бір
саланың дамуының шынайы көрінісін жасау, оның барлық жақтары қамтылып, олар
өзара салыстырылған жағдайда ғана іске асатындығы белгілі. Сондықтан,
зерттеуде елдің оңтүстігіндегі кәсіпкерліктің өнеркәсіп, сауда, ауыл
шаруашылық және халыққа қызмет көрсету салаларында қалыптасып, дамуына
басты назар аударылады. Сонымен бірге, кәсіпкерліктің дамуына әлеуметтік
және этникалық тұрғыдан алғанда әр текті кәсіпкерлердің іскерлік
мүмкіндіктері мен мемлекеттік қолдаудың ықпалына талдау жасау да өзекті
болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстың өсу жағдайында қоғамға
азаматтарға аса зор материялдық нұқсан келтіретін экономикалық қылмыстардың
қауіптілігі ерекше. Кең мағынасында экономикалық қылмыстарға контрабанда
жалған ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындап сату волюта
операцияларының ережелерін бұзу, мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді
ұрлау, парақорлық және т.б. жатады.
Алайда нарықтық экономикалық жағдайында тікелей экономика аясында
жасалатын, сауда ережесін бұзу, сапасыз өнімдерді сату, жалған кәсіпкерлік,
монополияға қарсы заңдарды бұзу және т. б қылмыстардың қоғамдық қауіпі зор.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика
жағдайларында, Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың
мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьективтік жағы қасақана, заңға
қайшы белсенді әрекеттер мен сиппаталады .
Экономика аясында қылмыстардың субьектісі мемлекеттік кәсіп орындарда,
мекемелерде және ұйымдарда экономикалық, шаруашылық міндеттерді атқаратын ,
сондай-жеке кәсіпорындарда істейтін 16 жасқа толған азаматтар болып
табылады. Экономикалық қылмыстардың субьективтік жағы қасақана сипатта
жасалады.Олардың қылмыстарының себебі- материялдық мүделілік. Олар өз
игіліктерін қоғамның, азаматтардың мүдделеріне зия келтіру есебінене пайда
тауып , жасайды.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар дың қазіргі кезеңде көп орын
алған олардың түрлері де қылмыс саласында алып отырған орны ауқымды десек
қателеспеймі себеббі бұл қылмыстар басқа қалмыстарға қарағанда яғни адам
мен азаматтарға қарсы қылмыстардан кейі келтірер зардабы жоғары және
түрлері де көп бұл қылмыстар тікелей қасақаналық пен жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ғасырлар тоғысында тәуелсіздік туын
берік қадап, өз алдына егемен ел атанған Қазақстан мемлекетінің даму
бағытын басқаша саралап, жаңаша жолға түскеніне де он жылдан асты.
Еліміздің мызғымас ірге тасы қаланып, Қазақстан Республикасы Біріккен
Ұлттар Ұйымына мүше болып енді, тәуелсіз мемлекет ретінде 120-дан астам
елдер мойындады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына арналған салтанатты
жиналысында сөйлеген сөзінде біз осы жылдар ішінде, сөз жоқ талай ондаған
жылдарға татырлық жылдан өттік, біз Конституция қабылдадық, онда билік
құрудың жаңа қағидаттарын бекітіп, азаматтардың негізгі құқықтарын қорғауға
алдық. Біздің басты жетістіктеріміз – 1995 ж. бүкіл халқымыз қабылдаған осы
Конституцияның жемісі,- деді.
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында
көрсетілгеніндей қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары
құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен
ажырамастығын тану негізге алынуға тиіс.
Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау Қазақстанда
демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты кәсіпкерлік пен басқа да экономикалық қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстарды саралау мәселері зерттеу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты келесі негізгі міндеттердің жүзеге асырылуын
қарастырады:
-Кәсіпкерліктің дамуымен байланысты экономикалық қылмыстардың жалпы
сипаттамасын зерттеу.
-Кәсіпкерлікпен басқа да экономикалық қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстарды саралау.
-Қазақстандағы экономикалық қылмыстардың алдын алу шараларын көрсету.
Зерттеу пәні кәсіпкерлік және экономикалық қызмет саласын басқарудың
тиімділігі және жетілдіру шаралары болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде экономикалық қылмыстар мен
байланыстықоғамдық объектілер.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізін кәсіпкерлік және
экономикалық қызметін басқарудың механизмінің теориясы мен тәжірибесі
бойынша отандық және шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық
және бағдарламалық құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің
зерттемелері. Диссертациялық жұмыста әр түрлі зерттеу әдістері:
экономикалық-статистикалық,монограф иялық,экономикалық-заңдық модельдеу
әдістері және т.б. қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Негізінен зерттеуші өзінің тақырыбына
орай кейбір аталған мәселелерде ТМД елдері мен отандық зерттеушілердің
Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву, [42,385]; Мамутов В.К.
Хозяйственное право,[80, 282]; Мартемьянов В.С. Хозяйственное право,[81,34-
91]; еңбектеріне сілтеме жасап қолданған.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы кәсіпкерліктің қызметін
басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдерін жетілдіру және шағын
кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілік.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Қазақстанда кәсіпкерлік құқық субъектілерінің дамуы.
- Қылмыстық құқық бойынша мүліктік және өндірістік қатынастар,
азаматтардың, заңды тұлғалардың жергілікті және мемлекеттік
құрылымдардың экономикалық құқықтары — ортақ қол сұғу объектісі болып
табылатын қылмыс түрлерінің бірі:
- заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау;
- заңсыз кәсіпкерлік;
- заңсыз банктік қызмет;
- жалған кәсіпкерлік;
- заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті заңдастыру;
- несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану;
- Кәсіпкерлік құқық субъектілеріндегі заңды тұлғаларды мемлекеттік
қолдау мен дамыту мәселелері, оның ішінде заң нормаларын әртүрлі сала
бойынша жетілдіру жолдары;
Қорғауға шығарылатын мәселелер:
-нарық жағдайындағы кәсіпкерліктің қызметін басқарудың теориялық-
әдістемелік аспектілері ғылыми тұрғыдан зерттелінген;
-шетелдік және отандық тәжірибесін зерттей отырып, кәсіпкерліктің
қызметін басқарудың жүйелерін дамытудың негізгі тенденциялары айқындалып,
даму бағыттары мен мүмкіндіктері бағаланған.
Іс-тәжірибедегі маңызы. Диссертациялық еңбектен алынған маңызды
нәтижелерді іс-тәжірибеде қолдануға болады. Диссертациялық жұмыста
тұжырымдалғанғылыми пайымдаулар мен ұсыныстар кәсіпкерлік мекемелерін
басқару механизмін экономикалық қатынастар қағидаларына сәйкестендіруге.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі: Диссертацияның құрылымы зерттеудің
мақсатымен, міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген.
Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайда-ланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде жұмыс қазіргі кездегі кәсіпкелікпен байланысты
экономикалық қылмыстардың негізгі ерекшеліктерін жан-жақты зерттеуге
арналған.
Ғылыми жұмыстың бірінші кәсіпкерліктің қалыптасу тарихы қарастырылды.
Екінші бөлімде экономикалық қылмыстардың ерекшеліктері мен өзектілігі
бойынша саралау жүргізілді.
Үшінші бөлімде Қазақстанның экономикалық қызмет саласындағы қылмыстың
құқықтық тәжірибесін зерттеудің негізгі мәселелері зерттелді.
1. КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Кәсіпкерлік құқықтың пайда болу тарихы
Диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік еркіндігін
жүзеге асырудың конституциялық құқықтық табиғаты, кәсіпкерлік қызметті
конституциялық құқықтық реттеудің негіздері, кәсіпкерлік қызметпен айналысу
құқығының адам және азамат құқықтары мен бостандықтары жүйесіндегі орны,
кәсіпкердің конституциялық құқықтық мәртебесі, кәсіпкерлік қызмет
еркіндігін шектеудің конституциялық құқықтық негіздері, кәсіпкерлік қызмет
еркіндігі субьектілерінің конституциялық құқықтарын қорғаудың
ерекшеліктері, оны женілдірудің кейбір өзекті мәселелері қарастырылады.
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының саяси, әлеуметтік –
экономикалық және рухани өмірінде күрделі өзгерістер орын алуда. Еліміз
қазіргі кезеңде нарықтық қатнастардың қажеттіліктерін, мүдделерін
үйлестіретін экономикалық базаны қалыптастыру үстінде. Бұл бағытта елеміз
нақты қадамдар жасауға талпынуда. Қазақстанның қазіргі алдына қойып отырған
басты мақсаты – экономикалық тұрғыда тұрақты дами отыра, дамыған елу елудің
қатарына ілігу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің соңғы Халыққа жолдауында:
Үкімет шағын және орта бизнестің бәсекеге қабілеттігін ынталандыру
жөніндегі дәйекті жұмысты жалғастыру тиіс. Шағын нисие ұйымдарының жұмысын,
соның ішінде мемлекет қаражаты есебінен де қолдау керек, олар біздің жүз
мыңдаған азаматтарымыздың өз ісін ашуына қолдау көрсетуде. Шағын несие
берідің қолжетімдігін арттыру және көптеген қазақстандықтар үшін жөніндегі
шараларды ойыстыру қажет. Дамыған кәсіпкерлік сектор-кез-келген ел
экономикасының негізгі. Осыған байланысты әкімшілік реформа аясында
Үкіметке бизнеске түсетін әкімшілік салмақты батып азайтуды, рұқсат беру
жүйесін, ең алдымен лицензиялауды, сертификаттауды, аккредиттеуді одан әрі
оңайлатуды тапсырамын. Бір мысал келтірейін[2, 56-59].
Дүние жүзілік банктің Бизнесті жүргізу туралы соңғы есебі бойынша
барлық экспорттық рәсімдерден өтуі үшін Қазақстанға 89 күн, мәселен,
Эстонияға бұл үшін небәрі 5 күн керек екен. Кәсіпкер үшін нағыз кесапат -50-
ден астам көзделген түрлі – түрлі тексерулер болып отыр. Кейбір
ведомстволар заңнаманы бұза отырып, түрлі сылтаулармен кәсіпорынды бернеше
рет тексеруге мүмкіндіктер іздейді. Бұл бизнесті өз ісінен едәуір
алаңдатады. Бұл мен жүргізіп отырған саясатқа қайшы келеді. Құқық қорғау
және басқа да тексеруші органдардың тексерулерінің санын едәуір қысқартып,
ретке келтіру керек - деп мемлекеттің дамуы, жеке бизнес пен мемлекеттік
органдардың арасындағы үйлесімді қызметте екендігіне баса назар аударған
болатын Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік саладағы заңнамада осы
бағыттар аясында дамуы қажет. Бұл туралы 20 қыркүйек 2002 жылғы Қазақстан
Республикасынның құқықтық саясат тұжырымдамасында: Әлемдік тәжірибені
зерделу көптеген дамыған елдер орнықты даму сатысына экономикасының белгілі
бір салларындағы мемлекеттің белсенді рөлінің нәтижесінде қол жеткізгенін,
оның мемлекеттік экономикалық реттеу жүйесі арқылы іске асырылғанын
көрсетеді. Сондықтан экономиканың одан әрі дамуы рыноққа қатысушылар
қызметін осыған барабар мемлекеттік реттеу арқылы, бірақ олардың
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген конституциялық құқығын сақтау және
теріс пиғылды бәсекеге жол бермеу жағдайында жүзеге асырылуы тиіс. Және де
бірінші кезекте шағын және орта бизнесте, сол секілді аграрлық секторда
жұмыс істейтін тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдауға бағытталуы тиіс
-деп көрсетілген. Қазіргі уақыттағы кәсіпкерлік саладағы заңңаманы
қалыптастыру осы бағыттарды негізге ала отыра өрбуі қажет. Ал біздегі
кәсіпкерлік аясындағы заңдарды қалыптастыруына көз салатын болсақ, онда
бағытта концептуальды айқындалған тұжырнаманың жоқ екендігін көреміз.
Кәсіпкерлік саласында заңдық базаны қалыптастыру ісінде, оның
конституциялық құқықтық негіздерін айқындап алуымыз қажет. Ол бізге бұл
бағыттағы заңнаманы жүйелі және түпкілікті орнықтыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлік құқықтың тұжырымдамасы ХХ ғасырдың басында пайда болған
еді. Сол кездегі тұжырымдама совет одағының заңгер -ғылымдарының ойын
талқылаған болатын. Мысалы, А. Гойбарх айтқандай, азаматтық құқық -
әрқашанда құқықтың бөлігі, ол халық құқығын ұстанған. Егерде жеке құқық пен
жұрттын құқығы арасындағы шекра жоғалып, яғни үзіліп кетсе, онда азаматтық
құқық жоғалып кететін еді, сондықтан оның орнына шаруашылық құқық ие
болатын еді. П.И. Стучканың түсінігі бойынша, азаматтық құқық - өндіріс пен
айырбас арасындағы қатынас деп түсінеді. Әрі ол ХХ ғасырдың 20 жылдағы Екі
секторлық құқық теориясын шығарған болатын; онда әлеуметтік ұйымдарға
әкімшілік - шаруашылық құқығын, жеке тұлғаларға азаматтық құқығын
ескерілген. Бірақ көпшілік өркениет - ғылымдарының тұжырымынша, ол теория
қате болып саналды[3,135].
ХХ ғасырдың 30 ж. басында бірыңғай шаруашылық құқық пен азаматтық құқық
тұжырымдамасы ғылыми тәртіп негізінде қарастырылды. Шаруашылық құқықтың
пайда болуы совет экономикасының аралас мінезімен байланысты. Шаруашылық
құқық арасындағы мәселелерді зерттеген құқықтанушылар жаңа экономикалық
жағдайларда туған көпшілік және жеке құқық арасындағы ымыраны талдауды
көздейді. ХХ ғасырдың 50 жылдарында шаруашылық құқық тұжырымдамасы туралы
пікір - сайыста қайта қарады. Шаруашылық құқықтануда әр түрлі саладағы
әлеуметтік құқықтарын реттеуді қарастырады. Әр түрлі отырыстарда совет
құқықтанушылары шаруашылық кодексті қабылдау ұсынысты қарастырды. ХХ
ғасырдың 90 жылдарында Ресейде жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға,
басқа экономикадан тағы басқаға қөшу жүйесі басталды. Сондықтан бұрын
тұжырымдамаға өзгеріс еңгізу керек болды.
Бүгінгі уақытта әрбір саланың құқықтарыңың нормасы бар, ол мемлекеттің
саяси - экономикасымен тығыз байланысты. Соның ішінде саясатты анықтайтын
норма Ресей құқығының екі саласымен байланысты, ол - әкімшілік және
азаматтық. Әкімшілік құқық, қызмет ету мен қатынасты басқаруды
реттейді.Сондықтан мұндай қатынас тігінен тұрғызылады. Ал азаматтық құқық
мүліктік қатынасты реттейді, сондықтан оларды көлденен тұрғызады. Осы
салалардың әрқайсысы шаруашылық құқықты реттейді.
Кәсіпкерлік құқық пәніне құқықтық қатынастың екі тобын қарастырамыз:
Біріншісі - кәсіпкерлік ұйымдастырушылық сала мен байланысты, бұнда
азаматтардың кәсіпкерлік сала мен айналысу құқығы қарастырылған. Сонымен
қатар, заңды тұлға болып тіркелу өз меншігінде Ресей Федерациясында 23,51
статьясында жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға болу, мемлекеттік тіркеуден
өтеді[4, 36].
Екінші топқа - кәсіпкерлік саланың өзіне байланысты қатынас жатады.
Кәсіпкерлердің негізгі мақсаты - тауарды сату арқылы, мүлікті пайдалану
арқылы, қызмет көрсету арқылы көп пайда табу. Мұнда негізгі рөлді атқаратын
кәсіпкерлік құқықты азаматтық құқықты реттеу. Кәсіпкер мен тауар өндіруші
арасындағы өзара қатынас нарықтық экономикада тауар - ақша қатынасымен
реттеледі. Азаматтық құқықтың бір бөлігін көпшілік -құқықтық әдісімен
реттейді. Оған орай құнды қағаздар эмиссиясын реттеу құқығы орын алады,
тауарларды сатып алу, жұмыс, қызмет көрсету, осының бәрі мемлекеттік
келісім - шарт арқылы жасалады. Бүгінгі таңда құқық ғалымдарын таныстыру,
кәсіпкерлік саланы реттеуде екі негізгі тұжырымдаманы қарастырады.
Манистикалық тұжырымдаманы ұстанушылар профессор Б.С. Мартемьянов,
И.В.Дойников, академиг В.В. Ловтевтың көз қарасынша, яғни кәсіпкерлік және
шаруашылық құқық - өз бетінше құқықтық саланың бірыңғайлық пәні деген. Осы
салалар өз күшіне мынадай норманы ығыстырады, яғни кәсіпкерлік қатынас
коммерциялық емес қатынаспен және эконмиканы мемлекеттік реттеу қатынасын
бір - бірімен тығыз байланыстырады. Заманға сай жағдайларда мемлекет пен
нарық арасындағы байланысты кәсіпкерлік саланың әдісімен реттеу мүмкін
емес. Профессор Е.А. Суханов кәсіпкерлік саланы реттеудің Дуалистік
тұжырымдамасын шығарды. Дуализм сөзі, жеке құқықтық қатынас пен тауар
өңдірушілер арасындағы азаматтық құқықты реттеу. Есептеу кезінде қолданбалы
мақсаттарды белгілеу әрқашан рұқсат[5, 38].
ХХ ғасырдың басында атақты орыс өркениетшісі Р.Ф. Шерменевич “тауар
құқығы” пәнінен сабақ бергенде, оны өзіндік сала құқығы деп санады, ол
тауар құқығына мынандай жауап берді: ол жеке құқықтың нормасы, яғни
коммерциялық айналымды реттеу, бірлікті кәсіпкерлердің қарым - қатынасын
реттеу деп таңыды. Осыған байланысты ол көпшілік және жеке тауар құқығын
бөліп қарастырды.
Көпшілік тауарлық құқық - ол мемлекеттік және тұлғалар арасындағы
тауарлық қатынасты реттейді. Жеке кәсіпкерлердің, банктердің, қозғалыстар-
дың құқықтық жағдайларын анықтайды.
Жеке тауарлық құқық - тауар мен жеке тұлғалар арасындағы қатынасты
реттейді. Қазіргі кәсіпкерлік құқықты көпшілік тауарлық құқық ретінде
қараймыз. Кең мағынада, сауда кәсіпкерлік саланың бір түрі болып
анықталады. Егер біз шетел ғалымдарына құлақ салсақ, кәсіпкерлік құқыққа
қызығушылық таңытатын кәсіптік экономикалық жатады. Бұндай кәсіпкерлік
құқықтың кең мағынасы басқа құқықөтық саланың пәнін шектей қоймайды.
Сондықтан кәсіпкерлік құқыққа басқада дәстүрлі салаларды да жатқызуға
болады; олар : экологиялық, жергілікті және еңбек құқығы. Оларға санитарлық
- эпидемиялық зерттеулер керек етілмейді. Кәсіпкерлік құқықтың пәні болып,
қолданбалы мінез танылады, оны білім алу мақсатында пайдаланады. Олар бөлек
бөлімшелерден тұрады. Олар: қаржылық құқық, бәсекелік құқық және т.б.
Кәсіпкерлік құқық кең мағынада әр түрлі құқықтық нормаларды қосады, ол
бизнеспен тығыз байланысты. Бизнес, ол өз ішінде бір сала болып табылады.
Ол бір компаниядан екінші компанияға әр сала түрін қарастырады. Оған
көрсітілген қызмет қаржылық қорытынды шығару[6, 153].
Кәсіпкерлік құқық ойдағыдай ғылыми - методологиялық жүйелер
қолданылады. Азаматтық құқыққа қарағанда Ресей Федерациясыындағы
кәсіпкерлік құқық бірыңғай, шоғырландырылған құқықтық акт болып танылады.
Кәсіпкерлік құқықтың ғылыми тұжырымдамасы ақталуына қарай келеселерімен
бөлінеді.
1. Нарықтық шаруашылық жүйесі.
2. Осы жүйені объективті түрде реттеу.
Кәсіпкерлік құқық ғылымын кіріспенің методологиялық және ғылыми -
теориялық жүйесін анықтау арқылы жүзеге асырылады. Біздің көз қарасымыз
бойынша кәсіпкерлік құқықты келесі себебтер бойынша бөліп қарастырамыз.
1. Кәсіпкерлік саланың анықтамасы, сонымен бірге Ресей Федерациясындағы
азаматтық кодекспен белгіленген кәсіпкерлік құқықтың негізгі
принциптері.
2. Азаматтық кодекстен алшақ орналасқан нормативтік акт, олар арнайы
кәсіпкерлермен мүлікті қатынас арасындағы реттеуді бақылау.
Құқықтық кодекс - бұл құқықтық салаларды реттеу, мысалы, совет
одағындағы көптеген саюз республикалары әкімшілік кодексін иеленді.
Ресейлік құқық жүйесі - әр саланың бөлінуін білдіретін құрылым.
Кәсіпкерлік құқық кәсіпкерлік саланың заңдарын қарастырады. Бұл заңдар
біздің елде әртүрлі сұрақтарды қарастырады. Ол сұрақтар мәдениетпен,
ғылыммен, экономикамен, кәсіптік саламен тығыз байланысты. Құқықтық сала,
өзінің анық пәнімен реттеледі. Заңдық білім алу жүйесінде мынандай
тәртіптер қарастырылады. Мысалы, қылмыстық іс қозғалысы, заңдық психология.
Осыларды зерттеу үшін әр түрлі құқықтық салаларды қарастырады. Мысалы,
көптеген Жоғары Оқу Орындарында осындай тәртіптерді көлік құқығы сақтандыру
құқығы секілді ұғымдар мен байланыстырады[7, 35-78].
Әдет - ескі заманнан келе жатқан құқықтың бір түрі. Әдетпен істің
айналымын жүргізу кең мағынада кәсіптік саланың құқығын қолдануын көздейді.
Осы әдеттерді қолдану арқылы нормативтік актілер жүргізіміз.
Кәсіпкерліктің қалыптасуының экономикалық базасының құрылуыдеген
бөлімшеде орыс отарлауы қарсаңындағы қазақ жерінің дәстүрлі шаруашылығы,
қазақ қоғамына капиталистік қатынастардың енуі, кәсіпкерліктің қалыптасуына
қолайлы жағдай туғызған инфрақұрылымның дамуы зерттелінген. Аймақтың ХІХ
ғасырдың 60 - шы жылдарға дейінгі экономикасы дәстүрлі шаруашылық негізінде
дамыды. Сонымен қатар, осы уақытта өлкенің экономикасы орыс және
ортаазиялық әскери шабуылдардан әлсіреген болатын. Ал, патша әкімшілігінің
тарапынан жүзеге асырылған экономикалық мазмұндағы іс - шаралар, қазақ
қоғамының әлемнің экономикалық жүйесінде болып жатқан өзгерістеріне
тартылуына әсер етті. Әсіресе, капиталистік қатынастардың негізгі
белгілерінің бірі болып табылатын - кәсіпкерлікті қалыптастыруға қажетті
экономикалық алғышарттар туындады. Дегенмен, оңтүстік өңірдегі
кәсіпкерліктің қалыптасуына тек ресейлік капиталистік қатынастардың енуі
ғана емес, сол сияқты аймақтың климаты, құнарлы жер және су ресурстарының
ықпалы да зор болды.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында оңтүстік өңірдің шикізат және еңбек
ресурстары тек Ресейдің ғана емес, шетелдіктердің де үлкен қызығушылығын
тудырды. Шетелдік кәсіпкерлердің жергілікті нарықтағы іс-әрекеті патша
әкімшілігінің саясатына үлкен кедергілер келтірілді. Соған сәйкес, орыс
тауарларына бәсекелестік тудырмас үшін және отар аймақты игеруді күшейту
мақсатында, патша үкіметі бірқатар тиым салу шараларын анықтады. Мысалы,
зауыт қожайындарына шетелден темір мен шойынды баж салығынсыз әкелуге 1880
жылы тиым салынды. Осы жылы Түркістан өлкесіне еуропа, парсы (иран) және
түрік өнімдерін әкелуге рұқсат берілмеді және т.б.
Кәсіпкерлерді капиталмен қамтамасыз еткен біртұтас банк жүйесінің
құрылуы, кәсіперліктің қалыптасуына мүмкіндік берді. Ресейдің шет
аймақтарындағы бос жерлерді экономикалық игеру, бай шикізат көздерін
пайдалану, тауар өткізу нарықтарын кеңейту міндеттері - банк бөлімшелері
мен несиелік мекемелердің құрылуымен қатар жүзеге асты. Қазақстанның
оңтүстік өңірінде акционерлік, коммерциялық банктердің бөлімшелері, несие
қоғамы және қалалық қоғамдық банк, мемлекеттік банк бөлімшелері, несиелік
кооперация және басқа да ұсақ несие бөлімшелері құрылды. Қазақтарға
несиелердің берілуі, олардың кәсіпкерлік саласында қызмет етуге жағдай
жасады. Сол уақыттағы баспасөз материалдарында қазақтардың банктерден несие
алу жолын тез меңгеріп, сонымен қатар, несие алушы орыстарға қарағанда, бұл
іске жауапкершілікпен қарай бастағандары туралы ризашылық білдірілген
мақалалар жарияланды[8,24]. Дегенмен, өлкеде өнеркәсіптің нашар дамуына
байланысты, банктер өз капиталын көбінесе өсім қорлық операцияларды
қамтамасыз етуге салды.
Осылайша, өлкеге банк монополиясының енуі, қаржы - банк жүйесінің
құрылуы, Қазақстанның оңтүстігіндегі кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуына
қарқынды түрде ықпал етті. ХІХ ғасырдың екінші жартысында оңтүстік өңірге
капиталистік қатынастардың енуін күшейткен, оның ішінде кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен факторлардың бірі - теміржол құрылысы
болып табылады. Теміржолдар салу арқылы, патшалық Ресей Орта Азия мен
Шығысқа баратын жолын ашып, сыртқы сауданы дамытуға мүмкіндік алды.
Теміржолдар салу ісі ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясын жылдам
қарқынмен қамти бастады. Теміржол құрылысының салынуы Қазақстанда тауар -
айырбас және ақша - тауар қатынастарының дамуына ықпалын тигізді. Сонымен
бірге, қоныс аудару процесінің күшеюіне де әсер етті. Қорытындылай келе,
1861-1917 жылдар аралығында қазақ жерінде кәсіпкерліктің қалыптасуына негіз
болған экономикалық алғышарт жасалды. Осы кезеңде қазақ жерінде
кәсіпкерліктің дамуына ықпал етуші факторлар туындады. Оның ішіндегі ең
негізгілері - банк - несие жүйесі мен теміржолдардың салынуы болып
табылады. Сөйтіп, Қазақстанның оңтүстігі жаңа экономикалық аймаққа айнала
бастады[9, 3-4].
Қазақстан экономикасы әкімшілік - әміршілдіктен нарықтық экономикаға
өтудің қиын кезеңінде. Негізінен ТМД елдерінің үкіметтері нарықтық қайта
құрулыда іске асыру үшін қажетті, мынадай ұсынуда – мемлекетік меншікті
жекешелендіру, қаржылық, несиелік саясат, құнды қағаздар , нарығын құру
жалпы нарықтық инфрақұрылымды қарастыру. Кезек күттірмейтін шаралар
қатарында кәсіпкерлік қызметті қолдау, шағын және орта бизнесті дамыту
мәселелері тұр. Экономикалық дамудың экономикалық модеді қазіргі заманға
экономикалық даму теорияларынын арасында ең соңғы орында емес, оның мәні –
экономика жағдайын жақсартуда жаңа шағын және орта кәсіп орындардың үлкен
потенциалы бар екендігінде. Осы теорияға сәйкес мемлекетт кәсіпкерлік
белсенділікті ынталандырудың жеткілікті дәрежеде тиімді және оңтайлы
әдістерін табу тиіс. Өтпелі экономика кезеніңде экономикалық дамудың
кәсіпкерлік моделі жалпы экономикаға сауықтырудың маңызды факторы және
дағдарыстан шығу жолындағы алғашқы қадам болып табылуы мүмкін.
Кәсіпкерлік туралы теориялық концепциясы алғаш рет 1725 -1730 жылдары
Ричард Контиллионның (Richard Cantillion) еңбектерінде баяндалды. Кеінгі
250 жыл шегінде кәсіпкелік теория әр түрлі ғалымдар мен экономистердің
еңбектерінде дамытылды да, олар бірте бірте кәсіпкерлік – бұл адамның
тәуекелмен жанартпаға деген бейімділігі ғана емес, қорыта келгенде жаңа
кәсіп орын құруды білдіретін ұғым деген пікірге келді. Алғашқыда
кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкедің өзі тауарды өңдіру
мен өткізуде белгілі бір тәукел мен жауапкешілікті өз мойнына алатын
адаммен байланыстырады. Мысалы, 1725 жылы Контиллион кәсіпкелікті өз
мойнына тәуекелді алумен байланыстырды, сонымен қатар ол капитал салушы
кәсіпкелер мен өз еңбегін, ресурстарын қолданушылардың ажыратып отырды. Ол
кәсіпкерді өзіне өзі жұмыс орнын жасайтын адам ретінде қарасытырды. Адамды
белгілі бір төлемақы, сыйақы үшін жұмыс істеу қанағаттандырмаса, ол өз
ойларын жүзеге асыру жолдарын ізде бастайды, сөйте келе ол кәсіпкеоге
айналады. Контиллионның пікірінше кәсіпкелердің басты ерекшелігі олардың
тұрлаусыз жағдайлардан жұмыс істеулері. Кейінрек ХҮІІІ - ғасырдың екінші
жартысында Квисней (Quesney) сияқты физиократтар кәсіпкерлік концепциясын
кеңейте түсті. Олар Контиллион сияқты кәсіпкерлерді тұрлаусыздық иелері деп
санады, бірақ ілгері жылжи отырып, бұл аңықтамаға өңдіріс процесін енгізді
демек, сонымен бірге. Кәсіпкерлердің пайда табуы үшін белгілі экономикалық
ресурстарға ие болу қажеттілігі де енгізілді. Олардың түсінігінше кәсіпкер
өнім өңдірісін ұйымдастыру, жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу
нарықтығын іздестіру қажет. Басқа бір физиократ, дін қызметшісі Николас
Бауде (Nikolas Baudeau, 1767) өңдірушілер мен фермерлер топтарының гүлденуі
олардың жаңалықтарға яғни жанартпа мен меннеджментке деген бейімділіктеріне
байланысты деп санады. Бауде еңбек өнімділігінің ұлғаюындағы ғылым мен
технологияның маңыздылығына әрдайым ерекше көңіл аударып отырды. Ол
кәсіпкер мен меншіктенушінің өзара айырмашылықтары бар ұйғарды.
Меншіктенушілер кәсіпкерді капиталмен қамтамассыз етеді олар, өз кезегінде,
бұл қаржы құралдарын шикізат алуға және жұмысшыларға еңбек ақы төлеуге
пайдалана отырып, тәуекелге барады. Өз ілімінде ол жаңа енгізілімдерді
басқарудың қажеттілігін, сондай –ақ тәуекел деңгейін тек білім арқылы
төмендетуге болатындығын дәлелді түрде сипаттады. Ол сондай-ақ
кәсіпкелердің кемшіліктердің және оларды өңдірісті ұйымдастыру өнері сияқты
маңызды салада оқытып үйрету қажеттілігін көрсетті әрі мемлекетті өзінің
әкімшілік билигін мен заңдарын осындайә адамдарды қолдау үшін пайдалануға
шақырды. Сонымен қатар, ол сол кезде-ақ монополиямен күресу қажеттілігін
және салық жүйесінде тәртіптің жоқтығын көрстті. Көріп отырғанымыздай,
ХҮІІІ ғасырдың ортасында Бауде біздің уақытымыз үшін де маңызды мәселелерді
көтерген. 1776 жылы Адам Смитт (Adam Smith) өзінің Халық байлығының
табиғаты мен себептері туралы зерттеу атты еңбегін жазғанда ол негізгі
өңдіріс факторларын бөліп көрсетті: жер еңбек, капитал - бірақ кәсіпкедің
рөлі туралы ештеме айтылмады. Тек 1810 жылы Жан Батист Сей алғаш рет
кәсіпкерліктің рөлі мен мәнін негізі өңдіріс факторларынын бірі дәрежесіне
дейін көтерді ол индустриалық төнкеріспен қатар кәсіби мененджменттік
төңкерістің де сап ете қалатынын айтты[10, 36-37]. Сәйдің айтуынша Өндіріс
шеберлері келесі қасиеттер мен дарындарға ие болуы қажет :
-Төлем қабілетті, тәртіпті, сақ, адал және тұрақты болуы;
-Қарыз түрінде капитал тарта білу және несиені уақытында қайтара білу;
-Өз бойына әдіттілік, бизнесті жете білушілік пен табандылық сияқты
маральдік қасиеттерді қалыптастыру;
Сол немесе басқа тауардың ерекшелігі мен маңыздылығын, оны өндіру
әдістері мен болжамды сұранысын жеткілікті дәрежеде нақты бағалай білу
жағдайында болу. Кәсіпкерлер әрдайым алдына қойылған мақсаттарды және
экономикалық көрсеткіштерді тарта білулері, қажетті материалдарды ала
білулері және сатып алушыларды таба білулері керек, сонымен қатар, басқаша
айтқанда олар әкімшілік ету мен басқару шеберлігіне ие болулары керек. Олар
өнімді сатумен бұрын, оның бағасы мен құнын дұрыс есептей білулері керек.
Көрсетілген сипатталардан Жан Батист Сэйдің кәсіпкерді қарапайым емес,
дарынды менеджер ретінде көрсеткені көрініп тұр.
Субьективі австралиялық экономикалық мектептің негізін қалаушы Карл
Менджердің кәсіпкердің шешеім қабылдау концепциясын жасауға қосқан үлесі аз
емес. Ол белгілі бір тәуелді мойына алу, кәсіпкердің қызметінде үлкен рөл
ойнамайтындығын сендірді. Тәуекелдер-өте сирек кездесетін және эпизотық
сипаты бар құбылыс. Менджер кәсіпкердің қажетті ресурстарды табу және
өнімді өндіру түрін таңдау туралы шешім қабылдау процесінің 4 негізгі
сатыларын жасады:
а) экономикалық жағдай туралы мәліметтер жинау;
б)экономикалық есеп (әртүрлі өңдіріс әдістерінің ішінен анағұрлым
тиімдісін таңдау);
в) кәсіпорынның мақсаттарына ең көп сай келетін өнімді таңдау;
г)негізгі экономикалық нәтижелерге жету мақсатында өндіріс жоспарының
орындалуын басқару.
Орта ғасырлық мененджмент тарихын зертеуші Джозеф Шумпетерді (Joseph
Schumpeter, 1910) қазіргі заман кәсіпкерлігінің атасы деп жиі атайды.
Өзінің ілімдерінде Шумпетер кәсіпкер бизнесінен жай бизнесті басқаратын
мененджер рөліне алшақтаған[11,12]. Кәсіпкердің мәні, бұл оның өндіріс
күштерін жаңадан ұйымдастыруы, ұластыруы, ал олардың қозғалысы өз кезегінде
өндіріс циклдарының тездетіуіне немесе жалпы экономикалық өсімге алып
келеді. Шумпетер кәсіпкердің өз қызметтерінде қолдануға болатын келесі
бағыттарды (немесе олардың үйлесімділігін) анықтайды:
1. Жаңа өнімдер немесе қызмет көрсетулер;
2. Жаңа өндіріс әдістері;
3. Жаңа өткізу нарықтары;
4. Жаңа жабдықтау көздері;
5. Жаңа ұйымдастыру түрі.
Джожер Шумпетер кәсіпкерлері жәй алыпсатарлар мен инвесторға қарағанда,
әртүрлі бағыттар мен әрекеттерді байланыстыру арқылы жаңа бизнес құратын
әлеуметтік -экономикалық жаңашылдар деп атайды. Шумпетер кәсіпкерлік
еңбектің ерекшелігі туралы ойын саралай келіп. Оның өндіріс құралдары мен
әртүрлі материалдардың жай ғана жинақталуынан тұрмайтындығын, ол тауар мен
қызмет көрсетудің жана түрлерін, өндірістің жана әдісін, жаңа өткізу
нарығын, жпбдықтаудың жаңа көздерін және ұйымдастырудың жаңа түрін іздеп,
енгізу арқылы оларды тиімді қолданудан тұратындығын атап көрсетті. Сонымен
қатар олар өз еңбегімен, осы уақытқа дейін теңдесі болмаған пайда табады
және ол кәсіпкерлік пайда (табыс) деп аталады. Франк Найт (Frank Knight,
1921) кәсіпкерлік қызметінің өте маңызды белгісі – тұрлаусыздық жағдайында
жұмыс істеу екендіне ерекше көңіл аударады. Найт пікірі бойынша, кәсіпкер –
әртүрлі мүмкін болатын кедергілерді батыл жеңіл шығатын, өзінің қөзқарасын
әрдайым қорғай алатын адам. Найт тек жалпы түрде ұйымдастыру және бақылау
сияқты міндеттерін сипаттайды. Бірақ белгілі міндеттерді атқаратын жай
менеджерге қарағанда кәсіпкердің мәні үлкен, кәсіпкер өз кәсіпорының да
меншіктенушісі болуы керек, яғни капиталды да басқаруы керек. Мұның үстіне,
Найт кәсіпкердің мәні тек белгілі міндеттерді атқаруында да, кәсіпорын
құруында да емес, оның тұрлаусыздық жағдайында жұмыс істеу қабілеттілінде,
сыртқы ортада болып жатқан өзгерістерге араласа білуінде деп санады.
Кәсіпкер кәсіпорынның пайдасын ұлғайту мақсатында, көз жеткізген тәуекелге
өзнің капиталымен баруға дайын болуы керек. Қазіргі заманғы авторлардың
ұстанамдарын қарастырайық. Давид Маккелеланд (David Mc.Clelland, 1961)
кәсіпкерге мынадай сипаттама береді[12,64-69]:
-дәлелденген тәуекелдерге бара білу;
-жігірлік және іскерлік белсенділік;
-жеке, дербес жауапкершілік;
-қабылданатын шешімдердің салдарын білу,
-қабылданған шешімдер нәтижесінің белгісі ретіндегі пайда;
-болақта қоршаған ортада болатын өзгерістерді болжай білу;
-ұйымдастыру шеберлігі.
Шетелдік теорияда және практикада кәсіпкерлік қолда бар қаржы, материал
және еңбек қорларын игеру базасында қызмет саласында көрсету немесе өнімге
деген белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыратын жаңа бизнесті құру процесі
ретінде қарастырылады. Кәсіпкерліктің көрсетілген анықтамалын таңдай
отырып, біздің көзқарасымыз бойынша кәсіпкерліктің келесі аңықтамасын
қисынға қарай мазмұндауға мүмкіндік беретін сипаттамалардың ең маңыздыларын
қарастыру. Кәсіпкерлік - жаңа кәсіп орынды құрұмен немесе белгілі бір
дәрежедегі тәуекелдігі бар қазіргі кәсіпорынды дамытумен байланысты
жаңартпашылық қызмет. Кәсіпкерлік феномені жер, еңбек және капитал сияқты
өндіріс факторларын жұмыс істеуге мәжбүрлейтін қозғаушы күш болып
табылады[13,69-75].
Қазақстанда кәсіпкелік жөнінде 90-жылдардың басында қайта құру
басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, комсомолдық
кәсіпкерлік басталады, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол
жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми – техникалық орталықтары
негізінде кооперативтер құрыла бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары
жасалды. Мұның үстіне, өспелі инфляция жағдайында дәл осы кәсіпкерліктің
алғашқы толқыны төтеп бастап қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша
айтқанда, бастапқы капитал жинай алды, себебі несие ақша қымбат алынып,
арзан қайтарылды.
Кәсіпкерлік қызметін бұрыңғы Кеңес Одағы кезінде 1987 жылы қабылдаған
КСРО азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы заңы алғаш рет
ресмилендіреді. 1988 жылы Кооперация туралы заң қабылданды. Кооперативтер
мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен нарықтық
инфрақұрлымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі ғана аяғына
тұрып кете берді. Кейінірек 1988-1991 жылдары жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайы біршама
ырықтандырылды. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекеттікі болып қала
бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар біршама дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады. (Қосымша Ә)
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғанан кейін кәсіпкерлік
белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды. Қазақстанда
кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен шаруашлық
қызметтін еркіндігі туралы (1991), Жеке кәсіпкелікті қолдау және қорғау
туралы (1992) заңы сияқты заңдар түркі болады. Кәсіпкерлік қызметтің
негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға өндіріс те емес, сауда шықты.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы Президентінің Шағын кәсіпкерлікті
дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары және Жеке
және заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген құқығын қорғау
туралы жакрлықтары кәсіпкеліктің дамуына жаңа күш берді.
Қазіргі уақытта істі жүргізу кезінде әдетті қолдану соттың рұқсатымен
жүзеге асырылады.
Соттың шешімімен осы пікір - сайысты қарастыру үшін көптеген себебтер
бар:
1. Жоғарғы сот органдарының қойған ұстанымдары.
2. Анық көрсетілмеген мінез - қылықтары;
3. Қандай да бір болған оқиғаларды сот шешімдерінің ұстанған актілерімен
жүзеге асыру.
Әйгілі ағылшын экономисті Адам Смит (1723-1790) кәсіпкерді жекеше
қызмет атқаратын жеке меншікке және оның қызметін кәсіпкерлердің жеке
қызығушылығымен байланыстырды. Бұл негізді кәсіпкер өзі жоспарлау өндірісті
өзі ұйымдастырып және алынған пайданы өзі бөліуі тиіс болды. Ағылшын Давид
Ричардо (1772-1823) кәсіпкерді қарапайым капиталист ретінде қарастырды.
Кәсіпкерлікке бағалы жаңа бағаны ХІХ ғасырдың соңында ағылшын экономисті
Аллон Маршал берді (1824-1924). Бұдан соң толық кәсіпкерлік мінездемені өз
жұмысында американ Йозеф Шумпетер берді[14,7-10].
Кәсіпкерліктің отандық теориямен тәжіребиеден келесідей маңызды
принциптері бар.
1. Қызметтің еркіндік негізінде еркін таңдалы.
2.Кәсіпкерлік қызыметке оның қаржысы мен мүлкіне заңды және заңсыз
тұлғаларды тарту.
3. Қызмет бағдарламасын өз еркінен құру, тұтынушылармен қызметті
ұсынатын товарларды дайындайтын,өндіретін өндірушілерді өз еркімен құру
және т.б.
4. Жұмыскерлерді еркін қабылдау.
5. Маталарды техникалық, қаржылық, еңбек, табиғи және басқа да
ресурстарды пайдалану оларды тарту.
6. Заңға сәйкес экономикалық қызметтердің кәсіпкер мен еркін сезінуі
оны жүзеге асыруы.
Кәсіпкерліктің маңызды функциялары болып табылатындар мыналар.
1.Новаторлық функция техниканың ұйымдастырылған және басқарылған жұмыс
процесіндегі жаңа идеялардың жүзеге асыуы, тәжірбиелі конструкторлық
өндеулер,жаңа товарлар мен жаңа қызметтердің пайда болуы.
2.Ұйымдастырылған функция өндірісті ұйымдастыруда жаңа формалар мен
тәсілдерді еңгізу жаңа жалақы формасын, өндірістік жүйенің негізгі
элементтерін енгізу.
3.Шарауашылық функциясы еңбек материалды қаржылық интелектуалдық және
оқылықтың ресурстарды тиімді пайдалану.
4.Элементтік функция қоғамға қажетті элементтің заңдар талабына сәйкес
товарлар мен қызметтерді ұсыну.
5.Тұлғалық функция кәсіпкердің жеке мақсатын іске асыру мақсатында, өз
қызметінен қанағат алу барысында өз-өзін жүзеке асыру.
Кәсіпкерлік қызмет теориясы экономикалық пәндер қатарына жатады.
Кеңінен қолданылатын кәсіптік теория пәні көбіне адамдардың қызметін
үйретумен байланысты болады.Кәсіптік қызмет теориясының пәні -
кәсіпкерлердің іс-әрекетін негізін, яғни өндіріске қажетті ресурстарды
таңдауда, айырбастауда, бөлуде, түрлі товарлар мен қызметтерді пайдалануда
анықталады.
Кәсіпкерлік қызметің әдістемесі болып, зерттеу әдісі, яғни жүйелі
құрылымдық анализдің маңызды элементтері, тарихи және логикалық жолдары,
қарсылық принциптері, анализ және синтез және т.б. жатады.
Кәсіпкерлік қызмет теориясының методологиялық базасы деп диалектикалық
зерттеу тәсілі б.т. жүйелі құрылымының анализдің элементі, тарихи және
логикалық бағыттары, анализ және синтез, абстракциялық тәсіл және
басқаларды жатқызамыз.
Жүйелік бағыт дегеніміз - кәсіпкерлік қызмет топтарының кешендік
мінездемелік негізгі бөлімшелерің білдіреді. Логикалық бағыт дегеніміз -
кәсіпкердің қызметіндегі негізгі іс шаралардың анықталуын
көрсетеді.Кәсіпкерлік идеяның тууынан, оны жүзеге асыруға дейінгі
аралықтағы процесс.
Анализ тәсілі - жалпы процестің жеке тарауларың анализдеу бағытында
анықталып бұдан соң, синтез этапы п.б.
Абстракциялық тәсіл - өмір сүрмейтін әрекеттермен құбылыстардың пайда
болуынан тыс, екі жақтың процесінен бас тарту, яғни тұрақты байланыстардың,
құбылыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz