Кәсіпорындағы басқару есебін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жармуханбетова Жупар
Тақырыбы: Кәсіпорындағы басқару есебін ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы : 5B050800 Есеп және аудит
Көкшетау – 2014
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорындағы басқару есебін ұйымдастыру
Мамандығы: 5B050800 Есеп және аудит
Орындады:
________________ Жармуханбетова Ж.Д
1 Жетекші:
________________ Бекхожин С.А
2 Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________________ э.ғ.к. И.Д. Ашимова
Көкшетау - 2014
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..6
1.1 Басқарушылық есептің мәні, оның міндеттері, функциялары және
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Басқарушылық есепті ұйымдастырудың негізгі
аспектілері ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Өнімді шығаруға шығындарды есепке алуды ұйымдастыру ... ... ... ... ... .16
2 ТИОЛАЙН ЖШС-ның қаржылық-шаруашылық қызметіне талдау ... ... ... .28
2.1 Кәсіпорынның қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Тиолайн ЖШС-ның негізгі экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Тиолайн ЖШС қаржылық ахуалына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 39
3 Тиолайн ЖШС-ында басқару есебін ұйымдастыруды
жетілдіру ... ... ... ... .62
3.1 Шұғыл басқару шешімдерді қабылдау үрдісінде шығындар есебінің
жетілдірілген жүйесін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...62
3.2 Тиолайн ЖШС өндірістік шығындарын төмендетуге бағытталған іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..84
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бухгалтерлік есеп тұжырымдамасына сәйкес
Қазақстанның нарықтық экономикасындағы ішкі қолданушыларға қатысты
бухгалтерлік мақсаты басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін басшылыққа
пайдалы ақпаратты қалыптастыру болып табылады. Сонымен бірге, ақпаратты
қалыптастыру тәртібі мен ұсыну тәсілі ұйым басшылығымен анықталады.
Басқарушылық есепті ұйымдастыруға және жүргізуге арналған шығындар
мақсаттылық қағидасында болуы керек, яғни нәтижесінде алынған ақпаратты
пайдаланудың экономикалық әсерінен аспауы керек.
Басқарушылық есеп – тек қана ақпаратты жинақтау және тіркеу ғана емес,
оның негізінде алдымен жедел түрде ұйымды басқаруға мүмкіндік беретін
мәліметтерді алу мақсатымен оны талдау және бағалау. Алғашқы бухгалтерлік
есеп басқарушылық есеп үшін нағыз шынайы ақпараттың едәуір маңызды көзі
болып табылады. Сонымен бірге менеджерлердің ақпараттық қажеттілігін іске
асыру үшін сыртқы және ішкі қосымша дереккөздерден мәліметтер қажет.
Басқарушылық есеп отандық тәжірибе үшін жаңа құбылыс емес. Нормативті
есеп, шығындардың туындау орындары және жауапкершілік орталықтары бойынша
есепке алу, калькуляция баптары және экономикалық элементтері бойынша
шығындарды бөлу және талдау және тағы басқа осындай аспаптар кеңестік
өндірістік есебінің бір бөлігі болған еді. Сонымен бірге, осы кезеңде
қалыптастырылған негізгі ақпарат шығындарын калькуляциялау мен бақылауға
қатысты болатын. Сонымен бірге, осы аналитикалық ақпарат есептердің
бірыңғай жүйесінде қалыптасқан, бұл қазіргі уақытқа дейін қазақстандық
басқарушылық есептен бірден бір айырмашылығы болып табылады. Дегенмен, іс
жүзінде болжамды кірістер, қандай да бір өнімнің өнімділігі, баға саясаты
туралы ақпаратты қалыптастыруға мүлдем көңіл бөлінбеген.
Басқарушы есеп жүйесі тек қана шығындарды ғана емес, кірістердің де
жоспарлауын және бақылауын қамтамасыз етуі керек. Тек осындай тұрғыда ғана
ішкі аудитті енгізуден нақты экономикалық әсер алуға мүмкіндік бар.
Шаруашылық қызметті тиімді басқару үшін және кәсіпорынның қаржылық
нәтижесін қалыптастыруға икемді, шынайы және жедел экономикалық ақпараттың
жүйесін құру қажет. Осы жағдайда бухгалтерлік есептің рөлі және мәні
өседі[3].
Бухгалтерлік есеп ақпарат көзі ретінде екі маңызды ақпараттық
жүйені өзіне қосады: сыртқы – қаржылық есеп түрінде және ішкі – басқарушы
есеп түрінде. Қаржылық есепқаржылық есептілікті құру үшін қажетті ақпаратты
қалыптастырады: кәсіпорынның элементті кесіндісінде кірістері мен шығыстары
туралы, дебиторлық және кредиторлық берешектер көлемі туралы, қаржылық
инвестиция көлемі, қаржыландыру көздерінің ахуалы т.б. туралы мәліметтер.
Оны жүргізу шаруашылық қызметті жүзеге асыратын әрбір кәсіпорын үшін қатаң
регламенттелген және міндетті болып табылады, сонымен қатар, басқарушылық
есеп жүйесін құру және қызмет етуі туралы мәселені шешу нақты кәсіпорынның
әкімшілігіне байланысты. Басқарушылық есеп ережесін қызметінің ерекшелігін,
қандай да бір басқарушылық міндеттерді шешудің ерекшеліктерін ескере отырып
кәсіпорынның өзі белгілейді. Ол жоспарлау жүйесін, түрлерін,
калькуляциялауды қалыптастыру орны мен объектілерін есепке алуды және
талдауды, толық және қысқарған өзіндік құны базасында нормативті есепті,
оны калькуляциялау әдістерін, инвестицияны жоспарлауды, есепке алуды және
талдауды өзіне біріктіреді. Жүйенің әрбір құрамдас бөліктері басқарушы
мақсаттар үшін пайдалану мүмкіндігі тарапынан қарағанда алынған ақпараттың
аналитикалық бағалау әдісін көздеуі керек.
Проблеманың зерделенген деңгейі. Кәсіпорында басқарушылық есепті
ұйымдастыру проблемаларын С.А Николаева., Безрученко Г.А., Галдина А.А.,
Подольский В.Н., Савин А.А., Сотникова Н.В., Ткач В.И., Бреславцева Н.А.,
Каращенко В.В., В.А. Лукинова секілді шетел ғалымдары қарастырған.
Қазақстанда кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастыру проблемалары
Скала В.И., Назарова В. Л. ,Абишева А. А., Абленов Д. О., Нурсеитов Э. О.,
Безруких П. С., Савицкая Г.В., Олохтонова Э. А., Тулегенов Э.Т. Сажина
М.А., Чибриков Г. Г., Салина А. П., Сейдахметова Ф. С. және өзгелердің
еңбектерінде айқындалған .
Дипломдық жұмыстың мақсаты : Тиолайн ЖШС мысалында кәсіпорындағы
басқарушылық есепті ұйымдастыруды зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатты
іске асыру үшін келесі тапсырмаларды орындау қажет:
– кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастырудың теориялық
негіздерін зерделеу;
– Тиолайн ЖШС басқарушылық есепті ұйымдастыру жүйесін талдау;
– Тиолайн ЖШС-на басқарушылық есеті ұйымдастырудың жетілдіру
бойынша іс-шараларын ұсыну.
Зерттеу объектісі болып негізгі қызметінің түрі титаноцирконий кенін
өндіру және іске асыру болып табылатын Тиолайн ЖШС кәсіпорыны.
Зерттеу мәні – Тиолайн ЖШС мысалында өнімді өндіруге шығындардың
бухгалтерлік есебін және аудитін ұйымдастыру ерекшелігі.
Зерттеу әдісі: жалпыға ортақ әдіс, салыстырмалы, талдау, тарихи және
логикалық әдіс, сондай-ақ жүйелік-құрылымдық, жүйелік – функционалдық әдіс
және жалпылау әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы және тәжірибелік мәні – талданып
отырған кәсіпорында басқарушылық есепті дамыту және жетілдіру мақсатында
Тиолайн ЖШС мысалында қазақстандық кәсіпорындардағы іс жүзінде
қолданыстағы басқарушылық есепке батыстық шығындар есебінің жүйесін қолдану
мүмкіндігін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазудың теориялық және әдістемелік негізі болып
салық және жинақтар жөніндегі Қазақстан Республикасының үкіметінің,
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қаулылары, кәсіпорында
басқарушылық есепті ұйымдастыру саласындағы ғалымдар еңбектері табылады.
Зерттеу жүргізу кезінде Тиолайн ЖШС-ның есептік материалдар пайдаланылды.
Дипломдық жұмысты жазудың тәжірибелік базасы Тиолайн ЖШС-ның 2009-
2011 жж. жылдық қаржылық және бухгалтерлік есептер қызмет етті.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, міндеттері, мәні, зерттеу
әдісі, жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және құрылымы.
Бірінші бөлімде басқарушылық есептің экономикалық мәні, оның
міндеттері және мағынасы, басқарушылық есепті ұйымдастырудың негізгі
аспектісі қарастырылады.
Екінші бөлімде Тиолайн ЖШС-на қысқаша сипаттама берілген, Тиолайн
ЖШС-ның қаржылық ахуалына талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде Тиолайн ЖШС кәсіпорынында басқарушылық есепті
ұйымдастырудың жетілдіру жолдары, өнімдерді өндіруден шығындарды
төмендетуге бағытталған іс-шаралар ұсынылған.
Барлық тұжырымдар қорытындыда жалпыланған [3] .
1 Кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Басқарушылық есептің мәні, оның міндеттері, функциялары және
мағынасы
Бухгалтерлік есеп дегеніміз тиісті басқарушылық шешімдерді немесе
нарықтағы ұйымдастыру стратегиясымен байланысты шешімдерді қабылдау үшін
ақпарат жиналатын, өлшенетін, тіркелетін, өңделетін, және жіберілетін жүйе
болып табылады.
Шетелдік және отандық теорияны және тәжірибені зерделеу және жалпылау
көрсеткендей бухгалтерлік есеп жүйесін басқарушылық және қаржылық есепке
бөлінеді.
Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау бухгалтерлік басқарушылық (өндірістік) есеп құрамында
дараланады. Басқарушылық есеп мәліметтер ұйымды басқару, өндірістік
қызметті жоспарлау және бақылау үшін қажет әкімшілік ақпаратпен қамтамасыз
етеді [6].
Басқарушылық есептің негізгі міндеті болып мыналар табылады:
– өнімді өндіруге және іске асыруға нақты шығындарды уақытылы, толық
және шынайы айқындау;
– өнімнің өзіндік құнының көрсеткіштерін санау (жоспарлы, нормативті,
нақты);
– материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды үнемді және ұтымды
пайдалануға бақылау;
– шаруашылық жүргізудің әр түрлі модельдері бойынша бағалау
мәліметтерін алу;
– құрылымдық бөлімшелер қызметінің қаржылық нәтижелерін анықтау.
Басқарушылық есептің негізінде өзіндік құнын төмендету мен пайданы
арттыру мақсатында жаңа техника мен технологияны енгізу, еңбекті
ұйымдастырудың жаңа нысандарын қолдану, материалдық және еңбек ресурстарын
үнемдеудің резервтерін анықтау туралы басқарушылық шешімдер қабылданады
[6].
Басқарушылық есеп барлық есептік ақпараттың түрін қамтиды, ол
жиналады, өлшенеді, өңделеді және басшылық пен негізделген басқарушылық
шешімді әзірлей алатын менеджерлерге жіберіледі.
Басқарушылық есепті кей кезде өзіне өндірістік есепті қосатын ішкі
есеп деп те атайды. Өндірістік есеп өндіріске шығындарда белгілі ақпарат
белгісі бойынша жүйеленген жинақтар, тіркеу, жалпылау жүйесі, өнімнің
өзіндік құны жағдайында және калькуляциялауға бақылауды білдіреді.
Басқарушылық есеп жүйесінде кәсіпорында өндірістік-шаруашылық қызметінің
көрсеткіштерін қалыптастыру кәсіпорын құпия сыры, фирма құпиясы.
Басқарушылық есептің мәліметтері ішкі пайдаланушыларға арналған:
ұйымның басшыларына, бухгалтерияға, сондай-ақ жоспарлы, өндірістік және
ұйымның өзге қызметтеріне. Басқарушылық есеп және қаржылық есеп өзара бір-
бірін толықтырып отырады: өндірістік шығын және өнімнің өзіндік құны туралы
басқарушылық есеп мәліметтері аяқталмаған өндірісті, дайын өнімді және іске
асырудың өзіндік құнын бағалау кезінде қаржылық есепте пайдаланылады.
Өндірістік шығын және өзіндік құнның калькуляциясын есепке алу тәртібі
салалық нұсқаулықтармен реттеледі, дегенмен жалпы басқарушылық есепті
жүргізу басшылықтың ішкі шешімдеріне байланысты. Шешімдерді қабылдау үшін
негіз басқару үшін берілген ақпараттың құндылығымен материалдық, еңбек және
қаржылық ресурстардың нақты шығындары туралы ақпаратты алу құнымен
салыстыру болып табылады.
Басқарушылық есеп ұйымның ішінде коммуникацияның негізгі жүйесін
ұсынады. Бұл жүйенің негіздемесі тікелей шығындарды есепке алу, сондай-ақ
жөнелтпе шығындарды орналастыру болып табылады. Басқарушылық есеп аясында
қызметті жоспарлаумен, бақылаумен және бағалаумен байланысты бағыттар
дамыды. Шығыстар сметасын құрудағы жоспарлау, олардың орындалуын бақылау,
қызмет нәтижесін өлшеу кәсіпкерлік болсын, бюджеттік болсын кез келген ұйым
үшін қажет болып табылады. Кез келген қызмет түрінде бизнесті жүзеге асыру
адами, материалдық және қаржылық ресурстарды басқаруды білікті түрде
ұйымдастыра білу қажет. Бұндай механизмді құру едәуір деңгейде басқарушылық
есепті ұйымдастыруға ықпал етеді[6].
Солай басқарушылық есеп алдымен, кәсіпорынның ішкі операцияларын,
шаруашылық фактілерді жүзеге асыру кезінде қолданылады.
Басқарушылық есепті ұйымдастырудың мақсаты – нақты өндірістік
мақсаттарға жетуге жауапты менеджерлерді тиісті ақпараттармен қамтамасыз
ету болып табылады. Тиісті басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін
менеджерлер пайдалантын бухгалтерлік ақпаратты құруға кәсіпорында жұмыс
істемейтін сыртқы пайдаланушыларға арналған ақпаратты қалыптастырудан өзге
ережелер қолданылады.
Басқарушылық есептің сипатамалары:
– стандартизацияның болмауы – басқарушылық есепті жүргізудің
тәсілі мен нысандары нормативті реттеумен шектелмейді; есептік
мәліметтерді ұсыну кез келген түрде болуы мүмкін; қолданылатын
терминдер ішкі мақсаттар үшін ыңғайлы әр түрлі мағынада
пайдаланылуы мүмкін;
– құпиялылық – басқарушылық есептің ақпараты ішкі тұтыну үшін
ғана арналған ақпарат;
– жоспарлық сипаттамасымен – басқарушылық есеп ұйым қызметінің
әр түрлі аспектілері бойынша әр түрлі болжамдар беруге арналған
(іске асыру көлемі, пайдаланушылық шығыстар, персоналға шығыстар
және т.б.);
– көрсеткіштерді ақшалай болсын, табиғи-зат түрінде болсын,
мысалы дана, шаршы метр, тонна және т.б. өндірістік қорлар санын
өлшеу. Бұндай өлшемдер аналитикалық есептерде қолданылады;
– ақпаратты ұсынудың өзектілігі (шамамен баға, толық емес
мәліметтер). Жедел есептілік жедел есеп мәліметтері негізінде
құрылады және қысқаша уақыт мерзіміне - тәулік, бес күндік, он
күндік және т.б. негізгі көрсеткіштер бойынша мәліметтерді
құрайды. Бұл мәліметтер өндіріс және өнімді іске асыру үдерісін
жедел бақылау және басқару үшін пайдаланылады;
– ыңғайлы анықталатын, есептердің жеке мерзімділігімен;
– есепке алу объектілерінің кеңейтілген құрамымен – есепке алу
объектісі ретінде қызмет түрлері, жауапкершілік орталықтары
болуы мүмкін [6].
Басқарушылық есеп жүйесінде алдымен өндірістің шығындары туралы
ақпарат қалыптасады. Басқарушылық есеп өндірістік шығындарды және өнім
өзіндік құнының калькуляциялауды ұйымдастыру деп болжанады. Өндірістік
шығындар басқарушылық есепке алудың негізгі объектілердің бірі болып
табылады. Шығындар түрлері, олардың туындау орындары және шығындар
тасымалдаушысы бойынша топталады және ескеріледі. Шығындар туындалу орны –
ресурстарды алғашқы тұтыну өтеді (материалдық-шикізат, отындық-
энергетикалық, еңбек, қаржылық), - жұмыс орындары, учаскелер, бригадалар,
өндірістер, цехтар және т.б.
Шығындар тасымалдаушысы дегеніміз нарықта іске асыру болсын,
кәсіпорынның ішкі қажеттіліктері үшін өнім түрлерін, орындалған жұмыстарды,
белгілі кәсіпорынның көрсетілген қызметтерін түсінеміз.
Басқарушылық есепке алу жүйесінде жауапкершілік орталық міндетті
түрде көрсетіледі. Шығындарды басқару кәсіпорындар, ұйымдар
қызметкерлерінің мақсатты қызметі арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан,
басқару үрдісінде қатысатын адамдар, шығындардың қандай да бір түріне
мақсаттылығына жауап беруі керек.
Басқарушылық есептің объектісі, өндірістік шығын мен өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясынан өзге, шығындардың туындау орындары мен шығын
тасығыштар бойынша ескерілетін қызметтің нәтижесі де болып табылады.
Басқарушы есепті ұйымдастыру әр түрлі сметаларды, бюджеттерді т.б.
құру дегенді білдіргендіктен шығындар мен есепке алудың әр түрлі объектілер
нәтижелерін салыстыру салдарында өндірістік-шаруашылық қызметінің
тиімділігі анықталады.
Басқарушылық есептің келесі қағидасы бірі-біріне берілетін өнімдер,
жасалатын жұмыстармен көрсетілетін қызметтер үшін кәсіпорынның, ұйымның
ішкі құрылымдық бөлімшелері арасындағы есептерінде пайдаланылатын бағаны
әзірлеуді білдіреді.
Басқарушылық есеп жүйесі объектілерді басқару үшін қажетті кесіндіде
шығындар және шаруашылық қызмет нәтижесі туралы мәліметтерді жоспарлаумен,
бақылаумен, талдаумен өзара байланысты, кәсіпорын қызметінің қаржылық
нәтижелерін оңтайландыру мақсатында негізделген басқарушылық шешімдерді
жедел қабылдауды білдіреді.
Басқарушылық есеп тұжырымдасының келесі қағидасы өнімнің өзіндік
құнына, жасалған жұмысқа және көрсетілетін қызметке шығындар енгізуді
негіздеу болып табылады.
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына өндірістің
технологиясымен және ұйымдастыруымен негізделген өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) өндірісімен тікелей байланысты шығындарды, табиғи шикізатты
пайдаланумен шығындарды, өндірісті дайындауға және игеруге, қызметкерлер
еңбегіне шығындарды, өндірістік үрдіске қызмет көрсету шығындарын,
өндірісті басқарумен байланысты шығындарды және т.б. өзіне қосады.
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын құрайтын шығындар келесі
элементтер бойынша экономикалық мазмұндарымен сәйкес топталады:
- материалдық шығындар (қайтарылатын қалдықтар құнын алып
тастағанда);
-еңбек ақы төлеуге шығындар;
-әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
-негізгі қорлардың тозуы;
-өзге шығындар;
Өндіріс көлемінің ұлғаюы әр уақытта да шығынның өсуіне әкеп
соқпайтынын ескеру қажет. Бір қатар жағдайда пайыздық қатыста шығын өсімі
өнім көлемінің тиісті түрде өсуінен төмен болады. Осындай ахуалды ауыспалы
немесе тұрақты шығындар тұжырымдамасы болжайды.
Ауыспалы шығындар – жалпы сомасы өндіріс (шығару) көлемінің өзгеруіне
тікелей пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар. Үлгілі мысал ретінде
шығындалатын материалдарға, шикізатқа, жартылай фабрикаттарға шығындар
болып табылады. Ауыспалы шығындар өндіріс (шығуымен) көлемінің өсуімен
немесе азаюымен автоматты түрде өсіп отырады немесе төмендеп отырады.
Тұрақты шығындар – жалпы сомасы белгілі мерзімде өндіріс көлемінің
өзгеруі кезінде өзгермейтін шығын бөлігі. Тұрақты шығындардың, мысалы үй-
жай үшін жалға алу төлемі, кәсіпорын менеджерлерінің еңбек ақылары және
т.б. болуы мүмкін. Мұндай шығындар уақыт өте келе өсуі мүмкін, дегенмен
олар өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей пропорционалды өзгермейді.
Мысалы, үй-жайды жалға алғаны үшін төлемақы инфляция кесірінен келесі
мерзімде алдыңғыға қарағанда жоғары болуы мүмкін. Бірақ жыл көлемінде жалға
алғаны үшін төлем кәсіпорын қызметіндегі күнделікті өзгерістерге байланысты
болмайды. Егер тұрақты шығындардың жалпы сомасы өзгермейтін болса, онда
тұрақты шығынның сомасы өнім бірлігіне өнім көлемі ұлғайған кезде азаяды
және ол азайғанда ұлғаяды [6 ].
Басқарушылық есептің мәнін түсіну осы есеп түрін орындайтын
функциялардың басқару функциясына бағыныштылығын айқындауға мүмкіндік
береді. Басқару функциялары әдетте мыналардан тұрады: жоспарлау, бақылау,
бағалау, тікелей ұйымдастыру жұмысы, ішкі ақпараттық байланыстар мен
ынталандыру.
Олардың қызметін қамтамасыз ететін басқару және ақпарат функциясы
басқарушылық есеп функциясын жинақтауға мүмкіндік береді:
-ақпараттық, басқарудың барлық деңгейіндегі басшыларға
ағымдағы жоспарлау, бақылау және жедел басқарушылық шешімдерді қабылдау
үшін қажетті ақпаратпен қамтамасыз ететін;
-коммуникациялық – басқару деңгейлері және бір деңгейдегі әр
түрлі құрылымдық бөлімшелер арасындағы ішкі коммуникациялық құрал ретінде
қызмет ететін ақпаратты қалыптастыруды қамтамасыз етеді;
-болжаулық – қызметтің нақты нәтижелерін талдау және бағалау
негізінде болашақта кәсіпорынның перспективті жоспарлауын және даму
координациясын қамтамасыз етеді.
Басқару жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, ынталандыру және бақылау
көмегімен басқару мәніне әсер етеді. Нақты осы функциялар басқарудың
мақсаттары мен міндеттеріне жауап бере алатын өз жүйесін қалыптастыра
отырып басқарушылық есепті орындайды.
Басқарушылық есеп жүйесінің аясында ресурстарды жоспарлау және
орналастыру міндеттері айқындалуы қажет, сондай-ақ кәсіпорынның
стратегиялық жоспарлары әр түрлі деңгейдегі қызметкерлерге дейін жеткізілуі
керек. Яғни, ол төмендегідей құрылуы керек, кәсіпорынның алдында тұрған
жалпы міндеттер, көрсетілген міндеттердің белгілі бөлігін шешуге әр
менеджер өз үлесін жауапкершілікке алатындай басқарудың әр түрлі деңгейі
арасында бөлінетіндей; сонымен бірге есепке алу жүйесі басқарудың барлық
функциялары өзара әрекет етуі үшін негіз ретінде әр түрлі ақпараттың қатар
жүруін және өзара әрекет етуін қамтамасыз етуі керек.
Пысықталған жоспардың және уақыт бойынша міндеттерді шешу
кестесінің болуы істің барысын өзгертуге және жоспарланған жұмыс барысы
ауытқуының қашан болатынын анықтауға мүмкіндік береді .
Басқарушылық есепке келесі талаптарды анықтауға болады:
-кәсіпкерліктің қойылған мақсатына қол жеткізу бағыттылығы;
-қойылған міндеттер шешімдерінің балама нұсқаларымен
қамтамасыз ету;
-оңтайлы нұсқаны таңдауға және оны орындаудың нормативтік
параметрлерін есептеуге қатысу;
- орындаудың берілген параметрлерінен ауытқушылықты
анықтауға бағытталу;
-aйқындалған ауытқушылықтар интерпретациясы, оларды
талдау және түзету әсерлерін пысықтау;
Кәсіпорын жұмысының тәжірибесіне басқарушылық есепті енгізу бірінші
кезекте кәсіпорын менеджерлерін шаруашылық қызметіне және осы қызмет
нәтижелері бойынша шешімдер қабылдау үшін қажетті толық және нақты
ақпаратпен қамтамасыз етуде бағытталады. Егер сыртқы қаржылық есепті барлық
шаруашылық етуші субъекті бойынша құратын болса және бұрын болған
шаруашылық өмірдің фактілері айқындалған болса, онда басқарушылық есеп
кәсіпорынның жекелеген бөлімшелері қызметі, тауарлардың сан түрлерін және
топтарын іске асырудың өзіндік құны, тікелей және жанама шығындар деңгейі
туындау түрлері, орындары бойынша айналым шығындары, сондай-ақ ауыспалы
және тұрақты шығындар бөлігі туралы ақпаратты өзіне қосады.
Сонымен бірге, басқарушылық есеп нарықтық экономикада кәсіпорынды басқару
жүйесінің бөлінбес бөлшегі болып табылады. Жалпы басқарушылық есеп
қаржылық есептен айырмашылығы - нақты мүлік, шығын және кірістер көлемі,
есептер және міндеттер ахуалын есепке алу емес, кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық және қаржылық қызметіне әсер ететін факторларды, шарт
жағдайларды және шарттарды есепке алу. Ол кәсіпорын экономикасын басқару
бойынша шешімдер қабылдау үшін ақпарат беруге және қабылданған шешімдерді
орындау тиімділігін тексеру үшін құрылады.
Басқарушылық есепті ұйымдастыру кәсіпорынның басқарушылық аппараты
алдында тұрған жалпы міндеттерді басқарудың барлық деңгейі арасында, әр
менеджер белгіленген міндеттің белгілі бөлігін шешуге жауапкершіліктің өз
үлесін жүктейтіндей етіп бөлуді қамтамасыз етуі керек; бір мезгілде есепке
алу жүйесі басқарудың барлық функцияларының өзара әрекеті үшін негізі
ретінде әр түрлі ақпараттық ағындардың бірге және өзара байланыста болуын
қамтамасыз етуі керек.
Нарықтық экономика талабында жұмыс істейтін кәсіпорындар басқарушылық
есептің негізгі функцияларын қарастырамыз.
Ішкі шаруашылық үрдіс және қызмет нәтижелері туралы шынайы және жедел
ақрпаратты топтастыру және осы ақпаратты кәсіпорын басшылығына ішкі басқару
есептілігін құру жолымен ұсыну.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметі басқарушылық есеп аясында
құрылымдық бөлімшелер, жауапты орталықтар, өнім түрлері немесе топтары,
бюджет баптары бойынша қалыптасатын есепте айқындалады.
Бұдан өзге кәсіпорын бойынша белгілі есепті кезең үшін жалпыланған
жұмыс нәтижелері бойынша есептілік құрылады.
Ішкі басқарушылық есептіліктің нақты мазмұны, нысаны және түрі
кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымына, өндірістік үрдіс түрлеріне,
мақсаттың бағытталуына және өзге де факторларға байланысты.
Жоғарыда аталғандар негізінде басқарушылық есеп – шешімдер қабылдау
үшін ақпарат ұсынатын ішкі ақпараттық жүйе деген қорытынды жасауға болады.
Бұл жүйенің міндеттерін, алдымен жұмыс және қызмет (өндірістік есеп)
өзіндік құнының калькуляциясы, жоспарлау (бюджеттеу), аналитикалық есептер
және нәтиже ретінде – басқарушылық есепті ұсыну. Осы басқарушылық есеп
негізінде менеджерлер шешімдер қабылдайды және кәсіпорын қызметіне бақылау
жүргізеді. Басқарушылық есеп үшін ақпарат қаржылық және салық есебі үшін
ақпарат кәсіпорынның шаруашылық қызметі туралы мәліметтер қалыптасатын
базада жинақталады. Айырмашылығы ақпарат ұсынылатын топтамада және есепке
алуында болады [6].
1.2. Басқарушылық есепті ұйымдастырудың негізгі аспектілері
Ұлттық экономикадағы бугалтерлік басқарушылық есептің негізгі
ұйымдастырушылық аспектілерін заңды түрде регламенттемейді, бірақ РФ Салық
Кодексінің, Бугалтерлік есеп туралы Федералдық заңының, Бугалтерлік есеп
бойынша ережелердің және т.б. заңды талаптары негізінде құрылады.
Басқарушылық есепті ұйымдастыруды жоспарлау, басқару және бақылау
мақсатында кәсіпорын әкімшілігіне қажетті ақпараттық көмекті дайындау
міндеттерін орындауды қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені ретінде
анықтауға болады.
Әрекет ететін басқарушылық есеп жүйесін құру едәуір қиын міндет,
өйткені ол кәсіпорынды басқару жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Алғашында фирма басшылығы басқарушылық есепті енгізу кезінде шешілетін
мәселелер аясын анықтау керек және фирманың табысты қызметі жалпы басқару
жүйесіне ғана емес. Басқарушылық есеп жүйесіндегі шынайы ақпаратқа да
байланысты екенін түсіну керек.
Әр кәсіпорын өз бәсекелесіне қарағанда едәуір табысты болуға
тырмысады, сондықтан ішкі фирманың басқаруды ұйымдастыру құпиясын ашқысы
келмейді. Қандайда бір деңгейде есепке алудың осы саласы құпия,
конфиденциалды, бұны басқарушылық есеп саласындағы белгілі Қазақстандық
ғалымдар да атап өткен.
Басқарушылық есептің екі басты ерекшелігін атауға болады: ақпаратты
пайдаланушыға бағытталу және мәліметтерді ұсыну жеделдігі. Ақпаратты
пайдаланушыға бағыттылық - ұйымның белгілі менеджеріне – басқарушылық
есептің мағынасын сипаттайды. Шешім қабылдау және бақылау үшін ақпаратқа
менеджердің қажеттілігі, біріншіден, олардың мамандандырылған функцияналдық
саласынан, екіншіден кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымындағы олардың
мәртебесіне байланысты болады. Осыған байланысты нақты ұйымдағы
басқарушылық есеп жүйесі аталған ерекшелікті ескеретін әр түрлі тәсілдермен
құрылуы мүмкін [11].
Мысалы, бұл негізгі функционалдық саланың ахуалы туралы қажетті
ақпарат пен басқарудың барлық деңгейіндегі менеджерлерді қамтамасыз ететін
кешенді ақпараттық жүйе болуы мүмкін: өндірістің, сатудың, қаржының және
т.б. сонымен бірге, бұл белгілі менеджерлер шегі үшін (мысалы, бас инженер
қызметі көрсеткішінің жүйесі) немесе шектелген функционалдық сала аясы үшін
(мысалы, өндірістің жедел есебі немесе қызметтің қаржылық көрсеткіштері)
мәліметтер қалыптастыратын оқшау жүйе болуы мүмкін.
Басқарушылық есептің екінші ерекшелігі – жеделділік – шешім қабылдау
және бақылау үшін қажетті ақпаратпен негізделеді, егер ол уақытында
пайдаланушыға берілген жағдайда ғана пайдалы болады. Басқарушылық есептің
күрделі жүйесін, басқарудың барлық деңгейін қамтуын құрған кезде,
жеделділікті талап етуі ақпаратты уақытында алуды қамтамасыз етпейтін
мәліметтерді қолмен өңдеу мүмкіндік бермейді, сондықтан есептілік
рәсімдерін автоматтандыру қажеттілігінен туындады.
Шетел және отандық тәжірибені талдай отырып, қазіргі заманғы бизнесте
есепке алудың ақпараттық жүйесінің бөлігі ретінде басқарушылық есеп жүйесін
ұйымдастырудың үш негізгі мақсатын анықтауға болады:
-жоспарлау, бақылау, бағалау және ұйымдастыруды үздіксіз
жетілдіру үшін басқарушылық ақпарат беретін контроллинг тұжырымдамасын іске
асыру;
-қаржылық-экономикалық есептер жүргізу, тиімді басқарушылық
шешімдерді негіздеу базасын құру;
-шығындарды басқару арқылы кәсіпорын кірісін басқару жүйесі
ретінде қаржылық менеджменттің ақпараттық қажеттілігін қанағаттандыру үшін
қызмет, өнімдер және өзге шығындар объектілерінің өзіндік құнына
калькуляция жасау.
Әр кәсіпорын жоғарыда аталған мақсаттардан шыға отырып, едәуір
басымды бағыт таңдауына болады, оны негізге ала отырып басқару есебі
жүйесінің өз моделін құруына болады.
Басқарушылық есеп жүйесі шешуі тиіс міндеттерден едәуір маңыздысын
анықтауға болады – бұл кәсіпорын менеджментіне бизнесті басқаруына
көмектесу. Басқарушылық ақпарат жай ғана жинақталған мәліметтерге қарағанда
артықтау емес, ол едәуір пайдалы және осы ақпараттың құндылығын қабылдауға
қабілетті нақты пайдаланушыға бағытталған. Басқарушылық есептің
ұйымдастырушылық жүйесі басқарушылық ақпаратта қарапайым мәліметтерді
өзгертеді. Іс жүзінде басқарушылық ақпаратты қарапайым түрінен айыруға
болатын 5 критерий бар:
– ақпартты ұсыну нысаны – мәліметтер нақты алушыға түсінікті болуы
керек;
– мерзімділігі – ақпаратты ұсыну тұрақты болуы керек, бірақ
қажеттілік туындаған жағдайда ғана;
– ақпараттың нақтылығы – мәліметтердің сенімділігі мен оларды
ұсынудың уақыттылығы арасындағы қолайлы компромисс;
– нақты дәлдікпен (шынайылықпен) көрсетілген нысанда басқарушылық
ақпаратты дайындауға және оны алушыға белгіленген уақытта беруге
нақты қызметкердің жауапкершілігін нақты анықтау;
– пайдалылық – басқарушылық есептілік (мәліметтер – ақпараттар -
есептер – жиынтық есеп) қалыптастырудың барлық тізбегінен түскен
пайда оны жүзеге асыруға жұмсалған шығындардан аспауы керек.
Басқарушылық есепте тек қана жүйелік қана емесе, ахуалдық тұрғы да
іске асырылуы қажет.
Ахуалдық тұрғының негізі ахуалдың өзі болып табылады – қазіргі уақытта
ұйымдастыруға қатты әсер ететін нақты жағдайлар жиынтығы. Компания жұмыс
істейтін шарттардың нақты ерекшелігі пайда болған жағдайда өз мақсаттарына
қол жеткізуге мүмкіндік беретін сол баламаларға өз ізін қалдырады.
Басқарушылық есеп жүйесі жекелеген кәсіпорындар, бизнестің әр түрі
үшін ерекше болады. Бұл ерекшеліктер мыналар:
- жалпы бизнес технологиясы және жекелегенде қызметтің нақты түрі.
Мысалы, үздіксіз өндіріс үшін қызметтің қаржылық нәтижелерін анықтау үшін
шығындардың негізгі жіктелуі оларды тұрақты және ауыспалы шығындар деп
бөлінуін білдіреді. Өндірістік тапсырыс үшін негізгі бөлу шығындары
тапсырыс қатысында тікелей және жанама болып бөлінеді:
- бизнестің нақты түрінің нормативтік базасы. Мысалы, бір жағдайда,
пайдаланылған материалдар мен шикізаттарға әзірленген шығындар нормативтері
бар, сондықтан өндірілген өнімнің нақты өзіндік құны калькуляцияланады.
Өзге жағдайларда мұндай нормативтер жоқ және тиісінше өндірілген өнімнің
нақты өзіндік құнының калькуляциясы жүзеге асырылады;
- кәсіпорынның есептік саясаты және қызметтің нақты түріне немесе
шығындар объектісіне шығындарды есепке алу ережесі;
- кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы. Басқарушылық есептің екі әр
түрлі типтері ұйымдастыруда айқындалатын бизнес технологиясында және
компанияның ұйымдастырушылық құрылымында екі қағидатты айырмашылық бар;
- басқарушылық есеп жүйесінің бағытталуы. Осы жүйе функционалдық-
бағытталу басқармасы кезінде жекелеген оның бөлімшелері – жауапкершілік
орталықтары есебінен қызметтің барынша нәтижесін көздейді.
Басқарушылық есептің құрушы жүйесінің өзара байланыс моделі 1- суретте
көрсетілген.
1-сурет. Басқарушылық есеп жүйесі элементтерінің өзара байланыс моделі
Басқарушылық есеп жүйесі кәсіпорында өздігімен, адами фактордың
қатысуынсыз, ұйымдастырушылық құрылымда нақты орынын алмай өзі өмір сүре
алмайды.
Кәсіпорынның басқару жүйесінде басқарушылық есептің нақты орнын
анықтау үшін алдымен жалпы басқару құрылымымен танысу қажет. Содан соң ғана
құрылымдыққа байланысты басқарушылық есептің орнын және талдауын анықтауға
болады, яғни таңдалған құрылымды өзгертуге немесе оның түрін өзгертуге
болады [11].
Басқару есебін жүргізу және бақылау функциясын іске асыру арнайы
дайындалған ақпараттың барлық деңгейімен басқарушылардың пайдалануы
негізінде жүзеге асырылады. Әдетте басқарушылық есеп жүйесі кәсіпорынның
қолданыстағы ұйымдастырушылық құрылым аясында қызмет етеді: желілік-
функционалдық, дивизиондық немесе қалыптамалық.
Басқарудың желілік-функционалдық құрылымы негізінде кәсіпорынның
басты бөлімшелері тауарлық өнімдерді және қызметтерді өндіру жөніндегі
негізгі қызметті жүзеге асырады, ал мамандандырылған функционалдық
қызметтер, мысалы, маркетинг бөлімі, экономикалық бөлім, кадрлар бөлімі,
бухгалтерия, оларсыз барлық ұйымның қызмет етуі мүмкін емес қалыпты немесе
қолданыстағы заңнамамен негізделген жұмысты қамтамасыз ететін қызметтерді
орындайды.
Басқарудың желілік-функционалдық құрылымы кезінде басқарушылық есеп
және бақылау вертикаль бойынша ұйымдастырылады. Мұндай басқару жүйесі
біздің кәсіпорындардың басым көпшілігінде бар. Ол ұйым қызметін барлық
жағынан бақылауды жоғары деңгейде орталықтандырумен сипатталады және
көбінесе командалық басқару жүйесінен қалған. Оның артықшылығы басқарушылық
қызметтің көрінетін салыстырмалы нәтижелерінде, олқылықтары үшін ұжымдық
жауапкершілікте, басқарудың жоғары лауазымдыларына төменгі бөлімдегілердің
есептілігінде болып табылады.
Басқарушылық есеп жүйесінде бұл жағдайда менеджердің өзіндік
қызметінің ғана емес, сонымен бірге оның қарамағындағы құрылымдар мен
бөлімшелердің шығындары және нәтижелері туралы ақпаратты қалыптастыру қажет
болады. Желілік-функциялық басқарудың кемшілігі - маңызды мәселелерді
едәуір жоғары басшылықпен келісу қажеттілігінде, төменгі басқарушы
бөлімдердің бастамашылығына тұсау салу, олардың жауапкершілікті өздеріне
алмау.
Дивизиялық (штаттық) құрылым шартында ішкі зауыттық бөлімшенің
(шығын, кіріс, инвестиция орталығы, ) менеджері түскен түсім, шығын, келген
табыс көлемі туралы мәліметтер негізінде өз дивизионының ағымдағы қызметіне
бақылауды жүзеге асырады. Ұйымды басқарудың орталық қызметтері ақырғы
немесе осы бөлімшеден тәуелсіз кіріс көрсеткіштерін, инвестицияның және
өзге де қаржыландырудың нысаналы көздерінің тиімділігін ғана бақылай алады.
Орталықтандырылғандарға компания шегінде бірыңғай есептік және салық
саясатының жүзеге асырылуы, сондай-ақ қаржылық салымдар мен ұйымның
перспективалық дамуы бойынша стратегиялық шешімдердің орындалуын бақылау
ғана қалады.
Дивизионалдық құрылым аясында басқарушылық есеп негізінде ішкі
фирмалық құрылымдарда және стратегиялық менеджемент үшін арнайы ақпарат
дайындаумен шектеледі. Басқарудың бұл жүйесінің артықшылығы оның мәнді
түрде демократиялылығы және қабылданған шешімге жауапкершілік болып
табылады.
Басқарудың қалыпты жүйесі кезінде фунционалдық бөлімшелерге барынша
құқықтар мен жауапкершіліктер беріледі. Ақырғы өндірістік және сату
бөлімшелері табыс орталықтары ретінде шығады, функционалдық бөлімдер және
аралық өндірістік бөлімшелер шығындар орталықтары ретінде шығады, ал
капиталдық салымның әр жобасы инвестиция орталықтары ретінде саналады.
Тиісті құрылымдардың менеджерлері шығындарға және жасалған жұмыс сапасына,
еңбек, материалдық және ақшалай ресурстардың тиімді пайдаланылуына бақылау
жүргізеді, бұдан өзге өз бөлімдері мен қызметтерін ұстап тұруға шығындарды
бақылайды.
Басқарушылық есептің орталықтандырылған ұйымдастыруы және басқару
жүйесінің желілік-функционалдық жүйесі кезінде есептің мәліметтері
қалыптасады және алдымен контроллинг қызметіне, өндірістік немесе
басқарушылық бухгалтерияға келіп түседі, олар функционалдық бөлімшелерге
тек қалыпты жағдайдан ауытқу немесе экономикалық критерийлер бойынша
жұмыстар туралы, яғни жүзеге асырылған шығындар және алынған нәтижелер
бойынша хабарлайды. Арнайы қызмет басқарушылық есеп ақпаратының талдауымен,
осындай талдау бойынша ұсыныстар мен шешімдер жобаларымен айналысады.
1.3 Өнімді шығаруға шығындарды есепке алуды ұйымдастыру
Титанцирконий кендерін өндірумен және іске асырумен айналысатын
Тиолайн ЖШС мысалында басқарушылық есепті ұйымдастыруды қарастырайық.
Басқарушылық есеп жүйесі белгілі талаптарға сәйкес болуы керек: ұйым
қызметінің үздіксіздігі, жоспарлау және есепке алу үшін бірыңғай өлшем
бірлігін қолдану, ұйым бөлімшелерінің қызмет нәтижелерін бағалау,
басқарушылық шешімдерді қабылдау негізі ретінде ішкі есептілік
көрсеткіштерін қалыптастыру [16].
Жалпы басқарушылық есеп кәсіпорынында қайта ұйымдастыру оның
қолданыстағы түрінде басқарушылық есеп жүйесіне талдау жүргізуді болжайды.
Қазір компанияда басқарушылық жүйеге ақпарат жартылай автоматталған
бухгалтерлік есептен келіп түседі, жартылай Microsoft Excel бағдарламасында
қалыптасады және талданады. Ұйымдастырушылық проблемаларды жинақтауда,
ақпаратты өңдеу мен талдауда ыңғайсыздықтарды болдырмау үшін 2013 - жылдың
соңында компания компания кәсіпорында басқару есеп жүйесін толық
автоматтандыру туралы шешім қабылдады. Қазіргі уақытта ақпараттық жүйені
іздестіру жүргізу, бухгалтерлік басқарушылық есепті ықпалдастырудың және
оқшауландырудың нұсқалары қарастырылуда. Қолданыстағы бухгалтерлік
басқарушылық есеп жүйесін қайта ұйымдастыруды консалтингтік фирма
жүргізеді.
Әр фирма өз шаруашылық қызметінің ерекшелігінен шыға отырып,
шығындарды есепке алу үшін есептіліктің қандай да бір жиынтығын таңдап алуы
қажет. Артынан, шығындар жіктелімінен кейін бухгалтерлік есептіліктің
есептердің жұмыс жоспарында ұйымның есептік саясатында шығындар есебінің
негізгі элементтерін бекіту қажет, яғни, белгілі бухгалтерлік есептер
мәліметтері бойынша қалыптасқан өнімнің өзіндік құнын, өндіріс түрлерін,
қызмет түрін, калькуляция түрін анықтау үшін пайдаланылатын негізгі
есептерді анықтау керек.
Талданып отырған Тиолайн ЖШС кәсіпорыны бухгалтерлік есептің
отандық жүйесіне бейімделген Стандарт–костинг жүйесін пайдаланумен
шығындар есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жүзеге асырады.
Өзіндік құнына калькуляциялау жүйесін жіктеуде стандарт–костинг
жүйесі нормативтік шығындар жүйесі ретінде белгіленген. Стандарт-костинг
жүйесі өндіріске шығындар есебін есептеуін өзге жүйелеріне (әдістерінен)
дараланатын, жеке болып табылмайды. Негізінде, қайта бөлісу, тапсырысты,
қарапайым (үрдісті) бойынша және өзге де өндірістік шығындарды есептеудің
және өнімнің өзіндік құнын есептеудің өзге де әдістерімен үйлесу болжанады.
Стандарт-костинг жүйесі өндірістің шығындарына қатаң режимі қажеттілігі
немесе өндірілетін шығындарды нормалау мүмкіндігі бар жерде пайдаланылуы
мүмкін.
Нормативтік шығындар бойынша өзіндік құнын калькуляциялау жүйесі
(стандарт-костинг) қызмет үрдісі жалпы немесе қайталанатын операциялар
қатарынан тұратын фирмаларға көбірек келеді.
Нормативтік шығындар бойынша өзіндік құнын калькуляциялау жүйесі
(стандарт-костинг) қызмет үрдісі жалпы немесе қайталанатын операциялар
қатарынан тұратын фирмалар үшін көбірек келеді. Міне сондықтан оны өндіріс
үрдісі жиі қайталанатын қайта өңдеу кәсіпорындарында пайдаланған пайдалы.
Нормативтік шығындар бойынша өзіндік құнын калькуляциялау рәсімі
сондай-ақ операциялар қайталанатын қызметтің өзге де салаларында
қолданылады. Егер операциялар қайталанбаса, онда нормативтік шығындар
бойынша калькуляциялау рәсімі қиындатылады, өйткені бұл жағдайда нормаларды
орнату үшін негіз болмайды.
Тиолайн ЖШС-да қолданылатын әдістің ерекшелігі материалдық және
еңбек ресурстары шығындарының техникалық негізделген нормаларын
пайдаланумен қайта өңдеуде (үрдістік) базаланатын өндіріске шығындарды
есепке алуда болады және есептік кезең өткеннен кейін өнімнің нақты өзіндік
құны анықталатын нормативтік өзіндік құнының алдын ала есебін болжайды.
Стандарт-костинг жүйесі келесі қағидаларды қадағалауды білдіреді:
- кәсіпорындарда қолданыстағы айдың басына нормалар мен сметалардың
негізінде әр бұйымдар бойынша нормативтік өзіндік құнының алдын ала
калькуляциясын құру;
- келесі айдың басына нормативтік өзіндік құнын өзерту үшін
қолданыстағы өзгертулер есебін ай ішінде енгізу, осы өзгертулер
өнімнің өзіндік құнына және нормалардың өзгеруіне себеп болған іс-
шаралардың тиімділігін анықтау;
- нормалар және нормалардан ауытқу бойынша оларды шығындарға бөле
отырып, жыл бойы нақты шығындарды құжаттау;
- жедел әсер ету шараларын қабылдау үшін анықталған нормалардан
ауытқу себептерін және кінәлілерін белгілеу;
- шығарылған өнімнің нақты өзіндік құнын нормативтік өзіндік құнының
алгебралық сома, нормадан ауытқу мен норманың өзгеруін анықтау;
Стандарт-костинг жүйесі отандық нормативтік әдістермен және өзіндік
құнын калькуляциялаумен ұқсас. Нормативтік есептің отандық жүйеден
стандарт-костинг есепке алу жүйесі кезінде ағымдағы есепте нормалардың
өзінің жинақталған есептердің өзгерісі болжанбайды. Көптеген нормативтер
стандарт-костинг есебі жүйесі жағдайында айлар бойы және жылдар бойы
өзгеріссіз қолданылады. Тек бұйым конструкциясы, өндіріс технологиясының
жетілдіруі, экономиялық шарттардың өзгеруі, мәнді түрде материалдар
құнының, жұмыс күшінің өсуі немесе төмендеуі секілді мәнді өзгертулер
нормативтерді қайта қарастыру қажеттілігін тудырады.
Калькуляцияның есепке алудың нормативтік әдісін пайдалану кезінде
нормаларды өзгерту көрсеткіштері қатысады.
Стандарт-костинг есепке алу жүйесін пайдалану кезінде нормативтік
шығындар өндіріс есебіне тікелей шығарылады. Әр есептік кезеңде туындайтын
жыл көлеміндегі нақты және болжамды шығындар арасындағы ауытқушылық жеке
ауытқулар есебінде жинақталады және толығымен өндіріс шығындарына
жатқызылмайды, тікелей, кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне жатады.
Есепке алудың нормативтік әдісі норма шегіндегі шығындарды болжайды,
сондай-ақ өндірістік шығындарды есепке алу есебінің нормадан ауытқуын
есептен шығаруын болжайды.
Түрлі –түсті металл өңдеу кезінде зауытта жоспарлау, есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау келесі үлгілі шығындар номенклатурасы
бойынша жүргізіледі:
- шикізат, негізгі материалдар және жартылай фабрикаттар;
- қайтарымды қалдықтар;
- пайдалану құны бойынша брак;
- технологиялық мақсаттарға көмекші материалдар;
- технологиялық мақсаттарға отын;
- технологиялық мақсаттарға энергия;
- өндірістік жұмыскерлердің негізгі еңбек ақысы;
- өндірістік жұмыскерлердің қосымша еңбек ақысы;
- әлеуметтік сақтандыруға аударымдар;
- өндірісті дайындауға және игеруге шығындар;
- жабдықтарды қолдануға және пайдалануға шығындар;
- цехтық шығындар;
- цехтық өзіндік құны;
- айдың басына (+) айдың соңына (-) аяқталмаған өндіріс;
- брактан шығындар;
- өндірістік өзіндік құны;
- өндірістік емес шығындар;
Алғашқы алты бап - өнімнің өзіндік құнында үлкен шартты салмағы бар
шикізаттар мен материалдарға шығындар. Өнімді өндіру үшін негізгі алғашқы
шикізат: қола, алюминий, қорғасын,никель, қалайы, магний, металдан және
құймалардан және дайын заттар (сырттан алынған), түрлі-түсті металдан және
құймалардан сынықтар мен қалдықтар және құйма құрамына енетін түрлі-түсті
және сирек кездесетін металдар түрі болып табылады.
Жұмыс күшіне тікелей шығындар - бұл өнімді дайындауға тікелей
қатысатын өндірістік жұмыскерлердің еңбегіне төлеу. Қызмет көрсететін
персоналдың еңбек ақысы жұмыс күшіне тіккелей шығын болып табылмайды және
қосымша шығындар құрамына енгізіледі.
Қосымша шығындар өндіріске келетін барлық шығындар сияқты материалға
және еңбек ақысына тікелей шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Олардың қатарына бәрінен өзге амортизациялық шығындар, жалға алу төлемі,
сақтандыру жарнасы, коммуналдық қызметтер, тұрып қалу салдарынан шығындары
және тағы басқалар жатады.
Осы баптар бойынша ай басына қолданыстағы нормалар және сметалар
бойынша баптар бойынша бұйымға шығын көлемін анықтайтын нормативтік
өзіндік құнын калькуляциялау жүргізіледі.
Өнімнің стандартты өзіндік құнын санау үшін материалға, жұмыс
күшіне нормативтік шығындар мен қосымша шығындар қосылады.
Алғашқы кезеңде кәсіпорындағы қолданыстағы айдың басына шығындар
баптары бойынша нормалар мен сметалар негізінде өнімнің нормативтік өзіндік
құнының алдын ала калькуляциясын құру жүргізіледі. Экономикалық элементтер
және калькуляциялар баптары бойынша шығындардың топталуы өнімнің шығындары
және калькуляциясы сметасында тиісті түрде айқындалады (1 кесте).
1-кесте
Цирконий концентратын өндіруге стандартты шығындар сметасы.
№ Атауы өлшем сомасы
бірлігі
1 Өндірілетін өнім көлемі тонна 47
2 Шикізат және материалдар теңге 1968511
3 Өңдеуге шығындар 511824
Еңбекақы теңге 201356
Әлеуметтік салық теңге 40251,2
Көмекші өндіріске шығындар теңге 85526
ЦЗЛ шығындары теңге 41345
Жөндеу цехының шығындары теңге 25436
Көлік цехының шығындары теңге 18745
Жүкқағаз шығындары теңге 184790,80
Негізгі құралдардың амортизациясы теңге 76543,7
Негізгі құралдарды жөндеу теңге 25414
ЖЖМ және өзге материалдың шығыны теңге 50677
1 – кестенің жалғасы
Сыртқы ұйымдардың қызметтері теңге 32156,1
4 Барлық шығындар (2+3) теңге 2483135
5 Цирконий концентраты 1 тоннасының құны (41) теңге 52773,09
Осы кәсіпорында шығындарды есепке алу және өзіндік құнын
калькуляциялау үрдістік әдіс бойынша жүзеге асырылатын болғандықтан
өнімнің өзіндік құны: шикізатқа және материалға шығындар және бірінші
үрдіске өндеуге шығындарды және одан әрі үрдістерде өңдеуге шығындарды
өзіне қосады.
Тиолайн ЖШС кәсіпорынында ай көлемінде нақты шығындарды есепке алу
және құжаттау норма бойынша және нормадан ауытқу бойынша шығындарғы бөлумен
жүзеге асырылады.
Шығындарды есепке алу бойынша операцияларды құжаттау үшін алғашқы
есептік құжаттар қолданылады. Материалдық шығындарды есепке алу үшін –
лимитті – жинаушы карталар, талаптар, талаптар – жөнелтпе қағаз. Еңбек
ақыға шығындарды есепке алу үшін – есептік - көлем ведомосі, еңбек ақыны
бөлудің әзірлемелік кестесі. Өндіріске қызмет ету және басқару бойынша
шығындарды есепке алу- цехтардың шығындарын есепке алу ведомосі. Тұрып
қалудан шығындарды және өндірістік өзге шығындарды есепке алу – тұрып қалу
парақтары. Аяқталмаған өндірісті есепке алу және түгендеу- түгендеу
тізбесі, есептеу ведомосі.
ҚЕХС жұмыс жоспарында өндірістік шығындарды есепке алу үшін 8-ші
бөлімнің Өндірістік есепке алудың есебі : негізгі өндіріс, 8210 Өздері
өндіретін жартылай фабрикаттар, 8310 Көмекші өндіріс, 8410 Қосымша
шығындар тобы арналған [16].
Негізгі өндірістің элементтері және калькуляция баптары бойынша
шығындарды есепке алуды қамтамасыз ету үшін негізгі өндірістің барлық
шығындары негізгі өндірісте тікелей шұғылданатын жұмыскерлер еңбегін төлеу
сомасынан және шикізатпен материалдарға, еңбек ақыға шығындарды, негізгі
өндіріске жататын қосымша шығындарды қоса есептегенде негізгі өндіріске
шығындар ескерілетін есептердің жұмыс жоспарында 8110 Негізгі өндіріс
кіші бөлімінің есептерінде өндірілетін өнім түрлері бойынша топталады.
Есептер тағайындалуы бойынша калькуляциялық, экономикалық мазмұны бойынша
шаруашылық үрдістердің ахуалын сипаттайды.
Негізгі өндіріске шығындарды есепке алу үшін тағайындалған осы кіші
бөлігіндегі есептері бір жалпылама есептен және бірнеше транзиттік
есептерден тұрады, бұл шығындарды мазмұны туындау орны және өзге белгілер
бойынша топтауға мүмкіндік береді. Транзиттік есептерде айқындалған
ақпарат өнімнің барлық шығарылымы, өнім бірлігі және т.б. нақты өндірістік
өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болатын нақты шығарылған шығындар
туралы (белгіленген таңдалған қағидалар мен ережелерді пайдаланумен )
анықталған ақпараттың бөлігін көрсетеді.
Өнімді өндіруге шығындарды есепке алуды және бақылауды қамтамасыз ету
үшін Цехтар бойынша шығындар ведомосі қолданылады, бұнда 8110, 8210,8310
және 8410 кіші бөлімдерінің есептері бойынша айналымдар ескеріледі. Айдың
соңында Тиолайн ЖШС бухгалтериясы өндіріске шығындардың жинағын жүзеге
асырады.
Шығындарды есепке алуды ұйымдастыруға, оларды есепке алу үшін
есептерді таңдауға кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің мазмұны,
оның технологиялық аспектілері және ұйымдастырушылық құрылымы әсер етеді.
Тиолайн ЖШС кәсіпорынының өндірістік құрылымында өндіріс
бөлімшелеріне бөлінеді, олар өндіріске шығындарды есепке алу объектілері
болып табылады: негізгі ,көмекші, қызмет етуші.
Негізгі деп осы өнеркәсіптік кәсіпорынды арнайы ұйымдастырған өнімді
шығаратын өндірісті атаймыз. Негізгі өндірістің бөлімшелерінде еңбектің
мәні дайын өнімге айналады. Тиолайн ЖШС кәсіпорынының негізгі бөлімшелері
– бұл өндірілетін алаңшалар (өңделген). Негізгі өндіріс цехтарында өнімді
өндіру бойынша барлық шығындар сомасы (аяқталмаған өндірісті ескере отырып)
өндірілген өнімнің нақты өзіндік құны болып табылады.
ҚЕХС бойынша Есептердің жұмыс жоспары 8000 кіші бөлімінде 8110
Негізгі өндірісесептерінің тобы бар, бұл 8111 – 8114есептерінде
ескерілген негізгі өндірістің барлық шығындарын жалпылау үшін арналған және
Тиолайн ЖШС кәсіпорынындағы бухгалтерлік қызмет пен әзірленгенін өзіне
қосады.
Осы есептердің дебеті бойынша ағымдағы айдың шығындары айқындалады,
ал кредиттен өнімді өндіру бойынша шығындар 8110 Негізгі өндіріс есебінің
дебетіне аударылады.
Осы есептердің дебеті бойынша ағымдағы айдағы шығындар анықталады, ал
кредиттен өнімді өндіру бойынша шығындар Негізгі өндіріс 8110 есебінің
дебетіне аударылады. Негізгі өндіріс 8110 есебінің дебеті бойынша өнімнің
өндірісінен шығарылған нақты өзіндік құнын, сондай-ақ түзетілмейтін
(ақырғы) брактың өзіндік құнын, материалдар мен қалдықтарды қайтару,
аяқталмаған өндірістің қалдықтары айқындалады. Негізгі өндіріс 8110
есебіне аударылған (жинақталған) және барлық транзиттық есептер (8111,
8112, 8113, 8114) белсенді калькуляциялық есептер болып табылады.
Тиолайн ЖШС негізгі өндіріс шығынын есепке алу бойынша есептердің
корреспонденциясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жармуханбетова Жупар
Тақырыбы: Кәсіпорындағы басқару есебін ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы : 5B050800 Есеп және аудит
Көкшетау – 2014
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорындағы басқару есебін ұйымдастыру
Мамандығы: 5B050800 Есеп және аудит
Орындады:
________________ Жармуханбетова Ж.Д
1 Жетекші:
________________ Бекхожин С.А
2 Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________________ э.ғ.к. И.Д. Ашимова
Көкшетау - 2014
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..6
1.1 Басқарушылық есептің мәні, оның міндеттері, функциялары және
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Басқарушылық есепті ұйымдастырудың негізгі
аспектілері ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Өнімді шығаруға шығындарды есепке алуды ұйымдастыру ... ... ... ... ... .16
2 ТИОЛАЙН ЖШС-ның қаржылық-шаруашылық қызметіне талдау ... ... ... .28
2.1 Кәсіпорынның қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Тиолайн ЖШС-ның негізгі экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Тиолайн ЖШС қаржылық ахуалына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 39
3 Тиолайн ЖШС-ында басқару есебін ұйымдастыруды
жетілдіру ... ... ... ... .62
3.1 Шұғыл басқару шешімдерді қабылдау үрдісінде шығындар есебінің
жетілдірілген жүйесін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...62
3.2 Тиолайн ЖШС өндірістік шығындарын төмендетуге бағытталған іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..84
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бухгалтерлік есеп тұжырымдамасына сәйкес
Қазақстанның нарықтық экономикасындағы ішкі қолданушыларға қатысты
бухгалтерлік мақсаты басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін басшылыққа
пайдалы ақпаратты қалыптастыру болып табылады. Сонымен бірге, ақпаратты
қалыптастыру тәртібі мен ұсыну тәсілі ұйым басшылығымен анықталады.
Басқарушылық есепті ұйымдастыруға және жүргізуге арналған шығындар
мақсаттылық қағидасында болуы керек, яғни нәтижесінде алынған ақпаратты
пайдаланудың экономикалық әсерінен аспауы керек.
Басқарушылық есеп – тек қана ақпаратты жинақтау және тіркеу ғана емес,
оның негізінде алдымен жедел түрде ұйымды басқаруға мүмкіндік беретін
мәліметтерді алу мақсатымен оны талдау және бағалау. Алғашқы бухгалтерлік
есеп басқарушылық есеп үшін нағыз шынайы ақпараттың едәуір маңызды көзі
болып табылады. Сонымен бірге менеджерлердің ақпараттық қажеттілігін іске
асыру үшін сыртқы және ішкі қосымша дереккөздерден мәліметтер қажет.
Басқарушылық есеп отандық тәжірибе үшін жаңа құбылыс емес. Нормативті
есеп, шығындардың туындау орындары және жауапкершілік орталықтары бойынша
есепке алу, калькуляция баптары және экономикалық элементтері бойынша
шығындарды бөлу және талдау және тағы басқа осындай аспаптар кеңестік
өндірістік есебінің бір бөлігі болған еді. Сонымен бірге, осы кезеңде
қалыптастырылған негізгі ақпарат шығындарын калькуляциялау мен бақылауға
қатысты болатын. Сонымен бірге, осы аналитикалық ақпарат есептердің
бірыңғай жүйесінде қалыптасқан, бұл қазіргі уақытқа дейін қазақстандық
басқарушылық есептен бірден бір айырмашылығы болып табылады. Дегенмен, іс
жүзінде болжамды кірістер, қандай да бір өнімнің өнімділігі, баға саясаты
туралы ақпаратты қалыптастыруға мүлдем көңіл бөлінбеген.
Басқарушы есеп жүйесі тек қана шығындарды ғана емес, кірістердің де
жоспарлауын және бақылауын қамтамасыз етуі керек. Тек осындай тұрғыда ғана
ішкі аудитті енгізуден нақты экономикалық әсер алуға мүмкіндік бар.
Шаруашылық қызметті тиімді басқару үшін және кәсіпорынның қаржылық
нәтижесін қалыптастыруға икемді, шынайы және жедел экономикалық ақпараттың
жүйесін құру қажет. Осы жағдайда бухгалтерлік есептің рөлі және мәні
өседі[3].
Бухгалтерлік есеп ақпарат көзі ретінде екі маңызды ақпараттық
жүйені өзіне қосады: сыртқы – қаржылық есеп түрінде және ішкі – басқарушы
есеп түрінде. Қаржылық есепқаржылық есептілікті құру үшін қажетті ақпаратты
қалыптастырады: кәсіпорынның элементті кесіндісінде кірістері мен шығыстары
туралы, дебиторлық және кредиторлық берешектер көлемі туралы, қаржылық
инвестиция көлемі, қаржыландыру көздерінің ахуалы т.б. туралы мәліметтер.
Оны жүргізу шаруашылық қызметті жүзеге асыратын әрбір кәсіпорын үшін қатаң
регламенттелген және міндетті болып табылады, сонымен қатар, басқарушылық
есеп жүйесін құру және қызмет етуі туралы мәселені шешу нақты кәсіпорынның
әкімшілігіне байланысты. Басқарушылық есеп ережесін қызметінің ерекшелігін,
қандай да бір басқарушылық міндеттерді шешудің ерекшеліктерін ескере отырып
кәсіпорынның өзі белгілейді. Ол жоспарлау жүйесін, түрлерін,
калькуляциялауды қалыптастыру орны мен объектілерін есепке алуды және
талдауды, толық және қысқарған өзіндік құны базасында нормативті есепті,
оны калькуляциялау әдістерін, инвестицияны жоспарлауды, есепке алуды және
талдауды өзіне біріктіреді. Жүйенің әрбір құрамдас бөліктері басқарушы
мақсаттар үшін пайдалану мүмкіндігі тарапынан қарағанда алынған ақпараттың
аналитикалық бағалау әдісін көздеуі керек.
Проблеманың зерделенген деңгейі. Кәсіпорында басқарушылық есепті
ұйымдастыру проблемаларын С.А Николаева., Безрученко Г.А., Галдина А.А.,
Подольский В.Н., Савин А.А., Сотникова Н.В., Ткач В.И., Бреславцева Н.А.,
Каращенко В.В., В.А. Лукинова секілді шетел ғалымдары қарастырған.
Қазақстанда кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастыру проблемалары
Скала В.И., Назарова В. Л. ,Абишева А. А., Абленов Д. О., Нурсеитов Э. О.,
Безруких П. С., Савицкая Г.В., Олохтонова Э. А., Тулегенов Э.Т. Сажина
М.А., Чибриков Г. Г., Салина А. П., Сейдахметова Ф. С. және өзгелердің
еңбектерінде айқындалған .
Дипломдық жұмыстың мақсаты : Тиолайн ЖШС мысалында кәсіпорындағы
басқарушылық есепті ұйымдастыруды зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатты
іске асыру үшін келесі тапсырмаларды орындау қажет:
– кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастырудың теориялық
негіздерін зерделеу;
– Тиолайн ЖШС басқарушылық есепті ұйымдастыру жүйесін талдау;
– Тиолайн ЖШС-на басқарушылық есеті ұйымдастырудың жетілдіру
бойынша іс-шараларын ұсыну.
Зерттеу объектісі болып негізгі қызметінің түрі титаноцирконий кенін
өндіру және іске асыру болып табылатын Тиолайн ЖШС кәсіпорыны.
Зерттеу мәні – Тиолайн ЖШС мысалында өнімді өндіруге шығындардың
бухгалтерлік есебін және аудитін ұйымдастыру ерекшелігі.
Зерттеу әдісі: жалпыға ортақ әдіс, салыстырмалы, талдау, тарихи және
логикалық әдіс, сондай-ақ жүйелік-құрылымдық, жүйелік – функционалдық әдіс
және жалпылау әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы және тәжірибелік мәні – талданып
отырған кәсіпорында басқарушылық есепті дамыту және жетілдіру мақсатында
Тиолайн ЖШС мысалында қазақстандық кәсіпорындардағы іс жүзінде
қолданыстағы басқарушылық есепке батыстық шығындар есебінің жүйесін қолдану
мүмкіндігін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазудың теориялық және әдістемелік негізі болып
салық және жинақтар жөніндегі Қазақстан Республикасының үкіметінің,
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қаулылары, кәсіпорында
басқарушылық есепті ұйымдастыру саласындағы ғалымдар еңбектері табылады.
Зерттеу жүргізу кезінде Тиолайн ЖШС-ның есептік материалдар пайдаланылды.
Дипломдық жұмысты жазудың тәжірибелік базасы Тиолайн ЖШС-ның 2009-
2011 жж. жылдық қаржылық және бухгалтерлік есептер қызмет етті.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, міндеттері, мәні, зерттеу
әдісі, жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және құрылымы.
Бірінші бөлімде басқарушылық есептің экономикалық мәні, оның
міндеттері және мағынасы, басқарушылық есепті ұйымдастырудың негізгі
аспектісі қарастырылады.
Екінші бөлімде Тиолайн ЖШС-на қысқаша сипаттама берілген, Тиолайн
ЖШС-ның қаржылық ахуалына талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде Тиолайн ЖШС кәсіпорынында басқарушылық есепті
ұйымдастырудың жетілдіру жолдары, өнімдерді өндіруден шығындарды
төмендетуге бағытталған іс-шаралар ұсынылған.
Барлық тұжырымдар қорытындыда жалпыланған [3] .
1 Кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Басқарушылық есептің мәні, оның міндеттері, функциялары және
мағынасы
Бухгалтерлік есеп дегеніміз тиісті басқарушылық шешімдерді немесе
нарықтағы ұйымдастыру стратегиясымен байланысты шешімдерді қабылдау үшін
ақпарат жиналатын, өлшенетін, тіркелетін, өңделетін, және жіберілетін жүйе
болып табылады.
Шетелдік және отандық теорияны және тәжірибені зерделеу және жалпылау
көрсеткендей бухгалтерлік есеп жүйесін басқарушылық және қаржылық есепке
бөлінеді.
Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау бухгалтерлік басқарушылық (өндірістік) есеп құрамында
дараланады. Басқарушылық есеп мәліметтер ұйымды басқару, өндірістік
қызметті жоспарлау және бақылау үшін қажет әкімшілік ақпаратпен қамтамасыз
етеді [6].
Басқарушылық есептің негізгі міндеті болып мыналар табылады:
– өнімді өндіруге және іске асыруға нақты шығындарды уақытылы, толық
және шынайы айқындау;
– өнімнің өзіндік құнының көрсеткіштерін санау (жоспарлы, нормативті,
нақты);
– материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды үнемді және ұтымды
пайдалануға бақылау;
– шаруашылық жүргізудің әр түрлі модельдері бойынша бағалау
мәліметтерін алу;
– құрылымдық бөлімшелер қызметінің қаржылық нәтижелерін анықтау.
Басқарушылық есептің негізінде өзіндік құнын төмендету мен пайданы
арттыру мақсатында жаңа техника мен технологияны енгізу, еңбекті
ұйымдастырудың жаңа нысандарын қолдану, материалдық және еңбек ресурстарын
үнемдеудің резервтерін анықтау туралы басқарушылық шешімдер қабылданады
[6].
Басқарушылық есеп барлық есептік ақпараттың түрін қамтиды, ол
жиналады, өлшенеді, өңделеді және басшылық пен негізделген басқарушылық
шешімді әзірлей алатын менеджерлерге жіберіледі.
Басқарушылық есепті кей кезде өзіне өндірістік есепті қосатын ішкі
есеп деп те атайды. Өндірістік есеп өндіріске шығындарда белгілі ақпарат
белгісі бойынша жүйеленген жинақтар, тіркеу, жалпылау жүйесі, өнімнің
өзіндік құны жағдайында және калькуляциялауға бақылауды білдіреді.
Басқарушылық есеп жүйесінде кәсіпорында өндірістік-шаруашылық қызметінің
көрсеткіштерін қалыптастыру кәсіпорын құпия сыры, фирма құпиясы.
Басқарушылық есептің мәліметтері ішкі пайдаланушыларға арналған:
ұйымның басшыларына, бухгалтерияға, сондай-ақ жоспарлы, өндірістік және
ұйымның өзге қызметтеріне. Басқарушылық есеп және қаржылық есеп өзара бір-
бірін толықтырып отырады: өндірістік шығын және өнімнің өзіндік құны туралы
басқарушылық есеп мәліметтері аяқталмаған өндірісті, дайын өнімді және іске
асырудың өзіндік құнын бағалау кезінде қаржылық есепте пайдаланылады.
Өндірістік шығын және өзіндік құнның калькуляциясын есепке алу тәртібі
салалық нұсқаулықтармен реттеледі, дегенмен жалпы басқарушылық есепті
жүргізу басшылықтың ішкі шешімдеріне байланысты. Шешімдерді қабылдау үшін
негіз басқару үшін берілген ақпараттың құндылығымен материалдық, еңбек және
қаржылық ресурстардың нақты шығындары туралы ақпаратты алу құнымен
салыстыру болып табылады.
Басқарушылық есеп ұйымның ішінде коммуникацияның негізгі жүйесін
ұсынады. Бұл жүйенің негіздемесі тікелей шығындарды есепке алу, сондай-ақ
жөнелтпе шығындарды орналастыру болып табылады. Басқарушылық есеп аясында
қызметті жоспарлаумен, бақылаумен және бағалаумен байланысты бағыттар
дамыды. Шығыстар сметасын құрудағы жоспарлау, олардың орындалуын бақылау,
қызмет нәтижесін өлшеу кәсіпкерлік болсын, бюджеттік болсын кез келген ұйым
үшін қажет болып табылады. Кез келген қызмет түрінде бизнесті жүзеге асыру
адами, материалдық және қаржылық ресурстарды басқаруды білікті түрде
ұйымдастыра білу қажет. Бұндай механизмді құру едәуір деңгейде басқарушылық
есепті ұйымдастыруға ықпал етеді[6].
Солай басқарушылық есеп алдымен, кәсіпорынның ішкі операцияларын,
шаруашылық фактілерді жүзеге асыру кезінде қолданылады.
Басқарушылық есепті ұйымдастырудың мақсаты – нақты өндірістік
мақсаттарға жетуге жауапты менеджерлерді тиісті ақпараттармен қамтамасыз
ету болып табылады. Тиісті басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін
менеджерлер пайдалантын бухгалтерлік ақпаратты құруға кәсіпорында жұмыс
істемейтін сыртқы пайдаланушыларға арналған ақпаратты қалыптастырудан өзге
ережелер қолданылады.
Басқарушылық есептің сипатамалары:
– стандартизацияның болмауы – басқарушылық есепті жүргізудің
тәсілі мен нысандары нормативті реттеумен шектелмейді; есептік
мәліметтерді ұсыну кез келген түрде болуы мүмкін; қолданылатын
терминдер ішкі мақсаттар үшін ыңғайлы әр түрлі мағынада
пайдаланылуы мүмкін;
– құпиялылық – басқарушылық есептің ақпараты ішкі тұтыну үшін
ғана арналған ақпарат;
– жоспарлық сипаттамасымен – басқарушылық есеп ұйым қызметінің
әр түрлі аспектілері бойынша әр түрлі болжамдар беруге арналған
(іске асыру көлемі, пайдаланушылық шығыстар, персоналға шығыстар
және т.б.);
– көрсеткіштерді ақшалай болсын, табиғи-зат түрінде болсын,
мысалы дана, шаршы метр, тонна және т.б. өндірістік қорлар санын
өлшеу. Бұндай өлшемдер аналитикалық есептерде қолданылады;
– ақпаратты ұсынудың өзектілігі (шамамен баға, толық емес
мәліметтер). Жедел есептілік жедел есеп мәліметтері негізінде
құрылады және қысқаша уақыт мерзіміне - тәулік, бес күндік, он
күндік және т.б. негізгі көрсеткіштер бойынша мәліметтерді
құрайды. Бұл мәліметтер өндіріс және өнімді іске асыру үдерісін
жедел бақылау және басқару үшін пайдаланылады;
– ыңғайлы анықталатын, есептердің жеке мерзімділігімен;
– есепке алу объектілерінің кеңейтілген құрамымен – есепке алу
объектісі ретінде қызмет түрлері, жауапкершілік орталықтары
болуы мүмкін [6].
Басқарушылық есеп жүйесінде алдымен өндірістің шығындары туралы
ақпарат қалыптасады. Басқарушылық есеп өндірістік шығындарды және өнім
өзіндік құнының калькуляциялауды ұйымдастыру деп болжанады. Өндірістік
шығындар басқарушылық есепке алудың негізгі объектілердің бірі болып
табылады. Шығындар түрлері, олардың туындау орындары және шығындар
тасымалдаушысы бойынша топталады және ескеріледі. Шығындар туындалу орны –
ресурстарды алғашқы тұтыну өтеді (материалдық-шикізат, отындық-
энергетикалық, еңбек, қаржылық), - жұмыс орындары, учаскелер, бригадалар,
өндірістер, цехтар және т.б.
Шығындар тасымалдаушысы дегеніміз нарықта іске асыру болсын,
кәсіпорынның ішкі қажеттіліктері үшін өнім түрлерін, орындалған жұмыстарды,
белгілі кәсіпорынның көрсетілген қызметтерін түсінеміз.
Басқарушылық есепке алу жүйесінде жауапкершілік орталық міндетті
түрде көрсетіледі. Шығындарды басқару кәсіпорындар, ұйымдар
қызметкерлерінің мақсатты қызметі арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан,
басқару үрдісінде қатысатын адамдар, шығындардың қандай да бір түріне
мақсаттылығына жауап беруі керек.
Басқарушылық есептің объектісі, өндірістік шығын мен өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясынан өзге, шығындардың туындау орындары мен шығын
тасығыштар бойынша ескерілетін қызметтің нәтижесі де болып табылады.
Басқарушы есепті ұйымдастыру әр түрлі сметаларды, бюджеттерді т.б.
құру дегенді білдіргендіктен шығындар мен есепке алудың әр түрлі объектілер
нәтижелерін салыстыру салдарында өндірістік-шаруашылық қызметінің
тиімділігі анықталады.
Басқарушылық есептің келесі қағидасы бірі-біріне берілетін өнімдер,
жасалатын жұмыстармен көрсетілетін қызметтер үшін кәсіпорынның, ұйымның
ішкі құрылымдық бөлімшелері арасындағы есептерінде пайдаланылатын бағаны
әзірлеуді білдіреді.
Басқарушылық есеп жүйесі объектілерді басқару үшін қажетті кесіндіде
шығындар және шаруашылық қызмет нәтижесі туралы мәліметтерді жоспарлаумен,
бақылаумен, талдаумен өзара байланысты, кәсіпорын қызметінің қаржылық
нәтижелерін оңтайландыру мақсатында негізделген басқарушылық шешімдерді
жедел қабылдауды білдіреді.
Басқарушылық есеп тұжырымдасының келесі қағидасы өнімнің өзіндік
құнына, жасалған жұмысқа және көрсетілетін қызметке шығындар енгізуді
негіздеу болып табылады.
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына өндірістің
технологиясымен және ұйымдастыруымен негізделген өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) өндірісімен тікелей байланысты шығындарды, табиғи шикізатты
пайдаланумен шығындарды, өндірісті дайындауға және игеруге, қызметкерлер
еңбегіне шығындарды, өндірістік үрдіске қызмет көрсету шығындарын,
өндірісті басқарумен байланысты шығындарды және т.б. өзіне қосады.
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын құрайтын шығындар келесі
элементтер бойынша экономикалық мазмұндарымен сәйкес топталады:
- материалдық шығындар (қайтарылатын қалдықтар құнын алып
тастағанда);
-еңбек ақы төлеуге шығындар;
-әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
-негізгі қорлардың тозуы;
-өзге шығындар;
Өндіріс көлемінің ұлғаюы әр уақытта да шығынның өсуіне әкеп
соқпайтынын ескеру қажет. Бір қатар жағдайда пайыздық қатыста шығын өсімі
өнім көлемінің тиісті түрде өсуінен төмен болады. Осындай ахуалды ауыспалы
немесе тұрақты шығындар тұжырымдамасы болжайды.
Ауыспалы шығындар – жалпы сомасы өндіріс (шығару) көлемінің өзгеруіне
тікелей пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар. Үлгілі мысал ретінде
шығындалатын материалдарға, шикізатқа, жартылай фабрикаттарға шығындар
болып табылады. Ауыспалы шығындар өндіріс (шығуымен) көлемінің өсуімен
немесе азаюымен автоматты түрде өсіп отырады немесе төмендеп отырады.
Тұрақты шығындар – жалпы сомасы белгілі мерзімде өндіріс көлемінің
өзгеруі кезінде өзгермейтін шығын бөлігі. Тұрақты шығындардың, мысалы үй-
жай үшін жалға алу төлемі, кәсіпорын менеджерлерінің еңбек ақылары және
т.б. болуы мүмкін. Мұндай шығындар уақыт өте келе өсуі мүмкін, дегенмен
олар өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей пропорционалды өзгермейді.
Мысалы, үй-жайды жалға алғаны үшін төлемақы инфляция кесірінен келесі
мерзімде алдыңғыға қарағанда жоғары болуы мүмкін. Бірақ жыл көлемінде жалға
алғаны үшін төлем кәсіпорын қызметіндегі күнделікті өзгерістерге байланысты
болмайды. Егер тұрақты шығындардың жалпы сомасы өзгермейтін болса, онда
тұрақты шығынның сомасы өнім бірлігіне өнім көлемі ұлғайған кезде азаяды
және ол азайғанда ұлғаяды [6 ].
Басқарушылық есептің мәнін түсіну осы есеп түрін орындайтын
функциялардың басқару функциясына бағыныштылығын айқындауға мүмкіндік
береді. Басқару функциялары әдетте мыналардан тұрады: жоспарлау, бақылау,
бағалау, тікелей ұйымдастыру жұмысы, ішкі ақпараттық байланыстар мен
ынталандыру.
Олардың қызметін қамтамасыз ететін басқару және ақпарат функциясы
басқарушылық есеп функциясын жинақтауға мүмкіндік береді:
-ақпараттық, басқарудың барлық деңгейіндегі басшыларға
ағымдағы жоспарлау, бақылау және жедел басқарушылық шешімдерді қабылдау
үшін қажетті ақпаратпен қамтамасыз ететін;
-коммуникациялық – басқару деңгейлері және бір деңгейдегі әр
түрлі құрылымдық бөлімшелер арасындағы ішкі коммуникациялық құрал ретінде
қызмет ететін ақпаратты қалыптастыруды қамтамасыз етеді;
-болжаулық – қызметтің нақты нәтижелерін талдау және бағалау
негізінде болашақта кәсіпорынның перспективті жоспарлауын және даму
координациясын қамтамасыз етеді.
Басқару жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, ынталандыру және бақылау
көмегімен басқару мәніне әсер етеді. Нақты осы функциялар басқарудың
мақсаттары мен міндеттеріне жауап бере алатын өз жүйесін қалыптастыра
отырып басқарушылық есепті орындайды.
Басқарушылық есеп жүйесінің аясында ресурстарды жоспарлау және
орналастыру міндеттері айқындалуы қажет, сондай-ақ кәсіпорынның
стратегиялық жоспарлары әр түрлі деңгейдегі қызметкерлерге дейін жеткізілуі
керек. Яғни, ол төмендегідей құрылуы керек, кәсіпорынның алдында тұрған
жалпы міндеттер, көрсетілген міндеттердің белгілі бөлігін шешуге әр
менеджер өз үлесін жауапкершілікке алатындай басқарудың әр түрлі деңгейі
арасында бөлінетіндей; сонымен бірге есепке алу жүйесі басқарудың барлық
функциялары өзара әрекет етуі үшін негіз ретінде әр түрлі ақпараттың қатар
жүруін және өзара әрекет етуін қамтамасыз етуі керек.
Пысықталған жоспардың және уақыт бойынша міндеттерді шешу
кестесінің болуы істің барысын өзгертуге және жоспарланған жұмыс барысы
ауытқуының қашан болатынын анықтауға мүмкіндік береді .
Басқарушылық есепке келесі талаптарды анықтауға болады:
-кәсіпкерліктің қойылған мақсатына қол жеткізу бағыттылығы;
-қойылған міндеттер шешімдерінің балама нұсқаларымен
қамтамасыз ету;
-оңтайлы нұсқаны таңдауға және оны орындаудың нормативтік
параметрлерін есептеуге қатысу;
- орындаудың берілген параметрлерінен ауытқушылықты
анықтауға бағытталу;
-aйқындалған ауытқушылықтар интерпретациясы, оларды
талдау және түзету әсерлерін пысықтау;
Кәсіпорын жұмысының тәжірибесіне басқарушылық есепті енгізу бірінші
кезекте кәсіпорын менеджерлерін шаруашылық қызметіне және осы қызмет
нәтижелері бойынша шешімдер қабылдау үшін қажетті толық және нақты
ақпаратпен қамтамасыз етуде бағытталады. Егер сыртқы қаржылық есепті барлық
шаруашылық етуші субъекті бойынша құратын болса және бұрын болған
шаруашылық өмірдің фактілері айқындалған болса, онда басқарушылық есеп
кәсіпорынның жекелеген бөлімшелері қызметі, тауарлардың сан түрлерін және
топтарын іске асырудың өзіндік құны, тікелей және жанама шығындар деңгейі
туындау түрлері, орындары бойынша айналым шығындары, сондай-ақ ауыспалы
және тұрақты шығындар бөлігі туралы ақпаратты өзіне қосады.
Сонымен бірге, басқарушылық есеп нарықтық экономикада кәсіпорынды басқару
жүйесінің бөлінбес бөлшегі болып табылады. Жалпы басқарушылық есеп
қаржылық есептен айырмашылығы - нақты мүлік, шығын және кірістер көлемі,
есептер және міндеттер ахуалын есепке алу емес, кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық және қаржылық қызметіне әсер ететін факторларды, шарт
жағдайларды және шарттарды есепке алу. Ол кәсіпорын экономикасын басқару
бойынша шешімдер қабылдау үшін ақпарат беруге және қабылданған шешімдерді
орындау тиімділігін тексеру үшін құрылады.
Басқарушылық есепті ұйымдастыру кәсіпорынның басқарушылық аппараты
алдында тұрған жалпы міндеттерді басқарудың барлық деңгейі арасында, әр
менеджер белгіленген міндеттің белгілі бөлігін шешуге жауапкершіліктің өз
үлесін жүктейтіндей етіп бөлуді қамтамасыз етуі керек; бір мезгілде есепке
алу жүйесі басқарудың барлық функцияларының өзара әрекеті үшін негізі
ретінде әр түрлі ақпараттық ағындардың бірге және өзара байланыста болуын
қамтамасыз етуі керек.
Нарықтық экономика талабында жұмыс істейтін кәсіпорындар басқарушылық
есептің негізгі функцияларын қарастырамыз.
Ішкі шаруашылық үрдіс және қызмет нәтижелері туралы шынайы және жедел
ақрпаратты топтастыру және осы ақпаратты кәсіпорын басшылығына ішкі басқару
есептілігін құру жолымен ұсыну.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметі басқарушылық есеп аясында
құрылымдық бөлімшелер, жауапты орталықтар, өнім түрлері немесе топтары,
бюджет баптары бойынша қалыптасатын есепте айқындалады.
Бұдан өзге кәсіпорын бойынша белгілі есепті кезең үшін жалпыланған
жұмыс нәтижелері бойынша есептілік құрылады.
Ішкі басқарушылық есептіліктің нақты мазмұны, нысаны және түрі
кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымына, өндірістік үрдіс түрлеріне,
мақсаттың бағытталуына және өзге де факторларға байланысты.
Жоғарыда аталғандар негізінде басқарушылық есеп – шешімдер қабылдау
үшін ақпарат ұсынатын ішкі ақпараттық жүйе деген қорытынды жасауға болады.
Бұл жүйенің міндеттерін, алдымен жұмыс және қызмет (өндірістік есеп)
өзіндік құнының калькуляциясы, жоспарлау (бюджеттеу), аналитикалық есептер
және нәтиже ретінде – басқарушылық есепті ұсыну. Осы басқарушылық есеп
негізінде менеджерлер шешімдер қабылдайды және кәсіпорын қызметіне бақылау
жүргізеді. Басқарушылық есеп үшін ақпарат қаржылық және салық есебі үшін
ақпарат кәсіпорынның шаруашылық қызметі туралы мәліметтер қалыптасатын
базада жинақталады. Айырмашылығы ақпарат ұсынылатын топтамада және есепке
алуында болады [6].
1.2. Басқарушылық есепті ұйымдастырудың негізгі аспектілері
Ұлттық экономикадағы бугалтерлік басқарушылық есептің негізгі
ұйымдастырушылық аспектілерін заңды түрде регламенттемейді, бірақ РФ Салық
Кодексінің, Бугалтерлік есеп туралы Федералдық заңының, Бугалтерлік есеп
бойынша ережелердің және т.б. заңды талаптары негізінде құрылады.
Басқарушылық есепті ұйымдастыруды жоспарлау, басқару және бақылау
мақсатында кәсіпорын әкімшілігіне қажетті ақпараттық көмекті дайындау
міндеттерін орындауды қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені ретінде
анықтауға болады.
Әрекет ететін басқарушылық есеп жүйесін құру едәуір қиын міндет,
өйткені ол кәсіпорынды басқару жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Алғашында фирма басшылығы басқарушылық есепті енгізу кезінде шешілетін
мәселелер аясын анықтау керек және фирманың табысты қызметі жалпы басқару
жүйесіне ғана емес. Басқарушылық есеп жүйесіндегі шынайы ақпаратқа да
байланысты екенін түсіну керек.
Әр кәсіпорын өз бәсекелесіне қарағанда едәуір табысты болуға
тырмысады, сондықтан ішкі фирманың басқаруды ұйымдастыру құпиясын ашқысы
келмейді. Қандайда бір деңгейде есепке алудың осы саласы құпия,
конфиденциалды, бұны басқарушылық есеп саласындағы белгілі Қазақстандық
ғалымдар да атап өткен.
Басқарушылық есептің екі басты ерекшелігін атауға болады: ақпаратты
пайдаланушыға бағытталу және мәліметтерді ұсыну жеделдігі. Ақпаратты
пайдаланушыға бағыттылық - ұйымның белгілі менеджеріне – басқарушылық
есептің мағынасын сипаттайды. Шешім қабылдау және бақылау үшін ақпаратқа
менеджердің қажеттілігі, біріншіден, олардың мамандандырылған функцияналдық
саласынан, екіншіден кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымындағы олардың
мәртебесіне байланысты болады. Осыған байланысты нақты ұйымдағы
басқарушылық есеп жүйесі аталған ерекшелікті ескеретін әр түрлі тәсілдермен
құрылуы мүмкін [11].
Мысалы, бұл негізгі функционалдық саланың ахуалы туралы қажетті
ақпарат пен басқарудың барлық деңгейіндегі менеджерлерді қамтамасыз ететін
кешенді ақпараттық жүйе болуы мүмкін: өндірістің, сатудың, қаржының және
т.б. сонымен бірге, бұл белгілі менеджерлер шегі үшін (мысалы, бас инженер
қызметі көрсеткішінің жүйесі) немесе шектелген функционалдық сала аясы үшін
(мысалы, өндірістің жедел есебі немесе қызметтің қаржылық көрсеткіштері)
мәліметтер қалыптастыратын оқшау жүйе болуы мүмкін.
Басқарушылық есептің екінші ерекшелігі – жеделділік – шешім қабылдау
және бақылау үшін қажетті ақпаратпен негізделеді, егер ол уақытында
пайдаланушыға берілген жағдайда ғана пайдалы болады. Басқарушылық есептің
күрделі жүйесін, басқарудың барлық деңгейін қамтуын құрған кезде,
жеделділікті талап етуі ақпаратты уақытында алуды қамтамасыз етпейтін
мәліметтерді қолмен өңдеу мүмкіндік бермейді, сондықтан есептілік
рәсімдерін автоматтандыру қажеттілігінен туындады.
Шетел және отандық тәжірибені талдай отырып, қазіргі заманғы бизнесте
есепке алудың ақпараттық жүйесінің бөлігі ретінде басқарушылық есеп жүйесін
ұйымдастырудың үш негізгі мақсатын анықтауға болады:
-жоспарлау, бақылау, бағалау және ұйымдастыруды үздіксіз
жетілдіру үшін басқарушылық ақпарат беретін контроллинг тұжырымдамасын іске
асыру;
-қаржылық-экономикалық есептер жүргізу, тиімді басқарушылық
шешімдерді негіздеу базасын құру;
-шығындарды басқару арқылы кәсіпорын кірісін басқару жүйесі
ретінде қаржылық менеджменттің ақпараттық қажеттілігін қанағаттандыру үшін
қызмет, өнімдер және өзге шығындар объектілерінің өзіндік құнына
калькуляция жасау.
Әр кәсіпорын жоғарыда аталған мақсаттардан шыға отырып, едәуір
басымды бағыт таңдауына болады, оны негізге ала отырып басқару есебі
жүйесінің өз моделін құруына болады.
Басқарушылық есеп жүйесі шешуі тиіс міндеттерден едәуір маңыздысын
анықтауға болады – бұл кәсіпорын менеджментіне бизнесті басқаруына
көмектесу. Басқарушылық ақпарат жай ғана жинақталған мәліметтерге қарағанда
артықтау емес, ол едәуір пайдалы және осы ақпараттың құндылығын қабылдауға
қабілетті нақты пайдаланушыға бағытталған. Басқарушылық есептің
ұйымдастырушылық жүйесі басқарушылық ақпаратта қарапайым мәліметтерді
өзгертеді. Іс жүзінде басқарушылық ақпаратты қарапайым түрінен айыруға
болатын 5 критерий бар:
– ақпартты ұсыну нысаны – мәліметтер нақты алушыға түсінікті болуы
керек;
– мерзімділігі – ақпаратты ұсыну тұрақты болуы керек, бірақ
қажеттілік туындаған жағдайда ғана;
– ақпараттың нақтылығы – мәліметтердің сенімділігі мен оларды
ұсынудың уақыттылығы арасындағы қолайлы компромисс;
– нақты дәлдікпен (шынайылықпен) көрсетілген нысанда басқарушылық
ақпаратты дайындауға және оны алушыға белгіленген уақытта беруге
нақты қызметкердің жауапкершілігін нақты анықтау;
– пайдалылық – басқарушылық есептілік (мәліметтер – ақпараттар -
есептер – жиынтық есеп) қалыптастырудың барлық тізбегінен түскен
пайда оны жүзеге асыруға жұмсалған шығындардан аспауы керек.
Басқарушылық есепте тек қана жүйелік қана емесе, ахуалдық тұрғы да
іске асырылуы қажет.
Ахуалдық тұрғының негізі ахуалдың өзі болып табылады – қазіргі уақытта
ұйымдастыруға қатты әсер ететін нақты жағдайлар жиынтығы. Компания жұмыс
істейтін шарттардың нақты ерекшелігі пайда болған жағдайда өз мақсаттарына
қол жеткізуге мүмкіндік беретін сол баламаларға өз ізін қалдырады.
Басқарушылық есеп жүйесі жекелеген кәсіпорындар, бизнестің әр түрі
үшін ерекше болады. Бұл ерекшеліктер мыналар:
- жалпы бизнес технологиясы және жекелегенде қызметтің нақты түрі.
Мысалы, үздіксіз өндіріс үшін қызметтің қаржылық нәтижелерін анықтау үшін
шығындардың негізгі жіктелуі оларды тұрақты және ауыспалы шығындар деп
бөлінуін білдіреді. Өндірістік тапсырыс үшін негізгі бөлу шығындары
тапсырыс қатысында тікелей және жанама болып бөлінеді:
- бизнестің нақты түрінің нормативтік базасы. Мысалы, бір жағдайда,
пайдаланылған материалдар мен шикізаттарға әзірленген шығындар нормативтері
бар, сондықтан өндірілген өнімнің нақты өзіндік құны калькуляцияланады.
Өзге жағдайларда мұндай нормативтер жоқ және тиісінше өндірілген өнімнің
нақты өзіндік құнының калькуляциясы жүзеге асырылады;
- кәсіпорынның есептік саясаты және қызметтің нақты түріне немесе
шығындар объектісіне шығындарды есепке алу ережесі;
- кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы. Басқарушылық есептің екі әр
түрлі типтері ұйымдастыруда айқындалатын бизнес технологиясында және
компанияның ұйымдастырушылық құрылымында екі қағидатты айырмашылық бар;
- басқарушылық есеп жүйесінің бағытталуы. Осы жүйе функционалдық-
бағытталу басқармасы кезінде жекелеген оның бөлімшелері – жауапкершілік
орталықтары есебінен қызметтің барынша нәтижесін көздейді.
Басқарушылық есептің құрушы жүйесінің өзара байланыс моделі 1- суретте
көрсетілген.
1-сурет. Басқарушылық есеп жүйесі элементтерінің өзара байланыс моделі
Басқарушылық есеп жүйесі кәсіпорында өздігімен, адами фактордың
қатысуынсыз, ұйымдастырушылық құрылымда нақты орынын алмай өзі өмір сүре
алмайды.
Кәсіпорынның басқару жүйесінде басқарушылық есептің нақты орнын
анықтау үшін алдымен жалпы басқару құрылымымен танысу қажет. Содан соң ғана
құрылымдыққа байланысты басқарушылық есептің орнын және талдауын анықтауға
болады, яғни таңдалған құрылымды өзгертуге немесе оның түрін өзгертуге
болады [11].
Басқару есебін жүргізу және бақылау функциясын іске асыру арнайы
дайындалған ақпараттың барлық деңгейімен басқарушылардың пайдалануы
негізінде жүзеге асырылады. Әдетте басқарушылық есеп жүйесі кәсіпорынның
қолданыстағы ұйымдастырушылық құрылым аясында қызмет етеді: желілік-
функционалдық, дивизиондық немесе қалыптамалық.
Басқарудың желілік-функционалдық құрылымы негізінде кәсіпорынның
басты бөлімшелері тауарлық өнімдерді және қызметтерді өндіру жөніндегі
негізгі қызметті жүзеге асырады, ал мамандандырылған функционалдық
қызметтер, мысалы, маркетинг бөлімі, экономикалық бөлім, кадрлар бөлімі,
бухгалтерия, оларсыз барлық ұйымның қызмет етуі мүмкін емес қалыпты немесе
қолданыстағы заңнамамен негізделген жұмысты қамтамасыз ететін қызметтерді
орындайды.
Басқарудың желілік-функционалдық құрылымы кезінде басқарушылық есеп
және бақылау вертикаль бойынша ұйымдастырылады. Мұндай басқару жүйесі
біздің кәсіпорындардың басым көпшілігінде бар. Ол ұйым қызметін барлық
жағынан бақылауды жоғары деңгейде орталықтандырумен сипатталады және
көбінесе командалық басқару жүйесінен қалған. Оның артықшылығы басқарушылық
қызметтің көрінетін салыстырмалы нәтижелерінде, олқылықтары үшін ұжымдық
жауапкершілікте, басқарудың жоғары лауазымдыларына төменгі бөлімдегілердің
есептілігінде болып табылады.
Басқарушылық есеп жүйесінде бұл жағдайда менеджердің өзіндік
қызметінің ғана емес, сонымен бірге оның қарамағындағы құрылымдар мен
бөлімшелердің шығындары және нәтижелері туралы ақпаратты қалыптастыру қажет
болады. Желілік-функциялық басқарудың кемшілігі - маңызды мәселелерді
едәуір жоғары басшылықпен келісу қажеттілігінде, төменгі басқарушы
бөлімдердің бастамашылығына тұсау салу, олардың жауапкершілікті өздеріне
алмау.
Дивизиялық (штаттық) құрылым шартында ішкі зауыттық бөлімшенің
(шығын, кіріс, инвестиция орталығы, ) менеджері түскен түсім, шығын, келген
табыс көлемі туралы мәліметтер негізінде өз дивизионының ағымдағы қызметіне
бақылауды жүзеге асырады. Ұйымды басқарудың орталық қызметтері ақырғы
немесе осы бөлімшеден тәуелсіз кіріс көрсеткіштерін, инвестицияның және
өзге де қаржыландырудың нысаналы көздерінің тиімділігін ғана бақылай алады.
Орталықтандырылғандарға компания шегінде бірыңғай есептік және салық
саясатының жүзеге асырылуы, сондай-ақ қаржылық салымдар мен ұйымның
перспективалық дамуы бойынша стратегиялық шешімдердің орындалуын бақылау
ғана қалады.
Дивизионалдық құрылым аясында басқарушылық есеп негізінде ішкі
фирмалық құрылымдарда және стратегиялық менеджемент үшін арнайы ақпарат
дайындаумен шектеледі. Басқарудың бұл жүйесінің артықшылығы оның мәнді
түрде демократиялылығы және қабылданған шешімге жауапкершілік болып
табылады.
Басқарудың қалыпты жүйесі кезінде фунционалдық бөлімшелерге барынша
құқықтар мен жауапкершіліктер беріледі. Ақырғы өндірістік және сату
бөлімшелері табыс орталықтары ретінде шығады, функционалдық бөлімдер және
аралық өндірістік бөлімшелер шығындар орталықтары ретінде шығады, ал
капиталдық салымның әр жобасы инвестиция орталықтары ретінде саналады.
Тиісті құрылымдардың менеджерлері шығындарға және жасалған жұмыс сапасына,
еңбек, материалдық және ақшалай ресурстардың тиімді пайдаланылуына бақылау
жүргізеді, бұдан өзге өз бөлімдері мен қызметтерін ұстап тұруға шығындарды
бақылайды.
Басқарушылық есептің орталықтандырылған ұйымдастыруы және басқару
жүйесінің желілік-функционалдық жүйесі кезінде есептің мәліметтері
қалыптасады және алдымен контроллинг қызметіне, өндірістік немесе
басқарушылық бухгалтерияға келіп түседі, олар функционалдық бөлімшелерге
тек қалыпты жағдайдан ауытқу немесе экономикалық критерийлер бойынша
жұмыстар туралы, яғни жүзеге асырылған шығындар және алынған нәтижелер
бойынша хабарлайды. Арнайы қызмет басқарушылық есеп ақпаратының талдауымен,
осындай талдау бойынша ұсыныстар мен шешімдер жобаларымен айналысады.
1.3 Өнімді шығаруға шығындарды есепке алуды ұйымдастыру
Титанцирконий кендерін өндірумен және іске асырумен айналысатын
Тиолайн ЖШС мысалында басқарушылық есепті ұйымдастыруды қарастырайық.
Басқарушылық есеп жүйесі белгілі талаптарға сәйкес болуы керек: ұйым
қызметінің үздіксіздігі, жоспарлау және есепке алу үшін бірыңғай өлшем
бірлігін қолдану, ұйым бөлімшелерінің қызмет нәтижелерін бағалау,
басқарушылық шешімдерді қабылдау негізі ретінде ішкі есептілік
көрсеткіштерін қалыптастыру [16].
Жалпы басқарушылық есеп кәсіпорынында қайта ұйымдастыру оның
қолданыстағы түрінде басқарушылық есеп жүйесіне талдау жүргізуді болжайды.
Қазір компанияда басқарушылық жүйеге ақпарат жартылай автоматталған
бухгалтерлік есептен келіп түседі, жартылай Microsoft Excel бағдарламасында
қалыптасады және талданады. Ұйымдастырушылық проблемаларды жинақтауда,
ақпаратты өңдеу мен талдауда ыңғайсыздықтарды болдырмау үшін 2013 - жылдың
соңында компания компания кәсіпорында басқару есеп жүйесін толық
автоматтандыру туралы шешім қабылдады. Қазіргі уақытта ақпараттық жүйені
іздестіру жүргізу, бухгалтерлік басқарушылық есепті ықпалдастырудың және
оқшауландырудың нұсқалары қарастырылуда. Қолданыстағы бухгалтерлік
басқарушылық есеп жүйесін қайта ұйымдастыруды консалтингтік фирма
жүргізеді.
Әр фирма өз шаруашылық қызметінің ерекшелігінен шыға отырып,
шығындарды есепке алу үшін есептіліктің қандай да бір жиынтығын таңдап алуы
қажет. Артынан, шығындар жіктелімінен кейін бухгалтерлік есептіліктің
есептердің жұмыс жоспарында ұйымның есептік саясатында шығындар есебінің
негізгі элементтерін бекіту қажет, яғни, белгілі бухгалтерлік есептер
мәліметтері бойынша қалыптасқан өнімнің өзіндік құнын, өндіріс түрлерін,
қызмет түрін, калькуляция түрін анықтау үшін пайдаланылатын негізгі
есептерді анықтау керек.
Талданып отырған Тиолайн ЖШС кәсіпорыны бухгалтерлік есептің
отандық жүйесіне бейімделген Стандарт–костинг жүйесін пайдаланумен
шығындар есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жүзеге асырады.
Өзіндік құнына калькуляциялау жүйесін жіктеуде стандарт–костинг
жүйесі нормативтік шығындар жүйесі ретінде белгіленген. Стандарт-костинг
жүйесі өндіріске шығындар есебін есептеуін өзге жүйелеріне (әдістерінен)
дараланатын, жеке болып табылмайды. Негізінде, қайта бөлісу, тапсырысты,
қарапайым (үрдісті) бойынша және өзге де өндірістік шығындарды есептеудің
және өнімнің өзіндік құнын есептеудің өзге де әдістерімен үйлесу болжанады.
Стандарт-костинг жүйесі өндірістің шығындарына қатаң режимі қажеттілігі
немесе өндірілетін шығындарды нормалау мүмкіндігі бар жерде пайдаланылуы
мүмкін.
Нормативтік шығындар бойынша өзіндік құнын калькуляциялау жүйесі
(стандарт-костинг) қызмет үрдісі жалпы немесе қайталанатын операциялар
қатарынан тұратын фирмаларға көбірек келеді.
Нормативтік шығындар бойынша өзіндік құнын калькуляциялау жүйесі
(стандарт-костинг) қызмет үрдісі жалпы немесе қайталанатын операциялар
қатарынан тұратын фирмалар үшін көбірек келеді. Міне сондықтан оны өндіріс
үрдісі жиі қайталанатын қайта өңдеу кәсіпорындарында пайдаланған пайдалы.
Нормативтік шығындар бойынша өзіндік құнын калькуляциялау рәсімі
сондай-ақ операциялар қайталанатын қызметтің өзге де салаларында
қолданылады. Егер операциялар қайталанбаса, онда нормативтік шығындар
бойынша калькуляциялау рәсімі қиындатылады, өйткені бұл жағдайда нормаларды
орнату үшін негіз болмайды.
Тиолайн ЖШС-да қолданылатын әдістің ерекшелігі материалдық және
еңбек ресурстары шығындарының техникалық негізделген нормаларын
пайдаланумен қайта өңдеуде (үрдістік) базаланатын өндіріске шығындарды
есепке алуда болады және есептік кезең өткеннен кейін өнімнің нақты өзіндік
құны анықталатын нормативтік өзіндік құнының алдын ала есебін болжайды.
Стандарт-костинг жүйесі келесі қағидаларды қадағалауды білдіреді:
- кәсіпорындарда қолданыстағы айдың басына нормалар мен сметалардың
негізінде әр бұйымдар бойынша нормативтік өзіндік құнының алдын ала
калькуляциясын құру;
- келесі айдың басына нормативтік өзіндік құнын өзерту үшін
қолданыстағы өзгертулер есебін ай ішінде енгізу, осы өзгертулер
өнімнің өзіндік құнына және нормалардың өзгеруіне себеп болған іс-
шаралардың тиімділігін анықтау;
- нормалар және нормалардан ауытқу бойынша оларды шығындарға бөле
отырып, жыл бойы нақты шығындарды құжаттау;
- жедел әсер ету шараларын қабылдау үшін анықталған нормалардан
ауытқу себептерін және кінәлілерін белгілеу;
- шығарылған өнімнің нақты өзіндік құнын нормативтік өзіндік құнының
алгебралық сома, нормадан ауытқу мен норманың өзгеруін анықтау;
Стандарт-костинг жүйесі отандық нормативтік әдістермен және өзіндік
құнын калькуляциялаумен ұқсас. Нормативтік есептің отандық жүйеден
стандарт-костинг есепке алу жүйесі кезінде ағымдағы есепте нормалардың
өзінің жинақталған есептердің өзгерісі болжанбайды. Көптеген нормативтер
стандарт-костинг есебі жүйесі жағдайында айлар бойы және жылдар бойы
өзгеріссіз қолданылады. Тек бұйым конструкциясы, өндіріс технологиясының
жетілдіруі, экономиялық шарттардың өзгеруі, мәнді түрде материалдар
құнының, жұмыс күшінің өсуі немесе төмендеуі секілді мәнді өзгертулер
нормативтерді қайта қарастыру қажеттілігін тудырады.
Калькуляцияның есепке алудың нормативтік әдісін пайдалану кезінде
нормаларды өзгерту көрсеткіштері қатысады.
Стандарт-костинг есепке алу жүйесін пайдалану кезінде нормативтік
шығындар өндіріс есебіне тікелей шығарылады. Әр есептік кезеңде туындайтын
жыл көлеміндегі нақты және болжамды шығындар арасындағы ауытқушылық жеке
ауытқулар есебінде жинақталады және толығымен өндіріс шығындарына
жатқызылмайды, тікелей, кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне жатады.
Есепке алудың нормативтік әдісі норма шегіндегі шығындарды болжайды,
сондай-ақ өндірістік шығындарды есепке алу есебінің нормадан ауытқуын
есептен шығаруын болжайды.
Түрлі –түсті металл өңдеу кезінде зауытта жоспарлау, есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау келесі үлгілі шығындар номенклатурасы
бойынша жүргізіледі:
- шикізат, негізгі материалдар және жартылай фабрикаттар;
- қайтарымды қалдықтар;
- пайдалану құны бойынша брак;
- технологиялық мақсаттарға көмекші материалдар;
- технологиялық мақсаттарға отын;
- технологиялық мақсаттарға энергия;
- өндірістік жұмыскерлердің негізгі еңбек ақысы;
- өндірістік жұмыскерлердің қосымша еңбек ақысы;
- әлеуметтік сақтандыруға аударымдар;
- өндірісті дайындауға және игеруге шығындар;
- жабдықтарды қолдануға және пайдалануға шығындар;
- цехтық шығындар;
- цехтық өзіндік құны;
- айдың басына (+) айдың соңына (-) аяқталмаған өндіріс;
- брактан шығындар;
- өндірістік өзіндік құны;
- өндірістік емес шығындар;
Алғашқы алты бап - өнімнің өзіндік құнында үлкен шартты салмағы бар
шикізаттар мен материалдарға шығындар. Өнімді өндіру үшін негізгі алғашқы
шикізат: қола, алюминий, қорғасын,никель, қалайы, магний, металдан және
құймалардан және дайын заттар (сырттан алынған), түрлі-түсті металдан және
құймалардан сынықтар мен қалдықтар және құйма құрамына енетін түрлі-түсті
және сирек кездесетін металдар түрі болып табылады.
Жұмыс күшіне тікелей шығындар - бұл өнімді дайындауға тікелей
қатысатын өндірістік жұмыскерлердің еңбегіне төлеу. Қызмет көрсететін
персоналдың еңбек ақысы жұмыс күшіне тіккелей шығын болып табылмайды және
қосымша шығындар құрамына енгізіледі.
Қосымша шығындар өндіріске келетін барлық шығындар сияқты материалға
және еңбек ақысына тікелей шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Олардың қатарына бәрінен өзге амортизациялық шығындар, жалға алу төлемі,
сақтандыру жарнасы, коммуналдық қызметтер, тұрып қалу салдарынан шығындары
және тағы басқалар жатады.
Осы баптар бойынша ай басына қолданыстағы нормалар және сметалар
бойынша баптар бойынша бұйымға шығын көлемін анықтайтын нормативтік
өзіндік құнын калькуляциялау жүргізіледі.
Өнімнің стандартты өзіндік құнын санау үшін материалға, жұмыс
күшіне нормативтік шығындар мен қосымша шығындар қосылады.
Алғашқы кезеңде кәсіпорындағы қолданыстағы айдың басына шығындар
баптары бойынша нормалар мен сметалар негізінде өнімнің нормативтік өзіндік
құнының алдын ала калькуляциясын құру жүргізіледі. Экономикалық элементтер
және калькуляциялар баптары бойынша шығындардың топталуы өнімнің шығындары
және калькуляциясы сметасында тиісті түрде айқындалады (1 кесте).
1-кесте
Цирконий концентратын өндіруге стандартты шығындар сметасы.
№ Атауы өлшем сомасы
бірлігі
1 Өндірілетін өнім көлемі тонна 47
2 Шикізат және материалдар теңге 1968511
3 Өңдеуге шығындар 511824
Еңбекақы теңге 201356
Әлеуметтік салық теңге 40251,2
Көмекші өндіріске шығындар теңге 85526
ЦЗЛ шығындары теңге 41345
Жөндеу цехының шығындары теңге 25436
Көлік цехының шығындары теңге 18745
Жүкқағаз шығындары теңге 184790,80
Негізгі құралдардың амортизациясы теңге 76543,7
Негізгі құралдарды жөндеу теңге 25414
ЖЖМ және өзге материалдың шығыны теңге 50677
1 – кестенің жалғасы
Сыртқы ұйымдардың қызметтері теңге 32156,1
4 Барлық шығындар (2+3) теңге 2483135
5 Цирконий концентраты 1 тоннасының құны (41) теңге 52773,09
Осы кәсіпорында шығындарды есепке алу және өзіндік құнын
калькуляциялау үрдістік әдіс бойынша жүзеге асырылатын болғандықтан
өнімнің өзіндік құны: шикізатқа және материалға шығындар және бірінші
үрдіске өндеуге шығындарды және одан әрі үрдістерде өңдеуге шығындарды
өзіне қосады.
Тиолайн ЖШС кәсіпорынында ай көлемінде нақты шығындарды есепке алу
және құжаттау норма бойынша және нормадан ауытқу бойынша шығындарғы бөлумен
жүзеге асырылады.
Шығындарды есепке алу бойынша операцияларды құжаттау үшін алғашқы
есептік құжаттар қолданылады. Материалдық шығындарды есепке алу үшін –
лимитті – жинаушы карталар, талаптар, талаптар – жөнелтпе қағаз. Еңбек
ақыға шығындарды есепке алу үшін – есептік - көлем ведомосі, еңбек ақыны
бөлудің әзірлемелік кестесі. Өндіріске қызмет ету және басқару бойынша
шығындарды есепке алу- цехтардың шығындарын есепке алу ведомосі. Тұрып
қалудан шығындарды және өндірістік өзге шығындарды есепке алу – тұрып қалу
парақтары. Аяқталмаған өндірісті есепке алу және түгендеу- түгендеу
тізбесі, есептеу ведомосі.
ҚЕХС жұмыс жоспарында өндірістік шығындарды есепке алу үшін 8-ші
бөлімнің Өндірістік есепке алудың есебі : негізгі өндіріс, 8210 Өздері
өндіретін жартылай фабрикаттар, 8310 Көмекші өндіріс, 8410 Қосымша
шығындар тобы арналған [16].
Негізгі өндірістің элементтері және калькуляция баптары бойынша
шығындарды есепке алуды қамтамасыз ету үшін негізгі өндірістің барлық
шығындары негізгі өндірісте тікелей шұғылданатын жұмыскерлер еңбегін төлеу
сомасынан және шикізатпен материалдарға, еңбек ақыға шығындарды, негізгі
өндіріске жататын қосымша шығындарды қоса есептегенде негізгі өндіріске
шығындар ескерілетін есептердің жұмыс жоспарында 8110 Негізгі өндіріс
кіші бөлімінің есептерінде өндірілетін өнім түрлері бойынша топталады.
Есептер тағайындалуы бойынша калькуляциялық, экономикалық мазмұны бойынша
шаруашылық үрдістердің ахуалын сипаттайды.
Негізгі өндіріске шығындарды есепке алу үшін тағайындалған осы кіші
бөлігіндегі есептері бір жалпылама есептен және бірнеше транзиттік
есептерден тұрады, бұл шығындарды мазмұны туындау орны және өзге белгілер
бойынша топтауға мүмкіндік береді. Транзиттік есептерде айқындалған
ақпарат өнімнің барлық шығарылымы, өнім бірлігі және т.б. нақты өндірістік
өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болатын нақты шығарылған шығындар
туралы (белгіленген таңдалған қағидалар мен ережелерді пайдаланумен )
анықталған ақпараттың бөлігін көрсетеді.
Өнімді өндіруге шығындарды есепке алуды және бақылауды қамтамасыз ету
үшін Цехтар бойынша шығындар ведомосі қолданылады, бұнда 8110, 8210,8310
және 8410 кіші бөлімдерінің есептері бойынша айналымдар ескеріледі. Айдың
соңында Тиолайн ЖШС бухгалтериясы өндіріске шығындардың жинағын жүзеге
асырады.
Шығындарды есепке алуды ұйымдастыруға, оларды есепке алу үшін
есептерді таңдауға кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің мазмұны,
оның технологиялық аспектілері және ұйымдастырушылық құрылымы әсер етеді.
Тиолайн ЖШС кәсіпорынының өндірістік құрылымында өндіріс
бөлімшелеріне бөлінеді, олар өндіріске шығындарды есепке алу объектілері
болып табылады: негізгі ,көмекші, қызмет етуші.
Негізгі деп осы өнеркәсіптік кәсіпорынды арнайы ұйымдастырған өнімді
шығаратын өндірісті атаймыз. Негізгі өндірістің бөлімшелерінде еңбектің
мәні дайын өнімге айналады. Тиолайн ЖШС кәсіпорынының негізгі бөлімшелері
– бұл өндірілетін алаңшалар (өңделген). Негізгі өндіріс цехтарында өнімді
өндіру бойынша барлық шығындар сомасы (аяқталмаған өндірісті ескере отырып)
өндірілген өнімнің нақты өзіндік құны болып табылады.
ҚЕХС бойынша Есептердің жұмыс жоспары 8000 кіші бөлімінде 8110
Негізгі өндірісесептерінің тобы бар, бұл 8111 – 8114есептерінде
ескерілген негізгі өндірістің барлық шығындарын жалпылау үшін арналған және
Тиолайн ЖШС кәсіпорынындағы бухгалтерлік қызмет пен әзірленгенін өзіне
қосады.
Осы есептердің дебеті бойынша ағымдағы айдың шығындары айқындалады,
ал кредиттен өнімді өндіру бойынша шығындар 8110 Негізгі өндіріс есебінің
дебетіне аударылады.
Осы есептердің дебеті бойынша ағымдағы айдағы шығындар анықталады, ал
кредиттен өнімді өндіру бойынша шығындар Негізгі өндіріс 8110 есебінің
дебетіне аударылады. Негізгі өндіріс 8110 есебінің дебеті бойынша өнімнің
өндірісінен шығарылған нақты өзіндік құнын, сондай-ақ түзетілмейтін
(ақырғы) брактың өзіндік құнын, материалдар мен қалдықтарды қайтару,
аяқталмаған өндірістің қалдықтары айқындалады. Негізгі өндіріс 8110
есебіне аударылған (жинақталған) және барлық транзиттық есептер (8111,
8112, 8113, 8114) белсенді калькуляциялық есептер болып табылады.
Тиолайн ЖШС негізгі өндіріс шығынын есепке алу бойынша есептердің
корреспонденциясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz