Веста ЖШС –ның экономикалық көрсеткіштерін талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорынның өндірістік қуаты мен тиімділігінің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және өндірістік қуаты: мәні,
анықтайтың факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
2. Экономикалық тиімділік және кәсіпорынның өндіріс тиімділігін
пайдаланудың негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .19
3. Өндірістік қуатты есептеу әдістерінің жүзеге асуы және өндіріс
тиімділігін арттырудың негізгі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6
2 Веста ЖШС –ның экономикалық көрсеткіштерің
талдау ... ... ... ... ..30
2.1 Веста ЖШС қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Веста ЖШС экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Веста ЖШС қызметінің қаржылық нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ..44
3 Кәсіпорынның өндірістік қуатын қалпына келтіру және қолдану
тиімділігін жоғарлату
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
1. Кісіпорынның өндірістік қуатын қолдану арқылы оның тиімділігін
жоғарлату
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 49
2. Веста ЖШС өнімдерінің бәсекелестік сипаттамасы ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өндірістік қуат кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын жоспарлаудың
басты бағыты болып келеді. Ол өнім шығару бойынша цехтардың бір-біріне
қосылуларының потенциалды мүмкіндіктерін көрсетеді. Өндірістік қуат
мөлшерін анықтау өндіріс резервтерін бағалауда басты орын алады.
Қазіргі кезде өндірістің жабдықтары қандай түрде болса да, еңбек
процессі кезінде адамдармен пайдаланылады. Ал еңбек процессі қандайда нысан
түрінде жүргізіледі, яғни өндіріс қаражатын меншіктеу сипатымен анықталады.
Сонымен қатар өндірістік қатынастар белгілі нысан негізінде өндірістік
қаражат меншігі ретінде қалыптасады.
Еңбек қаражаттарын тұтынудың басты мақсаты ретінде материалдық
игіліктерді өндіру болып табылады. Ол кәсіпорынның және цехтардың,
участктердің қандайда бөліктерінің қалыптасуына және пайда болуына өзінің
үлесін қосуы, яғни еңбек қаражатының ұйымдастырылған жиынтығымен жүзеге
асырылады. Бұндай еңбек қаражаттарының қалыптасуы олардың өндірістік
қуатының бастапқы кезеңі болып табылады. Бірлік уақыт ішінде берілген еңбек
қаражаты арқылы әлеуетті түрде өндірілетін немесе шикізаттың максималды
саны әлеуетті түрде қайта өнделетін жалпы алғанда әрбір өндірістік
бірліктің қуаты өнімнің максималды санын анықтайды. Яғни – қуат сандық
сипаттама ретінде еңбек қаражатының экономикалық мазмұнын толығымен
бейнелей отырып, тұтынудың ұйымдастыру нысаны ретінде түсіндіріледі. Ол
өнімді өндіру процесін жүзеге асыру кезінде еңбек құралдарын пайдалану
мақсатында адамдардың қоғамдық қатынастарын ажыратады. Сонымен өндірістік
қуатты еңбек қаражаттары қарастырмайды, сәйкес келетін өндіріс бірліктері
қарастырады. Бұл мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік береді, өндірістік
қуат экономикалық категорияның түсінігі болып келеді және қоғамдық
өндірістің бөліктері ретінде өндірістік бірліктің әрбір мүмкіндігін және
экономикалық қатынастарды ажыратады.
Сонымен экономикалық категория ретінде өндірістік қуат еңбек
қаражаттарының ұйымдастырылған жиынтығының белсенді түрлері – машиналарды
және өнімді максималды мөлшерде өндіруге қамтамасыз ету үшін жабдықтарды
пайдалану мақсатында өндірістік қатынастарды ажыратады.
Кәсіпорынның (бөлімшелерінің) өндірістік қуаты – қолында бар
ұйымдастырылған жиынтық еңбек қаражаттары арқылы белгіленген мерзім ішінде
жұмыстың бір бірлік уақыты ішінде максималды өнім өндірудің потенциялды
мүмкіндігі болып табылады.
Ғылыми – техникалық прогрестің әсер етуінен техниканың дамуында
көптеген сапалы өзгерістер болуда. Олар техниканың қиындауында, оның
бірлік қуатының жоғарлауында өз көлеңкелерін табуда. Кәсіпорынның
жарақтануының тиімділігін жоғарлата алатын және тасқындық, үзіліссіздік
және икемділігі арқылы оның өндірістік процесін жылдамдатуға жаңа ірі
машина жүйелері дамуда және енгізілуде. Нәтижесінде қызмет ететін
кәсіпорындардың өндірістік қуатының өсімі және қалыптасудың сапалы жаңа
мүмкіндіктері пайда болады. Енді бұл процестерді тиімді басқару жолдары мен
осы байланыстың механизмінің мәнін ашу алға қойылады. Кәсіпорынның
өндірістік қуатында негізгі ықпалды жабдықтар тигізеді. Өйткені техникалық
жабдықталу кәсіпорынның жабдықталу кәсіпорынның өндірістік қуатын
жоғарлатады. [1,бет 15-16]
Сонымен өндірістік қуаттың ең маңызды жүйелерінің бірі машина жүйесі -
әртүрлі машиналарынан тұратын өндірістік процестің әртүрлі стадияларында
бір немесе бірнеше өнім түрлерін дайындау кезінде өзара іс – қимыл,
жиынтық механизм деп қарастыруға болады.
Кәсіпорынның машинамен жабдықталу жүйесі өндірістік процестің
шектерінде белгілі функцияларды орындайтын және өзінің спецификасына ие көп
жүйелік құрылымдардан тұрады. Сондықтан кәсіпорынның өндірістік қуатын
қалыптастыруға жабдықтық, машиналық жүйелер құрылымы әсер етеді. Сонымен
Веста ЖШС қызметіне талдау жасау кезінде мынандай негізгі кезеңдерге
тоқтала кетеміз. Кәсіпорынның цех қызметкерлеріне жіктелуі, ал цехтің
бөлімшелерге жіктелуі процесінде өндірістік қуаттың тиімділігі артады,
өйткені әрбір жұмыс күші әртүрлі дәрежеде даму барысында. Кәсіпорынның
өндірстік қуатты пайдаланудың экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
жолдары мыналар болып келеді. Олар қазіргі кездегі кәсіпорынның қызметтік
саласындағы көкейтестілік жағдай болып табылады және олар екі негізгі топқа
бөлінеді:
- нақты жағдайларда ең жоғары экономикалық тиімділікті қамтамасыз
ететін машиналар, жабдықтар мен техникаларды таңдап алу;
- қажетті құрал – жабдықтардың қолайлы құрамын табу.
Сонымен кәсіпорынның өндірістік қуаты, оларды пайдаланудың
тиімділігін арттыру бағыттары және жағдайының көкейтестілігі ол
өндірістік процестің, яғни жұмысшылардың техникалық қызметті толығымен
үйреніп, нарықтық ортадағы сұранысты игеріп,кәсіпорынның өз өнімін
тұтынушылар ортасында толығымен орналастыру.
Қазақстан Республикасының Президентінің өзінің еліне деген жолдауында
экономикалық өсім мемлекетіміздің даму мақсаты болып табылады деп айтылған.
Экономикалық өсім Бүгін, ертең, және 30 жылдар бойы ең маңызды приоритет
болып табылады. Экономиканың дамуы біздің еліміздің алға шығуына өте
маңызды болып келеді. Қазақстанның өндірілген өнімі басқа елдердің нарығына
шығу жолында. Осы өнімдер нарықтық қатынастарға байланысты бәсекелестік
ортадан өз тұтынушыларын тауып, басқа елдер нарығында Қазақстанның
экспорттық өндірісі деп орын табуын дамыту алғы шарт болып келеді.[2, бет
9-8]
Мәселенің мақсаты болып Веста ЖШС қаржылық нәтижелері, ресурстық
потенциялының көрсеткіштерін талдау болып табылады. Веста ЖШС өндірістік
бағдарламасы мен маркетингтік қызмет саласын зерттей отырып, оның ең
негізгі бөлігі өндірістік қуаттың қандай мөлшерде қанша өнім өндіре алатыны
зерттелді. Бұл көрсеткіштердің өзара байланысы мынадай болып келеді:
өндірістік қуат белгілі мерзім ішінде шығарылған өнім көлемі, ал өндірістік
бағдарлама кәсіпорынның өнім шығаруға мүмкіншілігі бойынша қарастырылады .
Веста ЖШС зерттей отырып оның кәсіпорындық бөлімшелерінде бос
тұрған участктердің себебінен келесі ұсыныстар мен шешілетін мақсаттар
талданады:
- Веста ЖШС өндіріс учатктері бойынша өндірістік қуатын
оңтайландыру, яғни бос тұрған участктердің өндіріс аясына қосу;
- Оның өндірілген өнімін біздің еліміздің түкпірлерінде ғана емес,
сонымен оны басқа елдерде де тұтынуға, яғни Қазақстанның экспорттық
өнімін кеңейту және дамыту жағдайлары қарастырылады;
- 2010-2012 жылдар аралығында жаңа бағыттарды, қызметтерді игеру;
- Ішкі нарықты отандық өніммен қамтамасыз ету.
Міндеттері:
- Кәсіпорынның өндірістік потенциялын тиімді қолдану;
- Ғылыми-зерттеу, тәжрибелік-конструкторлық жұмыстарды өткізу және
жаңа өнім өндіріп, нарыққа шығару;
- Прогрессивті әдістермен менеджмент, маркетинг және қаржылық есепті
игеру.
Өзектілігі: өндірістік қуатты күшейту, сапалы өнім өндіру, ел
экономикасын көтеру үшін қол салысу.
Дипломдық жұмысттың 1-бөлімінде кәсіпорынның өндірістік қуаты
мен тиімділігінің теориялық аспектілері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың 2-бөлімінде Веста ЖШС технико-экономикалық
көрсеткіштері талданады.
Дипломдық жұмыстың 3-бөлімінде кәсіпорынның өндірістік қуатын
қалпына келтіру және қолдану тиімділігін жоғарлату бағыттары ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың талдау бөлімінде Веста ЖШС зерттелу объектісі
болып табылады
1 Кәсіпорынның өндірістік қуаты мен тиімділігінің теориялық
аспектілері
1.1 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және өндірістік қуаты: мәні,
анықтайтың факторлары
Өндірістік бағдарлама (өнімді өндірудің жоспары) бұл кәсіпорындағы
ең маңызды шарты болып келеді. Ол кәсіпорынның өнім шығаруға
мүмкіншілігі бойынша қарастырылады, яғни оның өндірістік қуаты және
кәсіпорынның өніміне нарықтық сұраныстың болуы. Өндірістің қуатының есебі
кәсіпорынның техникалық қызметтерімен жүзеге асырылады (өндірістік немесе
техникалық және бөлімшелерінің құрылымдарымен), ал нарықта өнімге деген
сұраныстың талғамы бар екенін маркетинг бөлімі анықтайды.
Кәсіпорынның техникалық қызметінің жүзеге асырылуы:
- қызмет атқаратын өндірістік қуаттың есебі;
- өндірістік қуаттың балансын қарастыру;
- қуаттың қалыптылығын бағалау;
- енгізу және өндірістік қуатты пайдалану деңгейін есептеу;
- өндірістік қуаттың нормативтерін пайдалануды есептеу және оларды
пайдалану тиімділігін арттыру бойынша іс-шаралар атқару;
- өз ісін қазіргі уақытта атқарып жүрген және жаңа өндірістік қуаттың
пайда болуы бойынша іс шаралар атқару;
- жоспарлы уақытта пайдаланылып жүрген қуаттардың деңгейін және
өлшемін есептеу.
Кәсіпорынның маркетингтік бөлігі келесі комплекстік іс-шараларын
жүргізеді:
- кәсіпорынның өнімін тұтынатын негізгі тұтынушыларды көрсетеді;
- кәсіпорынның өнімінің тұтыну көлемін бағалайды;
- өнімнің ұқсас түрін шығаратын бәсекелес – кәсіпорынның қызметімен
танысады;
- шығарылған өнімнің сапасы және бәсекеге қабілеттілігін қарастырады;
- кәсіпорынның өніміне сәйкес келетін перспективалардың дамуын
бағалайды;
- өнімнің сатылу каналдарының және формаларының пайдаланылуын
талдайды;
- кәсіпорынның пайдаланылатын баға қалыптастыру стратегиясын
бағалайды;
- нарықтың тиімді сегменттерін таңдайды;
- өнімнің нарыққа жылжу стратегиясын қалыптастырады.
Қуаттылық – бұл белгілі кезеңдегі жүйенің максималды мүмкіндігі.
Өндірістік қуаттылық өндірістің шығару мөлшерін күнтізбелік кезеңде (апта,
ай немесе жыл) анықтайды.
Өндірістік бағдарламаның қалыптасу тізімі:
1. Кәсіпорын өніміне деген нарықтағы сұранысты анықтау.
2. Кәсіпорындағы іс атқаратын өндірістік қуаттың өлшемін есептеу.
3. Натуралды түсініктегі өнімді жеткізу жоспары қалыптасады.
4. Күнтізбе арқылы әрбір өнім түрі бойынша өндірістің жоспары.
5. Өндірістік бағдарламаның құндық өлшемдері есептеледі, жоспарланған
көлемі анықталады.
6. Өнімді тұтынушыларға жүктеу тізімі құрастырылады.
Өндірістік бағдарлама барлық номенклатура және шығарылатын өнім
ассортименті бойынша қалыптастырылады. Өнім номенклатурасы кәсіпорыннан
шығарылатын өнім түрінің тізімін көрсетеді. Өнім ассортименті типтері,
сұрыптары, өлшемдері бойынша олардың әртүрлігін сипаттайды. Құндық
түсінікте өндіріс жоспарында жалпы, тауарлы және өткізілген өнім көлемі
анықталады.
Жалпы өнім – зауыт ішіндегі айналым есебінсіз кәсіпорында өндірілетін
өнімнің жалпы өлшемін сипаттайды (яғни бір кәсіпорынның басқа цехтарымен
шығарылған және басқа цехтарымен тұтынылған өнім)
Тауарлы өнім - өткізу үшін арнайы кәсіпорынмен өндірілген бөлігін
көрсетеді.
Өткізілген өнім – тұтынушылармен алынған өнім құнымен көрсетіледі.
Өндірістік бағдарлама көбінесе кәсіпорынның өндірістік қуаттарының
пайдаланылған деңгейлерінің және өлшемдерінің есебімен анықталады.
Негізінен біздің түсінігіміз бойынша өндірістік қуат дегенде қандайда
белгілі кезең ішінде өнім шығаруға деген еңбек құралдарының мүмкіндігі.
Соңғы жылдары бұл түсінікке кең мағынада анықтама берілген: өндірістік қуат
– бұл қандайда белгілі уақыт ішінде кәсіпорынның немесе оның негізгі
қорларының өнімді өндіріп, шығаруға мүмкіндігі. Екінші жолы - өнім шығару
бойынша мүмкіндіктер тек қана жабдықтың өндіру қабілеттіктерімен ғана
анықталмайды, сонымен қатар шикізат пен материалдардың, кадрлардың
квалификациясы тағыда өндірістің басқа да факторларымен немесе тұтастай
кәсіпорынның басқа мүмкіншіліктерімен анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаттары – ол кәсіпорынның немесе негізгі
өндіріс факторының белгілі бір уақыт мерзімінде өнімді шығара алу
мүмкіндігі болып табылады.
Өндірістік қуаттарға түрлі факторлар әсер етеді:
1. Техникалық – жабдықтардың бар болуын және олардың өнімділігін
білдіреді.
2. Ұйымдастырушылық - өндірісті ұйымдастырудың деңгейімен
жабдықтардың жұмыс істеу режимін білдіреді.
3. Экономикалық - өндірістік қуаттарды қолдану кезінде жұмысшылардың
белгілі бір деңгейге жетуге ынталандыратын түрлі жүйелерді
білдіреді.
4. Әлеуметтік – жұмысшылардың біліктілік деңгейімен олардың қызмет ету
жағдайларын білдіреді.
Өндірістік қуат мөлшеріне барлық техникалық факторлар және
жабдықтардың жұмыс істеу мерзімімен байланысты ұйымдастырылған факторлардың
бөлігі әсер етеді.
Өндірістік қуаттардың пайдаланылу дәрежесіне қалған факторлар әсер
етеді (олар: экономикалық, әлеуметтік)
Шетелде өндірістік қуаттың шамасын анықтау үшін келесі негізгі әдістер
пайдаланылады:
1. Элетрлі қозғалтқыштар қуаты бойынша өндірістік қуатты есептеу
әдісі, олар негізгі технологиялық жабдықтарды қозғалысқа келтіреді.
Осыған байланысты өндірістік қуат келесі әдіс бойынша анықталады:
ПМ элку =ТК элку * К уак * Кауд (1)
мұнда, ТК элку - электр қозғалтқыштардың техникалық қуаты, олар
негізгі
технологиялық жабдықтарды қозғалысқа
келтіреді
К уак - жабдық жұмысының қор уақыты
Кауд - өнімді өндіру көлеміне, технологиялық қажеттерге
тұтынылған, электрожарық көлемін аудару үшін
пайдаланылған коэффициент
Бұл жағдайда өнімді өндіруге тұтынылған және өндірістік қуат
шамасына жұмсалған энергия көлемінің арасындағы тура тәуелділік
қолданылады. Бірақ та мұндай тәуелділік әрқашан байқала бермейді. Мысалы,
ескірген энергия жұмсайтын жабдық пайдаланады, онда энергияны үнемді
пайдалануға шығарған жабдыққа қарағанда бұл энергия жұмсайтын жабдықтың
энергияны тұтынуы жоғары болады, осыған қарамастан өнім сондай көлемде
немесе одан аз көлемде шығарылады. [3,бет 28-29]
2. Эксперименттік бағалау әдісі. Өндірістік қуат шамасын есептеу үшін
көрсеткіштердің жетіспеуіне байланысты қолданылады. Бұл жағдайда
сарапшылар тобы бар ақпараттар, олардың білімдері мен
тәжірибелерінің көмегімен өндірістік қуаттар шамасына қорытынды
жасалады. Бұл әдіс келесі жағдайларда пайдаланылады:
- Біздің елімізде және шет елде де ұқсастығы жоқ жаңа өндірістерді
жобалау;
- Ұзақ мерзімге арналған қызмет ететін өндірісті жобалау кезінде (бес
жылдан жоғары);
- Әр түрлі әдістермен есептелген, өндірістік қуаттың шамасын
халықаралық салыстыру кезінде;
3. Басты жабдық әдісі. Бұл әдіс біздің елімізде де көп тараған.
Негізінен өндірістің маңызды кезеңдерінде орнатылған негізгі технологиялық
жабдықтар және жоғары құнға ие жабдықтар немесе еңбек сыйымдылығы көп
операцияларды іске асыратын жабдықтар. Оны пайдалану кезінде 2 жағдайда
орындау қажет:
1) Өндірістің маңызды кезеңдерінде орнатылған негізгі технологиялық
жабдықтар және жоғары құнға ие жабдықтар немесе еңбек сыйымдылығы көп
операцияларды іске асыыратын жабдықтар.
2) Есептеулер төменнен жоғарыға жүзеге асырылады, яғни біріншіден
жетекші жабдықтың бірлік өндірістік қуаты, содан кейін маңайлары, цехтары
және барлық кәсіпорын деңгейі анықталады.
Басты жабдықтың өндірістік қуаты мына формула арқылы есептеледі:
ПМед = П*Фвр
(2)
мұнда, П – жабдықтың бір бірлігінің өнімділігі;
Фвр – жабдықтың бір бірлігінің жұмыс істеу уақыты.
Участоктың өндірістік қуаты ПМуч мына формула арқылы
есептеледі:
ПМуч = n*П*Фвр (3)
мұнда, n – участокте белгіленген басты жабдықтың бірлік саны.
Егер цехта өнімнің 1 ғана түрі өндірілсе, онда цехтің өндірістік
қуаты ПМц осы участоктың өндірістік қуатына тең, яғни осы өнім түрін
өндіру бойынша негізгі операциялар орындалады ПМуч. осн. :
ПМц = ПМуч. осн (4)
Егер цехта бірнеше өнім түрлері өндірілетін болса, онда осы
жерде шығарылатын әр түрлі өнім түрлерінің өндірістік қуатының соммасы
ретінде есептеледі:
n
(5)
ПМц= ƩПМ уч,i
i=1
мұнда ПМц,i і-дік участігінің өндірістік қуаты.
n –дербес өнім түрлерін шығаратын участок саны.
Егер кәсіпорында өнімнің бір түрі өндірілсе, онда кәсіпорынның
өндірістік қуаты ПМпр белгілі өнімді шығару бойынша негізгі операциялар
жүретін цехтың қуатымен тең болып келеді ПМц.осн :
ПМпр = ПМц,осн (6)
Егер кәсіпорында өнімнің бірнеше түрі өндірілсе, онда
кәсіпорынның өндірістік қуаты өнімнің әр түрлі түрлері өндірілетін цех
қуатының соммасына тең болады:
n (7)
ПМц= ƩПМ ц,і
i=1
і –дік цехтың өндірістік қуаты; n дербес өнім түрлерін
шығаратын цехтар саны.
Участоктың өндірістік қуатты есептейтін формулалар арқылы
өндірістік қуаттың мөлшерін анықтайтын элементтер құрамы белгілі: басты
жабдықтың бірлік саны, 1 бірлік жабдықтың өнімділігі және жұмыс істеу
уақыты. [4, бет 16-17]
Өндірістік қуаттың есебіне кәсіпорында орнатылған барлық басты
жабдықтар жатады.
Жабдықтың жұмыс істеуінің келесі қорлары ажыратылады:
– күнтізбелі
– режимді
– нормативті (тиімді)
Күнтізбелі жұмыс қоры жабдықтың max мүмкін жұмыс істеу
уақытымен анықталады.
Ф календарь = К*С (8)
мұндағы, К– жыл ішіндегі күндер саны. С – тәуліктегі сағаттар саны.
Жабдықтың режимді қоры кәсіпорынның жұмыс істеу режимінен
анықталады:
Фрежим = (К–В–П) *a*t (9)
Мұндағы, В,П – жыл ішіндегі мейрамдар мен демалыс күндер саны, a –
тәулік бойындағы ауысым саны, t – 1 ауысымның ұзақтығы.
Жабдықтың жұмыс істеу нормативті уақыт қоры. Өндірістік
технологиялық регламент талаптарына сай жоспарлы алдын алушылық жөндеумен
қарастырған жабдықтардың жоспардан бос қалуларын есептегендегі уақыт:
Фнорм = Фрежим – Пт – Пппр (10)
Мұндағы, Пт – өндірістің технологиялық жөндеуімен қарастырылған
жабдық, Пппр – жоспарлы алдын алушылық жөндеулер сандарынан болатын
жоспарлы бос тұрулар.
Өндірістік қуаттардың есебіне жабдықтардың нормативті жұмыс
істеу уақыты алынады.
Жабдықтың бір бірлігінің өнімділігі қолданылған жабдықтың түрі
және өндірістің сапалық ерекшеліктерінің тәуелділігіне байланысты бөлек
кәсіпорындарда әр түрлі анықталады. Сондықтан жабдықтың өнімділігін
есептейтін салалық ерекшеліктерді ескере отырып, басты жабдықтың
әдістерінен өндірістік қуатты анықтаудың әр түрлі тәсілдерін көрсетеді.
Сонымен машина жасаудың бөлек өндірісінде өндірістік қуаттың мөлшері
келесідей анықталады:
nФвр
ПМмстр = _____ (11)
Те
Мұндағы, ПМмстр – машина жасайтын кәсіпорынның өндірістік қуаты; n
– басты жабдықтың бірлік саны; Те – шығарылатын өнімнің еңбек сыйымдылығы.
Агрегаттық өндірісте (химиялық кәсіпорын, металлургиялық және
басқа салаларда) өндірістік қуат мөлшері келесі формула бойынша анықталады.
nФвр
ПМагр = _____ *b*kвых
(12)
Дп.ц
Мұндағы, ПМагр – агрегаттық өндіріс типіне жататын кәсіпорынның
өндірістік қуаты;
Дп.ц – өндірістік цикл ұзақтылығы, яғни партиясының өндірісінің
басынан соңына дейінгі уақыт;
b – агрегаттың (аппараттың) пайдалы көлемі немесе агрегаттың пайдалы
көлемінің бір бірлігіне жүктелген шикізат көлемі;
kвых – агрегаттың (аппараттың) пайдалы көлемі немесе агрегаттың
пайдалы көлемінің бір бірлігіне жүктелген шикізат көлемінен дайын өнімнің
шығу коэффициенті.
Өндірістік қуат түрінің классификациясын негізгі 5 белгісі
бойынша қарастыруға болады. [5,бет 2-3]
Кесте 1
Өндірістік қуат түрінің класификациясы
Белгісі Белгі түсінігі өндірістік қуат
1. Қуатты есептеу Сағат Сағаттық
жүргізілетін уақыт Ауысым Ауысымдық
Тәулік Тәуліктік
Он күндік Онкүндік
Ай Айлық
Тоқсан Тоқсандық
Жыл Жылдық
1-5 жыл Келешекке арналған
5 жылдан астам Болжамдық
2. Қуатты есептеуді Жетекші бірлік жабдығы Жетекші жабдық бірлігі
жүргізетін объект Участок Участок
үлгісі Цех Цех
Кәсіпорын Кәсіпорынның
Сала Саланың
Ұлттық экономика Ұлттық экономиканың
3. Объектінің жай – Қолданыстағы объект Қолданыстағы объектісінің
күйі Қайта құру объектісі Қайта құру объектісінің
Жобалау объектісі Жобалау объектісінің
4. Есептеу кезеңінің Есептеу кезеңінің басы Кіру
этапы Есептеу кезеңінің соңы Шығу
Орташа жылдық Орташа жылдық
5.Өнімнің Жоспарлы Жоспарлы
ассортименті және Фактілік Фактілік
номенклатурасы Оптималдық Оптималдық
Есептік кезең бойынша өндірістік қуаттың классификасы ең маңызды
болып келеді. Өйткені ол өндірістік қуаттың балансын әзірлеуге рұқсат
етеді. Өндірістік қуат балансы – күрделі құрылыс және өндірісті дамыту
жоспарын, өнімді өндіру жоспарын дәлелдену үшін әзірленеді. Құрылым бойынша
өндірістік қуат балансы келесі формаларда болады.
1. Жыл басына деген өндірістік қуат немесе кіріс өндірістік қуат ПМвх .
Оның мөлшерін өндірістік қуат мөлшерін анықтағандай анықтайды, яғни
бұрынғы жыл соңына және алдыңғы жыл қуат балансынан есепке алынады.
2. Өндірістік қуатты енгізу ПМвв
А) жаңа өндірістік қуат балансына сатып алулар мен қойылулар;
Б) өндірісті қайта құру, техникалық қайта жарақтану.
В) жаңа құрылысты және өндірісті кеңейту.
Г) өнім сапасын жоғарылату.
Д) өнімнің ассортиментін және номенклатурасын өзгерту (көбейту)
Е) аяқталмаған өнім көлемінің қалдығын өзгерту (көбейту).
3. Өндірістік қуаттардың шығуы ПМвыб
А) табиғи және моральдық тозу
Б) басқа кәсіпорынның балансына аударулар және өткізулер.
В) дүлей апаттар
Г) өнім сапасының төмендеуі
Д) Өнім ассортиментінің және номенклатурасының өзгеруі ( төмендеуі);
Е) аяқталмаған өнім көлемінің қалдығының өзгеруі (төмендеуі)
4. Жыл соңына деген өндірістік қуат немесе шығатын өндірістік қуат.
Пвых.
ПМвых =ПМвх+ПМвв –ПМвыб (13)
___
5. Орташа жылдық өндірістік қуат ПМ
___ ПМвв n ПМвыбm
ПМ = ПМвх + _______ - ________ (14)
12. 12
Мұндағы, n – өндірістік қуаттарды енгізу кезінен бастап жыл соңына
дейінгі айлар саны, m – қуаттардың шығу кезеңінен бастап жыл соңына
дейінгі айлар саны
6. Өндірілген өнім көлемі V.
7. Қолданылған өндірістік қуаттар коэффициенті kисп. пм
V
kисп. пм = ____________* (100%) (15)
ПМ
Ол салыстырмалы көрсеткіш ретінде де, пайыз ретінде де
анықталады.
Өндірістік қуаттарды пайдалану деңгейі сонымен қатар ауысым
коэффициенттің kсм және өндірістік қуаттарды жүктеу коэффициенттің
kзагр. ПМ сипаттайды.
8.Ауысым коэффициенті
m
kсм =_______ (16)
n
мұндағы, m- бір күн ішіндегі станок ауысымының істелінген жұмыс
санының көлемі; n – орнатылған станок саны.
Бұл көрсеткіш үзілістік жұмыс тәртібімен өндірістегі өндірістік
қуаттың пайдаланылу деңгейін сипаттайды.
Өндірістік қуат жүктемесінің коэффициенті:
V
Kисп.ПМ =____ (17)
П*Фвр
Кәсіпорынның өнім шығарудағы әлеуметтік мүмкіндіктері олардың
өндірістік қуаттарын тұлғалайды. Кәсіпорындардың қабілеттілігі және олардың
бөлімшелерінің өнімді ең көп мөлшерде дайындауды, олардың жарақтандырылуы
тікелей сапасына, жетілдіру және еңбек құралдарының іс әрекетке
қабілеттілігінен тұрады. Еңбек құралдары, ең алдымен, белсенді бөлігі еңбек
құралын кәсіпорынның өндірістік қуатын қалыптастырудың негізгі факторы деп
есептеуге болады. Алайда, бұдан өндіріс ққуатты еңбек құралдарының
өндірістік техникалық параметрлер негізінде кәсіпорынның осы уақыт
аралығындағы нақтылы жағдайын есепке алмай-ақ анықтауға болады деген
қорытындыға келісуге болмайды. Сонымен, өндірістік қуат экономикалық санаты
ретінде ең көп өнімді шығару мақсатында еңбек құралдарының активті түрлері
– машиналар және жабдықтардың ұйымдасқан жиынтықтарын пайдаланудағы
өндірістік қатынастарын қамтиды. Өндірістік жиынтығының пернесі ретінде
қаралатын болса.[6, бет 9-10]
Барлық жағдайлары бірдей кәсіпорындарда өндірістік қуатты
пайдалануды экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі жолдары мыналар:
- нақты жағдайлардағы ең жоғарғы экономикалық тиімділікті қамтамасыз
ететін машиналар, техникалар және жабдықтарды таңдап алу;
- қажетті құрал – жабдықтардың қолайлы құрамын табу.
Қазіргі кезде қандай да болмасын жұмыстарды өнімділігі жоғары
техниканың жаңа түрлерін қолданбайынша мыс бағдарламасын әрі сапалы, әрі өз
уақытысында орындалуын қамтамасыз еткен жөн.
Кәсіпорынның өндірістік қуаттарын пайдалануды ұйымдастыру және
қалыптастыру процестері күрделі және өндірістің өсу ауқымы және оның
тиімділігінің артуы резервтерді көбейту және қолданыстағы кәсіпорындардың
өндірістік қуаттарын пайдалануды жақсартуды іздестіру міндет қояды.
Сондықтан да қолданыстағы кәсіпорынның өндірістік қуатын және оны
пайдаланудың мөлшер деңгейін анықтауға негіз болатын факторлар шеңберін
анықтауды қажет етеді. Бұл шарттасқан екі фактор ықпал ететін бірыңғай
объекті- кәсіпорынның өндірістік қуаты (бөлімшелері). Бұлардың арасындағы
айырмашылық – факторлардың бір бөлігі өндірістік қуаттың өсу резервін, ал
екінші бөлігі - оны пайдалануды жақсарту резервін анықтайды. [7,бет 36-37]
Осы шарттасқан екі фактор тізімі:
Өндірістік қуаттың мөлшеріне, өсу резервіне ықпал ететін факторлар:
• Машиналар саны (жұмыс орны) және олардың техникалық деңгейі;
• Өндірістік алаңдарының мөлшері;
• Машиналар топтары арасындағы өткізу мүмкіндігінің үйлесімдік деңгейі;
• Үйлесімдік технология;
• Механикаландыру және автоматтандыру;
• Материалдардың сапалығы, бұйымдардың жетілдірудің конструкциясы
стандарттау және сәйкестендіру дәрежесін арттыру;
• Жұмысшылардың техникаларды игеру дәрежесі.
Өндірістік қуатты пайдалануға ықпал ететін факторлар:
• Өнімді қажетсіну;
• Кәсіпорынды материалдық – техникалық жабдықтау;
• Кәсіпорынның жұмысшылармен қамтамасыз етілуі;
• Жаңа қуаттарды кешенді түрде іске асыру;
• Энергетикалық ресурстармен қамтамасыз етілуі;
• Жабдықтар жиынтығының құрылымы;
• Жабдықтардың жөндеуде тұрғандағы нормативтен тыс бос тұруы;
• Жабдықтардың ауысымдық жұмысының артуы;
• Өндірістік қызмет етуджі ұйымдастыру;
• Өндірісті және жабдықтарды жүктемелеуді, жоспарлауды жетілдіру
дәрежесі;
• Еңбекті ұйымдастыру және ынталандыру;
• Қуаттарды ұйымдастыру;
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
салада да ұзақ уақыт бойы қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал-жабдықтар; машиналар және жабдықтар; өлшеу
және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар;
есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-
сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және
өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға шыққан күрделі
шығын; басқа да негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдардың есеп бірлігі болып
табылады.
Инвентарлық объект күрделі және жай болып келеді. Негізгі құралдардың
есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады. [8,бет
40-41]
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіш – қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған және қор ретінде тұрған болып бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп
тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс
істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға
байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда тұрғандар
болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде олардың запас
бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланатын жер, орман алқабы, су ресурстары жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынандай түрлерге бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар;
өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал-
жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар;
шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар;
жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.[9,бет 12-
13]
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
Жер – субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады.
Үйлер – халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсетуге, жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметтік құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады.
Ғимараттар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері.
Өткізгіш тетіктер (қондырғылар) – электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары. Электр желілері бойынша, мысалы, электр
станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу
қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан
трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алды.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер басқа мүліктік
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады.
Күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары.
Жұмыс машиналары мен жабдықтар – еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық.[10,бет 19-20]
Өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар - өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар.
Есептеу техникасы – процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар.
Басқадай машиналар мен жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа
құрал-жабдық.
Көлік құралдары – адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары. Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен
заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады.
Құрал-сайман – қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу
үшін машиналарға бекітілген заттар. Басқа мүліктік объектінің құрамына
кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады.
Өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады.
Шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар объект – мүліктік объекті
бола алады.
Жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал – ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал – мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер; буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады.
Көп жылдық өсімдіктер – қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері,
розаплантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын
өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере
бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады.[11,бет 58-59]
1.2 Экономикалық тиімділік және кәсіпорынның өндіріс тиімділігін
пайдаланудың негізгі көрсеткіштері
Нарық жағдайында экономикалық дамуды әрі қарай жалғастыруда.
Өндірістің тиімділігін арттырудың бағыттарын, олардың өсу факторлары мен
тиімділікті анықтаудың әдістерін анықтау маңызды міндет болып табылады.
Кәсіпорындардың өндірістік тиімділігін арттырудың маңызды бағыттарын дұрыс
айқындау үшін тиімділіктің негізгі көрсеткіштерін біліп алуымыз қажет.
Экономикалық тиімділіктің жалпылама критерийлеріне қоғамдық еңбектің
өнімділігі жатады. Қоғамдық еңбектің өнімділігі ұлттық табысты, материалдық
өндіріс саласында жұмыс жасайтын адамдардың орташа санына бөлу арқылы
табады. Сонымен қатар, экономикалық тиімділіктің аса маңызды көрсеткіштері
ретінде еңбек сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы және
қор сыйымдылығы алынады.
Өнімнің еңбек сыйымдылығы материалдық өндіріс саласында жұмсалған
еңбек санын, шығарылған өнімнің жалпы көлеміне бөлу арқылы анықталады:
Т
Есый = ____ (18)
Q
Мұндағы, Есый – еңбек сыйымдылығы, Т – еңбек саны, Q – шығарылған
өнімнің жалпы көлемі.
Қоғамдық еңбектің материал сыйымдылығы шикізат, материал, отын,
энергия және т.б. шығындарының көлемін шығарылған өнімнің жалпы көлеміне
бөлу арқылы анықтайды:
Ш (19)
Мсый =_____
Q
Мұндағы, Мсый – материал сыйымдылық деңгейі; Ш –шикізат, материал отын
және т.б. шығындар.
Капитал сыйымдылығы халық шаруашылығындағы капитал салымдарының
көлемін, шығарылған өнімнің жалпы көлемінің өсіміне бөлу арқылы анықталады:
К
Ксый =_____ (20)
ΔQ
Мұндағы, К сый - өнімнің капитал сыйымдылығы; К- капиталдық
салымдардың жалпы көлемі; ΔQ- шығарылған өнім көлемінің өсімі.
Өнімнің қор сыйымдылығы халық шаруашылығындағы негізгі
өндірістік қорлардың орташа құны, шығарылған өнімнің жалпы көлеміне бөлу
арқылы анықталады:
F
Ксый = _____ (21)
ΔQ
Мұндағы, Ксый - өнімнің қор сыйымдылығы; F – халық шаруашылығындағы
негізгі өндірістік қорлардың орташа құны; ΔQ- шығарылған өнімнің жалпы
көлемі.
Тиімділік – жалпы және салыстырмалы болып бөлінеді.
Жалпы тиімділік – шығындарды атқару және оны инвестициялардың әрбір
объектілері бойынша есептеуге болады.
Салыстырмалы тиімділік – белгілі бір өндірістік және шаруашылық
есептерде шешуде, 2 немесе бірнеше шешім нұсқаларының ішінен біреуін таңдап
алу да есептелінеді. Ол 1 нұсқаның басқа нұсқамен салыстырғандағы
экономикалық қолайлығын көрсетеді. [12,20-21]
Жалпы тиімділіктің көрсеткіштері мынадай категориялар бойынша
топталады:
Өндірістік іс әрекетінің тиімділігін көрсететін көрсеткіштер, кәсіпорынның
пайдалылығын және оның активтерді қолдану мүмкіншіліктерін өлшейді;
Өтімділік көрсеткіштері, кәсіпорындардың қысқа мерзімді міндеттемелерді
орындау мүмкіншіліктерін, айналым қорларын басқаруын сипаттайтын
көрсеткіштер;
Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштер, кәсіпорын активтерін қаржыландыруда
қолданылатын капиталдың құрылымын құру әдістеріне байланысты болған
тәуелділік деңгейін анықтайтын көрсеткіштер.
Өндірістік іс әрекеттің тиімділігінің көрсеткіштері. Бұл топ
көрсеткіштері ағымды негізгі өндірістік іс әрекеттің нәтижелері мен
тиімділігін сипаттайды. Бұлардың көмегімен кәсіпорынның іскерлік
белсенділігін бағалауға болады. Ол үшін қаралып отырған кәсіпорынның
іскерлік белсенділігін бағалауға болады. Ол үшін қаралып отырған
кәсіпорынның қызметтік іс әрекетін басқа да кәсіпорындармен салыстыру
қажет. Мұндағы сапалық критерийге кіретіндер: өнімді сату нарығының
кеңдігі; Экспортқа шығарылған өнімнің көлемі; кәсіпорын репутациясы және
т.б. Сандық бағалау 2 бағытта жүргізіледі:
• Негізгі көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалу деңгейі;
• Кәсіпорын ресурстарын қолданудың тиімділік деңгейі.
Шаруашылық іс әрекеттің тиімділігін көптеген абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштер арқылы бағалауға болады. Солардың ішіндегі
маңыздыларға – пайда көрсеткіші болып есептелінеді. Пайда көрсеткіші
негізгі критерийі және ақырғы мақсаты болып табылады.
Сату рентабельдігі (есеп беру кезіндегі пайда өнім өткізуден
алынған ақша түсімі * 100% ) . Бұл көрсеткіш өнімді шығаруға кеткен
шығындар мен осы өнімді сату бағасының арасындағы қарым- қатынастың
тиімділігін сипаттайды. Активтер рентабельділігі (есеп беру кезіндегі таза
пайда есеп беру кезеңінің соңындағы активтер * 100% ) Бұл көрсеткіш
кәсіпорынның барлық мүлігінің ( айналым және негізгі капиталының) қолдану
тиімділігін көрсетеді.[13,31-32]
Негізгі капиталдың рентабельділігі (есеп беру кезіндегі таза пайда
есеп беру кезеңінің соңындағы негізгі капитал минус амортизация *100% ),
кәсіпорынның негізгі қорларының қолдану тиімділігін көрсетеді.
Меншік капиталының рентабельділілігі (есеп беру кезіндегі таза пайда
есеп беру уақытының соңындағы меншік капиталы *100% ). Кәсіпорынның өзінің
қаржыландыру көздерінен инвестицияланған капиталдың қолдану тиімділігін
көрсетеді.
Тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіштері:
Активтердің айналымдылығы кәсіпорынның тауарлары бар активтердің негізінде
шығарылып, сатылу мүмкіншіліктерін сипаттайды;
Негізгі капиталдың айналымдылығы негізгі капиталға кіргізілген
қаражаттардың қолданылу тиімділігін көрсетеді.
Айналым қаражаттарының айналым коэффициенті айналым саны неғұрлым көбірек
болса, соғұрлым фирманың коммерциялық іс әрекеті жылдамырақ және ағымды
операцияларды жүргізуге қаражат мөлшері де аз кетеді.
Материалдық - өндірістік қорлардың айналым коэффициенті материалдық -
өндірістік қорларының жылдық, айналым санын көрсетеді.
Өтімділік көрсеткіштері:
Меншіктік айналым қаражаттарының көлемі немесе таза айналым капиталы.
Кәсіпорынның меншік капиталының, ағымды активтерді жабу көздері болып
табылатын бөлшегін сипаттайды.
Бұл көрсеткіш коммерциялық іс әрекеттермен, шұғылданатын кәсіпорындар үшін
аса маңызды болып келеді. Меншіктік айналым қаражаттарын көбейтудің ең
негізгі және тұрақты көзі – пайда.
Қолданылып жүрген немесе таза айналым капиталының оңтайлануы. Меншіктік
айналым қаражаттарының ақша түріндегі формасын, яғни абсолюттік өтімділігі
бар қаражаттарды сипаттайды. Бұл көрсеткіш 0 мен 1 аралығында өзгеріп
отырады.
Жабу коэффициенті. Активтердің өтімділік жалпы бағасын береді.
Кәсіпорынның ағымды активтерінің қанша теңгесі, ағымды міндеттемелерінің
бір теңгесіне келетінін көрсетеді.
Тез өтімділік коэффициенті. Бұл коэффициентті жабу коэффиценті сияқты
есептеледі, бірақ ағымды активтердің аз- маз бөлшектерімен есептелінеді.
Есептеуден - өндіріс қорлары алынып тасталады.
Абсолюттік өтімділік коэффициенті. Кәсіпорын өтімділігінің ең тұрақты
критерийі, қысқа мерзімді қарыз міндеттемелерінің қай бөлігі, қажет борлған
жағдайда, тез арада өтеле алатынын көрсетеді.
Қорларды жабудағы меншіктік айналым қаражаттарының үлесі қорлардың меншік
айналым қаражаттармен жабылатын бөлігін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының негізгі бір сипаттамасы – ұзақ
мерзімді жоспарлардағы оның іс әрекетінің тұрақтылығы. Ол кәсіпорынның
жалпы қаржылық құрылымымен және оның кредиторлар мен инвесторлардан
тәуелділік дәрежесіне байланысты. Қаржылық тұрақтылық ұзақ мерзімді
жоспарларда, меншіктік және қарызға алынған қаражаттардың ара қатынасымен
сипатталады. [14, бет 15-16]
Көрсеткіштері:
Меншік капиталын шоғырландыру коэффициенті. Кәсіпорын жұмысына қажетті
қаражаттардың жалпы көлеміндегі , кәсіпорын иелерінің үлесін көрсетеді. Бұл
коэффициент неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын сыртқы кредиторлардан неғұрлым
қаржылы тұрақты және тәуелсіз.
Қаржылық тәуелділік коэффициенті- меншік капиталын шоғырландыруға кері
коэффициент. Бұл көрсеткіштердің динамикада өсуі, кәсіпорынды
қаржыландырудағы қарыз қаражаттары үлесінің көбейгенін көрсетеді. Егер оның
маңызы бірге дейін төмендесе (немесе 100%), онда ол, кәсіпорын иелерінің өз
кәсіпорынын толық қаржыландырып отырғанын көрсетеді.
Меншік капиталының оңтайлылық коэффициенті. Меншіктік капиталдың қай
бөлігі, ағымдық іс әрекеттерді қаржыландыруға жұмсалатынын көрсетеді.
Ұзақ мерзімді салымдардың құрылымдық коэффициенті. Бұл коэффициент, негізгі
қаражаттар және басқа да айналымнан тыс активтердің қай бөлігі сыртқы
инвесторлар арқылы қаржыландырылғандығын көрсетеді, яғни кәсіпорын иелеріне
емес, сыртқы инвесторларға тиелісі.
Меншіктік және тартылған қаражаттардың ара қатынас коэффициенттері Бұл
коэффициент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының жалпы бағаламасын
көрсетеді. Оның 0.155-ке тең белгісі, кәсіпорынның 1 теңгесіне 15.5 тиын
қарыздық қаражаттар келетіндігін көрсетеді.
Кәсіпорынның іс әрекетінің неғұрлым үнемді бағытын таңдап алу
үшін, салыстырмалы тиімділік көрсеткіштерінің жүйесі қолданылады.
Салыстырмалы тиімділік көрсеткіштеріне – үлестік күрделі қаржы, өнімнің
өзіндік құны, күрделі қаржы қайтарымдылығы, табыс пен шығындардың ара
қатынастары жатады.
Үлестік күрделі қаржылар іске қосылатын өндірістік қуаттың бірлігіне
есептелген немесе дайын өнімнің өсіміне есептелген күрделі қаржылардың
көлемін сипаттайды. Инвестицияландыру нұсқалары бойынша алынған үлестік
күрделі қаржылар азайту критерийлары арқылы өзара салыстырылады. Бұл арада,
жаңа техника мен технологияны қолдану мүмкіншіліктері, өндірістік
объектілерді жобалау және конструкциялау кезінде, аса үнемді шешеімдерді
қолдану жолдары қарастырылады.
Өнімнің өзіндік құны - кәсіпорынның өнім өндіруге және жеткізуге
жұмсалған шығындарының ақшалай тұлғалануы. Нұсқаларды салыстырғанда, өнімді
тұтынушыларға тасымалдау шығындары кіргізілген толық өзіндік құнды
қолданған жөн. [15,бет 62]
Инвестициялық жобаларды салыстырып, олардың ішінен тиімділерін
таңдап алуда мынадай көрсеткіштерді пайдалану арқылы шешкен жөн:
1. таза табыс (интегралдық әсерлер);
2. табыстылық индексі (ТИ);
3. табыстылықтың ішкі нормасы (ТІН);
4. инвестициялардың қайтарым мерзімі (ИҚМ);
5. басқа да көрсеткіштер.
Инвестиция нұсқаларының тиімділігін бағалағанда, берілген
көрсеткіштерді салыстыру уақытының құнынан келтіру қажет, себебі, ақша
түсімдері мен шығындарының көлемі әр түрлі болып келеді, мысалы, ертерек
алынған табыстың құны, кейінірек алынған табыстың құнынан жоғарырақ болады.
[16,бет 9-10]
Шығындар мен нәтижелердің көлемін келтіру, оларды дисконттау
коэффициентіне (Kt) көбейту арқылы жүзеге асырылады. Тұрақты дисконт
нормасы Е бойынша:
Кt = 1 (1+E)t (22)
Мұндағы, t- нәтижені алған мерзім мен салыстыру мерзімінің
аралығындағы уақыт, жыл.
Дисконт нормасы Е – капиталдың табыстылық коэффициенті (табыс
көлемін күрделі қаржыға бөлу) . Бұл жағдайда, басқа инвесторлар өз
қаражаттарын басқа да осы тектес жобаларға салуға әзір.
Таза дисконтталған табыс – барлық есеп айырысу кезеңіндегі ағымды
әсерлердің жиынтығы ретінде анықталады, интегралдық нәтижелердің
интегралдық шығындардан асып түсуімен мына формула:
ТДТ = Ʃ (Нt-Шt) (1+Е) (23)
Мұндағы, Нt - есеп айырысудың t- уақытындағы нәтижелері; Шt – сол
уақыттағы шығындар; Е – есеп айрысудың уақыт кезеңі.
Инвестициялардың табыстылық индексі келтірілген әсер жиынтығын
инвестициялардың көлеміне бөлу арқылы анықталады:
ТИ = ТДК К
Мұндағы, К – инвестициялар көлемі;
Егер ТИ =1 немесе ТИ1, онда таңдап алынған нұсқа тиімді, ал
егер ТИ1 – тиімсіз деп есептелінеді.
Таза дисконтталған табысқа қарағанда, табыстылық индексі салыстырмалы
көрсеткіш болып табылады.
Сондықтан да ТДТ- лары шамамен бірдей жобалардың ішінен біреуін таңдап
алуда ол өте ыңғайлы және қолайлы.
Инвестициялар табыстылығының ішкі нормасы (ИТІН) – Е дисконтының,
келтірілген әсердің көлемі мен келтірілген күрделі қаржылардың көлемінің
тепе – теңдігінің көрсететін нормасы.
Есептелген табыстылық нормасының көлемі, инвестор талап ететін
капиталға берілетін табыс көлемімен салыстырылады. Егер ИТІН қажетті табыс
нормасымен тепе – тең болса, не болмаса одан көп болса, онда таңдап алынған
нұсқа тиімді деп есептелінеді.
Инвестициялардың қайтарым мерзімі (Ткай) – инвестициялық жобаны
атқаруды бастаған уақыттан ең аз мөлшердегі уақыт кезеңі, шектігінде
интегралдық экономикалық әсер (ТДТ) пайдалы болып есептелінеді, яғни
қайтарым мерзімі – инвестициялық жобаны іске асырудан бастап алғашқы
инвестициялық қаржылар мен басқа да инвестициялық жобаға кеткен шығындар,
олардың жиынтық нәтижелері арқылы жабыла бастаған уақыт аралығы. [17,бет 5-
6]
Салыстырмалы нұсқаларды сапа жағынан талдағанда, әлеуметтік тиімділік
факторларына көңіл аударылады.
Әлеуметтік тиімділік бойынша, инвестиция нұсқаларын таңдауда және
талдау процестерінде, жұмыс жағдайын жақсарту және жеңілдету, оның
қауіпсіздігін арттыру, кәсіпорын қызметкерлерінің мәдени – техникалық
деңгейін өсіру сияқты факторларға көңіл аударылады. Кейбір жағдайларда, осы
факторлар арқылы нұсқалар таңдау мүмкіншілігі туады.
Өндіріс тиімділігін әлеуметтік талдау жасаудың мақсат қолдаушылар үшін
жоспар нұсқаларының жарамдылығын анықтау.
Әлеуметтік тиімділікті талдау объектілері:
- жоба бойынша, тұрғындардың мәдени - әлеуметтік және демографиялық
сипаттамасын беру;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорынның өндірістік қуаты мен тиімділігінің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және өндірістік қуаты: мәні,
анықтайтың факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
2. Экономикалық тиімділік және кәсіпорынның өндіріс тиімділігін
пайдаланудың негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .19
3. Өндірістік қуатты есептеу әдістерінің жүзеге асуы және өндіріс
тиімділігін арттырудың негізгі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6
2 Веста ЖШС –ның экономикалық көрсеткіштерің
талдау ... ... ... ... ..30
2.1 Веста ЖШС қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Веста ЖШС экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Веста ЖШС қызметінің қаржылық нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ..44
3 Кәсіпорынның өндірістік қуатын қалпына келтіру және қолдану
тиімділігін жоғарлату
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
1. Кісіпорынның өндірістік қуатын қолдану арқылы оның тиімділігін
жоғарлату
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 49
2. Веста ЖШС өнімдерінің бәсекелестік сипаттамасы ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өндірістік қуат кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын жоспарлаудың
басты бағыты болып келеді. Ол өнім шығару бойынша цехтардың бір-біріне
қосылуларының потенциалды мүмкіндіктерін көрсетеді. Өндірістік қуат
мөлшерін анықтау өндіріс резервтерін бағалауда басты орын алады.
Қазіргі кезде өндірістің жабдықтары қандай түрде болса да, еңбек
процессі кезінде адамдармен пайдаланылады. Ал еңбек процессі қандайда нысан
түрінде жүргізіледі, яғни өндіріс қаражатын меншіктеу сипатымен анықталады.
Сонымен қатар өндірістік қатынастар белгілі нысан негізінде өндірістік
қаражат меншігі ретінде қалыптасады.
Еңбек қаражаттарын тұтынудың басты мақсаты ретінде материалдық
игіліктерді өндіру болып табылады. Ол кәсіпорынның және цехтардың,
участктердің қандайда бөліктерінің қалыптасуына және пайда болуына өзінің
үлесін қосуы, яғни еңбек қаражатының ұйымдастырылған жиынтығымен жүзеге
асырылады. Бұндай еңбек қаражаттарының қалыптасуы олардың өндірістік
қуатының бастапқы кезеңі болып табылады. Бірлік уақыт ішінде берілген еңбек
қаражаты арқылы әлеуетті түрде өндірілетін немесе шикізаттың максималды
саны әлеуетті түрде қайта өнделетін жалпы алғанда әрбір өндірістік
бірліктің қуаты өнімнің максималды санын анықтайды. Яғни – қуат сандық
сипаттама ретінде еңбек қаражатының экономикалық мазмұнын толығымен
бейнелей отырып, тұтынудың ұйымдастыру нысаны ретінде түсіндіріледі. Ол
өнімді өндіру процесін жүзеге асыру кезінде еңбек құралдарын пайдалану
мақсатында адамдардың қоғамдық қатынастарын ажыратады. Сонымен өндірістік
қуатты еңбек қаражаттары қарастырмайды, сәйкес келетін өндіріс бірліктері
қарастырады. Бұл мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік береді, өндірістік
қуат экономикалық категорияның түсінігі болып келеді және қоғамдық
өндірістің бөліктері ретінде өндірістік бірліктің әрбір мүмкіндігін және
экономикалық қатынастарды ажыратады.
Сонымен экономикалық категория ретінде өндірістік қуат еңбек
қаражаттарының ұйымдастырылған жиынтығының белсенді түрлері – машиналарды
және өнімді максималды мөлшерде өндіруге қамтамасыз ету үшін жабдықтарды
пайдалану мақсатында өндірістік қатынастарды ажыратады.
Кәсіпорынның (бөлімшелерінің) өндірістік қуаты – қолында бар
ұйымдастырылған жиынтық еңбек қаражаттары арқылы белгіленген мерзім ішінде
жұмыстың бір бірлік уақыты ішінде максималды өнім өндірудің потенциялды
мүмкіндігі болып табылады.
Ғылыми – техникалық прогрестің әсер етуінен техниканың дамуында
көптеген сапалы өзгерістер болуда. Олар техниканың қиындауында, оның
бірлік қуатының жоғарлауында өз көлеңкелерін табуда. Кәсіпорынның
жарақтануының тиімділігін жоғарлата алатын және тасқындық, үзіліссіздік
және икемділігі арқылы оның өндірістік процесін жылдамдатуға жаңа ірі
машина жүйелері дамуда және енгізілуде. Нәтижесінде қызмет ететін
кәсіпорындардың өндірістік қуатының өсімі және қалыптасудың сапалы жаңа
мүмкіндіктері пайда болады. Енді бұл процестерді тиімді басқару жолдары мен
осы байланыстың механизмінің мәнін ашу алға қойылады. Кәсіпорынның
өндірістік қуатында негізгі ықпалды жабдықтар тигізеді. Өйткені техникалық
жабдықталу кәсіпорынның жабдықталу кәсіпорынның өндірістік қуатын
жоғарлатады. [1,бет 15-16]
Сонымен өндірістік қуаттың ең маңызды жүйелерінің бірі машина жүйесі -
әртүрлі машиналарынан тұратын өндірістік процестің әртүрлі стадияларында
бір немесе бірнеше өнім түрлерін дайындау кезінде өзара іс – қимыл,
жиынтық механизм деп қарастыруға болады.
Кәсіпорынның машинамен жабдықталу жүйесі өндірістік процестің
шектерінде белгілі функцияларды орындайтын және өзінің спецификасына ие көп
жүйелік құрылымдардан тұрады. Сондықтан кәсіпорынның өндірістік қуатын
қалыптастыруға жабдықтық, машиналық жүйелер құрылымы әсер етеді. Сонымен
Веста ЖШС қызметіне талдау жасау кезінде мынандай негізгі кезеңдерге
тоқтала кетеміз. Кәсіпорынның цех қызметкерлеріне жіктелуі, ал цехтің
бөлімшелерге жіктелуі процесінде өндірістік қуаттың тиімділігі артады,
өйткені әрбір жұмыс күші әртүрлі дәрежеде даму барысында. Кәсіпорынның
өндірстік қуатты пайдаланудың экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
жолдары мыналар болып келеді. Олар қазіргі кездегі кәсіпорынның қызметтік
саласындағы көкейтестілік жағдай болып табылады және олар екі негізгі топқа
бөлінеді:
- нақты жағдайларда ең жоғары экономикалық тиімділікті қамтамасыз
ететін машиналар, жабдықтар мен техникаларды таңдап алу;
- қажетті құрал – жабдықтардың қолайлы құрамын табу.
Сонымен кәсіпорынның өндірістік қуаты, оларды пайдаланудың
тиімділігін арттыру бағыттары және жағдайының көкейтестілігі ол
өндірістік процестің, яғни жұмысшылардың техникалық қызметті толығымен
үйреніп, нарықтық ортадағы сұранысты игеріп,кәсіпорынның өз өнімін
тұтынушылар ортасында толығымен орналастыру.
Қазақстан Республикасының Президентінің өзінің еліне деген жолдауында
экономикалық өсім мемлекетіміздің даму мақсаты болып табылады деп айтылған.
Экономикалық өсім Бүгін, ертең, және 30 жылдар бойы ең маңызды приоритет
болып табылады. Экономиканың дамуы біздің еліміздің алға шығуына өте
маңызды болып келеді. Қазақстанның өндірілген өнімі басқа елдердің нарығына
шығу жолында. Осы өнімдер нарықтық қатынастарға байланысты бәсекелестік
ортадан өз тұтынушыларын тауып, басқа елдер нарығында Қазақстанның
экспорттық өндірісі деп орын табуын дамыту алғы шарт болып келеді.[2, бет
9-8]
Мәселенің мақсаты болып Веста ЖШС қаржылық нәтижелері, ресурстық
потенциялының көрсеткіштерін талдау болып табылады. Веста ЖШС өндірістік
бағдарламасы мен маркетингтік қызмет саласын зерттей отырып, оның ең
негізгі бөлігі өндірістік қуаттың қандай мөлшерде қанша өнім өндіре алатыны
зерттелді. Бұл көрсеткіштердің өзара байланысы мынадай болып келеді:
өндірістік қуат белгілі мерзім ішінде шығарылған өнім көлемі, ал өндірістік
бағдарлама кәсіпорынның өнім шығаруға мүмкіншілігі бойынша қарастырылады .
Веста ЖШС зерттей отырып оның кәсіпорындық бөлімшелерінде бос
тұрған участктердің себебінен келесі ұсыныстар мен шешілетін мақсаттар
талданады:
- Веста ЖШС өндіріс учатктері бойынша өндірістік қуатын
оңтайландыру, яғни бос тұрған участктердің өндіріс аясына қосу;
- Оның өндірілген өнімін біздің еліміздің түкпірлерінде ғана емес,
сонымен оны басқа елдерде де тұтынуға, яғни Қазақстанның экспорттық
өнімін кеңейту және дамыту жағдайлары қарастырылады;
- 2010-2012 жылдар аралығында жаңа бағыттарды, қызметтерді игеру;
- Ішкі нарықты отандық өніммен қамтамасыз ету.
Міндеттері:
- Кәсіпорынның өндірістік потенциялын тиімді қолдану;
- Ғылыми-зерттеу, тәжрибелік-конструкторлық жұмыстарды өткізу және
жаңа өнім өндіріп, нарыққа шығару;
- Прогрессивті әдістермен менеджмент, маркетинг және қаржылық есепті
игеру.
Өзектілігі: өндірістік қуатты күшейту, сапалы өнім өндіру, ел
экономикасын көтеру үшін қол салысу.
Дипломдық жұмысттың 1-бөлімінде кәсіпорынның өндірістік қуаты
мен тиімділігінің теориялық аспектілері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың 2-бөлімінде Веста ЖШС технико-экономикалық
көрсеткіштері талданады.
Дипломдық жұмыстың 3-бөлімінде кәсіпорынның өндірістік қуатын
қалпына келтіру және қолдану тиімділігін жоғарлату бағыттары ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың талдау бөлімінде Веста ЖШС зерттелу объектісі
болып табылады
1 Кәсіпорынның өндірістік қуаты мен тиімділігінің теориялық
аспектілері
1.1 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және өндірістік қуаты: мәні,
анықтайтың факторлары
Өндірістік бағдарлама (өнімді өндірудің жоспары) бұл кәсіпорындағы
ең маңызды шарты болып келеді. Ол кәсіпорынның өнім шығаруға
мүмкіншілігі бойынша қарастырылады, яғни оның өндірістік қуаты және
кәсіпорынның өніміне нарықтық сұраныстың болуы. Өндірістің қуатының есебі
кәсіпорынның техникалық қызметтерімен жүзеге асырылады (өндірістік немесе
техникалық және бөлімшелерінің құрылымдарымен), ал нарықта өнімге деген
сұраныстың талғамы бар екенін маркетинг бөлімі анықтайды.
Кәсіпорынның техникалық қызметінің жүзеге асырылуы:
- қызмет атқаратын өндірістік қуаттың есебі;
- өндірістік қуаттың балансын қарастыру;
- қуаттың қалыптылығын бағалау;
- енгізу және өндірістік қуатты пайдалану деңгейін есептеу;
- өндірістік қуаттың нормативтерін пайдалануды есептеу және оларды
пайдалану тиімділігін арттыру бойынша іс-шаралар атқару;
- өз ісін қазіргі уақытта атқарып жүрген және жаңа өндірістік қуаттың
пайда болуы бойынша іс шаралар атқару;
- жоспарлы уақытта пайдаланылып жүрген қуаттардың деңгейін және
өлшемін есептеу.
Кәсіпорынның маркетингтік бөлігі келесі комплекстік іс-шараларын
жүргізеді:
- кәсіпорынның өнімін тұтынатын негізгі тұтынушыларды көрсетеді;
- кәсіпорынның өнімінің тұтыну көлемін бағалайды;
- өнімнің ұқсас түрін шығаратын бәсекелес – кәсіпорынның қызметімен
танысады;
- шығарылған өнімнің сапасы және бәсекеге қабілеттілігін қарастырады;
- кәсіпорынның өніміне сәйкес келетін перспективалардың дамуын
бағалайды;
- өнімнің сатылу каналдарының және формаларының пайдаланылуын
талдайды;
- кәсіпорынның пайдаланылатын баға қалыптастыру стратегиясын
бағалайды;
- нарықтың тиімді сегменттерін таңдайды;
- өнімнің нарыққа жылжу стратегиясын қалыптастырады.
Қуаттылық – бұл белгілі кезеңдегі жүйенің максималды мүмкіндігі.
Өндірістік қуаттылық өндірістің шығару мөлшерін күнтізбелік кезеңде (апта,
ай немесе жыл) анықтайды.
Өндірістік бағдарламаның қалыптасу тізімі:
1. Кәсіпорын өніміне деген нарықтағы сұранысты анықтау.
2. Кәсіпорындағы іс атқаратын өндірістік қуаттың өлшемін есептеу.
3. Натуралды түсініктегі өнімді жеткізу жоспары қалыптасады.
4. Күнтізбе арқылы әрбір өнім түрі бойынша өндірістің жоспары.
5. Өндірістік бағдарламаның құндық өлшемдері есептеледі, жоспарланған
көлемі анықталады.
6. Өнімді тұтынушыларға жүктеу тізімі құрастырылады.
Өндірістік бағдарлама барлық номенклатура және шығарылатын өнім
ассортименті бойынша қалыптастырылады. Өнім номенклатурасы кәсіпорыннан
шығарылатын өнім түрінің тізімін көрсетеді. Өнім ассортименті типтері,
сұрыптары, өлшемдері бойынша олардың әртүрлігін сипаттайды. Құндық
түсінікте өндіріс жоспарында жалпы, тауарлы және өткізілген өнім көлемі
анықталады.
Жалпы өнім – зауыт ішіндегі айналым есебінсіз кәсіпорында өндірілетін
өнімнің жалпы өлшемін сипаттайды (яғни бір кәсіпорынның басқа цехтарымен
шығарылған және басқа цехтарымен тұтынылған өнім)
Тауарлы өнім - өткізу үшін арнайы кәсіпорынмен өндірілген бөлігін
көрсетеді.
Өткізілген өнім – тұтынушылармен алынған өнім құнымен көрсетіледі.
Өндірістік бағдарлама көбінесе кәсіпорынның өндірістік қуаттарының
пайдаланылған деңгейлерінің және өлшемдерінің есебімен анықталады.
Негізінен біздің түсінігіміз бойынша өндірістік қуат дегенде қандайда
белгілі кезең ішінде өнім шығаруға деген еңбек құралдарының мүмкіндігі.
Соңғы жылдары бұл түсінікке кең мағынада анықтама берілген: өндірістік қуат
– бұл қандайда белгілі уақыт ішінде кәсіпорынның немесе оның негізгі
қорларының өнімді өндіріп, шығаруға мүмкіндігі. Екінші жолы - өнім шығару
бойынша мүмкіндіктер тек қана жабдықтың өндіру қабілеттіктерімен ғана
анықталмайды, сонымен қатар шикізат пен материалдардың, кадрлардың
квалификациясы тағыда өндірістің басқа да факторларымен немесе тұтастай
кәсіпорынның басқа мүмкіншіліктерімен анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаттары – ол кәсіпорынның немесе негізгі
өндіріс факторының белгілі бір уақыт мерзімінде өнімді шығара алу
мүмкіндігі болып табылады.
Өндірістік қуаттарға түрлі факторлар әсер етеді:
1. Техникалық – жабдықтардың бар болуын және олардың өнімділігін
білдіреді.
2. Ұйымдастырушылық - өндірісті ұйымдастырудың деңгейімен
жабдықтардың жұмыс істеу режимін білдіреді.
3. Экономикалық - өндірістік қуаттарды қолдану кезінде жұмысшылардың
белгілі бір деңгейге жетуге ынталандыратын түрлі жүйелерді
білдіреді.
4. Әлеуметтік – жұмысшылардың біліктілік деңгейімен олардың қызмет ету
жағдайларын білдіреді.
Өндірістік қуат мөлшеріне барлық техникалық факторлар және
жабдықтардың жұмыс істеу мерзімімен байланысты ұйымдастырылған факторлардың
бөлігі әсер етеді.
Өндірістік қуаттардың пайдаланылу дәрежесіне қалған факторлар әсер
етеді (олар: экономикалық, әлеуметтік)
Шетелде өндірістік қуаттың шамасын анықтау үшін келесі негізгі әдістер
пайдаланылады:
1. Элетрлі қозғалтқыштар қуаты бойынша өндірістік қуатты есептеу
әдісі, олар негізгі технологиялық жабдықтарды қозғалысқа келтіреді.
Осыған байланысты өндірістік қуат келесі әдіс бойынша анықталады:
ПМ элку =ТК элку * К уак * Кауд (1)
мұнда, ТК элку - электр қозғалтқыштардың техникалық қуаты, олар
негізгі
технологиялық жабдықтарды қозғалысқа
келтіреді
К уак - жабдық жұмысының қор уақыты
Кауд - өнімді өндіру көлеміне, технологиялық қажеттерге
тұтынылған, электрожарық көлемін аудару үшін
пайдаланылған коэффициент
Бұл жағдайда өнімді өндіруге тұтынылған және өндірістік қуат
шамасына жұмсалған энергия көлемінің арасындағы тура тәуелділік
қолданылады. Бірақ та мұндай тәуелділік әрқашан байқала бермейді. Мысалы,
ескірген энергия жұмсайтын жабдық пайдаланады, онда энергияны үнемді
пайдалануға шығарған жабдыққа қарағанда бұл энергия жұмсайтын жабдықтың
энергияны тұтынуы жоғары болады, осыған қарамастан өнім сондай көлемде
немесе одан аз көлемде шығарылады. [3,бет 28-29]
2. Эксперименттік бағалау әдісі. Өндірістік қуат шамасын есептеу үшін
көрсеткіштердің жетіспеуіне байланысты қолданылады. Бұл жағдайда
сарапшылар тобы бар ақпараттар, олардың білімдері мен
тәжірибелерінің көмегімен өндірістік қуаттар шамасына қорытынды
жасалады. Бұл әдіс келесі жағдайларда пайдаланылады:
- Біздің елімізде және шет елде де ұқсастығы жоқ жаңа өндірістерді
жобалау;
- Ұзақ мерзімге арналған қызмет ететін өндірісті жобалау кезінде (бес
жылдан жоғары);
- Әр түрлі әдістермен есептелген, өндірістік қуаттың шамасын
халықаралық салыстыру кезінде;
3. Басты жабдық әдісі. Бұл әдіс біздің елімізде де көп тараған.
Негізінен өндірістің маңызды кезеңдерінде орнатылған негізгі технологиялық
жабдықтар және жоғары құнға ие жабдықтар немесе еңбек сыйымдылығы көп
операцияларды іске асыратын жабдықтар. Оны пайдалану кезінде 2 жағдайда
орындау қажет:
1) Өндірістің маңызды кезеңдерінде орнатылған негізгі технологиялық
жабдықтар және жоғары құнға ие жабдықтар немесе еңбек сыйымдылығы көп
операцияларды іске асыыратын жабдықтар.
2) Есептеулер төменнен жоғарыға жүзеге асырылады, яғни біріншіден
жетекші жабдықтың бірлік өндірістік қуаты, содан кейін маңайлары, цехтары
және барлық кәсіпорын деңгейі анықталады.
Басты жабдықтың өндірістік қуаты мына формула арқылы есептеледі:
ПМед = П*Фвр
(2)
мұнда, П – жабдықтың бір бірлігінің өнімділігі;
Фвр – жабдықтың бір бірлігінің жұмыс істеу уақыты.
Участоктың өндірістік қуаты ПМуч мына формула арқылы
есептеледі:
ПМуч = n*П*Фвр (3)
мұнда, n – участокте белгіленген басты жабдықтың бірлік саны.
Егер цехта өнімнің 1 ғана түрі өндірілсе, онда цехтің өндірістік
қуаты ПМц осы участоктың өндірістік қуатына тең, яғни осы өнім түрін
өндіру бойынша негізгі операциялар орындалады ПМуч. осн. :
ПМц = ПМуч. осн (4)
Егер цехта бірнеше өнім түрлері өндірілетін болса, онда осы
жерде шығарылатын әр түрлі өнім түрлерінің өндірістік қуатының соммасы
ретінде есептеледі:
n
(5)
ПМц= ƩПМ уч,i
i=1
мұнда ПМц,i і-дік участігінің өндірістік қуаты.
n –дербес өнім түрлерін шығаратын участок саны.
Егер кәсіпорында өнімнің бір түрі өндірілсе, онда кәсіпорынның
өндірістік қуаты ПМпр белгілі өнімді шығару бойынша негізгі операциялар
жүретін цехтың қуатымен тең болып келеді ПМц.осн :
ПМпр = ПМц,осн (6)
Егер кәсіпорында өнімнің бірнеше түрі өндірілсе, онда
кәсіпорынның өндірістік қуаты өнімнің әр түрлі түрлері өндірілетін цех
қуатының соммасына тең болады:
n (7)
ПМц= ƩПМ ц,і
i=1
і –дік цехтың өндірістік қуаты; n дербес өнім түрлерін
шығаратын цехтар саны.
Участоктың өндірістік қуатты есептейтін формулалар арқылы
өндірістік қуаттың мөлшерін анықтайтын элементтер құрамы белгілі: басты
жабдықтың бірлік саны, 1 бірлік жабдықтың өнімділігі және жұмыс істеу
уақыты. [4, бет 16-17]
Өндірістік қуаттың есебіне кәсіпорында орнатылған барлық басты
жабдықтар жатады.
Жабдықтың жұмыс істеуінің келесі қорлары ажыратылады:
– күнтізбелі
– режимді
– нормативті (тиімді)
Күнтізбелі жұмыс қоры жабдықтың max мүмкін жұмыс істеу
уақытымен анықталады.
Ф календарь = К*С (8)
мұндағы, К– жыл ішіндегі күндер саны. С – тәуліктегі сағаттар саны.
Жабдықтың режимді қоры кәсіпорынның жұмыс істеу режимінен
анықталады:
Фрежим = (К–В–П) *a*t (9)
Мұндағы, В,П – жыл ішіндегі мейрамдар мен демалыс күндер саны, a –
тәулік бойындағы ауысым саны, t – 1 ауысымның ұзақтығы.
Жабдықтың жұмыс істеу нормативті уақыт қоры. Өндірістік
технологиялық регламент талаптарына сай жоспарлы алдын алушылық жөндеумен
қарастырған жабдықтардың жоспардан бос қалуларын есептегендегі уақыт:
Фнорм = Фрежим – Пт – Пппр (10)
Мұндағы, Пт – өндірістің технологиялық жөндеуімен қарастырылған
жабдық, Пппр – жоспарлы алдын алушылық жөндеулер сандарынан болатын
жоспарлы бос тұрулар.
Өндірістік қуаттардың есебіне жабдықтардың нормативті жұмыс
істеу уақыты алынады.
Жабдықтың бір бірлігінің өнімділігі қолданылған жабдықтың түрі
және өндірістің сапалық ерекшеліктерінің тәуелділігіне байланысты бөлек
кәсіпорындарда әр түрлі анықталады. Сондықтан жабдықтың өнімділігін
есептейтін салалық ерекшеліктерді ескере отырып, басты жабдықтың
әдістерінен өндірістік қуатты анықтаудың әр түрлі тәсілдерін көрсетеді.
Сонымен машина жасаудың бөлек өндірісінде өндірістік қуаттың мөлшері
келесідей анықталады:
nФвр
ПМмстр = _____ (11)
Те
Мұндағы, ПМмстр – машина жасайтын кәсіпорынның өндірістік қуаты; n
– басты жабдықтың бірлік саны; Те – шығарылатын өнімнің еңбек сыйымдылығы.
Агрегаттық өндірісте (химиялық кәсіпорын, металлургиялық және
басқа салаларда) өндірістік қуат мөлшері келесі формула бойынша анықталады.
nФвр
ПМагр = _____ *b*kвых
(12)
Дп.ц
Мұндағы, ПМагр – агрегаттық өндіріс типіне жататын кәсіпорынның
өндірістік қуаты;
Дп.ц – өндірістік цикл ұзақтылығы, яғни партиясының өндірісінің
басынан соңына дейінгі уақыт;
b – агрегаттың (аппараттың) пайдалы көлемі немесе агрегаттың пайдалы
көлемінің бір бірлігіне жүктелген шикізат көлемі;
kвых – агрегаттың (аппараттың) пайдалы көлемі немесе агрегаттың
пайдалы көлемінің бір бірлігіне жүктелген шикізат көлемінен дайын өнімнің
шығу коэффициенті.
Өндірістік қуат түрінің классификациясын негізгі 5 белгісі
бойынша қарастыруға болады. [5,бет 2-3]
Кесте 1
Өндірістік қуат түрінің класификациясы
Белгісі Белгі түсінігі өндірістік қуат
1. Қуатты есептеу Сағат Сағаттық
жүргізілетін уақыт Ауысым Ауысымдық
Тәулік Тәуліктік
Он күндік Онкүндік
Ай Айлық
Тоқсан Тоқсандық
Жыл Жылдық
1-5 жыл Келешекке арналған
5 жылдан астам Болжамдық
2. Қуатты есептеуді Жетекші бірлік жабдығы Жетекші жабдық бірлігі
жүргізетін объект Участок Участок
үлгісі Цех Цех
Кәсіпорын Кәсіпорынның
Сала Саланың
Ұлттық экономика Ұлттық экономиканың
3. Объектінің жай – Қолданыстағы объект Қолданыстағы объектісінің
күйі Қайта құру объектісі Қайта құру объектісінің
Жобалау объектісі Жобалау объектісінің
4. Есептеу кезеңінің Есептеу кезеңінің басы Кіру
этапы Есептеу кезеңінің соңы Шығу
Орташа жылдық Орташа жылдық
5.Өнімнің Жоспарлы Жоспарлы
ассортименті және Фактілік Фактілік
номенклатурасы Оптималдық Оптималдық
Есептік кезең бойынша өндірістік қуаттың классификасы ең маңызды
болып келеді. Өйткені ол өндірістік қуаттың балансын әзірлеуге рұқсат
етеді. Өндірістік қуат балансы – күрделі құрылыс және өндірісті дамыту
жоспарын, өнімді өндіру жоспарын дәлелдену үшін әзірленеді. Құрылым бойынша
өндірістік қуат балансы келесі формаларда болады.
1. Жыл басына деген өндірістік қуат немесе кіріс өндірістік қуат ПМвх .
Оның мөлшерін өндірістік қуат мөлшерін анықтағандай анықтайды, яғни
бұрынғы жыл соңына және алдыңғы жыл қуат балансынан есепке алынады.
2. Өндірістік қуатты енгізу ПМвв
А) жаңа өндірістік қуат балансына сатып алулар мен қойылулар;
Б) өндірісті қайта құру, техникалық қайта жарақтану.
В) жаңа құрылысты және өндірісті кеңейту.
Г) өнім сапасын жоғарылату.
Д) өнімнің ассортиментін және номенклатурасын өзгерту (көбейту)
Е) аяқталмаған өнім көлемінің қалдығын өзгерту (көбейту).
3. Өндірістік қуаттардың шығуы ПМвыб
А) табиғи және моральдық тозу
Б) басқа кәсіпорынның балансына аударулар және өткізулер.
В) дүлей апаттар
Г) өнім сапасының төмендеуі
Д) Өнім ассортиментінің және номенклатурасының өзгеруі ( төмендеуі);
Е) аяқталмаған өнім көлемінің қалдығының өзгеруі (төмендеуі)
4. Жыл соңына деген өндірістік қуат немесе шығатын өндірістік қуат.
Пвых.
ПМвых =ПМвх+ПМвв –ПМвыб (13)
___
5. Орташа жылдық өндірістік қуат ПМ
___ ПМвв n ПМвыбm
ПМ = ПМвх + _______ - ________ (14)
12. 12
Мұндағы, n – өндірістік қуаттарды енгізу кезінен бастап жыл соңына
дейінгі айлар саны, m – қуаттардың шығу кезеңінен бастап жыл соңына
дейінгі айлар саны
6. Өндірілген өнім көлемі V.
7. Қолданылған өндірістік қуаттар коэффициенті kисп. пм
V
kисп. пм = ____________* (100%) (15)
ПМ
Ол салыстырмалы көрсеткіш ретінде де, пайыз ретінде де
анықталады.
Өндірістік қуаттарды пайдалану деңгейі сонымен қатар ауысым
коэффициенттің kсм және өндірістік қуаттарды жүктеу коэффициенттің
kзагр. ПМ сипаттайды.
8.Ауысым коэффициенті
m
kсм =_______ (16)
n
мұндағы, m- бір күн ішіндегі станок ауысымының істелінген жұмыс
санының көлемі; n – орнатылған станок саны.
Бұл көрсеткіш үзілістік жұмыс тәртібімен өндірістегі өндірістік
қуаттың пайдаланылу деңгейін сипаттайды.
Өндірістік қуат жүктемесінің коэффициенті:
V
Kисп.ПМ =____ (17)
П*Фвр
Кәсіпорынның өнім шығарудағы әлеуметтік мүмкіндіктері олардың
өндірістік қуаттарын тұлғалайды. Кәсіпорындардың қабілеттілігі және олардың
бөлімшелерінің өнімді ең көп мөлшерде дайындауды, олардың жарақтандырылуы
тікелей сапасына, жетілдіру және еңбек құралдарының іс әрекетке
қабілеттілігінен тұрады. Еңбек құралдары, ең алдымен, белсенді бөлігі еңбек
құралын кәсіпорынның өндірістік қуатын қалыптастырудың негізгі факторы деп
есептеуге болады. Алайда, бұдан өндіріс ққуатты еңбек құралдарының
өндірістік техникалық параметрлер негізінде кәсіпорынның осы уақыт
аралығындағы нақтылы жағдайын есепке алмай-ақ анықтауға болады деген
қорытындыға келісуге болмайды. Сонымен, өндірістік қуат экономикалық санаты
ретінде ең көп өнімді шығару мақсатында еңбек құралдарының активті түрлері
– машиналар және жабдықтардың ұйымдасқан жиынтықтарын пайдаланудағы
өндірістік қатынастарын қамтиды. Өндірістік жиынтығының пернесі ретінде
қаралатын болса.[6, бет 9-10]
Барлық жағдайлары бірдей кәсіпорындарда өндірістік қуатты
пайдалануды экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі жолдары мыналар:
- нақты жағдайлардағы ең жоғарғы экономикалық тиімділікті қамтамасыз
ететін машиналар, техникалар және жабдықтарды таңдап алу;
- қажетті құрал – жабдықтардың қолайлы құрамын табу.
Қазіргі кезде қандай да болмасын жұмыстарды өнімділігі жоғары
техниканың жаңа түрлерін қолданбайынша мыс бағдарламасын әрі сапалы, әрі өз
уақытысында орындалуын қамтамасыз еткен жөн.
Кәсіпорынның өндірістік қуаттарын пайдалануды ұйымдастыру және
қалыптастыру процестері күрделі және өндірістің өсу ауқымы және оның
тиімділігінің артуы резервтерді көбейту және қолданыстағы кәсіпорындардың
өндірістік қуаттарын пайдалануды жақсартуды іздестіру міндет қояды.
Сондықтан да қолданыстағы кәсіпорынның өндірістік қуатын және оны
пайдаланудың мөлшер деңгейін анықтауға негіз болатын факторлар шеңберін
анықтауды қажет етеді. Бұл шарттасқан екі фактор ықпал ететін бірыңғай
объекті- кәсіпорынның өндірістік қуаты (бөлімшелері). Бұлардың арасындағы
айырмашылық – факторлардың бір бөлігі өндірістік қуаттың өсу резервін, ал
екінші бөлігі - оны пайдалануды жақсарту резервін анықтайды. [7,бет 36-37]
Осы шарттасқан екі фактор тізімі:
Өндірістік қуаттың мөлшеріне, өсу резервіне ықпал ететін факторлар:
• Машиналар саны (жұмыс орны) және олардың техникалық деңгейі;
• Өндірістік алаңдарының мөлшері;
• Машиналар топтары арасындағы өткізу мүмкіндігінің үйлесімдік деңгейі;
• Үйлесімдік технология;
• Механикаландыру және автоматтандыру;
• Материалдардың сапалығы, бұйымдардың жетілдірудің конструкциясы
стандарттау және сәйкестендіру дәрежесін арттыру;
• Жұмысшылардың техникаларды игеру дәрежесі.
Өндірістік қуатты пайдалануға ықпал ететін факторлар:
• Өнімді қажетсіну;
• Кәсіпорынды материалдық – техникалық жабдықтау;
• Кәсіпорынның жұмысшылармен қамтамасыз етілуі;
• Жаңа қуаттарды кешенді түрде іске асыру;
• Энергетикалық ресурстармен қамтамасыз етілуі;
• Жабдықтар жиынтығының құрылымы;
• Жабдықтардың жөндеуде тұрғандағы нормативтен тыс бос тұруы;
• Жабдықтардың ауысымдық жұмысының артуы;
• Өндірістік қызмет етуджі ұйымдастыру;
• Өндірісті және жабдықтарды жүктемелеуді, жоспарлауды жетілдіру
дәрежесі;
• Еңбекті ұйымдастыру және ынталандыру;
• Қуаттарды ұйымдастыру;
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
салада да ұзақ уақыт бойы қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және құрал-жабдықтар; машиналар және жабдықтар; өлшеу
және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар;
есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-
сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және
өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға шыққан күрделі
шығын; басқа да негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдардың есеп бірлігі болып
табылады.
Инвентарлық объект күрделі және жай болып келеді. Негізгі құралдардың
есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады. [8,бет
40-41]
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіш – қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған және қор ретінде тұрған болып бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп
тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс
істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға
байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда тұрғандар
болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде олардың запас
бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланатын жер, орман алқабы, су ресурстары жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынандай түрлерге бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар;
өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал-
жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар;
шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар;
жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.[9,бет 12-
13]
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
Жер – субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады.
Үйлер – халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсетуге, жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметтік құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады.
Ғимараттар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері.
Өткізгіш тетіктер (қондырғылар) – электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары. Электр желілері бойынша, мысалы, электр
станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу
қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан
трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алды.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер басқа мүліктік
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады.
Күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары.
Жұмыс машиналары мен жабдықтар – еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық.[10,бет 19-20]
Өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар - өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар.
Есептеу техникасы – процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар.
Басқадай машиналар мен жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа
құрал-жабдық.
Көлік құралдары – адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары. Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен
заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады.
Құрал-сайман – қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу
үшін машиналарға бекітілген заттар. Басқа мүліктік объектінің құрамына
кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады.
Өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады.
Шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар объект – мүліктік объекті
бола алады.
Жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал – ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал – мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер; буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады.
Көп жылдық өсімдіктер – қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері,
розаплантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын
өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере
бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады.[11,бет 58-59]
1.2 Экономикалық тиімділік және кәсіпорынның өндіріс тиімділігін
пайдаланудың негізгі көрсеткіштері
Нарық жағдайында экономикалық дамуды әрі қарай жалғастыруда.
Өндірістің тиімділігін арттырудың бағыттарын, олардың өсу факторлары мен
тиімділікті анықтаудың әдістерін анықтау маңызды міндет болып табылады.
Кәсіпорындардың өндірістік тиімділігін арттырудың маңызды бағыттарын дұрыс
айқындау үшін тиімділіктің негізгі көрсеткіштерін біліп алуымыз қажет.
Экономикалық тиімділіктің жалпылама критерийлеріне қоғамдық еңбектің
өнімділігі жатады. Қоғамдық еңбектің өнімділігі ұлттық табысты, материалдық
өндіріс саласында жұмыс жасайтын адамдардың орташа санына бөлу арқылы
табады. Сонымен қатар, экономикалық тиімділіктің аса маңызды көрсеткіштері
ретінде еңбек сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы және
қор сыйымдылығы алынады.
Өнімнің еңбек сыйымдылығы материалдық өндіріс саласында жұмсалған
еңбек санын, шығарылған өнімнің жалпы көлеміне бөлу арқылы анықталады:
Т
Есый = ____ (18)
Q
Мұндағы, Есый – еңбек сыйымдылығы, Т – еңбек саны, Q – шығарылған
өнімнің жалпы көлемі.
Қоғамдық еңбектің материал сыйымдылығы шикізат, материал, отын,
энергия және т.б. шығындарының көлемін шығарылған өнімнің жалпы көлеміне
бөлу арқылы анықтайды:
Ш (19)
Мсый =_____
Q
Мұндағы, Мсый – материал сыйымдылық деңгейі; Ш –шикізат, материал отын
және т.б. шығындар.
Капитал сыйымдылығы халық шаруашылығындағы капитал салымдарының
көлемін, шығарылған өнімнің жалпы көлемінің өсіміне бөлу арқылы анықталады:
К
Ксый =_____ (20)
ΔQ
Мұндағы, К сый - өнімнің капитал сыйымдылығы; К- капиталдық
салымдардың жалпы көлемі; ΔQ- шығарылған өнім көлемінің өсімі.
Өнімнің қор сыйымдылығы халық шаруашылығындағы негізгі
өндірістік қорлардың орташа құны, шығарылған өнімнің жалпы көлеміне бөлу
арқылы анықталады:
F
Ксый = _____ (21)
ΔQ
Мұндағы, Ксый - өнімнің қор сыйымдылығы; F – халық шаруашылығындағы
негізгі өндірістік қорлардың орташа құны; ΔQ- шығарылған өнімнің жалпы
көлемі.
Тиімділік – жалпы және салыстырмалы болып бөлінеді.
Жалпы тиімділік – шығындарды атқару және оны инвестициялардың әрбір
объектілері бойынша есептеуге болады.
Салыстырмалы тиімділік – белгілі бір өндірістік және шаруашылық
есептерде шешуде, 2 немесе бірнеше шешім нұсқаларының ішінен біреуін таңдап
алу да есептелінеді. Ол 1 нұсқаның басқа нұсқамен салыстырғандағы
экономикалық қолайлығын көрсетеді. [12,20-21]
Жалпы тиімділіктің көрсеткіштері мынадай категориялар бойынша
топталады:
Өндірістік іс әрекетінің тиімділігін көрсететін көрсеткіштер, кәсіпорынның
пайдалылығын және оның активтерді қолдану мүмкіншіліктерін өлшейді;
Өтімділік көрсеткіштері, кәсіпорындардың қысқа мерзімді міндеттемелерді
орындау мүмкіншіліктерін, айналым қорларын басқаруын сипаттайтын
көрсеткіштер;
Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштер, кәсіпорын активтерін қаржыландыруда
қолданылатын капиталдың құрылымын құру әдістеріне байланысты болған
тәуелділік деңгейін анықтайтын көрсеткіштер.
Өндірістік іс әрекеттің тиімділігінің көрсеткіштері. Бұл топ
көрсеткіштері ағымды негізгі өндірістік іс әрекеттің нәтижелері мен
тиімділігін сипаттайды. Бұлардың көмегімен кәсіпорынның іскерлік
белсенділігін бағалауға болады. Ол үшін қаралып отырған кәсіпорынның
іскерлік белсенділігін бағалауға болады. Ол үшін қаралып отырған
кәсіпорынның қызметтік іс әрекетін басқа да кәсіпорындармен салыстыру
қажет. Мұндағы сапалық критерийге кіретіндер: өнімді сату нарығының
кеңдігі; Экспортқа шығарылған өнімнің көлемі; кәсіпорын репутациясы және
т.б. Сандық бағалау 2 бағытта жүргізіледі:
• Негізгі көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалу деңгейі;
• Кәсіпорын ресурстарын қолданудың тиімділік деңгейі.
Шаруашылық іс әрекеттің тиімділігін көптеген абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштер арқылы бағалауға болады. Солардың ішіндегі
маңыздыларға – пайда көрсеткіші болып есептелінеді. Пайда көрсеткіші
негізгі критерийі және ақырғы мақсаты болып табылады.
Сату рентабельдігі (есеп беру кезіндегі пайда өнім өткізуден
алынған ақша түсімі * 100% ) . Бұл көрсеткіш өнімді шығаруға кеткен
шығындар мен осы өнімді сату бағасының арасындағы қарым- қатынастың
тиімділігін сипаттайды. Активтер рентабельділігі (есеп беру кезіндегі таза
пайда есеп беру кезеңінің соңындағы активтер * 100% ) Бұл көрсеткіш
кәсіпорынның барлық мүлігінің ( айналым және негізгі капиталының) қолдану
тиімділігін көрсетеді.[13,31-32]
Негізгі капиталдың рентабельділігі (есеп беру кезіндегі таза пайда
есеп беру кезеңінің соңындағы негізгі капитал минус амортизация *100% ),
кәсіпорынның негізгі қорларының қолдану тиімділігін көрсетеді.
Меншік капиталының рентабельділілігі (есеп беру кезіндегі таза пайда
есеп беру уақытының соңындағы меншік капиталы *100% ). Кәсіпорынның өзінің
қаржыландыру көздерінен инвестицияланған капиталдың қолдану тиімділігін
көрсетеді.
Тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіштері:
Активтердің айналымдылығы кәсіпорынның тауарлары бар активтердің негізінде
шығарылып, сатылу мүмкіншіліктерін сипаттайды;
Негізгі капиталдың айналымдылығы негізгі капиталға кіргізілген
қаражаттардың қолданылу тиімділігін көрсетеді.
Айналым қаражаттарының айналым коэффициенті айналым саны неғұрлым көбірек
болса, соғұрлым фирманың коммерциялық іс әрекеті жылдамырақ және ағымды
операцияларды жүргізуге қаражат мөлшері де аз кетеді.
Материалдық - өндірістік қорлардың айналым коэффициенті материалдық -
өндірістік қорларының жылдық, айналым санын көрсетеді.
Өтімділік көрсеткіштері:
Меншіктік айналым қаражаттарының көлемі немесе таза айналым капиталы.
Кәсіпорынның меншік капиталының, ағымды активтерді жабу көздері болып
табылатын бөлшегін сипаттайды.
Бұл көрсеткіш коммерциялық іс әрекеттермен, шұғылданатын кәсіпорындар үшін
аса маңызды болып келеді. Меншіктік айналым қаражаттарын көбейтудің ең
негізгі және тұрақты көзі – пайда.
Қолданылып жүрген немесе таза айналым капиталының оңтайлануы. Меншіктік
айналым қаражаттарының ақша түріндегі формасын, яғни абсолюттік өтімділігі
бар қаражаттарды сипаттайды. Бұл көрсеткіш 0 мен 1 аралығында өзгеріп
отырады.
Жабу коэффициенті. Активтердің өтімділік жалпы бағасын береді.
Кәсіпорынның ағымды активтерінің қанша теңгесі, ағымды міндеттемелерінің
бір теңгесіне келетінін көрсетеді.
Тез өтімділік коэффициенті. Бұл коэффициентті жабу коэффиценті сияқты
есептеледі, бірақ ағымды активтердің аз- маз бөлшектерімен есептелінеді.
Есептеуден - өндіріс қорлары алынып тасталады.
Абсолюттік өтімділік коэффициенті. Кәсіпорын өтімділігінің ең тұрақты
критерийі, қысқа мерзімді қарыз міндеттемелерінің қай бөлігі, қажет борлған
жағдайда, тез арада өтеле алатынын көрсетеді.
Қорларды жабудағы меншіктік айналым қаражаттарының үлесі қорлардың меншік
айналым қаражаттармен жабылатын бөлігін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының негізгі бір сипаттамасы – ұзақ
мерзімді жоспарлардағы оның іс әрекетінің тұрақтылығы. Ол кәсіпорынның
жалпы қаржылық құрылымымен және оның кредиторлар мен инвесторлардан
тәуелділік дәрежесіне байланысты. Қаржылық тұрақтылық ұзақ мерзімді
жоспарларда, меншіктік және қарызға алынған қаражаттардың ара қатынасымен
сипатталады. [14, бет 15-16]
Көрсеткіштері:
Меншік капиталын шоғырландыру коэффициенті. Кәсіпорын жұмысына қажетті
қаражаттардың жалпы көлеміндегі , кәсіпорын иелерінің үлесін көрсетеді. Бұл
коэффициент неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын сыртқы кредиторлардан неғұрлым
қаржылы тұрақты және тәуелсіз.
Қаржылық тәуелділік коэффициенті- меншік капиталын шоғырландыруға кері
коэффициент. Бұл көрсеткіштердің динамикада өсуі, кәсіпорынды
қаржыландырудағы қарыз қаражаттары үлесінің көбейгенін көрсетеді. Егер оның
маңызы бірге дейін төмендесе (немесе 100%), онда ол, кәсіпорын иелерінің өз
кәсіпорынын толық қаржыландырып отырғанын көрсетеді.
Меншік капиталының оңтайлылық коэффициенті. Меншіктік капиталдың қай
бөлігі, ағымдық іс әрекеттерді қаржыландыруға жұмсалатынын көрсетеді.
Ұзақ мерзімді салымдардың құрылымдық коэффициенті. Бұл коэффициент, негізгі
қаражаттар және басқа да айналымнан тыс активтердің қай бөлігі сыртқы
инвесторлар арқылы қаржыландырылғандығын көрсетеді, яғни кәсіпорын иелеріне
емес, сыртқы инвесторларға тиелісі.
Меншіктік және тартылған қаражаттардың ара қатынас коэффициенттері Бұл
коэффициент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының жалпы бағаламасын
көрсетеді. Оның 0.155-ке тең белгісі, кәсіпорынның 1 теңгесіне 15.5 тиын
қарыздық қаражаттар келетіндігін көрсетеді.
Кәсіпорынның іс әрекетінің неғұрлым үнемді бағытын таңдап алу
үшін, салыстырмалы тиімділік көрсеткіштерінің жүйесі қолданылады.
Салыстырмалы тиімділік көрсеткіштеріне – үлестік күрделі қаржы, өнімнің
өзіндік құны, күрделі қаржы қайтарымдылығы, табыс пен шығындардың ара
қатынастары жатады.
Үлестік күрделі қаржылар іске қосылатын өндірістік қуаттың бірлігіне
есептелген немесе дайын өнімнің өсіміне есептелген күрделі қаржылардың
көлемін сипаттайды. Инвестицияландыру нұсқалары бойынша алынған үлестік
күрделі қаржылар азайту критерийлары арқылы өзара салыстырылады. Бұл арада,
жаңа техника мен технологияны қолдану мүмкіншіліктері, өндірістік
объектілерді жобалау және конструкциялау кезінде, аса үнемді шешеімдерді
қолдану жолдары қарастырылады.
Өнімнің өзіндік құны - кәсіпорынның өнім өндіруге және жеткізуге
жұмсалған шығындарының ақшалай тұлғалануы. Нұсқаларды салыстырғанда, өнімді
тұтынушыларға тасымалдау шығындары кіргізілген толық өзіндік құнды
қолданған жөн. [15,бет 62]
Инвестициялық жобаларды салыстырып, олардың ішінен тиімділерін
таңдап алуда мынадай көрсеткіштерді пайдалану арқылы шешкен жөн:
1. таза табыс (интегралдық әсерлер);
2. табыстылық индексі (ТИ);
3. табыстылықтың ішкі нормасы (ТІН);
4. инвестициялардың қайтарым мерзімі (ИҚМ);
5. басқа да көрсеткіштер.
Инвестиция нұсқаларының тиімділігін бағалағанда, берілген
көрсеткіштерді салыстыру уақытының құнынан келтіру қажет, себебі, ақша
түсімдері мен шығындарының көлемі әр түрлі болып келеді, мысалы, ертерек
алынған табыстың құны, кейінірек алынған табыстың құнынан жоғарырақ болады.
[16,бет 9-10]
Шығындар мен нәтижелердің көлемін келтіру, оларды дисконттау
коэффициентіне (Kt) көбейту арқылы жүзеге асырылады. Тұрақты дисконт
нормасы Е бойынша:
Кt = 1 (1+E)t (22)
Мұндағы, t- нәтижені алған мерзім мен салыстыру мерзімінің
аралығындағы уақыт, жыл.
Дисконт нормасы Е – капиталдың табыстылық коэффициенті (табыс
көлемін күрделі қаржыға бөлу) . Бұл жағдайда, басқа инвесторлар өз
қаражаттарын басқа да осы тектес жобаларға салуға әзір.
Таза дисконтталған табыс – барлық есеп айырысу кезеңіндегі ағымды
әсерлердің жиынтығы ретінде анықталады, интегралдық нәтижелердің
интегралдық шығындардан асып түсуімен мына формула:
ТДТ = Ʃ (Нt-Шt) (1+Е) (23)
Мұндағы, Нt - есеп айырысудың t- уақытындағы нәтижелері; Шt – сол
уақыттағы шығындар; Е – есеп айрысудың уақыт кезеңі.
Инвестициялардың табыстылық индексі келтірілген әсер жиынтығын
инвестициялардың көлеміне бөлу арқылы анықталады:
ТИ = ТДК К
Мұндағы, К – инвестициялар көлемі;
Егер ТИ =1 немесе ТИ1, онда таңдап алынған нұсқа тиімді, ал
егер ТИ1 – тиімсіз деп есептелінеді.
Таза дисконтталған табысқа қарағанда, табыстылық индексі салыстырмалы
көрсеткіш болып табылады.
Сондықтан да ТДТ- лары шамамен бірдей жобалардың ішінен біреуін таңдап
алуда ол өте ыңғайлы және қолайлы.
Инвестициялар табыстылығының ішкі нормасы (ИТІН) – Е дисконтының,
келтірілген әсердің көлемі мен келтірілген күрделі қаржылардың көлемінің
тепе – теңдігінің көрсететін нормасы.
Есептелген табыстылық нормасының көлемі, инвестор талап ететін
капиталға берілетін табыс көлемімен салыстырылады. Егер ИТІН қажетті табыс
нормасымен тепе – тең болса, не болмаса одан көп болса, онда таңдап алынған
нұсқа тиімді деп есептелінеді.
Инвестициялардың қайтарым мерзімі (Ткай) – инвестициялық жобаны
атқаруды бастаған уақыттан ең аз мөлшердегі уақыт кезеңі, шектігінде
интегралдық экономикалық әсер (ТДТ) пайдалы болып есептелінеді, яғни
қайтарым мерзімі – инвестициялық жобаны іске асырудан бастап алғашқы
инвестициялық қаржылар мен басқа да инвестициялық жобаға кеткен шығындар,
олардың жиынтық нәтижелері арқылы жабыла бастаған уақыт аралығы. [17,бет 5-
6]
Салыстырмалы нұсқаларды сапа жағынан талдағанда, әлеуметтік тиімділік
факторларына көңіл аударылады.
Әлеуметтік тиімділік бойынша, инвестиция нұсқаларын таңдауда және
талдау процестерінде, жұмыс жағдайын жақсарту және жеңілдету, оның
қауіпсіздігін арттыру, кәсіпорын қызметкерлерінің мәдени – техникалық
деңгейін өсіру сияқты факторларға көңіл аударылады. Кейбір жағдайларда, осы
факторлар арқылы нұсқалар таңдау мүмкіншілігі туады.
Өндіріс тиімділігін әлеуметтік талдау жасаудың мақсат қолдаушылар үшін
жоспар нұсқаларының жарамдылығын анықтау.
Әлеуметтік тиімділікті талдау объектілері:
- жоба бойынша, тұрғындардың мәдени - әлеуметтік және демографиялық
сипаттамасын беру;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz