КІТАПХАНАНЫҢ ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ АНЫҚТАМАЛЫҚ- БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ АППАРАТЫ
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Кожахметова Сағыныш Кошанайевна
КІТАПХАНАНЫҢ ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ АНЫҚТАМАЛЫҚ- БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ АППАРАТЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы: ________________________
Көкшетау 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-11
1-бөлім. КІТАПХАНАДАҒЫ БИБЛИОГРАФИЯЛАУ МЕН ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ
БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-60
І-тарау. ӨлкеТАНУШЫЛЫҚ библиографияЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..12-39
1.1 Өлкетанушылық библиографиялық құралдарды құрастырудың дайындық және
негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-30
1.2 Өлкетанушылық библиографиялық құралдарды құрастырудың қорытынды
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-37
1.3 Өлкетанушылық библиографиялық құралдарды автоматтандыру әдісін
пайдаланып құрастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37-39
ІІ-тарау. ӨлкеТАНУШЫЛЫҚ анықтамалық-библиографиялық қызметІ көрсетуді
ұйымдастыру және оның
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-49
2.1 Тақырыптық анықтамаларды орындау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..40-44
2.2 Нақтылаушы анықтамаларды орындау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..44-47
2.3 Адресті анықтамаларды орындау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-48
2.4 Фактографиялық анықтамаларды орындау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...48-49
ІІІ-тарау. КІТАПХАНАНЫҢ ӨлкеТАНУШЫЛЫҚ анықтамалық-библиографиялық
АППАРАТЫН
ұйымдастырЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-60
3.1 Энциклопедиялар мен энциклопедиялық
сөздіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...50-53
3.2 Кітапхана
катологтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...53-5 5
3.3 Библиографиялық
картотекалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .55-60
2-бөлім. ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ БІЛІМДІ НАСИХАТТАУ, КІТАПХАНАНЫҢ
БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61-85
ІV-тарау. КІТАПХАНА ОҚЫРМАНДАРЫ АРАСЫНДА ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ
БІЛІМДІ НАСИХАТТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-68
4.1 Өлкетанушылық библиографиялық білімді насихаттаудың бұқаралық
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61-66
4.2 Өлкетанушылық библиографиялық білімді насихаттаудың топтық
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66-68
V-тарау. КІТАПХАНА ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНЕ ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .69-71
5.1 Кітапхана қызметкерлеріне өлкетанушылық библиографиялық білім
берудің формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69-71
VІ-тарау. КІТАПХАНАНЫҢ ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72-85
6.1 Өлкетанушылық библиографиялық жұмысты
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 72-79
6.2 Кітапханалардың өлкетанушылық библиографиялық жұмысының есебі және
есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79-
82
6.3 Өлкетанушылық библиографиялық қызметке әдістемелік
басшылық ... ... ... ... ..82-85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86-89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...90-9 2
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қоғамның ырғақты дамуы үшін қажетті
алғышарттар сан-алуан. Оған экономиканың ұйымдастырылуы, қоғамдық
қатынастар, саяси құрылым, геосаяси жағдай, демократия мен заңдылықтың
сақталуы, табиғи-климаттық ерекшеліктер, мәдени-ағарту мекемелерінің
қалыптасуы – бәрі тікелей әсер етеді. Осынау алғышарттар ішінде баспа
шығармаларын және басқа ақпарат көздерін қоғамдық пайдалануды
ұйымдастыратын идеологиялық, ғылыми-ақпараттық және мәдени-ағарту
мекемелерінің ішіндегі кітапханалардың алар орны алабөтен. Халқымыздың
рухани, мәдени ой-санасының қалыптасуы мен дамуында кітапхананың атқарар
рөлі ерекше. Кітап білім байлығы ғана емес, рухты оятатын, ой-сананы
өсіретін қымбат қазына, кітапхана сол қазынаның алтын діңгегі.
Кітапхана – еңбек өнімділігін арттыруға, адамдардың, әсіресе, өскелең
ұрпақтың ой-өрісін, ішкі дүниесін қалыптастыруда, жалпы адамды тәрбиелеуде
кітапханалардың ықпалы күшейгендігі теориялық зерттеулердің тұжырымдарымен
де дәлелденді.
Кітапхана көптеген ғасырлар бойғы адам тәжірибесі көрінетін кітаптарға
толы. Кітап адамдарды басқа адамдардың өмірімен және күресімен таныстырады,
олардың сезімдерін, олардың ойларын, олардың талап талпыныстарын түсінуге,
айналадағыны салыстыруға, байыбына баруға және оны қайта өзгертуге
мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңдағы еліміздегі қоғамдық өзгерістер, қоғамның өркениеттік
деңгейге көтерілуі, ашық ақпараттық кеңістікке өтуі, қоғамдық-саяси,
экономикалық және мәдени өміріндегі түбегейлі өзгерістер кітапханалар
алдында жаңа мақсаттар мен міндеттер қояды. Қазіргі күнде де
кітапханалардың өрістеуі шарықтамаса, толастаған емес. Республикамыз
тәуелсіздік алғаннан кейін, егемен мемлекет ретінде халықаралық аренаға
шықты. Халықтың білім бұлағы болып саналатын кітапханалар жаңа талапқа сай
жұмыс істей бастады. Мысалы, Қазақстанда XX ғасырдағы кітапхана
қызметкерлері барлық жұмыстарын техникасыз атқарып, тек қолда бар
ақпараттарды пайдаланса, XXI ғасырда кітапхана қызметкерлерінің заман
ағымына орай ой-өрістері кеңейіп, тек өз жерінде ғана емес шет
мемлекеттердегі ақпараттармен алмаса алатын, оқырмандарының сауалдарына жан-
жақты, кең көлемде жауап бере алатын жағдайға жетті. Әсіресе, оқырмандардың
электрондық кітапханалардың мәліметтер базасын, әлемдегі ірі ақпарат
орталықтарының каталогтарын, жеке электрондық коллекцияларды оқып-білуіне
де мүмкіндік туды. Сондай-ақ, жұртшылықтың, оқулықтардың, кітаптардың,
энциклопедиялардың, CD-Rom-дағы, интерактивті оқу курстарының электрондық
басылымдарын қарауына кітапхана мүмкіндік жасап, заман талабына сай жұмыс
атқарып жатыр.
XX ғасырда жаңадан кітапхана қызметкерлері іріктеле бастаса, ал XXI
ғасырда кітапхана қызметкерлерін даярлайтын оқу бағыттары пайда болды. XXI
ғасыр, кітапханалар мен кітапханашылар үшін түлеу, жаңғыру ғасыры болады.
Ол – өркениет талабы.
Міне, сондықтан да қарастырылып отырған кезеңдегі кітапханалардың
құрылуы және кітапхана қызметкерлерінің қалыптасуының әлеуметтік құбылыс
ретінде пайда болу кезеңдерін ашу – XX ғасыр басындағы қазақ халқының
европалық рухани байлықтан кенде қалуы оның табиғи болмыс-бітімінен емес,
қоғамдық-саяси себептерден туындағанын көрсетуге мүмкіндік береді.
Кітапхана қызметкерлерінің материалдық және әлеуметтік жағдайына байланысты
мәселелерді шешуде партиялық, өкіметтік органдардың қызметіндегі
жетістіктер мен кемшіліктерін кітапхана мамандары қызметінің мазмұны мен
түрлерін, әдіс-тәсілдерін нақты фактілермен көрсету, тақырыптың бір қыры
бола алады. Тарихи тәжірибені объективті зерттеу практикада пайдасы бар
құндылықты сақтау үшін қажет. Кітапханалардың қалыптасуы, кітапхана
қызметкерлерін дайындау, олардың әлеуметтік ахуалы XX ғасыр басында қазақ
қоғамының өтпелі кезеңінде болды, оның таңдаулы үлгілерінің, ізденістері
мен тәжірибесінің Қазақстандағы бүгінгі мәдени процесстер үшін де маңызы
бар.
Елдің осы заманғы әлеуметтік-саяси және экономикалық дамуындағы
аймақтардың қоғамдық және шаруашылықтағы елеулі белсенділігі олардың мәдени-
тарихи дәстүрлерге назар аударуына байланысты сипатталады. Осыған
байланысты ақпарат проблемалары күрделеніп, соның ішінде кітапханалық-
библиографиялық аймақтың дамуында алуан арналы, сан салалы қажетсінуін
қамту ерекше мәнге ие болмақ. Заманауи әлеуметтік-экономикалық дамудағы
мәдени ортаның болашағын жетілдірудегі мәдени-тарихи құндылықтарды зерттеу
өлкені ақпараттық қамту басты фактор болып есептеледі. Осы кезде өлкетану
өркендеу қарсаңында тұр. Зерттеудің көкейкестілігі кітапханалардың өлкетану-
библиографиялық даму болашағы мен заманауи сараптау маңыздылығымен
анықталады, ал ол еліміздің жекелеген аймақтарындағы ақпараттық
қажеттілікті жүзеге асыру және дамуына тәуелді.
Қазақстан өмірінде соңғы жылдарда мемлекеттің аймақтық саясатпен
байланыстылығы ерекше орынға ие болып отыр. Облыстық арақатынасты қайта
құру және жаңа аймақтық саясатты қалыптастыру, аймақ пен мемлекеттің, оның
әкімшілік орталықтарының мүдделерін үйлестіру жолдарын іздестіру – жаңа
қазақстандық қоғамды түбегейлі қалыптастырудағы басымдық бағыт болып
есептеледі.
Дипломдық жұмыста еліміздегі өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық
аппарат қызметінің ерекшеліктері, кітапханадағы өлкетанушылық-
библиографиялық жұмыстың ұйымдастырылуы мен әдістемесі, оның материалдық
базасы мен мамандармен қамтамасыз ету проблемалары, өлкетану әдебиетінің
құрамын алып көрсететін өлкетану каталогтары мен картотекалары, өлкетану
әдебиетінің жеке қоры мен оған жасалған анықтамалық-библиографиялық аппарат
негізінде кітапхананың алуан арналы, сан салалы өлкетану жұмыстары
(өлкетану библиографиясын құрастыру, нақты материалдар жөнінде анықтамалар
мен жеке сұрауларды орындау, көпшілік-бұқаралық жұмыстарды ұйымдастыру,
т.б.) қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аймақтық саясат, тұтастай аймақтандыру
үрдісінің ортақ принциптер негізінде түрлі әлеуметтік өмірде – экономиканы,
өндірісті, экологияны, әлеуметтік жағдайды, ұлттық ділімізді, рухани
болмысымызды т.т. қалыптастырып, жүзеге асырады.
Әлеуметтік өмірді аймақтандыру – аймақтық саясаттағы аса күрделі сала.
Республика облыстарының территориялық әлеуметтік қауымдастығы таптық
белгілері, тұрғындардың ұлттық құрамы, өмір сүру сапасы мен тұрмыстық салты
мен дәстүрі, т.б. жағынан ерекшеленеді. Жүйелі сипаттары мен динамикасы,
ішкі құрылымдық байланыс территориялық қауымдастық ретінде тарихи
қалыптасқан.
Белгілі бір географиялық аймақ, әкімшілік-территориялық аудан немесе
елді мекен туралы мәлімет беретін баспа шығармалары мен басқа да
материалдарды, туған өлкенің қызметін зерттеуде – аймақтық, өлкелік
қызметке басқармалар, экономикалық құрылымдар ғана белсенді қатысып қоймай
тұрғындардың қалың көпшілігі де атсалысады. Өйткені өлкетану әдебиеті
жергілікті жердің табиғи-экономикалық ресурстарын дамытуда, қалың
жұртшылыққа идеялық-патриоттық тәрбие беруде және тарихи-өлкетану
зерттеулерін жүргізуде аса құнды әдебиет болып табылады. Ұлттық, облыстық
(өлкелік) кітапханалардың өлкетану әдебиеттері қорын толықтыруды неғұрлым
толық және сапалы жүргізу мақсатымен оларға мемлекеттік және жергілікті
міндетті даналарды (полиграфия орындарының немесе баспа ұйымдарының арнаулы
заң не нұсқау бойынша әрбір басылымның белгілі бір таралымын міндетті түрде
мемлекеттік кітап қоймаларына, кітапханалар мен библиографиялық және
ақпараттық орталықтарға беріп тұруы) алу құқығы берілген.
Қазіргі таңда қоғамдық өлкетану өрлеу қарсаңында тұр. Мұның бәрі
қоғамды демократияландыру, халықтық, ұлттық сана-сезімнің өсуі,
жалпыадамзаттық бастауының өсуін мойындау үрдістерімен байланысты. Өлкетану
қызметі – тарихи тәжірибені меңгеру және сақтау амалдары болып табылады.
Осының негізінде ол бүгінгіні қайта құру, алға жылжудың нақтылы бағытын
саралауға көмектеседі.
Жоғарыда айтқанымыздай аймақтық ақпараттық, соның ішінде
библиографияның да мән-маңызы арта түсуде. Осыған орай еліміздің жекелеген
аймақтарын зерттеу мен дамуын қамтамасыз ету қызметін жүзеге асырудың
маңызы аса зор.
Өлкетану библиография алдында бүгінгі таңда оның теориясы мен
тәсілдерін қарастырудың зор мәні бар. Біздің елімізде библиографиялық
қызмет жүйесінде өлкетанушылық библиографияның орнын айқындау мәселесінің
негізі бар. Сондықтан да қазақстандық баспа өнімдері жөнінде ақпараттық
мағлұмат беріп, оларды жүйелі насихаттайтын ғылыми-практикалық қызметтің
бір саласы болып табылатын библиографияның орны туралы мәселені талдама
жасауда және оның басқа библиография түрлерімен, яғни өлкетанушылық
библиографияның қызметін, оның даму жолдарын, түйіндей келгенде барлық
жұмыстың ара қатынасын анықтаудың шешуші маңызы бар. Бұл оның өзектілігін
анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өлкетанушылық библиографиялық қызмет
көптеген он жылдар бойы облыстық кітапханалардың библиографиялық бағытының
маңызды бағыты болып келеді. Ал олар тарихи, геориялық және қолданбалы
сипаттық жұмыстарда көрініс табуда. Отандық библиография жүйесінде
өлкетанушылық библиографияның орны мәселесі ғалым библиографтар тарапынан
арнайы зерттелген емес. Өлкетанушылық библиография жөнінде жалпы теориялық
және амал-тәсілдік проблемалар жайлы жекелеген жұмыстар баршылық:
библиографияның осы түрі жайлы негізгі түсінік мазмұны (өлкетану түсінігі
өлкетану әдебиеті және өлкетану библиографиясы туралы түсінік); оның
жалпылама даму мәселелері; өлкетану библиографиялық оқулық құрылым жүйесі;
өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық аппараттын ұйымдастыру туралы
және т.б. Аталмыш сауалдарды іске асыру еліміздегі библиографияның орны
туралы мәселені зерттеу базасын жасауда белгілі бір дәрежеде ықпал етті.
Бұл мәселелер жайында арнайы пікірлер айтқан ғалымдардың жұмыстарының
ішінде А.А. Бейсенбаевтың, М.Н. Мұсаеваның және М.А. Терентийдің (өлкетану
әдебиеттің ағымдағы әмбебап көрсеткішіне байланысты), Н.И. Болдеревтің,
Б.Т. Лихачевтің, И.С. Марьенконың (библиографиялық оқулықтарға байланысты);
Л.И. Әлімованың, Д.Б. Ковалевскийдің, С. Ұзақбаевтың, Р. Төлеубековтың, М.
Оразалиевтің, Е. Қозыбаевтың, Г.К. Белгібаевтың сондай-ақ одақтық
республикалардың кейбір мамандарымен өлкетанушылық және мемлектетік
(ұлттық) библиография жайлы жұмыстары; О.П. Коршуновтың, Д.Ю. Тепловтың,
С.В. Баженованың – салалық (экономикалық библиография); салалық
өлкетанушылық библиографияның арақатынасы – жалпы библиография туралы
еңбектеріндегі жекелеген пікірлер; К.И. Шафрановскийдің (геологиялық
библиографиясы), Г.В. Гедримовичтің (геология және тау-кен істері жөнідегі
библиографиясы); өлкетану оқулықтарда жекелеген салалар бойынша материалдар
жоғары оқу орындарының оқулықтарында, сондай-ақ библиографияның әр түрлі
салалары бойынша зерттеу еңбектері бар.
Зерттеу нысаны – кітапханадағы өлкетанушылық анықтамалық-
библиографиялық аппарат қызметінің жұмысын ұйымдастыру және оның
әдістемесі, оқырман аудиториясына билиографиялық қызмет көрсетудің сан
алуан әдістері, өлкетанушылық библиографиялық білімді насихаттаудың жолдары
болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні – өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық
аппаратқа анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсетуді пайдалану және оның
амал тәсілі мен қалыптасу технологиясын, әдістемесін зерделеу; сонымен
бірге қазақстандық библиография жүйесінде өлкетанушылық библиографияның
теориялық негіздегі орнын айқындау.
Зерттеу жұмысының мақсаты – өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық
аппаратты әмбебап ғылыми кітапханаларда пайдалану және әдістік-
технологиялық негізде қалыптастыруды жүзеге асыру; отандық библиография
жүйесіндегі өзіндік буын ретінде өлкетанушылық библиография қызметінің
негізгі принциптерін теориялық жағынан дәлелдеу; өлкетанушлық
библиографияның өзіндік ерекшеліктерімен байланысты көрсетілген жүйедегі
орнын анықтау, сонымен қатар, өлкетанушылық библиографияның басқа да
библиография жүйесіне енетін түрлерінің өзара қатынас принциптерін
қарастыру, сөйтіп осы негізде өлкетанушылық библиографиялық қызметті
оңтайландыру жолдарын талдау.
Осы мақсатқа сай төмендегі міндеттерді шешу көзделді:
1. Кітапханалардың анықтамалық-библиографиялық аппарат жөніндегі
түсініктің ғылыми эволюциясын зерделеу, сөйтіп терминологиясының, құрылымы
мен қызметінің теориялық және әдістемелік негізін жасау;
2. Кітапханаларда өлкетану библиография жұмыстарын ұйымдастыруда
жұмыстың жаңа түрлері мен әдістерін іздестіру, кітапханалық өлкетану
жұмысын жетілдіру жолдарын қарастыру;
3. Өлкенің тарихи-мәдени, әдеби, саяси, әлеуметтік-экономикалық өміріне
қатысты жиналған әдебиеттерді талдау барысында кітапханалық-библиографиялық
қызметінің жұмысын ұйымдастыру және оның әдістемесін зерттеу мәселелерін
қарастыру;
4. Өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық аппаратты құру және
пайдалану үрдісінің технологиялық жобасын жүзеге асыру.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі елтану мен
өлкетанудың проблемаларына қатысты жұмыстар, өңірлік саясат және өңірлік
проблемаларға қатысты: Г.А. Агранаттың, М.Н. Афанасьевтің, И.Н.
Гомаюновтың, И.И. Горлованың, В.В. Добровольскийдің, В.Г. Игнатовтың, В.В.
Карповтың, А.К. Мырзабековтың, Д.Б. Семеновтың, К.Ф. Строевтің, М.Ю.
Шинковскийдің, С.О. Шмидтің және басқалардың; ресейдің библиографтану және
кітапханатануға қатысты ғылыми еңбектері: З.Н. Амбарцумянның, А.И.
Барсуктың, И.В. Гудовщикованың, Ю.С. Зубовтың, Д.Д. Ивановтың, Н.С.
Карташовтың, О.П. Коршуновтың, В.П. Леоновтың, М.В. Машкованың, Г.В.
Михееваның, К.Р. Симонның, Д.Ю. Тепловтың, С.А. Трубниковтың, В.А.
Фокевтің, Е.И. Шамуниннің еңбектерін жатқызуға болады.
Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, М.В. Ломоносов сияқты
көрнекті педагогтар еңбектерінде жасөспірімдерге табиғат жайында қарапайым
ұғым беруді өлкетануға негіздесе – олардың дүниетанымын қалыптастыруға мол
мүмкіндік туатындығы туралы ғылыми тұжырымдар жасаған.
Өлкетану материалдарының тәрбиелік және дамытушылық мәні АЯ. Герд, К.Д.
Ушинский, В.П. Вахтеров, Г.С. Виноградов, Е.Н. Водовозова, Э.И. Моносзон,
Е.И. Тихеева, Л.К. Шлегер, М.Н. Скаткин, В.А. Сухомлинский, Д.Б. Эльконин,
В.В. Давыдов, Ш.А. Амонашвили т.б. еңбектерінде де жан-жақты ашылған.
Аталмыш ғалымдардың пікірінше, оқу-тәрбие үрдісінде өлкетану
материалдарын пайдалану – оқырмандардың дүниетанымдык көзқарасы мен
дүниенің біртұтастығы туралы түсінігін қалыптастырып, туған жерін, оның
мәдениетін сүюге тәрбиелейді.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Кітапхананың өлкетанушылық ақпараттық-
библиографиялық аппаратын зерттеу барысында терминологиялық сараптау,
құжаттарды зерттеу, ғылыми бағамдау, салыстырмалы, жүйелі-кешенді, дағдылы
ғылыми сипаттамалық, проблемалық, нақты талдау, саралау сияқты ғылыми әдіс-
тәсілдер мен жинақтау, қорыту, социологиялық, эвристикалық принциптері
қолданылды. Сонымен қатар қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар әдістемелеріне тән
зерттеу әдіс-тәсілдерімен тығыз байланыста қарастырылған зерттеудің
теориялық негізіне іргелі еңбектер жазған отандық және алыс-жақын шетелдік
ғалымдар мен қайраткерлердің еңбектері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы және теориялық маңызы. Отандық
библиографиятануда қазақстандық библиография жүйесінде жеке буын ретінде
тұтас концепция қалыптасты, осы жүйедегі өлкетанушылық библиографияның
қызметтегі теориялық негізі қаланды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен теориялық
мәні анықтамалық-библиографиялық аппарат, анықтамалық-іздестіру
аппараты терминдерінің шығу тегін қарастыруда жатыр. Өлкетанушылық
анықтамалық-библиографиялық аппаратын анықтау түсінігі ұсынылды. Әмбебап
ғылыми кітапханалардың өлкетанушылық анықтамалық-библиография аппаратының
моделі түзілді; Библиографиялық іздестіру тәсілі негізіндегі эволюциялық
өзгерістерді қарастырады. Олар қор базасының кеңіюі, әдіс-амалдың
өзгерістері, іздестіру нәтижесі, орындаушыға қойылатын талаптар болып
есептеледі.
Теориялық тұжырамдамасы нақтылы библиографиялық түрдің негізгі мазмұнын
түсіну: өлкетану әдебиеті түсінігі, өлке түсінігі және өлкетану
библиографиясы дегеннің өзіндік түсінігі.
Өлкетанушылық библиография жұмыста библиография деген анықтамаға ие, ел
ішіндегі әлдеқандай жерге арналған әдебиет жайлы ақпарат беретінде де сол.
Библиографиялық ақпараттың мазмұны территориялық аспекті – бұл негізгі
жүйені қалыптастырушы библиографиялық белгі. Өлкелік әдебиет және
жергілікті басылым өзінің мазмұны мен басылып шыққан жеріне қарай
көрсетілген ұстанымның орнығып, ерекшелігін тұжырымдайды. Бұл ерекшелік
библиографиялық құжаттар топтары мен өлкетану библиографиясы мен жергілікті
баспасөз библиографиясы болып бөлек өмір сүруімен анықталады.
Өлкетану библиографиясы жеке түр ретінде және библиографиялық ақпарат
мазмұнына қарай территориялық аспектіде орнығады. Ол ақпараттық
қажеттілікті қанағаттандырады. Өлкетану библиографиясында өз оқулығының
жүйесі қалыптасқан; өзінің ұйымдастыру принциптері мен үйлестіру жұмыстары
бар; өзінің теориясы мен тәсілдері жетілдіріледі.
Қазақстан ғалымдарының ертеректегі тұжырымдалған зерттеулері, көптеген
құжаттардан ерекшеленетін өлкелік әдебиеттер мазмұн жергілікті сипаттарына
қарай айқындалады. Өлкелік әдебиеттердің жергілікті сипаттарына қарай
тереңірек ашып көрсету үшін төмендегі ерекшеліктерді ұсынады: 1) басылымдық
шығармалардың өзінде сипатталатын тақырыптары мен проблемалары, ғылыми
мінездемесі; 2) проблемаларды қарастыратын көзқарас; 3) кітаптарда
пайдаланылған материалдар.
Жұмыста өлкетану және аймақтану библиографиясына қатысты түсінік
мәселесіне осы заманғы көзқарас ұсынылып отыр. Аймақтану библиографиясының
құрамында елтану болмағандықтан аймақтану және өлкетану библиография
термині осы заманғы жағдайда синоним ретінде қарастырылады.
Қазақстандық библиографиятанудағы зерттеуде тұңғыш рет негізгі
ерекшеліктеріне қарай өлкетану библиографиясына қатысты принциптері
тұжырымдалған. Олар: 1) Құжаттар тасқыны дәрежесіне қарай. Мұндай жағдайда
бір және сол әдебиет өлкетану және библиографияның басқа түрінде көрініс
табады. 2) Библиографиялық оқулықтар дәрежесінде. Мұндай жағдайда сол
немесе басқа библиографиялық оқулық өлкетануға да және басқа библиографияға
қатысты болмақ. Бұл принциптер шынын айтқанда библиографияда және
библиографияның библиографиясында қолданылады. Демек осының бәрі белгілі
бір ерекшеліктерге ие. Бұл арада үшінші байланыс түрі – библиографияның
оқулығының библиографиясы дәрежесінде қатысты болмақ. Өлкетану
библиографиясына қатысты байланыс принципі қызмет аясы ретінде дәлелденген.
Оқу процесі барысында өлкетану библиографиясында оқу құралы ретінде мұндай
байланыс жоқ.
Отандық библиографиялық танымдық дипломдық жобада алғаш рет
кітапханаларда өлкетанушылық каталогтардың басқа кітапханалардағы
каталогтардан ерекшелік мәселесі жүйеленген.
Бұл каталогтар барлық өлкетану библиографиясы тәрізді нақтылы
кітапханалардағы белгілікті әдебиеттердің көлеміне қарамастан белгілі бір
территорияға арналған әдебиеттер туралы ақпараттар береді. Олар осынысымен
басқа кітапханалардағы каталогтардан ерекшеленеді. Осы ереженің негізінде
жұмыста өлкелік және аймақтық каталогтарға қатысты түсінік принциптері
қарастырылған.
Өлкетану библиографиясы жүйесінде өлкелік каталогтар библиографиялық
ақпараттар беретін жергілікті жерлердің шекараларымен анықталады: облыстық,
өлкелік, республикалық кітапханалар тиісті облыстар, өлкелер,
республикаларға қатысты маңызды ақпараттар берудің бастауы ретінде қызмет
етеді; өлкелік каталогтардың (картотека) қалалық және аудандық
кітапханалардағы басты міндеті сол қалалар мен аудандарға арналған
әдебиеттер туралы ақпараттар беру болып табылады.
Зерттеулерде өлкелік кітапханалар үшін осы заманғы классификациялау
схемасын жасау көзделген. Мұндай схемалар әмбебап кітапханалық-
библиографиялық классификациялау негізінде құрылуы мүмкін, бірақ сонымен
бірге өлкелік кітапханалардың ерекшеліктерін ескере отырып мазмұнын толық
ашу мақсатында қосымша көлемді жұмыстар жүргізуге тура келеді.
Сонымен, дипломдық жұмыс әлеуметтік-мәдени, халық шаруашылық маңызы бар
кең көлемді ғылыми проблемалық сипаттағы еңбек болып табылады. Өлкетану
библиографиясына қатысты қызметтік проблемаларды терең әрі жан-жақты
тұжырымдау қазақстандық библиографияның құрамдас бөлігі ретінде өз өлкелік
библиографияның ғана емес, ұлттық библиографияны тұтастай алғанда оның
қоғамдық ақпаратпен қамтудағы рөлін арттыруда ерекше маңызға ие болады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Қазақстандық библиография жүйесінде
өлкетану библиография орнын теориялық жағынан негіздеу, аталған жүйенің
құрамдас бөлігі ретінде өлкетану библиографияны дамыту мәселелерін
практикалық шешудің базасы қызметін атқарады; өлкетану библиографияның
басқа да оның түрлерінің өзара байланысының жетілдіруге қолайлы жағдай
жасауға бақытталуы керек. Зерттеу материалдары өлкетану библиографиялық
оқулықтарды тұжырымдау мен моделдік жүйесін дамытуға көмектесе алады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1) Өлкетану библиографиясы отандық библиография жүйесінде жеке түр
ретінде осы жүйедегі қызметіне қарай ерекше қызметімен анықталады. Өлкетану
библиографиясы – ел ішіндегі әлде бір жерге мазмұны жағынан арналған
библиография болып табылады. Библиографиялық ақпарат өзінің территориялық
аспектісінде өлкетанушылық библиографияның жүйе туындатудың негізі болып
есептеледі.
2) Анықтамалық-библиографиялық аппарат жөніндегі ғылыми түсінік жаңа
компоненттерді қоса терминология және функционалдық қызметімен орайлас
дамиды. Қазіргі кезең өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық аппаратты
қалыптастырумен және оған қатысты түсінікпен сараланады.
3) Өлке деген түсінік территория ретінде оны толық теориялық
тұжырымдау мақсатымен оған арналған библиографиялық оқулық екі проблемалық
аспектіні қарастырады: өлкетану библиографиялық оқулықты қандай шекарада
құрастыру керек; қандай шекарада оқулық үшін таңдап әдебиетті алу керек.
Өлкелік оқулықтарды жеріне қарай таңдап алу территорияның маңыздылығына
тәуелді, территория ерекшелігіне қарай сала мен тақырып таңдалмаққа керек.
4) Аймақтық библиография басқа мамандардың ұсынған трактовкаларына
қарай қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ету, библиографиялық бағытталған
ақпараттар және олар аймақтармен бірнеше белгілермен байланысады:
мазмұнымен, шығу тегі және пайдалануымен. Ал бұлар өлкетану
библиографиясында оның орнын анықтауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңдегі
шарттарға орай республикалық библиография болмағандықтан, өлкелік және
аймақтық библиографияны синоним ретінде қарастыру керек. Сонымен бірге
өлкетану библиография өзіндік бөлшегі ретінде аймақтық библиография өз
жүйесі ішінде ерекше маңызды орынға ие.
5) Өзінің территориялық мазмұны жағынан ерекше ақпараттық қажеттілікті
қамтамасыз еткендіктен өлкетану библиография арнайы құрамға енеді. Сан
қырлы өлкетану сан қырлы өлкелік библиографияның сипатын анықтадйы. Ол
қоғамнан рухани және материалдық салаларына түгел қызмет етеді (ғылымға,
қоғамдық дамуды басқаруға, өндіріске, білім беруге, өз білімін көтеруге,
ағартушылық қызметке). Бірақ белгілі бір территориялық аспектіде. Сондықтан
өлкетану библиография өзіндік арнайы және қоғамдық тәжірибеде түрлі салаға
қызмет көрсетеді. Әмбебап түсінігін бұл арада екі аспектіде қарастыру
керек. Біріншіден, өлкетану библиография тұтастай алғанда мазмұны жағынан
әмбебаптық сипатқа ие. Оның әмбебаптығы өлкенің барлық өмірін сан қырынан
көрсете алуында. Екіншіден, библиографияның сан қырлы аспекті қуатына қарай
ондағы библиографиялық материалдар, соның ішінде әмбебап, кәсіптік, т.т.
оның оқулықтарына енген.
6) Библиографияның әрбір түріне қарай басқа негізде көрініс береді
(қоғамдық белгілеуде, хронологиялық ерекшелік, кәсіптік мазмұн) өлкетану
библиография көлемі жағынан толымды түсінік. а) құжаттың тасқын дәрежесі;
ә) библиографиялық материалдар дәрежесі. Өлкетану библиографиясының кез
келген түрінің сұрақтарын өзара әрекеттегі түрлі сипаттағы библиографияның
ерекшеліктері негізінде шешу керек.
7) Өлкетану кітапханалар каталогы қызметі басқа кітапханалардың
каталогтарына қарағанда басқаша. Олар картотека ерекшелігі мен
библиографиялық сілтемелерге ие. Қордың функциясы өлкетану каталогтар үшін
басты мәселе емес. Өлкетану библиография тұтастай алғанда белгілі бір
территорияға арналған әдебиеттер жайында толық ақпарат беруге тиіс. Ал ол
нақтылы сол кітапхана қорында әдебиеттің барлығына тәуелді емес. Өлкетану
кітапхана каталогтары үшін классификация схемасы әмбебап кітапханалық-
библиографиялық классификация базасы негізінде құрылуы мүмкін. Дегенмен
өлкетану әдебиеттің ерекшеліктерін ескере отырып олардың мазмұнын толық
ашу, мақсатымен елеулі жұмыс жүргізу қажет болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей жіктелген екі
бөлімнен, алты тараудан, он алты тараушадан, қорытындыдан тұрады. Зерттеу
соңында әдебиеттерге сілтеме көрсетіліп, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1-бөлім. Кітапханадағы библиографиялау мен өлкетанушылық
библиографиялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру және оның әдістемесі
І-тарау. Өлкетанушылық библиографиялауды ұйымдастыру және оның
әдістемесі
1.1 Өлкетанушылық библиографиялық құралдарды құрастырудың дайындық және
негізгі кезеңдері
Кітапханалардың зор көлемді және алуан кырлы жұмысында библиографиялық
қызметтің маңызы ерекше.
Библиография істері кітапхана жұмысының барлық негізгі учаскелеріне
тән. Қазіргі кітапханалардың ғылыми-ақпараттық, мәдени-ағарту және тәрбие
мекемелері ретіндегі бет-бейнесін библиография істері едәуір дәрежеде
айқындайды.
Кітапханалардағы библиографиялық кызметтің негізгі бағыттары мыналар:
– анықтамалық-библиографиялық аппарат жасау;
– мазмұны мен мақсаты әр түрлі библиографиялық материалдар құрастыру;
– анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету; ақпараттық-
библиографиялық қызмет көрсету;
– ұсыныстық-библиографиялық қызмет көрсету;
– консультациялық және әдістемелік жұмыс;
– библиографиялық білімдерді насихаттау (оқырмандарға библиографияны
оқыту).
Аталған бағыттарды ойдағыдай жүзеге асыруға мыналар жәрдемдеседі:
– ғылыми негізделген жоспарлау, есепке алу мен есеп беру;
– библиографиялық қызмет көрсету ісін оқырмандардың кәсіптік, жалпы
біліміне, жас және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, олардың барлық
категорияларын қамтитындай етіп ұйымдастыру;
– кітапханада кадрларды дұрыс орналастыру, әрбір библиографқа жүктелген
міндеттерді дәл белгілеп беру;
– кітапхананың библиографиялық жұмысты жүргізетін әр түрлі бөлімдері
арасындағы міндеттерді ұтымды бөлу;
– библиографиялық жұмысты басқа да кітапханалармен, ғылыми және
техникалық ақпарат органдарымен үйлестіру және кооперациялау;
– еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, прогресшіл жаңа әдістерді енгізу,
библиографиялық процестерді механикаландыру мен автоматтандыру құралдарын
пайдалану үшін қажетті жағдайлар жасау;
– библиографиялық жұмыстың жекелеген түрлеріне нормалар белгілеу
және олардың орындалуын бақылау;
– библиографиялық қызметпен шұғылданатын қызметкерлердің мамандығын
көтеру;
– алуан түрлі жарыс ұйымдастыру, оның қорытындыларын үнемі шығарып
отыру, таңдаулы қызметкерлерді көтермелеу, ынталандыпу, озат тәжірибені
тарату.
Библиографиялық жұмыстың мазмұны мен міндеттері кітапхананың типі мен
оның аймактық ерекшеліктеріне байланысты.
Библиографиялау – библиографиялық ақпарат әзірлеу процесі. Ол
библиографиялық жұмыстың кез келген бөлімшесіне белгілі бір дәрежеде тән
болатын етене құрамдас бөлігі. Библиографиялау әдебиетті комплектілеу,
өңдеу және кітапханада оқырмандарға қызмет көрсету процестеріне міндетті
элемент ретінде еніп отырады [1, 13].
Библиографиялық акпараттың өмір сүруінің ең таралған әдісі
библиографиялық құрал болып табылады. Библиографиялық құралдар алуан түрлі
болады. Олар: библиографиялық басылым (мерзімді емес, сериялы, мерзімді,
жалғастырыла беретін басылымдар); библиографиялық картотека, каталог.
Библиографиялық құрал баспахана әдісімен, қолжазба, машинамен оқылатын
түрде шығарылуы мүмкін.
Библиографиялық құралдар библиографиялық тізімдерге (құрылымы қарапайым
құрал), библиографиялық көрсеткіштерге (қосалқы көрсеткіштер, алғысөз,
мазмұн, қысқартылған сөздердің тізімі және т.б. болуын қажет ететін
құрылымы күрделі құрал) және библиографиялық шолуларға бөлінеді.
Библиографиялық құралдарды құрастыру жөніндегі жұмыстың көлемі
кітапхананың типтік ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады. Кітапхана
неғұрлым ірі болса, оның бұл бағыттағы қызметі де соғұрлым ауқымды және
алуан түрлі болмақ.
Мысалы, Қазақстан республикасының ұлттық кітапханасының ұлттық
библиография бөлімі құрастырған, 1991 жылы жарық көрген Қазақ ССР-інің
құрылғанына 70 жыл деген көрсеткішті айтуға болады. Бұл библиографиялық
құрал – көлемі жағынан да, құрастырылған салалары жағынан да мейлінше
ауқымды еңбек. Көрсеткіште Қазақстанда совет өкіметін орнатудағы
күрескерлер, ақтандақ жылдар, ұлтаралық қатынастар, демографиялық
өзгерістер, т.б. білім мен өнер салалары жайында жарық көрген материалдар
қамтылған. Көрсеткіш соңында атауларға да орын берілген.
Сондай көрсеткіштердің қатарына Өнер баспасынан 1990 жылы шыққан
Жұбан Молдағалиев, Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының 1990
жылы шығарған Нартай Бекежановтың туғанына 100 жыл толуына арналған
әдебиеттердің Сыр бұлбұлы атты методикалық ұсыныстық құралдарын, Шымкент
облыстык әмбебап ғылыми кітапханасы дайындаған Ә.А. Диваев – этнограф
(1997 ж.) атты библиографиялық анықтаманы қосуға болады.
Солтүстік Қазақстан облыстық Сәбит Мұқанов атындағы әмбебап ғылыми
кітапхананық анықтама-библиография бөлімі Туған жердің таланттары деген
атпеп библиографиялық көрсеткіш (1995 ж.) шығарды.
Библиографиялық көрсеткіште Мүтәліп Қанғожиннің, Бақыт Мұстафиннің және
Владимир Шестериковтің еңбектері қамтылған. Алғашқы екеуінің
библиографиялық көрсеткіші қазақ тілінде, ал соңғысының көрсеткіші орыс
және қазақ тілдерінде жарыққа шыққанын атап өткен жөн. Бұл көрсеткішті
ғылыми кітапхананың бас библиографы В. Петрова мен жетекші библиографы М.
Әшімова құрастырған.
Библиографтар библиографиялық құралдар жасау процестерін әдістемелік
жағынан қамтамасыз ету мәселелеріне үнемі баса назар аударып отыруға тиіс.
Библиограф ең алдымен кез келген библиографиялық құралды құрастырған кезде
қажет болатын жалпы библиографиялау әдістерін ескеруі жөн. Бұл жалпы
методика жасалатын библиографиялық құралдың мейлінше елеулі және дағдылы
белгілерін ашып көрсетіп, оларды іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін
бөлекше үлгі, тәсіл.
Құрастырушылық библиографиялық қызметті ұйымдастырудың жалпы
проблемаларына оны қаржыландыру жайы және білікті мамандармен қамтамасыз
ету мәселелері жатады, болашақ құралдың тақырыбына келер құжаттардан
деректі мәліметтерді іздестіріп тауып пайдалану ісі, қажетті маманмен
кеңесіп отырып жүмыс істеу де осы салаға еншілі кітапханада бұл проблеманы
құрастырушылық қызметке библиографиялық емес (ең алдымен салалық)
бөлімдердің қызметкерлерін тарау жолымен шешуге болады. Мұндай
кооперацияның әртүрлі нұсқалары болуы мүмкін: библиографқа – жетекші, ал
басқа бөлімдердің қызметкерлеріне қосалқы рөл беріледі; библиографиялық
емес бөлімшелер – жетекші, ал библиографиялық бөлімнің қызметкерлері
консультациялық-редакциялық рөл атқарады.
Нақ сол проблеманың тағы бір маңызды жағы – библиографиялық құралдарды
құрастыруға мамандар тарту қажеттігі. Өйткені қазіргі кітапхана
қызметкерлерінін көпшілігі жоғары білімді болса да, ғылымның барлық
салаларында бірдей еркін, жетік келмейді, білмесі де кездеседі. Міне
сондайда сол саланың маманына жүгіну абзал. Барлық библиографияланатын
құжаттардың маңызын тиісті саланың маманы ғана біліктілікпен бағалай алады.
Библиографиялық құралдарды құрастыруға мамандар тартудың екі жолы бар.
Біріншісінде, ғалымдарды, жоғары оқу орындарының окытушыларын, инженер-
техник кызметкерлерді, өнер қайраткерлерін, жазушыларды кеңесші, рецензент,
алғысөздер мен кіріспе мақалалардың авторлары ретінде катыстыру көзделеді.
Мұның өзі белгілі бір пайда, келтіретін кең таралған әдіс. Әрине, бұл
жағдайда маман адамныц қолқабысы, көмегі аз, аракідік тиеді. Дайын,
жинақталып құрастырылып болған мұндай еңбекке, әдетте, маман танысьп қана
шығуға шамасы келмесе, әнебір өз тарапынан түзету енгізе алмайды. Сондықтан
библиографтардың мамандармен қоянқолтық бірлесе жұмыс істеуі жөн, осы
екінші жол жемісті; әсіресе мамандар жасалып жатқан құралдардың авторы,
немесе косымша автор болса, ал библиограф жұмыстың жетекшісі және
библиографиялық редактор міндетін атқарса тіптен құба-құп.
Көлемді библиографиялық құралды құрастыру мынадай негізгі кезеңдерден:
дайындық, негізгі (талдау жене синтездеу), қорытынды кезеңдерден тұрады.
Дайындық кезеңі тақырыпты таңдау мен зерттеуді, проспект-жоспар
әзірлеуді, құралдың тақырыбы бойынша әдебиеттерді анықтауды қамтиды.
Болашақ құралдың тақырыбын белгілегенде және оны кітапхананың құрастыру
жұмысының жоспарына енгізгенде, библиографтар мынаны негізге алады:
біріншіден, тақырып ғылымның, техниканың, мәдениеттің бірінші кезектегі
міндеттеріне сай келетіндей актуальды және қоғамдық маңызы бар болуға тиіс;
екіншіден, кітапхананың қызмет көрсететін ауданының экономикалық, мәдени
дәрежесіне, оқырмандар оның талап-тілегіне жауап берерліктей, қажеттеріне
сай болуға тиіс.
Мәселен, әмбебап ірі кітапханалар әдетте аукымды да кешенді тақырыптар
бойынша, үлкен саяси науқандарға, мерей той кезеңдеріне, ішкі және
халықаралық, өмірдің елеулі оқиғаларына байланысты мәселелер бойынша
библиографиялық құралдар, сондай-ақ бір немесе бірнеше кітапхананың қорын
(немесе оның белгілі бір бөлігін) бейнелейтін, каталог типтес құралдар
дайындалады.
Облыстық және өлкелік кітапханалар көбінесе өлкетану тақырыбы жөніндегі
құралдар құрастырады.
Арнаулы ғылыми және техникалық кітапханалар, ғылыми және техникалық
ақпарат ұйымдары өздері құқастыратын кұралдардың тақырыбын таңдағанда
қазіргі ғылымымыз бен өндірістік жетістіктеріміздің жаңалықтарын паш ететін
өзекті проблемаларына бағдар жасайды.
Қандай да болмасын тақырып таңдап алынғаннан, кейін, ол міндетті түрде
зерттеуді кажет етеді. Оның, ұзақтығы тақырыптың өзінің күрделілігіне, оның
жаңалығына, құжаттармен қамтамасыз етілуіне, сондай-ақ библиографтың
кәсіптік деңгейіне, оның жұмыс өтілі мен құрастырушылық қызмет жөніндегі
тәжірибесіне байланысты. Құралдың тақырыбын алдын ала зерттеудің екі жағы
бар.
Ең алдымен құрастырушы проблемаларды дұрыс көрсету, қателер жібермеу,
орынсыз бағалар мен ұсыныстар бермеу үшін тақырыпқа қатысы бар
проблемалардың мәнін ұғынып алуға тиіс. Бұл үшін библиограф – осы тақырыпқа
қатысы бар шығармалар мен үкімет кұжаттарымен, осы саладағы ірі ғалымдардың
соңғы еңбектерімен, пікір-сайыстардың, ғылыми конференциялардың
материалдарымен, жаңа оқулық әдебиетпен мұқият танысып шығуы тиіс.
Тақырыпты зерттеуге кірісер алдындағы еске алатын екінші жағдай – оның
библиографиялық жағынан қалай жабдықталғандығын анықтау, яғни нақ сол
тақырыпта немесе соған жақын тақырыпта қазірдің өзінде жасалған немесе
басқа кітапханалар жоспарлап отырған библиографиялық құралдармен танысуы
қажет. Бұл библиографиялау әдісін қазірдің өзінде жинақталған тәжірибесін
ескеріп, пайдалану үшін ғана емес, сонымен қатар құралдарды жасау туралы
мәселені дұрыс шешу, жұмыста бір-бірін қайталаушылық пен қосарластықты
болдырмау үшін қажет.
Ғылымның немесе өндірістің белгілі бір саласында қолданылатын
терминологияға ерекше назар аудару керек. Бұл үшін арнаулы сөздіктер мен
басқа да анықтамалық басылымдардың үнемі жаныңда жатқаны абзал. Зерттеліп
отырған салада мейлінше көп қолданылатын терминдердің қысқаша тізбесін және
олардың қысқаша түсіндірмесін жасаған жөн. Сонымен бірге кеңесіп, ақылдасу
үшін мамандарды шақырған да артык болмайды. Құрастырушылар – өзінің нашар
білетін жерлерін жасырмауға тиіс, өйткені кейінгі бүкіл жұмыстың ойдағыдай
болуы көбінесе тақырыпты алдын ала зерттеудің сапасы мен тереңдігіне
ыждағаттылығына тығыз байланысты.
Тақырыпты таңдап алып, алдын ала зерттеген кезде, библиографиялық
практикада қалыптасқан, құралдар шығарудағы салаларға бөлуді еске ұстау
қажет және оларды шығару жөнінде шешім қабылдаған кезде әмбебап және
арнаулы кітапханалардың өзара іс-қимылының ықтимал жолдарын ойластырған
жөн.
Тақырып жеткілікті зерттеліп, біржола бекітілген кезде бұдан былайғы
жұмыстың бәрін реттеп отыратын негізгі құжат – құралдың проспектісі
жасалады. Проспект тақырыпты негіздеуді, құралдың жалпы бағыт-бағдарын
межелеуді оның негізгі қоғамдық мәні мен басты міндетін (тарихи, теориялық,
практикалық және т.б. жақтарын) ашып көрсетуді, сондай-ақ мақсаты мен
кандай окушыларға арналатындығының сипатын қамтиды [2, 54]. Соңғысы өте
маңызды, өйткені құралдың нақ кімдерге арналғандығы оны құрастырудың накты
ерекшеліктерін анықтайды. Құралдың қандай мақсатқа арналғандығы айқын және
сонымен бірге жеткілікті дәрежеде ауқымды (ғылыми-зерттеу жүмысына,
өздігінен білім алуға, насихатшылық қызметке, іскерлік мамандығын арттыруға
және т.т. көмектесетін) болуға тиіс.
Проспектіде құралдың типтендірушілік және жанрлык ерекшеліктерін
(ғылыми-көмекші, ретроспективалык, жүйелі, ішінара аннотацияланған,
қорытындылаушы сипаттағы әдебиет көрсеткіші, шолу түрінде атқарылған
ұсыныстық оқырмандар тобы және т.т.) айқын анықтап алу қажет.
Проспектіде құралды құрастырудың нақты әдістемесіне қатысты шешімдер
сөзсіз көрсетіледі. Бұған мыналар жатады: материал іріктеп алудың сапалық
және шектеулі (мазмұндық және формальды) өлшемдері; аннотациялардын және
қамтылған әдебиет мазмұны сипаттамасының басқа да әдістерінің сипаты (кейде
проспектіде құрастырушылар басшылыққа алатын аннотациялардын үлгілері
келтіріледі); материалды топтастыру әдістері (әдетте саралаудың үлгі
схемасы түгел келтіріледі); жорамалданып отырған қосалқы көрсеткіштер
тізімі; әдебиетті анықтаудың негізгі деректемелері.
Құрастыру жұмысынын басқа да көптеген проблемаларын шешу көбінесе
құралдың нысаналы мақсатының проспект-жоспарда қалай анықталғанына
байланысты болады. Нысаналы адрес барынша дәл және нақты көрсетілуге тиіс.
Жекелеген құрастырушылардың ғылымға және осы проблемамен айналысушылардың
бәріне бір мезгілде көмек көрсетуді мақсат ететін құрал әзірлеуге әрекет
жасауы қателескендік, өйткені мейлінше алуан түрлі міндеттерді шешу
библиографиялаудың көптеген тәсілдеріне әртүрлі көзқарасты талап етеді.
Сондай-ақ, проспектіде кұралдың көлемі, жұмыстың аяқталатын мерзімі,
құрастырушылары мен редакторлары көрсетіледі. Мысалы, жастарға арналған
әдебиеттің ұсынылатын көрсеткішін, проспектісін оқу кітабында келтірілген
үлгі бойынша Сенің адамгершілік мұратын деген тақырыпқа жасауға болады.
Мұндай құралдардың проспектісін жасау әдісін семинарда, лабораториялық-
тәжірибелік сабақтар кезінде үйренеді.
Жақсы жасалған проспект методикалық бірізділікті және құрастырушылар
ұжымының жұмысын дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.
Проспектіні дайындаған бөлімде немесе кітапхана қызметкерлері арасында
талқылап қаңа қоймай, мүмкін болғанынша көбірек мамандардың сын
ескертпелерін жинастыру мақсатында, оны басқа да мүдделі мекемелерге
(кітапханаларға, жоғары оқу орындарының кафедраларына, ғылыми және
техникалық хабарлама ұжымдарына және т.т.) жіберу керек.
Проспект-жоспарда құралға енгізілетін басылымдардың түрлерінде анықтау
керек. Ғылыми көмекші және әсіресе ұсыныстық көрсеткішке іріктеп алуда,
басылымдардың кайсыбір түрімен шектеу құралдың мазмұнын едәуір
жұтандататынын есте сақтау жөн.
Кітаптарды, журнал мақалаларын немесе баспа өнімінің басқа түрлерін
жеке-жеке библиографиялау жалпы библиография құралдарына ғана тән. Басқа
құралдардың бәрін құрастырған кезде көбінесе басылымдардың белгілі бір
түрлерін іріктеп алып, олар үшін әртүрлі есептеу кезеңдерін, сондай-ақ
түрлі дәрежеде іріктеп алуды белгілеуге болады.
Проспект-жоспарда ведомстволық басылымдарға және оперативті полиграфия
құралдарымен басып шығарылған материалдарға көзкарас туралы мәселе де шешіп
алынуға тиіс. Бұл орайда, бір жағынан, олардың арнаулы сипаты мен кең
таралмайтындығын, екінші жағынан – мамандар үшін ерекше құнды екенін ескеру
керек.
Проспект-жоспарда құрастырылатын құралдың қандай әдебиет түрлерін
қамтитынын аныктағанда құрастырушы бұардың пәнді көрсету үшін маңызын
(мысалы, тарих тақырыбының көрсеткіштері үшін – заң актілерінің,
мемуарлардың, жазысқан хаттардың, күнделіктердің және т.б.; техника
жөніндегі көрсеткіштер үшін – өнертабыстарды, стандарттарды, патенттерді,
өндірістік анықтамаларды суреттеудің маңызын) ескеруі қажет.
Отандық әдебиетті библиографиялау кезінде таңдап алудың территориялық
шекаралары, яғни іріктеп алынатын туындылардың, басып шығарылған жері
туралы мәселе қозғалады. Бұл мәселені шешкен кезде орталық баспалар
шығарған басылымдардың мейлінше кең таралатынын есте ұстау керек; бұл –
ұсыныстық көрсеткіштер үшін өте маңызды пікір. Сонымен бірге ауыл
шаруашылығы бойынша, сондай-ақ дамуында аймақтық зерттеулер үлкен рөл
атқаратын пәндер (экономика, география, геология зоология, экология,
ботаника, тарих) бойынша көрсеткіштер (ұсыныстық, оның үстіне ғылыми-
көмекші көрсеткіштер) құрастырған кезде жергілікті басылымдардан бас тарту
библиографиялық құрал сапасының төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін.
Проспект-жоспарда іріктеудің тіл жөніндегі шегінде белгілеу қажет. Бұл
талаптың әсіресе қазіргі таңда, қазақ тілінің мәні мен маңызы арта түскен
кезде, қазақша библиографиялық құралдарды көбейту міндеті орынды екенін
естен шығаруға болмайды.
Проспект-жоспарда библиографиялық, жазбаның кұрылымы: ол
библиографиялық суреттеуден ғана тұра ма, әлде оған қоса аннотация және
(немесе) реферат беріле ме; қандай аннотация – анықтамалық, ұсыныстық
аннотация берілмекші; библиографияланып отырған құжаттарға жазылған
рецензиялар көрсетіле ме деген және басқа мәселелер белгіленеді.
Проспект-жоспарды әзірлеудің келесі кезеңі – болашақ құралдың
құрылымын, оған енгізілген материалдарды топтаудың әдістерін белгілеу болып
табылады. Топтаудың (жүйелі, пәндік, тақырыптық немесе алфавиттік,
хронологиялық топтаудың) әдісін принципінде белгілеп қана қоймай, сонымен
қатар, бәрінің болмағанмен де, аса маңызды бөлімдердің, рубрикалардың, кіші
рубрикалардың тізбесін беру, сондай-ақ анықтамалық аппараттың құрамын
(көмекші көрсеткіштердің, қосымшалардың, кіріспе мақаланың, алғысөздің
болуын) анықтау қажет.
Көптеген реттерде құралдың саралану схемасын құрастырушы әзірлейді,
көбінесе мұның өзі – күрделі шығармашылық жұмыс, әсіресе тақырыптық
көрсеткіштер жасаған кезде солай. Әмбебап құралдардың құрылымы біздің
елімізде қабылданған саралау түрлерінің біріне: ССРО-да кітап шығаруға
арналған әдебиеттің бірыңғай саралануына негізделеді (Қазіргі ТМД ғой).
Салалық құралдың схемасын әзірлеген кезде білім саласынын өз құрылымы,
сондай-ақ бұрын шығарылған құралдар негізге мүмкін. Алайда оларды нақты
көрсеткішке лайықтап шығармашылықпен пысықтау қажет.
Жұмыс аяқталғаннан кейін проспект-жоспар негізінде құралға алғысөз
жазылады.
Бұл операция библиографиялық құралды құрастырудың дайындық кезеңіне
жатады, адайда ол библиографияланатын құжаттарды бағалаудың элементтерін
қамтиды. Бұл кезеңде құжатты бағалау тек қосалқы сипатта болады. Негізгі
міндет құралдық тақырыбына сай келетін әдебиет туралы мәліметтерді
мүмкіндігінше толық анықтау болып табылады. Бұл, – құжаттардың мазмұнына
терең талдау жасаудан бұрынғы бастапқы синтездеу операциясы. Оның түпкі
нәтижесі – бұдан кейін де зерттеу қажет болатын библиографиялық жазбалардың
жұмыс істеуге арналған картотекасын жасау.
Зерттеу тереңдігі жөнінен деректемелер шартты түрде негізгі және
қосымша деректемелер болып бөлінеді. Негізгі деректемелер барынша мұқият
және кең көлемде зерттелетін болса, ал қосымша деректемелер іріктеліп, онша
тереңдемей, ең бастысы негізгі деректемелер бойынша алынған әдебиеттердің
толық анықталғанын бақылау мақсатымен зерттеледі.
Анықтау деректемелерін негізгі және қосымша деп бөлетін себебіміздің
сыры бар; қандай деректеменің негізгі деректеме етіп алынуына байланысты
олардың орындары ауысуы ықтимал. Мысалы, ретроспективтік салалық немесе
тақырыптық ғылыми-көмекші көрсеткішті құрастырғанда материалды аныктаудың
негізгі библиографиялық деректемесі мейлінше толық библиографиялық есеп
органдары ғана, яғни мемлекеттік библиографияның ағымдағы және жиынтық
басылымдары немесе салалық ғылыми хабарлама басылымдары – сигналдық
бюллетеньдер мен реферативтік журналдар болуы мүмкін. Егер мемлекеттік
библиография органдары негізгі деректеме етіп алынған болса, сигналдық
хабарламаның салалық басылымдары мен реферативтік журналдар, қосымша
деректемелер және осыған керісінше болады.
Түгелдей қарап шығу әдісімен зерттелетін құралдың тақырыбы бойынша
ғылыми журналдар мақала материалын анықтаудың бастапқы негізгі деректемесі
бола алады. Алайда бұл әдіс хабарлама мейлінше әр алуан, жалпы ғылыми және
жалпы-техникалық журналдарға шашырап кететіндігі себепті хабарлама
әжептәуірі жұпыны, шағын болуы да мүмкін. Сондықтан бұл арада бастапқы
(журналдар) анықтау деректемелері де, қайталама (мысалы, Летопись
журнальных статей) анықтау деректемелері де бір мезгілде бірдей негізгі
деректеме болуы ықтимал. Ал қалғанының бәрі қосымша деректемелер ретінде
пайдаланылатын болады.
Негізгі және қосымша библиографиялық деректемелерді зерттеуді аяқтаған
соң құралды құрастырушылар кейбір бөлімдер мен рубрикалардың жеткілікті
толықтырылмағанын аңдар еді. Мұндай жағдайдан шығудың бірден-бір жолы –
деректемелер шеңберін ұлғайту, шектес тақырыптағы басылымдарды тарту. Бұл
жағдайда ең жаңа монографиялар мен қорытушы еңбектердегі кітапқа қосымша
берілетін библиографияның деректемелері мен әсіресе талдампаздық-синтездік,
тарихнамалық шолулар ерекше маңызға ие болады. Әдетте, олар кұрастырушының
әдебиетті (және көбінесе – ең елеулі) анықтауына көмектесіп қана қоймай,
сонымен бірге оның проблемаларына жақсырақ бағдар алуына да жәрдемдеседі,
сөйтіп түпкілікті іріктеу жасауын жеңілдетеді.
Осы мақсаттармен сипаты жағынан алғанда басқа да түпкі басылымдарға –
тақырыптық жинақтарға, христоматияларға, антологияларға, шығармалар
жинақтарына және т.б. жүгінген дұрыс.
Негізгі және қосымша деректемелер тобын айқындағаннан кейін
құрастырушылар оларды қараудың кезегі мен әдістерін белгілейді.
Әдетте, қарауды негізгі қайталама, яғни библиографиялық деректемелерден
бастайды, содан соң қосымша библиографиялық деректемелерді зерттейді, содан
кейін ғана түпнұсқа деректемелерге – негізгі және қосымша деректемелерге,
ал жекелеген жағдайларда – саланың, әдетте өз профилі бойынша деректер
тасқынын жақсы білетін жетекші мамандарының жеке кітап жинақтарына
жүгінеді.
Көпшілікке арналған ағартушылық, өздігінен білім алу, насихаттық
мақсаттағы ұсыныс құралдарын құрастырғанда негізгі анықтау деректемелері
ретінде ең дұрысы – бұқаралық библиографиялық хабарлама ұжымын (мысалы,
Книжное обозрение, В мире книг) алған жөн, ал мақала материалына құрал
тақырыбы бойынша негізгі мерзімді басылымдардың шағын тобын тікелей қарап
шығу керек. Мемлекеттік библиография ұжымдары, кітапхананың каталогтары мен
картотекалары және басқа деректемелер қосымша деректемелер ретінде
пайдаланылады.
Кітапхананың каталогтары мен картотекалары тек белгілі бір кітапхананың
оқырмандары мен соның қорына арналған шағын формадағы ұсыныс құралдарын
(қысқаша тізімдерді, оқу жоспарларын, естеліктерді, закладкаларды, т.т.)
және өлкетану тақырыбына арналған құралдарды құрастырғанда әдебиеттерді
анықтаудың негізгі деректемесі бола алады. Бұл ретте кітапхананың
анықтамалық-библиографиялық (соның ішінде өлкетану) аппаратының жеткілікті
дәрежеде толық комплектіленуі мен жай-күйінің жақсы болуы негізгі шарт
болып саналады.
Ағымдағы библиографиялық хабарлама деректемелерін, мерзімді баспа
бетінен, журналдардан рет-ретімен жиі қарап отыру керек, мұның өзі жаңа
материалдарды бірінші болып анықтауды қамтамасыз етеді.
Библиографиялық деректемелерді түгелдей немесе іріктеп қарап өтуге
болады. Түгелдей қарап шығу әдісі материалы формальды түрде орналасқан
деректерді (алфавиттік, хронологиялық, топографиялық) зерттегенде
қолданылады. Библиографтың еңбегі негізінен механикалық сипатта болады, оны
өте қажытады, сондықтан оның мейлінше жинақты, өзіне өзі ұқыпты болуын
талап етеді. Материалдары жүйелі немесе атаулары бойынша орналасқан
деректемелер іріктеп зерттеледі. Мұндағы басты нәрсе – тақырыпқа сәйкес
және соған ұқсас бөлімдер мен атау рубрикаларын дұрыс таңдап алу. Іріктеп
қарау неғұрлым тиімді, өйткені библиографтын, белгілі бір мазмұндағы
материалдарға назар аударуына мүмкіндік береді [3, 10].
Әдебиетті анықтау барысында библиограф қарап шыққан қайталама және
бастапқы хабарлама деректемелерінің картотекасын жасайды. Мұның өзі
библиограф пайдаланған деректемелердің тізімін бақылау және кейін сол
тізімді жасау үшін қажет.
Құрастырылатын құралдың тақырыбы бойынша материалды анықтағаннан кейін
(жекелеген жағдайларда анықтаумен бір мезгілде) библиографтар оған талдау
жасайды, онда бір-бірімен тығыз байланысты және қосарлас немесе біртіндеп
атқарылатын мынадай бірнеше жұмыс түрі бар; олардың ішіндегі ең бастылары:
– құжаттарға жалпы библиографиялық талдау жасау;
– библиографиялық суреттемелер жасау;
– аннотациялау немесе реферат жазу;
– индекс беру мен пәнін анықтау;
– библиографиялық жазбалар топтау.
Басқаша айтқанда, библиографиялаудың талдау жасайтын шағын кезеңі
дегеніміз белгілі бір құрал үшін іріктеп алынған құжаттардағы хабарларды
жинақтау жөніндегі операциялардың жиынтығы. Бұл осы құжаттар туралы
мәліметтердің мүмкіндігінше көп мөлшерін белгілі бір көлемге енгізу
мақсатымен жасалады. Библиографиялаудың бұл шағын кезеңінің ерекшелігі
мемлекеттік стандарттарда, нұсқауларда және басқа да регламенттеуші
құжаттарда баянды етілген библиографиялау тәсілдерін құрастырушыға өзінің
кәсіптік қабілетін, білімін, барынша жоғары дәрежеде көрсетуге мүмкіндік
береді.
Библиографиялаудың талдау жасайтын шағын кезеңінде библиографияланатын
әрбір құжатты егжей-тегжейлі зерттеу, оған жалпы библиографиялық талдау
жасау көзделеді.
Құжаттарды жалпы библиографиялық талдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Кожахметова Сағыныш Кошанайевна
КІТАПХАНАНЫҢ ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ АНЫҚТАМАЛЫҚ- БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ АППАРАТЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы: ________________________
Көкшетау 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-11
1-бөлім. КІТАПХАНАДАҒЫ БИБЛИОГРАФИЯЛАУ МЕН ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ
БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-60
І-тарау. ӨлкеТАНУШЫЛЫҚ библиографияЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..12-39
1.1 Өлкетанушылық библиографиялық құралдарды құрастырудың дайындық және
негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-30
1.2 Өлкетанушылық библиографиялық құралдарды құрастырудың қорытынды
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-37
1.3 Өлкетанушылық библиографиялық құралдарды автоматтандыру әдісін
пайдаланып құрастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37-39
ІІ-тарау. ӨлкеТАНУШЫЛЫҚ анықтамалық-библиографиялық қызметІ көрсетуді
ұйымдастыру және оның
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-49
2.1 Тақырыптық анықтамаларды орындау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..40-44
2.2 Нақтылаушы анықтамаларды орындау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..44-47
2.3 Адресті анықтамаларды орындау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-48
2.4 Фактографиялық анықтамаларды орындау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...48-49
ІІІ-тарау. КІТАПХАНАНЫҢ ӨлкеТАНУШЫЛЫҚ анықтамалық-библиографиялық
АППАРАТЫН
ұйымдастырЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-60
3.1 Энциклопедиялар мен энциклопедиялық
сөздіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...50-53
3.2 Кітапхана
катологтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...53-5 5
3.3 Библиографиялық
картотекалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .55-60
2-бөлім. ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ БІЛІМДІ НАСИХАТТАУ, КІТАПХАНАНЫҢ
БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61-85
ІV-тарау. КІТАПХАНА ОҚЫРМАНДАРЫ АРАСЫНДА ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ
БІЛІМДІ НАСИХАТТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-68
4.1 Өлкетанушылық библиографиялық білімді насихаттаудың бұқаралық
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61-66
4.2 Өлкетанушылық библиографиялық білімді насихаттаудың топтық
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66-68
V-тарау. КІТАПХАНА ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНЕ ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .69-71
5.1 Кітапхана қызметкерлеріне өлкетанушылық библиографиялық білім
берудің формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69-71
VІ-тарау. КІТАПХАНАНЫҢ ӨЛКЕТАНУШЫЛЫҚ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72-85
6.1 Өлкетанушылық библиографиялық жұмысты
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 72-79
6.2 Кітапханалардың өлкетанушылық библиографиялық жұмысының есебі және
есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79-
82
6.3 Өлкетанушылық библиографиялық қызметке әдістемелік
басшылық ... ... ... ... ..82-85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86-89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...90-9 2
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қоғамның ырғақты дамуы үшін қажетті
алғышарттар сан-алуан. Оған экономиканың ұйымдастырылуы, қоғамдық
қатынастар, саяси құрылым, геосаяси жағдай, демократия мен заңдылықтың
сақталуы, табиғи-климаттық ерекшеліктер, мәдени-ағарту мекемелерінің
қалыптасуы – бәрі тікелей әсер етеді. Осынау алғышарттар ішінде баспа
шығармаларын және басқа ақпарат көздерін қоғамдық пайдалануды
ұйымдастыратын идеологиялық, ғылыми-ақпараттық және мәдени-ағарту
мекемелерінің ішіндегі кітапханалардың алар орны алабөтен. Халқымыздың
рухани, мәдени ой-санасының қалыптасуы мен дамуында кітапхананың атқарар
рөлі ерекше. Кітап білім байлығы ғана емес, рухты оятатын, ой-сананы
өсіретін қымбат қазына, кітапхана сол қазынаның алтын діңгегі.
Кітапхана – еңбек өнімділігін арттыруға, адамдардың, әсіресе, өскелең
ұрпақтың ой-өрісін, ішкі дүниесін қалыптастыруда, жалпы адамды тәрбиелеуде
кітапханалардың ықпалы күшейгендігі теориялық зерттеулердің тұжырымдарымен
де дәлелденді.
Кітапхана көптеген ғасырлар бойғы адам тәжірибесі көрінетін кітаптарға
толы. Кітап адамдарды басқа адамдардың өмірімен және күресімен таныстырады,
олардың сезімдерін, олардың ойларын, олардың талап талпыныстарын түсінуге,
айналадағыны салыстыруға, байыбына баруға және оны қайта өзгертуге
мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңдағы еліміздегі қоғамдық өзгерістер, қоғамның өркениеттік
деңгейге көтерілуі, ашық ақпараттық кеңістікке өтуі, қоғамдық-саяси,
экономикалық және мәдени өміріндегі түбегейлі өзгерістер кітапханалар
алдында жаңа мақсаттар мен міндеттер қояды. Қазіргі күнде де
кітапханалардың өрістеуі шарықтамаса, толастаған емес. Республикамыз
тәуелсіздік алғаннан кейін, егемен мемлекет ретінде халықаралық аренаға
шықты. Халықтың білім бұлағы болып саналатын кітапханалар жаңа талапқа сай
жұмыс істей бастады. Мысалы, Қазақстанда XX ғасырдағы кітапхана
қызметкерлері барлық жұмыстарын техникасыз атқарып, тек қолда бар
ақпараттарды пайдаланса, XXI ғасырда кітапхана қызметкерлерінің заман
ағымына орай ой-өрістері кеңейіп, тек өз жерінде ғана емес шет
мемлекеттердегі ақпараттармен алмаса алатын, оқырмандарының сауалдарына жан-
жақты, кең көлемде жауап бере алатын жағдайға жетті. Әсіресе, оқырмандардың
электрондық кітапханалардың мәліметтер базасын, әлемдегі ірі ақпарат
орталықтарының каталогтарын, жеке электрондық коллекцияларды оқып-білуіне
де мүмкіндік туды. Сондай-ақ, жұртшылықтың, оқулықтардың, кітаптардың,
энциклопедиялардың, CD-Rom-дағы, интерактивті оқу курстарының электрондық
басылымдарын қарауына кітапхана мүмкіндік жасап, заман талабына сай жұмыс
атқарып жатыр.
XX ғасырда жаңадан кітапхана қызметкерлері іріктеле бастаса, ал XXI
ғасырда кітапхана қызметкерлерін даярлайтын оқу бағыттары пайда болды. XXI
ғасыр, кітапханалар мен кітапханашылар үшін түлеу, жаңғыру ғасыры болады.
Ол – өркениет талабы.
Міне, сондықтан да қарастырылып отырған кезеңдегі кітапханалардың
құрылуы және кітапхана қызметкерлерінің қалыптасуының әлеуметтік құбылыс
ретінде пайда болу кезеңдерін ашу – XX ғасыр басындағы қазақ халқының
европалық рухани байлықтан кенде қалуы оның табиғи болмыс-бітімінен емес,
қоғамдық-саяси себептерден туындағанын көрсетуге мүмкіндік береді.
Кітапхана қызметкерлерінің материалдық және әлеуметтік жағдайына байланысты
мәселелерді шешуде партиялық, өкіметтік органдардың қызметіндегі
жетістіктер мен кемшіліктерін кітапхана мамандары қызметінің мазмұны мен
түрлерін, әдіс-тәсілдерін нақты фактілермен көрсету, тақырыптың бір қыры
бола алады. Тарихи тәжірибені объективті зерттеу практикада пайдасы бар
құндылықты сақтау үшін қажет. Кітапханалардың қалыптасуы, кітапхана
қызметкерлерін дайындау, олардың әлеуметтік ахуалы XX ғасыр басында қазақ
қоғамының өтпелі кезеңінде болды, оның таңдаулы үлгілерінің, ізденістері
мен тәжірибесінің Қазақстандағы бүгінгі мәдени процесстер үшін де маңызы
бар.
Елдің осы заманғы әлеуметтік-саяси және экономикалық дамуындағы
аймақтардың қоғамдық және шаруашылықтағы елеулі белсенділігі олардың мәдени-
тарихи дәстүрлерге назар аударуына байланысты сипатталады. Осыған
байланысты ақпарат проблемалары күрделеніп, соның ішінде кітапханалық-
библиографиялық аймақтың дамуында алуан арналы, сан салалы қажетсінуін
қамту ерекше мәнге ие болмақ. Заманауи әлеуметтік-экономикалық дамудағы
мәдени ортаның болашағын жетілдірудегі мәдени-тарихи құндылықтарды зерттеу
өлкені ақпараттық қамту басты фактор болып есептеледі. Осы кезде өлкетану
өркендеу қарсаңында тұр. Зерттеудің көкейкестілігі кітапханалардың өлкетану-
библиографиялық даму болашағы мен заманауи сараптау маңыздылығымен
анықталады, ал ол еліміздің жекелеген аймақтарындағы ақпараттық
қажеттілікті жүзеге асыру және дамуына тәуелді.
Қазақстан өмірінде соңғы жылдарда мемлекеттің аймақтық саясатпен
байланыстылығы ерекше орынға ие болып отыр. Облыстық арақатынасты қайта
құру және жаңа аймақтық саясатты қалыптастыру, аймақ пен мемлекеттің, оның
әкімшілік орталықтарының мүдделерін үйлестіру жолдарын іздестіру – жаңа
қазақстандық қоғамды түбегейлі қалыптастырудағы басымдық бағыт болып
есептеледі.
Дипломдық жұмыста еліміздегі өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық
аппарат қызметінің ерекшеліктері, кітапханадағы өлкетанушылық-
библиографиялық жұмыстың ұйымдастырылуы мен әдістемесі, оның материалдық
базасы мен мамандармен қамтамасыз ету проблемалары, өлкетану әдебиетінің
құрамын алып көрсететін өлкетану каталогтары мен картотекалары, өлкетану
әдебиетінің жеке қоры мен оған жасалған анықтамалық-библиографиялық аппарат
негізінде кітапхананың алуан арналы, сан салалы өлкетану жұмыстары
(өлкетану библиографиясын құрастыру, нақты материалдар жөнінде анықтамалар
мен жеке сұрауларды орындау, көпшілік-бұқаралық жұмыстарды ұйымдастыру,
т.б.) қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аймақтық саясат, тұтастай аймақтандыру
үрдісінің ортақ принциптер негізінде түрлі әлеуметтік өмірде – экономиканы,
өндірісті, экологияны, әлеуметтік жағдайды, ұлттық ділімізді, рухани
болмысымызды т.т. қалыптастырып, жүзеге асырады.
Әлеуметтік өмірді аймақтандыру – аймақтық саясаттағы аса күрделі сала.
Республика облыстарының территориялық әлеуметтік қауымдастығы таптық
белгілері, тұрғындардың ұлттық құрамы, өмір сүру сапасы мен тұрмыстық салты
мен дәстүрі, т.б. жағынан ерекшеленеді. Жүйелі сипаттары мен динамикасы,
ішкі құрылымдық байланыс территориялық қауымдастық ретінде тарихи
қалыптасқан.
Белгілі бір географиялық аймақ, әкімшілік-территориялық аудан немесе
елді мекен туралы мәлімет беретін баспа шығармалары мен басқа да
материалдарды, туған өлкенің қызметін зерттеуде – аймақтық, өлкелік
қызметке басқармалар, экономикалық құрылымдар ғана белсенді қатысып қоймай
тұрғындардың қалың көпшілігі де атсалысады. Өйткені өлкетану әдебиеті
жергілікті жердің табиғи-экономикалық ресурстарын дамытуда, қалың
жұртшылыққа идеялық-патриоттық тәрбие беруде және тарихи-өлкетану
зерттеулерін жүргізуде аса құнды әдебиет болып табылады. Ұлттық, облыстық
(өлкелік) кітапханалардың өлкетану әдебиеттері қорын толықтыруды неғұрлым
толық және сапалы жүргізу мақсатымен оларға мемлекеттік және жергілікті
міндетті даналарды (полиграфия орындарының немесе баспа ұйымдарының арнаулы
заң не нұсқау бойынша әрбір басылымның белгілі бір таралымын міндетті түрде
мемлекеттік кітап қоймаларына, кітапханалар мен библиографиялық және
ақпараттық орталықтарға беріп тұруы) алу құқығы берілген.
Қазіргі таңда қоғамдық өлкетану өрлеу қарсаңында тұр. Мұның бәрі
қоғамды демократияландыру, халықтық, ұлттық сана-сезімнің өсуі,
жалпыадамзаттық бастауының өсуін мойындау үрдістерімен байланысты. Өлкетану
қызметі – тарихи тәжірибені меңгеру және сақтау амалдары болып табылады.
Осының негізінде ол бүгінгіні қайта құру, алға жылжудың нақтылы бағытын
саралауға көмектеседі.
Жоғарыда айтқанымыздай аймақтық ақпараттық, соның ішінде
библиографияның да мән-маңызы арта түсуде. Осыған орай еліміздің жекелеген
аймақтарын зерттеу мен дамуын қамтамасыз ету қызметін жүзеге асырудың
маңызы аса зор.
Өлкетану библиография алдында бүгінгі таңда оның теориясы мен
тәсілдерін қарастырудың зор мәні бар. Біздің елімізде библиографиялық
қызмет жүйесінде өлкетанушылық библиографияның орнын айқындау мәселесінің
негізі бар. Сондықтан да қазақстандық баспа өнімдері жөнінде ақпараттық
мағлұмат беріп, оларды жүйелі насихаттайтын ғылыми-практикалық қызметтің
бір саласы болып табылатын библиографияның орны туралы мәселені талдама
жасауда және оның басқа библиография түрлерімен, яғни өлкетанушылық
библиографияның қызметін, оның даму жолдарын, түйіндей келгенде барлық
жұмыстың ара қатынасын анықтаудың шешуші маңызы бар. Бұл оның өзектілігін
анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өлкетанушылық библиографиялық қызмет
көптеген он жылдар бойы облыстық кітапханалардың библиографиялық бағытының
маңызды бағыты болып келеді. Ал олар тарихи, геориялық және қолданбалы
сипаттық жұмыстарда көрініс табуда. Отандық библиография жүйесінде
өлкетанушылық библиографияның орны мәселесі ғалым библиографтар тарапынан
арнайы зерттелген емес. Өлкетанушылық библиография жөнінде жалпы теориялық
және амал-тәсілдік проблемалар жайлы жекелеген жұмыстар баршылық:
библиографияның осы түрі жайлы негізгі түсінік мазмұны (өлкетану түсінігі
өлкетану әдебиеті және өлкетану библиографиясы туралы түсінік); оның
жалпылама даму мәселелері; өлкетану библиографиялық оқулық құрылым жүйесі;
өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық аппараттын ұйымдастыру туралы
және т.б. Аталмыш сауалдарды іске асыру еліміздегі библиографияның орны
туралы мәселені зерттеу базасын жасауда белгілі бір дәрежеде ықпал етті.
Бұл мәселелер жайында арнайы пікірлер айтқан ғалымдардың жұмыстарының
ішінде А.А. Бейсенбаевтың, М.Н. Мұсаеваның және М.А. Терентийдің (өлкетану
әдебиеттің ағымдағы әмбебап көрсеткішіне байланысты), Н.И. Болдеревтің,
Б.Т. Лихачевтің, И.С. Марьенконың (библиографиялық оқулықтарға байланысты);
Л.И. Әлімованың, Д.Б. Ковалевскийдің, С. Ұзақбаевтың, Р. Төлеубековтың, М.
Оразалиевтің, Е. Қозыбаевтың, Г.К. Белгібаевтың сондай-ақ одақтық
республикалардың кейбір мамандарымен өлкетанушылық және мемлектетік
(ұлттық) библиография жайлы жұмыстары; О.П. Коршуновтың, Д.Ю. Тепловтың,
С.В. Баженованың – салалық (экономикалық библиография); салалық
өлкетанушылық библиографияның арақатынасы – жалпы библиография туралы
еңбектеріндегі жекелеген пікірлер; К.И. Шафрановскийдің (геологиялық
библиографиясы), Г.В. Гедримовичтің (геология және тау-кен істері жөнідегі
библиографиясы); өлкетану оқулықтарда жекелеген салалар бойынша материалдар
жоғары оқу орындарының оқулықтарында, сондай-ақ библиографияның әр түрлі
салалары бойынша зерттеу еңбектері бар.
Зерттеу нысаны – кітапханадағы өлкетанушылық анықтамалық-
библиографиялық аппарат қызметінің жұмысын ұйымдастыру және оның
әдістемесі, оқырман аудиториясына билиографиялық қызмет көрсетудің сан
алуан әдістері, өлкетанушылық библиографиялық білімді насихаттаудың жолдары
болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні – өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық
аппаратқа анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсетуді пайдалану және оның
амал тәсілі мен қалыптасу технологиясын, әдістемесін зерделеу; сонымен
бірге қазақстандық библиография жүйесінде өлкетанушылық библиографияның
теориялық негіздегі орнын айқындау.
Зерттеу жұмысының мақсаты – өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық
аппаратты әмбебап ғылыми кітапханаларда пайдалану және әдістік-
технологиялық негізде қалыптастыруды жүзеге асыру; отандық библиография
жүйесіндегі өзіндік буын ретінде өлкетанушылық библиография қызметінің
негізгі принциптерін теориялық жағынан дәлелдеу; өлкетанушлық
библиографияның өзіндік ерекшеліктерімен байланысты көрсетілген жүйедегі
орнын анықтау, сонымен қатар, өлкетанушылық библиографияның басқа да
библиография жүйесіне енетін түрлерінің өзара қатынас принциптерін
қарастыру, сөйтіп осы негізде өлкетанушылық библиографиялық қызметті
оңтайландыру жолдарын талдау.
Осы мақсатқа сай төмендегі міндеттерді шешу көзделді:
1. Кітапханалардың анықтамалық-библиографиялық аппарат жөніндегі
түсініктің ғылыми эволюциясын зерделеу, сөйтіп терминологиясының, құрылымы
мен қызметінің теориялық және әдістемелік негізін жасау;
2. Кітапханаларда өлкетану библиография жұмыстарын ұйымдастыруда
жұмыстың жаңа түрлері мен әдістерін іздестіру, кітапханалық өлкетану
жұмысын жетілдіру жолдарын қарастыру;
3. Өлкенің тарихи-мәдени, әдеби, саяси, әлеуметтік-экономикалық өміріне
қатысты жиналған әдебиеттерді талдау барысында кітапханалық-библиографиялық
қызметінің жұмысын ұйымдастыру және оның әдістемесін зерттеу мәселелерін
қарастыру;
4. Өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық аппаратты құру және
пайдалану үрдісінің технологиялық жобасын жүзеге асыру.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі елтану мен
өлкетанудың проблемаларына қатысты жұмыстар, өңірлік саясат және өңірлік
проблемаларға қатысты: Г.А. Агранаттың, М.Н. Афанасьевтің, И.Н.
Гомаюновтың, И.И. Горлованың, В.В. Добровольскийдің, В.Г. Игнатовтың, В.В.
Карповтың, А.К. Мырзабековтың, Д.Б. Семеновтың, К.Ф. Строевтің, М.Ю.
Шинковскийдің, С.О. Шмидтің және басқалардың; ресейдің библиографтану және
кітапханатануға қатысты ғылыми еңбектері: З.Н. Амбарцумянның, А.И.
Барсуктың, И.В. Гудовщикованың, Ю.С. Зубовтың, Д.Д. Ивановтың, Н.С.
Карташовтың, О.П. Коршуновтың, В.П. Леоновтың, М.В. Машкованың, Г.В.
Михееваның, К.Р. Симонның, Д.Ю. Тепловтың, С.А. Трубниковтың, В.А.
Фокевтің, Е.И. Шамуниннің еңбектерін жатқызуға болады.
Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, М.В. Ломоносов сияқты
көрнекті педагогтар еңбектерінде жасөспірімдерге табиғат жайында қарапайым
ұғым беруді өлкетануға негіздесе – олардың дүниетанымын қалыптастыруға мол
мүмкіндік туатындығы туралы ғылыми тұжырымдар жасаған.
Өлкетану материалдарының тәрбиелік және дамытушылық мәні АЯ. Герд, К.Д.
Ушинский, В.П. Вахтеров, Г.С. Виноградов, Е.Н. Водовозова, Э.И. Моносзон,
Е.И. Тихеева, Л.К. Шлегер, М.Н. Скаткин, В.А. Сухомлинский, Д.Б. Эльконин,
В.В. Давыдов, Ш.А. Амонашвили т.б. еңбектерінде де жан-жақты ашылған.
Аталмыш ғалымдардың пікірінше, оқу-тәрбие үрдісінде өлкетану
материалдарын пайдалану – оқырмандардың дүниетанымдык көзқарасы мен
дүниенің біртұтастығы туралы түсінігін қалыптастырып, туған жерін, оның
мәдениетін сүюге тәрбиелейді.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Кітапхананың өлкетанушылық ақпараттық-
библиографиялық аппаратын зерттеу барысында терминологиялық сараптау,
құжаттарды зерттеу, ғылыми бағамдау, салыстырмалы, жүйелі-кешенді, дағдылы
ғылыми сипаттамалық, проблемалық, нақты талдау, саралау сияқты ғылыми әдіс-
тәсілдер мен жинақтау, қорыту, социологиялық, эвристикалық принциптері
қолданылды. Сонымен қатар қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар әдістемелеріне тән
зерттеу әдіс-тәсілдерімен тығыз байланыста қарастырылған зерттеудің
теориялық негізіне іргелі еңбектер жазған отандық және алыс-жақын шетелдік
ғалымдар мен қайраткерлердің еңбектері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы және теориялық маңызы. Отандық
библиографиятануда қазақстандық библиография жүйесінде жеке буын ретінде
тұтас концепция қалыптасты, осы жүйедегі өлкетанушылық библиографияның
қызметтегі теориялық негізі қаланды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен теориялық
мәні анықтамалық-библиографиялық аппарат, анықтамалық-іздестіру
аппараты терминдерінің шығу тегін қарастыруда жатыр. Өлкетанушылық
анықтамалық-библиографиялық аппаратын анықтау түсінігі ұсынылды. Әмбебап
ғылыми кітапханалардың өлкетанушылық анықтамалық-библиография аппаратының
моделі түзілді; Библиографиялық іздестіру тәсілі негізіндегі эволюциялық
өзгерістерді қарастырады. Олар қор базасының кеңіюі, әдіс-амалдың
өзгерістері, іздестіру нәтижесі, орындаушыға қойылатын талаптар болып
есептеледі.
Теориялық тұжырамдамасы нақтылы библиографиялық түрдің негізгі мазмұнын
түсіну: өлкетану әдебиеті түсінігі, өлке түсінігі және өлкетану
библиографиясы дегеннің өзіндік түсінігі.
Өлкетанушылық библиография жұмыста библиография деген анықтамаға ие, ел
ішіндегі әлдеқандай жерге арналған әдебиет жайлы ақпарат беретінде де сол.
Библиографиялық ақпараттың мазмұны территориялық аспекті – бұл негізгі
жүйені қалыптастырушы библиографиялық белгі. Өлкелік әдебиет және
жергілікті басылым өзінің мазмұны мен басылып шыққан жеріне қарай
көрсетілген ұстанымның орнығып, ерекшелігін тұжырымдайды. Бұл ерекшелік
библиографиялық құжаттар топтары мен өлкетану библиографиясы мен жергілікті
баспасөз библиографиясы болып бөлек өмір сүруімен анықталады.
Өлкетану библиографиясы жеке түр ретінде және библиографиялық ақпарат
мазмұнына қарай территориялық аспектіде орнығады. Ол ақпараттық
қажеттілікті қанағаттандырады. Өлкетану библиографиясында өз оқулығының
жүйесі қалыптасқан; өзінің ұйымдастыру принциптері мен үйлестіру жұмыстары
бар; өзінің теориясы мен тәсілдері жетілдіріледі.
Қазақстан ғалымдарының ертеректегі тұжырымдалған зерттеулері, көптеген
құжаттардан ерекшеленетін өлкелік әдебиеттер мазмұн жергілікті сипаттарына
қарай айқындалады. Өлкелік әдебиеттердің жергілікті сипаттарына қарай
тереңірек ашып көрсету үшін төмендегі ерекшеліктерді ұсынады: 1) басылымдық
шығармалардың өзінде сипатталатын тақырыптары мен проблемалары, ғылыми
мінездемесі; 2) проблемаларды қарастыратын көзқарас; 3) кітаптарда
пайдаланылған материалдар.
Жұмыста өлкетану және аймақтану библиографиясына қатысты түсінік
мәселесіне осы заманғы көзқарас ұсынылып отыр. Аймақтану библиографиясының
құрамында елтану болмағандықтан аймақтану және өлкетану библиография
термині осы заманғы жағдайда синоним ретінде қарастырылады.
Қазақстандық библиографиятанудағы зерттеуде тұңғыш рет негізгі
ерекшеліктеріне қарай өлкетану библиографиясына қатысты принциптері
тұжырымдалған. Олар: 1) Құжаттар тасқыны дәрежесіне қарай. Мұндай жағдайда
бір және сол әдебиет өлкетану және библиографияның басқа түрінде көрініс
табады. 2) Библиографиялық оқулықтар дәрежесінде. Мұндай жағдайда сол
немесе басқа библиографиялық оқулық өлкетануға да және басқа библиографияға
қатысты болмақ. Бұл принциптер шынын айтқанда библиографияда және
библиографияның библиографиясында қолданылады. Демек осының бәрі белгілі
бір ерекшеліктерге ие. Бұл арада үшінші байланыс түрі – библиографияның
оқулығының библиографиясы дәрежесінде қатысты болмақ. Өлкетану
библиографиясына қатысты байланыс принципі қызмет аясы ретінде дәлелденген.
Оқу процесі барысында өлкетану библиографиясында оқу құралы ретінде мұндай
байланыс жоқ.
Отандық библиографиялық танымдық дипломдық жобада алғаш рет
кітапханаларда өлкетанушылық каталогтардың басқа кітапханалардағы
каталогтардан ерекшелік мәселесі жүйеленген.
Бұл каталогтар барлық өлкетану библиографиясы тәрізді нақтылы
кітапханалардағы белгілікті әдебиеттердің көлеміне қарамастан белгілі бір
территорияға арналған әдебиеттер туралы ақпараттар береді. Олар осынысымен
басқа кітапханалардағы каталогтардан ерекшеленеді. Осы ереженің негізінде
жұмыста өлкелік және аймақтық каталогтарға қатысты түсінік принциптері
қарастырылған.
Өлкетану библиографиясы жүйесінде өлкелік каталогтар библиографиялық
ақпараттар беретін жергілікті жерлердің шекараларымен анықталады: облыстық,
өлкелік, республикалық кітапханалар тиісті облыстар, өлкелер,
республикаларға қатысты маңызды ақпараттар берудің бастауы ретінде қызмет
етеді; өлкелік каталогтардың (картотека) қалалық және аудандық
кітапханалардағы басты міндеті сол қалалар мен аудандарға арналған
әдебиеттер туралы ақпараттар беру болып табылады.
Зерттеулерде өлкелік кітапханалар үшін осы заманғы классификациялау
схемасын жасау көзделген. Мұндай схемалар әмбебап кітапханалық-
библиографиялық классификациялау негізінде құрылуы мүмкін, бірақ сонымен
бірге өлкелік кітапханалардың ерекшеліктерін ескере отырып мазмұнын толық
ашу мақсатында қосымша көлемді жұмыстар жүргізуге тура келеді.
Сонымен, дипломдық жұмыс әлеуметтік-мәдени, халық шаруашылық маңызы бар
кең көлемді ғылыми проблемалық сипаттағы еңбек болып табылады. Өлкетану
библиографиясына қатысты қызметтік проблемаларды терең әрі жан-жақты
тұжырымдау қазақстандық библиографияның құрамдас бөлігі ретінде өз өлкелік
библиографияның ғана емес, ұлттық библиографияны тұтастай алғанда оның
қоғамдық ақпаратпен қамтудағы рөлін арттыруда ерекше маңызға ие болады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Қазақстандық библиография жүйесінде
өлкетану библиография орнын теориялық жағынан негіздеу, аталған жүйенің
құрамдас бөлігі ретінде өлкетану библиографияны дамыту мәселелерін
практикалық шешудің базасы қызметін атқарады; өлкетану библиографияның
басқа да оның түрлерінің өзара байланысының жетілдіруге қолайлы жағдай
жасауға бақытталуы керек. Зерттеу материалдары өлкетану библиографиялық
оқулықтарды тұжырымдау мен моделдік жүйесін дамытуға көмектесе алады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1) Өлкетану библиографиясы отандық библиография жүйесінде жеке түр
ретінде осы жүйедегі қызметіне қарай ерекше қызметімен анықталады. Өлкетану
библиографиясы – ел ішіндегі әлде бір жерге мазмұны жағынан арналған
библиография болып табылады. Библиографиялық ақпарат өзінің территориялық
аспектісінде өлкетанушылық библиографияның жүйе туындатудың негізі болып
есептеледі.
2) Анықтамалық-библиографиялық аппарат жөніндегі ғылыми түсінік жаңа
компоненттерді қоса терминология және функционалдық қызметімен орайлас
дамиды. Қазіргі кезең өлкетанушылық анықтамалық-библиографиялық аппаратты
қалыптастырумен және оған қатысты түсінікпен сараланады.
3) Өлке деген түсінік территория ретінде оны толық теориялық
тұжырымдау мақсатымен оған арналған библиографиялық оқулық екі проблемалық
аспектіні қарастырады: өлкетану библиографиялық оқулықты қандай шекарада
құрастыру керек; қандай шекарада оқулық үшін таңдап әдебиетті алу керек.
Өлкелік оқулықтарды жеріне қарай таңдап алу территорияның маңыздылығына
тәуелді, территория ерекшелігіне қарай сала мен тақырып таңдалмаққа керек.
4) Аймақтық библиография басқа мамандардың ұсынған трактовкаларына
қарай қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ету, библиографиялық бағытталған
ақпараттар және олар аймақтармен бірнеше белгілермен байланысады:
мазмұнымен, шығу тегі және пайдалануымен. Ал бұлар өлкетану
библиографиясында оның орнын анықтауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңдегі
шарттарға орай республикалық библиография болмағандықтан, өлкелік және
аймақтық библиографияны синоним ретінде қарастыру керек. Сонымен бірге
өлкетану библиография өзіндік бөлшегі ретінде аймақтық библиография өз
жүйесі ішінде ерекше маңызды орынға ие.
5) Өзінің территориялық мазмұны жағынан ерекше ақпараттық қажеттілікті
қамтамасыз еткендіктен өлкетану библиография арнайы құрамға енеді. Сан
қырлы өлкетану сан қырлы өлкелік библиографияның сипатын анықтадйы. Ол
қоғамнан рухани және материалдық салаларына түгел қызмет етеді (ғылымға,
қоғамдық дамуды басқаруға, өндіріске, білім беруге, өз білімін көтеруге,
ағартушылық қызметке). Бірақ белгілі бір территориялық аспектіде. Сондықтан
өлкетану библиография өзіндік арнайы және қоғамдық тәжірибеде түрлі салаға
қызмет көрсетеді. Әмбебап түсінігін бұл арада екі аспектіде қарастыру
керек. Біріншіден, өлкетану библиография тұтастай алғанда мазмұны жағынан
әмбебаптық сипатқа ие. Оның әмбебаптығы өлкенің барлық өмірін сан қырынан
көрсете алуында. Екіншіден, библиографияның сан қырлы аспекті қуатына қарай
ондағы библиографиялық материалдар, соның ішінде әмбебап, кәсіптік, т.т.
оның оқулықтарына енген.
6) Библиографияның әрбір түріне қарай басқа негізде көрініс береді
(қоғамдық белгілеуде, хронологиялық ерекшелік, кәсіптік мазмұн) өлкетану
библиография көлемі жағынан толымды түсінік. а) құжаттың тасқын дәрежесі;
ә) библиографиялық материалдар дәрежесі. Өлкетану библиографиясының кез
келген түрінің сұрақтарын өзара әрекеттегі түрлі сипаттағы библиографияның
ерекшеліктері негізінде шешу керек.
7) Өлкетану кітапханалар каталогы қызметі басқа кітапханалардың
каталогтарына қарағанда басқаша. Олар картотека ерекшелігі мен
библиографиялық сілтемелерге ие. Қордың функциясы өлкетану каталогтар үшін
басты мәселе емес. Өлкетану библиография тұтастай алғанда белгілі бір
территорияға арналған әдебиеттер жайында толық ақпарат беруге тиіс. Ал ол
нақтылы сол кітапхана қорында әдебиеттің барлығына тәуелді емес. Өлкетану
кітапхана каталогтары үшін классификация схемасы әмбебап кітапханалық-
библиографиялық классификация базасы негізінде құрылуы мүмкін. Дегенмен
өлкетану әдебиеттің ерекшеліктерін ескере отырып олардың мазмұнын толық
ашу, мақсатымен елеулі жұмыс жүргізу қажет болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей жіктелген екі
бөлімнен, алты тараудан, он алты тараушадан, қорытындыдан тұрады. Зерттеу
соңында әдебиеттерге сілтеме көрсетіліп, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1-бөлім. Кітапханадағы библиографиялау мен өлкетанушылық
библиографиялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру және оның әдістемесі
І-тарау. Өлкетанушылық библиографиялауды ұйымдастыру және оның
әдістемесі
1.1 Өлкетанушылық библиографиялық құралдарды құрастырудың дайындық және
негізгі кезеңдері
Кітапханалардың зор көлемді және алуан кырлы жұмысында библиографиялық
қызметтің маңызы ерекше.
Библиография істері кітапхана жұмысының барлық негізгі учаскелеріне
тән. Қазіргі кітапханалардың ғылыми-ақпараттық, мәдени-ағарту және тәрбие
мекемелері ретіндегі бет-бейнесін библиография істері едәуір дәрежеде
айқындайды.
Кітапханалардағы библиографиялық кызметтің негізгі бағыттары мыналар:
– анықтамалық-библиографиялық аппарат жасау;
– мазмұны мен мақсаты әр түрлі библиографиялық материалдар құрастыру;
– анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету; ақпараттық-
библиографиялық қызмет көрсету;
– ұсыныстық-библиографиялық қызмет көрсету;
– консультациялық және әдістемелік жұмыс;
– библиографиялық білімдерді насихаттау (оқырмандарға библиографияны
оқыту).
Аталған бағыттарды ойдағыдай жүзеге асыруға мыналар жәрдемдеседі:
– ғылыми негізделген жоспарлау, есепке алу мен есеп беру;
– библиографиялық қызмет көрсету ісін оқырмандардың кәсіптік, жалпы
біліміне, жас және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, олардың барлық
категорияларын қамтитындай етіп ұйымдастыру;
– кітапханада кадрларды дұрыс орналастыру, әрбір библиографқа жүктелген
міндеттерді дәл белгілеп беру;
– кітапхананың библиографиялық жұмысты жүргізетін әр түрлі бөлімдері
арасындағы міндеттерді ұтымды бөлу;
– библиографиялық жұмысты басқа да кітапханалармен, ғылыми және
техникалық ақпарат органдарымен үйлестіру және кооперациялау;
– еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, прогресшіл жаңа әдістерді енгізу,
библиографиялық процестерді механикаландыру мен автоматтандыру құралдарын
пайдалану үшін қажетті жағдайлар жасау;
– библиографиялық жұмыстың жекелеген түрлеріне нормалар белгілеу
және олардың орындалуын бақылау;
– библиографиялық қызметпен шұғылданатын қызметкерлердің мамандығын
көтеру;
– алуан түрлі жарыс ұйымдастыру, оның қорытындыларын үнемі шығарып
отыру, таңдаулы қызметкерлерді көтермелеу, ынталандыпу, озат тәжірибені
тарату.
Библиографиялық жұмыстың мазмұны мен міндеттері кітапхананың типі мен
оның аймактық ерекшеліктеріне байланысты.
Библиографиялау – библиографиялық ақпарат әзірлеу процесі. Ол
библиографиялық жұмыстың кез келген бөлімшесіне белгілі бір дәрежеде тән
болатын етене құрамдас бөлігі. Библиографиялау әдебиетті комплектілеу,
өңдеу және кітапханада оқырмандарға қызмет көрсету процестеріне міндетті
элемент ретінде еніп отырады [1, 13].
Библиографиялық акпараттың өмір сүруінің ең таралған әдісі
библиографиялық құрал болып табылады. Библиографиялық құралдар алуан түрлі
болады. Олар: библиографиялық басылым (мерзімді емес, сериялы, мерзімді,
жалғастырыла беретін басылымдар); библиографиялық картотека, каталог.
Библиографиялық құрал баспахана әдісімен, қолжазба, машинамен оқылатын
түрде шығарылуы мүмкін.
Библиографиялық құралдар библиографиялық тізімдерге (құрылымы қарапайым
құрал), библиографиялық көрсеткіштерге (қосалқы көрсеткіштер, алғысөз,
мазмұн, қысқартылған сөздердің тізімі және т.б. болуын қажет ететін
құрылымы күрделі құрал) және библиографиялық шолуларға бөлінеді.
Библиографиялық құралдарды құрастыру жөніндегі жұмыстың көлемі
кітапхананың типтік ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады. Кітапхана
неғұрлым ірі болса, оның бұл бағыттағы қызметі де соғұрлым ауқымды және
алуан түрлі болмақ.
Мысалы, Қазақстан республикасының ұлттық кітапханасының ұлттық
библиография бөлімі құрастырған, 1991 жылы жарық көрген Қазақ ССР-інің
құрылғанына 70 жыл деген көрсеткішті айтуға болады. Бұл библиографиялық
құрал – көлемі жағынан да, құрастырылған салалары жағынан да мейлінше
ауқымды еңбек. Көрсеткіште Қазақстанда совет өкіметін орнатудағы
күрескерлер, ақтандақ жылдар, ұлтаралық қатынастар, демографиялық
өзгерістер, т.б. білім мен өнер салалары жайында жарық көрген материалдар
қамтылған. Көрсеткіш соңында атауларға да орын берілген.
Сондай көрсеткіштердің қатарына Өнер баспасынан 1990 жылы шыққан
Жұбан Молдағалиев, Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының 1990
жылы шығарған Нартай Бекежановтың туғанына 100 жыл толуына арналған
әдебиеттердің Сыр бұлбұлы атты методикалық ұсыныстық құралдарын, Шымкент
облыстык әмбебап ғылыми кітапханасы дайындаған Ә.А. Диваев – этнограф
(1997 ж.) атты библиографиялық анықтаманы қосуға болады.
Солтүстік Қазақстан облыстық Сәбит Мұқанов атындағы әмбебап ғылыми
кітапхананық анықтама-библиография бөлімі Туған жердің таланттары деген
атпеп библиографиялық көрсеткіш (1995 ж.) шығарды.
Библиографиялық көрсеткіште Мүтәліп Қанғожиннің, Бақыт Мұстафиннің және
Владимир Шестериковтің еңбектері қамтылған. Алғашқы екеуінің
библиографиялық көрсеткіші қазақ тілінде, ал соңғысының көрсеткіші орыс
және қазақ тілдерінде жарыққа шыққанын атап өткен жөн. Бұл көрсеткішті
ғылыми кітапхананың бас библиографы В. Петрова мен жетекші библиографы М.
Әшімова құрастырған.
Библиографтар библиографиялық құралдар жасау процестерін әдістемелік
жағынан қамтамасыз ету мәселелеріне үнемі баса назар аударып отыруға тиіс.
Библиограф ең алдымен кез келген библиографиялық құралды құрастырған кезде
қажет болатын жалпы библиографиялау әдістерін ескеруі жөн. Бұл жалпы
методика жасалатын библиографиялық құралдың мейлінше елеулі және дағдылы
белгілерін ашып көрсетіп, оларды іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін
бөлекше үлгі, тәсіл.
Құрастырушылық библиографиялық қызметті ұйымдастырудың жалпы
проблемаларына оны қаржыландыру жайы және білікті мамандармен қамтамасыз
ету мәселелері жатады, болашақ құралдың тақырыбына келер құжаттардан
деректі мәліметтерді іздестіріп тауып пайдалану ісі, қажетті маманмен
кеңесіп отырып жүмыс істеу де осы салаға еншілі кітапханада бұл проблеманы
құрастырушылық қызметке библиографиялық емес (ең алдымен салалық)
бөлімдердің қызметкерлерін тарау жолымен шешуге болады. Мұндай
кооперацияның әртүрлі нұсқалары болуы мүмкін: библиографқа – жетекші, ал
басқа бөлімдердің қызметкерлеріне қосалқы рөл беріледі; библиографиялық
емес бөлімшелер – жетекші, ал библиографиялық бөлімнің қызметкерлері
консультациялық-редакциялық рөл атқарады.
Нақ сол проблеманың тағы бір маңызды жағы – библиографиялық құралдарды
құрастыруға мамандар тарту қажеттігі. Өйткені қазіргі кітапхана
қызметкерлерінін көпшілігі жоғары білімді болса да, ғылымның барлық
салаларында бірдей еркін, жетік келмейді, білмесі де кездеседі. Міне
сондайда сол саланың маманына жүгіну абзал. Барлық библиографияланатын
құжаттардың маңызын тиісті саланың маманы ғана біліктілікпен бағалай алады.
Библиографиялық құралдарды құрастыруға мамандар тартудың екі жолы бар.
Біріншісінде, ғалымдарды, жоғары оқу орындарының окытушыларын, инженер-
техник кызметкерлерді, өнер қайраткерлерін, жазушыларды кеңесші, рецензент,
алғысөздер мен кіріспе мақалалардың авторлары ретінде катыстыру көзделеді.
Мұның өзі белгілі бір пайда, келтіретін кең таралған әдіс. Әрине, бұл
жағдайда маман адамныц қолқабысы, көмегі аз, аракідік тиеді. Дайын,
жинақталып құрастырылып болған мұндай еңбекке, әдетте, маман танысьп қана
шығуға шамасы келмесе, әнебір өз тарапынан түзету енгізе алмайды. Сондықтан
библиографтардың мамандармен қоянқолтық бірлесе жұмыс істеуі жөн, осы
екінші жол жемісті; әсіресе мамандар жасалып жатқан құралдардың авторы,
немесе косымша автор болса, ал библиограф жұмыстың жетекшісі және
библиографиялық редактор міндетін атқарса тіптен құба-құп.
Көлемді библиографиялық құралды құрастыру мынадай негізгі кезеңдерден:
дайындық, негізгі (талдау жене синтездеу), қорытынды кезеңдерден тұрады.
Дайындық кезеңі тақырыпты таңдау мен зерттеуді, проспект-жоспар
әзірлеуді, құралдың тақырыбы бойынша әдебиеттерді анықтауды қамтиды.
Болашақ құралдың тақырыбын белгілегенде және оны кітапхананың құрастыру
жұмысының жоспарына енгізгенде, библиографтар мынаны негізге алады:
біріншіден, тақырып ғылымның, техниканың, мәдениеттің бірінші кезектегі
міндеттеріне сай келетіндей актуальды және қоғамдық маңызы бар болуға тиіс;
екіншіден, кітапхананың қызмет көрсететін ауданының экономикалық, мәдени
дәрежесіне, оқырмандар оның талап-тілегіне жауап берерліктей, қажеттеріне
сай болуға тиіс.
Мәселен, әмбебап ірі кітапханалар әдетте аукымды да кешенді тақырыптар
бойынша, үлкен саяси науқандарға, мерей той кезеңдеріне, ішкі және
халықаралық, өмірдің елеулі оқиғаларына байланысты мәселелер бойынша
библиографиялық құралдар, сондай-ақ бір немесе бірнеше кітапхананың қорын
(немесе оның белгілі бір бөлігін) бейнелейтін, каталог типтес құралдар
дайындалады.
Облыстық және өлкелік кітапханалар көбінесе өлкетану тақырыбы жөніндегі
құралдар құрастырады.
Арнаулы ғылыми және техникалық кітапханалар, ғылыми және техникалық
ақпарат ұйымдары өздері құқастыратын кұралдардың тақырыбын таңдағанда
қазіргі ғылымымыз бен өндірістік жетістіктеріміздің жаңалықтарын паш ететін
өзекті проблемаларына бағдар жасайды.
Қандай да болмасын тақырып таңдап алынғаннан, кейін, ол міндетті түрде
зерттеуді кажет етеді. Оның, ұзақтығы тақырыптың өзінің күрделілігіне, оның
жаңалығына, құжаттармен қамтамасыз етілуіне, сондай-ақ библиографтың
кәсіптік деңгейіне, оның жұмыс өтілі мен құрастырушылық қызмет жөніндегі
тәжірибесіне байланысты. Құралдың тақырыбын алдын ала зерттеудің екі жағы
бар.
Ең алдымен құрастырушы проблемаларды дұрыс көрсету, қателер жібермеу,
орынсыз бағалар мен ұсыныстар бермеу үшін тақырыпқа қатысы бар
проблемалардың мәнін ұғынып алуға тиіс. Бұл үшін библиограф – осы тақырыпқа
қатысы бар шығармалар мен үкімет кұжаттарымен, осы саладағы ірі ғалымдардың
соңғы еңбектерімен, пікір-сайыстардың, ғылыми конференциялардың
материалдарымен, жаңа оқулық әдебиетпен мұқият танысып шығуы тиіс.
Тақырыпты зерттеуге кірісер алдындағы еске алатын екінші жағдай – оның
библиографиялық жағынан қалай жабдықталғандығын анықтау, яғни нақ сол
тақырыпта немесе соған жақын тақырыпта қазірдің өзінде жасалған немесе
басқа кітапханалар жоспарлап отырған библиографиялық құралдармен танысуы
қажет. Бұл библиографиялау әдісін қазірдің өзінде жинақталған тәжірибесін
ескеріп, пайдалану үшін ғана емес, сонымен қатар құралдарды жасау туралы
мәселені дұрыс шешу, жұмыста бір-бірін қайталаушылық пен қосарластықты
болдырмау үшін қажет.
Ғылымның немесе өндірістің белгілі бір саласында қолданылатын
терминологияға ерекше назар аудару керек. Бұл үшін арнаулы сөздіктер мен
басқа да анықтамалық басылымдардың үнемі жаныңда жатқаны абзал. Зерттеліп
отырған салада мейлінше көп қолданылатын терминдердің қысқаша тізбесін және
олардың қысқаша түсіндірмесін жасаған жөн. Сонымен бірге кеңесіп, ақылдасу
үшін мамандарды шақырған да артык болмайды. Құрастырушылар – өзінің нашар
білетін жерлерін жасырмауға тиіс, өйткені кейінгі бүкіл жұмыстың ойдағыдай
болуы көбінесе тақырыпты алдын ала зерттеудің сапасы мен тереңдігіне
ыждағаттылығына тығыз байланысты.
Тақырыпты таңдап алып, алдын ала зерттеген кезде, библиографиялық
практикада қалыптасқан, құралдар шығарудағы салаларға бөлуді еске ұстау
қажет және оларды шығару жөнінде шешім қабылдаған кезде әмбебап және
арнаулы кітапханалардың өзара іс-қимылының ықтимал жолдарын ойластырған
жөн.
Тақырып жеткілікті зерттеліп, біржола бекітілген кезде бұдан былайғы
жұмыстың бәрін реттеп отыратын негізгі құжат – құралдың проспектісі
жасалады. Проспект тақырыпты негіздеуді, құралдың жалпы бағыт-бағдарын
межелеуді оның негізгі қоғамдық мәні мен басты міндетін (тарихи, теориялық,
практикалық және т.б. жақтарын) ашып көрсетуді, сондай-ақ мақсаты мен
кандай окушыларға арналатындығының сипатын қамтиды [2, 54]. Соңғысы өте
маңызды, өйткені құралдың нақ кімдерге арналғандығы оны құрастырудың накты
ерекшеліктерін анықтайды. Құралдың қандай мақсатқа арналғандығы айқын және
сонымен бірге жеткілікті дәрежеде ауқымды (ғылыми-зерттеу жүмысына,
өздігінен білім алуға, насихатшылық қызметке, іскерлік мамандығын арттыруға
және т.т. көмектесетін) болуға тиіс.
Проспектіде құралдың типтендірушілік және жанрлык ерекшеліктерін
(ғылыми-көмекші, ретроспективалык, жүйелі, ішінара аннотацияланған,
қорытындылаушы сипаттағы әдебиет көрсеткіші, шолу түрінде атқарылған
ұсыныстық оқырмандар тобы және т.т.) айқын анықтап алу қажет.
Проспектіде құралды құрастырудың нақты әдістемесіне қатысты шешімдер
сөзсіз көрсетіледі. Бұған мыналар жатады: материал іріктеп алудың сапалық
және шектеулі (мазмұндық және формальды) өлшемдері; аннотациялардын және
қамтылған әдебиет мазмұны сипаттамасының басқа да әдістерінің сипаты (кейде
проспектіде құрастырушылар басшылыққа алатын аннотациялардын үлгілері
келтіріледі); материалды топтастыру әдістері (әдетте саралаудың үлгі
схемасы түгел келтіріледі); жорамалданып отырған қосалқы көрсеткіштер
тізімі; әдебиетті анықтаудың негізгі деректемелері.
Құрастыру жұмысынын басқа да көптеген проблемаларын шешу көбінесе
құралдың нысаналы мақсатының проспект-жоспарда қалай анықталғанына
байланысты болады. Нысаналы адрес барынша дәл және нақты көрсетілуге тиіс.
Жекелеген құрастырушылардың ғылымға және осы проблемамен айналысушылардың
бәріне бір мезгілде көмек көрсетуді мақсат ететін құрал әзірлеуге әрекет
жасауы қателескендік, өйткені мейлінше алуан түрлі міндеттерді шешу
библиографиялаудың көптеген тәсілдеріне әртүрлі көзқарасты талап етеді.
Сондай-ақ, проспектіде кұралдың көлемі, жұмыстың аяқталатын мерзімі,
құрастырушылары мен редакторлары көрсетіледі. Мысалы, жастарға арналған
әдебиеттің ұсынылатын көрсеткішін, проспектісін оқу кітабында келтірілген
үлгі бойынша Сенің адамгершілік мұратын деген тақырыпқа жасауға болады.
Мұндай құралдардың проспектісін жасау әдісін семинарда, лабораториялық-
тәжірибелік сабақтар кезінде үйренеді.
Жақсы жасалған проспект методикалық бірізділікті және құрастырушылар
ұжымының жұмысын дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.
Проспектіні дайындаған бөлімде немесе кітапхана қызметкерлері арасында
талқылап қаңа қоймай, мүмкін болғанынша көбірек мамандардың сын
ескертпелерін жинастыру мақсатында, оны басқа да мүдделі мекемелерге
(кітапханаларға, жоғары оқу орындарының кафедраларына, ғылыми және
техникалық хабарлама ұжымдарына және т.т.) жіберу керек.
Проспект-жоспарда құралға енгізілетін басылымдардың түрлерінде анықтау
керек. Ғылыми көмекші және әсіресе ұсыныстық көрсеткішке іріктеп алуда,
басылымдардың кайсыбір түрімен шектеу құралдың мазмұнын едәуір
жұтандататынын есте сақтау жөн.
Кітаптарды, журнал мақалаларын немесе баспа өнімінің басқа түрлерін
жеке-жеке библиографиялау жалпы библиография құралдарына ғана тән. Басқа
құралдардың бәрін құрастырған кезде көбінесе басылымдардың белгілі бір
түрлерін іріктеп алып, олар үшін әртүрлі есептеу кезеңдерін, сондай-ақ
түрлі дәрежеде іріктеп алуды белгілеуге болады.
Проспект-жоспарда ведомстволық басылымдарға және оперативті полиграфия
құралдарымен басып шығарылған материалдарға көзкарас туралы мәселе де шешіп
алынуға тиіс. Бұл орайда, бір жағынан, олардың арнаулы сипаты мен кең
таралмайтындығын, екінші жағынан – мамандар үшін ерекше құнды екенін ескеру
керек.
Проспект-жоспарда құрастырылатын құралдың қандай әдебиет түрлерін
қамтитынын аныктағанда құрастырушы бұардың пәнді көрсету үшін маңызын
(мысалы, тарих тақырыбының көрсеткіштері үшін – заң актілерінің,
мемуарлардың, жазысқан хаттардың, күнделіктердің және т.б.; техника
жөніндегі көрсеткіштер үшін – өнертабыстарды, стандарттарды, патенттерді,
өндірістік анықтамаларды суреттеудің маңызын) ескеруі қажет.
Отандық әдебиетті библиографиялау кезінде таңдап алудың территориялық
шекаралары, яғни іріктеп алынатын туындылардың, басып шығарылған жері
туралы мәселе қозғалады. Бұл мәселені шешкен кезде орталық баспалар
шығарған басылымдардың мейлінше кең таралатынын есте ұстау керек; бұл –
ұсыныстық көрсеткіштер үшін өте маңызды пікір. Сонымен бірге ауыл
шаруашылығы бойынша, сондай-ақ дамуында аймақтық зерттеулер үлкен рөл
атқаратын пәндер (экономика, география, геология зоология, экология,
ботаника, тарих) бойынша көрсеткіштер (ұсыныстық, оның үстіне ғылыми-
көмекші көрсеткіштер) құрастырған кезде жергілікті басылымдардан бас тарту
библиографиялық құрал сапасының төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін.
Проспект-жоспарда іріктеудің тіл жөніндегі шегінде белгілеу қажет. Бұл
талаптың әсіресе қазіргі таңда, қазақ тілінің мәні мен маңызы арта түскен
кезде, қазақша библиографиялық құралдарды көбейту міндеті орынды екенін
естен шығаруға болмайды.
Проспект-жоспарда библиографиялық, жазбаның кұрылымы: ол
библиографиялық суреттеуден ғана тұра ма, әлде оған қоса аннотация және
(немесе) реферат беріле ме; қандай аннотация – анықтамалық, ұсыныстық
аннотация берілмекші; библиографияланып отырған құжаттарға жазылған
рецензиялар көрсетіле ме деген және басқа мәселелер белгіленеді.
Проспект-жоспарды әзірлеудің келесі кезеңі – болашақ құралдың
құрылымын, оған енгізілген материалдарды топтаудың әдістерін белгілеу болып
табылады. Топтаудың (жүйелі, пәндік, тақырыптық немесе алфавиттік,
хронологиялық топтаудың) әдісін принципінде белгілеп қана қоймай, сонымен
қатар, бәрінің болмағанмен де, аса маңызды бөлімдердің, рубрикалардың, кіші
рубрикалардың тізбесін беру, сондай-ақ анықтамалық аппараттың құрамын
(көмекші көрсеткіштердің, қосымшалардың, кіріспе мақаланың, алғысөздің
болуын) анықтау қажет.
Көптеген реттерде құралдың саралану схемасын құрастырушы әзірлейді,
көбінесе мұның өзі – күрделі шығармашылық жұмыс, әсіресе тақырыптық
көрсеткіштер жасаған кезде солай. Әмбебап құралдардың құрылымы біздің
елімізде қабылданған саралау түрлерінің біріне: ССРО-да кітап шығаруға
арналған әдебиеттің бірыңғай саралануына негізделеді (Қазіргі ТМД ғой).
Салалық құралдың схемасын әзірлеген кезде білім саласынын өз құрылымы,
сондай-ақ бұрын шығарылған құралдар негізге мүмкін. Алайда оларды нақты
көрсеткішке лайықтап шығармашылықпен пысықтау қажет.
Жұмыс аяқталғаннан кейін проспект-жоспар негізінде құралға алғысөз
жазылады.
Бұл операция библиографиялық құралды құрастырудың дайындық кезеңіне
жатады, адайда ол библиографияланатын құжаттарды бағалаудың элементтерін
қамтиды. Бұл кезеңде құжатты бағалау тек қосалқы сипатта болады. Негізгі
міндет құралдық тақырыбына сай келетін әдебиет туралы мәліметтерді
мүмкіндігінше толық анықтау болып табылады. Бұл, – құжаттардың мазмұнына
терең талдау жасаудан бұрынғы бастапқы синтездеу операциясы. Оның түпкі
нәтижесі – бұдан кейін де зерттеу қажет болатын библиографиялық жазбалардың
жұмыс істеуге арналған картотекасын жасау.
Зерттеу тереңдігі жөнінен деректемелер шартты түрде негізгі және
қосымша деректемелер болып бөлінеді. Негізгі деректемелер барынша мұқият
және кең көлемде зерттелетін болса, ал қосымша деректемелер іріктеліп, онша
тереңдемей, ең бастысы негізгі деректемелер бойынша алынған әдебиеттердің
толық анықталғанын бақылау мақсатымен зерттеледі.
Анықтау деректемелерін негізгі және қосымша деп бөлетін себебіміздің
сыры бар; қандай деректеменің негізгі деректеме етіп алынуына байланысты
олардың орындары ауысуы ықтимал. Мысалы, ретроспективтік салалық немесе
тақырыптық ғылыми-көмекші көрсеткішті құрастырғанда материалды аныктаудың
негізгі библиографиялық деректемесі мейлінше толық библиографиялық есеп
органдары ғана, яғни мемлекеттік библиографияның ағымдағы және жиынтық
басылымдары немесе салалық ғылыми хабарлама басылымдары – сигналдық
бюллетеньдер мен реферативтік журналдар болуы мүмкін. Егер мемлекеттік
библиография органдары негізгі деректеме етіп алынған болса, сигналдық
хабарламаның салалық басылымдары мен реферативтік журналдар, қосымша
деректемелер және осыған керісінше болады.
Түгелдей қарап шығу әдісімен зерттелетін құралдың тақырыбы бойынша
ғылыми журналдар мақала материалын анықтаудың бастапқы негізгі деректемесі
бола алады. Алайда бұл әдіс хабарлама мейлінше әр алуан, жалпы ғылыми және
жалпы-техникалық журналдарға шашырап кететіндігі себепті хабарлама
әжептәуірі жұпыны, шағын болуы да мүмкін. Сондықтан бұл арада бастапқы
(журналдар) анықтау деректемелері де, қайталама (мысалы, Летопись
журнальных статей) анықтау деректемелері де бір мезгілде бірдей негізгі
деректеме болуы ықтимал. Ал қалғанының бәрі қосымша деректемелер ретінде
пайдаланылатын болады.
Негізгі және қосымша библиографиялық деректемелерді зерттеуді аяқтаған
соң құралды құрастырушылар кейбір бөлімдер мен рубрикалардың жеткілікті
толықтырылмағанын аңдар еді. Мұндай жағдайдан шығудың бірден-бір жолы –
деректемелер шеңберін ұлғайту, шектес тақырыптағы басылымдарды тарту. Бұл
жағдайда ең жаңа монографиялар мен қорытушы еңбектердегі кітапқа қосымша
берілетін библиографияның деректемелері мен әсіресе талдампаздық-синтездік,
тарихнамалық шолулар ерекше маңызға ие болады. Әдетте, олар кұрастырушының
әдебиетті (және көбінесе – ең елеулі) анықтауына көмектесіп қана қоймай,
сонымен бірге оның проблемаларына жақсырақ бағдар алуына да жәрдемдеседі,
сөйтіп түпкілікті іріктеу жасауын жеңілдетеді.
Осы мақсаттармен сипаты жағынан алғанда басқа да түпкі басылымдарға –
тақырыптық жинақтарға, христоматияларға, антологияларға, шығармалар
жинақтарына және т.б. жүгінген дұрыс.
Негізгі және қосымша деректемелер тобын айқындағаннан кейін
құрастырушылар оларды қараудың кезегі мен әдістерін белгілейді.
Әдетте, қарауды негізгі қайталама, яғни библиографиялық деректемелерден
бастайды, содан соң қосымша библиографиялық деректемелерді зерттейді, содан
кейін ғана түпнұсқа деректемелерге – негізгі және қосымша деректемелерге,
ал жекелеген жағдайларда – саланың, әдетте өз профилі бойынша деректер
тасқынын жақсы білетін жетекші мамандарының жеке кітап жинақтарына
жүгінеді.
Көпшілікке арналған ағартушылық, өздігінен білім алу, насихаттық
мақсаттағы ұсыныс құралдарын құрастырғанда негізгі анықтау деректемелері
ретінде ең дұрысы – бұқаралық библиографиялық хабарлама ұжымын (мысалы,
Книжное обозрение, В мире книг) алған жөн, ал мақала материалына құрал
тақырыбы бойынша негізгі мерзімді басылымдардың шағын тобын тікелей қарап
шығу керек. Мемлекеттік библиография ұжымдары, кітапхананың каталогтары мен
картотекалары және басқа деректемелер қосымша деректемелер ретінде
пайдаланылады.
Кітапхананың каталогтары мен картотекалары тек белгілі бір кітапхананың
оқырмандары мен соның қорына арналған шағын формадағы ұсыныс құралдарын
(қысқаша тізімдерді, оқу жоспарларын, естеліктерді, закладкаларды, т.т.)
және өлкетану тақырыбына арналған құралдарды құрастырғанда әдебиеттерді
анықтаудың негізгі деректемесі бола алады. Бұл ретте кітапхананың
анықтамалық-библиографиялық (соның ішінде өлкетану) аппаратының жеткілікті
дәрежеде толық комплектіленуі мен жай-күйінің жақсы болуы негізгі шарт
болып саналады.
Ағымдағы библиографиялық хабарлама деректемелерін, мерзімді баспа
бетінен, журналдардан рет-ретімен жиі қарап отыру керек, мұның өзі жаңа
материалдарды бірінші болып анықтауды қамтамасыз етеді.
Библиографиялық деректемелерді түгелдей немесе іріктеп қарап өтуге
болады. Түгелдей қарап шығу әдісі материалы формальды түрде орналасқан
деректерді (алфавиттік, хронологиялық, топографиялық) зерттегенде
қолданылады. Библиографтың еңбегі негізінен механикалық сипатта болады, оны
өте қажытады, сондықтан оның мейлінше жинақты, өзіне өзі ұқыпты болуын
талап етеді. Материалдары жүйелі немесе атаулары бойынша орналасқан
деректемелер іріктеп зерттеледі. Мұндағы басты нәрсе – тақырыпқа сәйкес
және соған ұқсас бөлімдер мен атау рубрикаларын дұрыс таңдап алу. Іріктеп
қарау неғұрлым тиімді, өйткені библиографтын, белгілі бір мазмұндағы
материалдарға назар аударуына мүмкіндік береді [3, 10].
Әдебиетті анықтау барысында библиограф қарап шыққан қайталама және
бастапқы хабарлама деректемелерінің картотекасын жасайды. Мұның өзі
библиограф пайдаланған деректемелердің тізімін бақылау және кейін сол
тізімді жасау үшін қажет.
Құрастырылатын құралдың тақырыбы бойынша материалды анықтағаннан кейін
(жекелеген жағдайларда анықтаумен бір мезгілде) библиографтар оған талдау
жасайды, онда бір-бірімен тығыз байланысты және қосарлас немесе біртіндеп
атқарылатын мынадай бірнеше жұмыс түрі бар; олардың ішіндегі ең бастылары:
– құжаттарға жалпы библиографиялық талдау жасау;
– библиографиялық суреттемелер жасау;
– аннотациялау немесе реферат жазу;
– индекс беру мен пәнін анықтау;
– библиографиялық жазбалар топтау.
Басқаша айтқанда, библиографиялаудың талдау жасайтын шағын кезеңі
дегеніміз белгілі бір құрал үшін іріктеп алынған құжаттардағы хабарларды
жинақтау жөніндегі операциялардың жиынтығы. Бұл осы құжаттар туралы
мәліметтердің мүмкіндігінше көп мөлшерін белгілі бір көлемге енгізу
мақсатымен жасалады. Библиографиялаудың бұл шағын кезеңінің ерекшелігі
мемлекеттік стандарттарда, нұсқауларда және басқа да регламенттеуші
құжаттарда баянды етілген библиографиялау тәсілдерін құрастырушыға өзінің
кәсіптік қабілетін, білімін, барынша жоғары дәрежеде көрсетуге мүмкіндік
береді.
Библиографиялаудың талдау жасайтын шағын кезеңінде библиографияланатын
әрбір құжатты егжей-тегжейлі зерттеу, оған жалпы библиографиялық талдау
жасау көзделеді.
Құжаттарды жалпы библиографиялық талдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz