Мектепте қазақ қолөнерін үйретудің тәрбиелік мәні және әдістемесі
Жоспар
Кіріспе
1 Кілемнің алатын орны, тарихы және дамуы
1.1 Қазақ халқының жүнді өңдеу жолдары
1.2 Кілемнің негізгі түрлері
1.3 Инемен тоқылатын кілемнің жасалу жолдары, орындалу кезеңдері
1.4 Қауіпсіздік техника ережелері
2. Мектепте қазақ қолөнерін үйретудің
тәрбиелік мәні және әдістемесі
2.1 Технология сабағында кілем тоқу өнеріне үйрету
2.2 Күнтізбелік жоспар
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы қолөнерінің
мәдениеттанулық негіздерін зерттеудің өзектілігі бірнеше мәдени
факторлармен және Қазақстан Республикасында қабылданған мәдени даму
бағдарламасымен үндес өтіп жатқан процестермен айқындалады. Бүгінгі таңда
Қазақстан Республикасында мамлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен
жүргізіліп жатқан рухани шараларға қатысты ұлттық философия мен мәдениеттің
өркендеуіне қолайлы жағдайлар туып, кеңінін жол ашылып тұр Оған Республика
президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан болашағы қоғамын идеялық
бірлігінде атты еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келеді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта
оралу- бұл әрине оң процесс... Қазақстан ұлттық тілді, өнерді,
мәдениетті... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр,- деген сөзі мұның
бірден бір айғағы. Жалпы айтқанда қазақ халқы қол өнерінің мәдениеттанулық
негіздері проблемасы және де әдебиет, тарих және этнографиялық әдебиеттерде
айтылып, жазылып жүргенімен оның мәдениеттанулық негіздері жайлы
философиялық мәдениеттану саласы тұрғысынан арнаулы қарастырылмаған. Бұл
дипломдық ізденіс аталмыш тақырыпта жазылған алғашқы зерттеу тәжірибесі
болғанымен, ол осы сала бойынша әртүрлі теориялық ізденістер, тұжырымдар
мен терең мәдени қинарларға, отандық және әлемдік мәдениеттану мен
философиялық жаңалықтарына сүйеніп, оларды теориялық және әдіснамалық арқау
етеді. Үй жасауы – кілем - дейді халық. Кілем – жайсаң төсеніш, ілсең –
сән, ел аузына ілінген асыл қасиетін әлі де сақтап келе жатқан бағалы зат.
Шығыс еліндегі оны тоқып, тұтынбаған халық жоқ. Кілем бетіндегі сан қилы,
сәнді өрнектерге қарап отырсаңыз тұнып тұрған халық өмірінің шежіресін
көргендей боласыз. Бір кезде өмір сүрген халықтардың тұрмысы, көшпелі елдің
ағаш үйі, мал қорасы, ескі қорғандар, жүзім баулары – осының бәрі кілем
бетінде бейнеленген. Қазақ халқының бұл түрінде өсу жолына тән даму тарихы
бар. ол тарих сонау көне заманнан басталды. Оған Қазақстан жерінде бұрын –
соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі
мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің Республика
жерінде мекендеген соң үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ, тағы басқа көне түркі
тайпаларының мәдениеті мен төркендестігінің айғағы.
Көкейкестілік. Қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік
экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі,
бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен. Әсіресе, Ресеймен сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланысының арта түсуі, тағы басқа көптеген ішкі факторлардың әсері
айтарлықтай ықпал жасады. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі,
тіпті, ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады. Сондықтан, қолөнерде
кәсіп етуші шебер жандардың өзі жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Кейде
өнер иесі еңбегін алдын ала сатып, ауқатты адамдардан айтайық: Балаңа ер
қосып бер немесе Сықырлауық жасап берем, - қарызға мал алып, қажетіне
жұмсады. Нәтижесінде айтулы шеберлердің өзі малды адамдарға қарыздар болып
соны өтеу жолында өмірлері өтетін – ді.
Бүгінгі күнге көшсек жастарды не қызықтырады? Олардың тек шешемдік
киімнен бастап, мәдениетіне дейін қызықтырады. Бәрі әсем де сәнді
нәрселерді ұнатады. Сол нәтижелердің бір бөлігін неге қолмен істемеске? Өз
қолмен жасалған бұйым әр уақытта жоғары бағаланып, әрдайым сәнде болады.
Әжелерімізді еске алсақ, үйдегі барлық заттар, орамал, төсеніштер,
жаялықтар, кілем, ыдыс аяқ, киім- кешек бәрі де қолмен жасалған. Бұның бәрі
өте әдемі. Махаббат пен нәзіктікпен жасалынған бұйымдар өте ұзақ
сақталынады. Сәндік қолданбалы өнермен айналысып, әр адам өзін кестелеуде,
тігуде, кілем жасауда көрсете алады. Нағыз осы сәндік- қолданбалы өнер ой-
өрісті, творчествалық өнерді, көркемдікті, халықтық дәстүрді дамытады.
Күнделікті өмірде ауытқуға көмектеседі. Қазіргі біздің алдымызда тұрған ең
басты көкейкестілік: оқушыларды сәндік- қолданбалы өнерге қызықтыру.
Зерттеу көздеріне анализ. Оқушылардың психологиясы бойынша, егер олар
жұмысты бастап бір- екі рет қателесіп немесе мүлдем істей алмаса, олардың
қызығушылығы төмендейді. Сондықтан олардың қызығушылықтарын арттыру үшін
көбірек әртүрлі демонстрациялар жасап, әртүрлі көрмелерге жиі қатыстыру
керек.
Зерттеу мақсаты. Таңдалып алынған тақырыптың өзектілігінен және оны
зерттеу қажеттіліктері мен зерттеулу деңгейлерімен осы диплом жұмыстың
басты мақсатын айқындау мүмкіндігі туады. Оны қазақ халқы қолданбалы
қолөнерінің мәдениеттанулық негізінен туындайтын қазақ сәндік қолөнерінің
мүмкіншілігін көрсету деп білеміз. Яғни, қазақ қолөнері оның ерекшелігі мен
дамуы, салт-дәстүр, әдетғұрыптары, әшекелеу әдістері оның түрлері және
ұлттық мәдениетте алатын орнын мәдениеттанулық тұрғыдан сарапқа салу ,
олардың мән-мазмұнын ашып, даму эволюциясының қарастыру қажет. Ғылым мен
білім өркен жол қоймаған қазақ жерінде сонау XVII- XIX ғасырларда- ақ қол
өнері ұлттық дәстүр ала бастағаны халқымыздың өнер тарихынан аян. Ашық
түсті айшықты текеметтер, қара ала сырмақтар, қызылды жасыл түскиіздер,
алқызыл гүлді құлпырған түкті кілемдер, қошқар мүйіз, самаурынша, құстаңдай
жапырақша өрнекті терме алашалар мен тоқылған сандықтап, асадал, аяққап,
шапан сияқты киім- кешектер обаста, сөз жоқ, тұрмыстық қажеттілікпен туған.
Айталық жүннен иірілген жіп жылы ұстағыштығымен, күннің көзін
өткізбейтіндігімен, бояу алғыштығымен жоғары бағаланған. Зерттеу мақсатын
осы өнерді жаңартып, кейінгі ұрпаққа мирас етіп сақтап, жеткізу.
Зерттеу орны. Ел ішінде әр істің қос шебері болған. Аты шыққан
қолөнер шеберлері- кілемшілер және киіз басушылар, текметке түрлі ою-
ойыстыратындар өз өнерін ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп қалдырып отырған.
Сөйтіп өнердің осынау бәрі мәңгі өшпейтін түрі тұрмысымызда күні бүгінге
дейін өз орнын алып келеді. Бұның бәрі, әрине, оқушыларға мектепте
үйретілді.
Зерттеу пәні. Технология сабағында оқушыларға әлемдік мәдениеттінің
көп түрлілігін, Қазақстанның мәдени аймақтық байлығы туралы түсінігін
қалыптастыру керек. Оқушылардың бойындағы әдептілік қасиетін тәрбиелеу
барысында оған әлеуметтік тұлға ретінде мәдени салт дәстүрлер қасиетін
қалыптастыру. Оқушылардың этникалық тәрбие ерекшеліктерін ескере отырып,
ұлттық тәрбие жүйесіндегі этнос объектісін қалыптастыру қажет.
Болжам. Негізінде қолөнері көне заманнан бері халық тұтанып жатқан
ұлттық мүліктермен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым
әшекейлеумен бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын
ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға жасау – жиһаздарға бейнелейтін
сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғарғы дамыған кезіне келіп
жеттік.
Міндеттер. Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге
қарағанда, Қазақстанда қолөнер кәсібі бұлан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір
дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың шығармашылығы арқылы
қалыптасып, мәдени мұраға айналған. Республикамыздың әр жерінде қазіргі
кезде кездесетін күмбірлеген күмбез, төрт құлақ сағана ескерткіштермен
ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та
айшықтылығымен бүкіл бір архитектуралық ансамбль ретінде айрықша
сүйсіндіреді. Біздің басты міндетіміз ежелгі мәдениет– Отырар орнын қазу
барысында табылып жатқан заттар, қолөнер кәсібімен айналысқан шеберлердің
қолынан шыққан әсем бұйымдар қазақ халқфнфң мәдениетін жаңа мәліметтермен
байыту. Қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Солардың
табылмай жатқан түрлері де баршылқ. Айталық, қазақ халқына өрмек тоқу,
алуан түрлі кілем, бау, басқұр, алаша, сырмақ сыру, тұс киіз жасау сияқты
өнері кең тараған. Міне, осындай мәдени мұраны көне деп бағалап халқымыздың
тұрмыс қажетін өтеуге тиімді пайдалануымыз қажет.
Ғылыми жаңалық. Диплом жұмысымның ғылыми жаңалығы көтерген
тақырыбымның, алға қойған басты мақсатым және оны орындау барысында шешуді
қажет ететін міндеттерді жүзеге асыру нәтижесінде танылады.
Қазақ халқы қолөнерінің мәдениеттанулық негіздері философиялық
тұрғысынан мәдениеттану болып қарастырылып отыр. Жұмыста қазақ сәндік
қолөнері оның мәдениеттанулық танымы бүгінгі күн талабына сай
қарастырылған. Тақырыптың жаңалығы қазақтың дәстүрі қолөнерінің қазіргі
мәдениеттану ілімінің соңғы теориялық жетістіктері негізінде қарастырудан
туындайды. Диплом жұмысымда төмендегідей жаңа нәтижелер алынған:
-Қазақтың қолөнерінің мәдениеттанулық негіздеріне теориялық талдау
жасалынған.
-Қазақ халқы қолтаңбалы қолөнерінің тарихи даму кезеңдері зерттелген.
Қазақтың қолөнері түрлерінің тарихи-этнографиялық ерекшеліктерін және
сәндік қолөнерінің даму деңгейі, қоғамдағы рөлі анықталған.
-Қазақ қолөнерінің мәдениеттанулық негіздерін танып білуге, болашақ
маман иелерінің даярлық деңгейін жетілдіруге ықпал ететін ғылыми-
әдістемелік нұсқаулар тұжырымдалған.
-Қазақ халқы қолтаңбалы қолөнерінің мәдениеттанулық негіздері
ұғымдарының мәңгі ашылған.
-Қазақ халқы қолтаңбалы қолөнерінің мәдениеттанулық негіздерінің
мазмұны мен әдістемесі теориялық тұрғыдан зерттеліп қазақ сәндік
қолөнерінің мәдениеттанулық негіздеріне сипаттама беріліп, оның ұлттық
мәдениетте алар орны ерекше белгіленген.
Кілем ерте кезден қазақ тұрмысында киіз үй мүлкінің бірі болып
есептелсе, қазірдің өзінде де маңызын жойған жоқ. Кілем арнаулы қарапайым
өрнек арқылы ерекше түр саналып, әрбір шаршы метріне шамамен 230 – 400-ге
дейін, ал өңбойына бір миллионға жуық жіп түйіндерін келтіріп өте тығыз
тоқылатын аса бағалы бұйым.
Практикалық маңызы. Жазбаша есерткіштерге қарағанда бұрынғы заманда
киіз үйдің ішіне ұстап, еденіне төсеумен бірге, кілемді киіз үйдің туырлық
пен үздігі орнына жапқан. Кілемнің үй тұрмысында ұзақ тұтылуы оның өте
беріктігі мен төзімділігіне байланысты болса керек. Сонау көне заманнан
бері келе жатқан халықтың дәстурлі үй мүлкінің бірі- келімнің құндылығы
жағын сөз етсек, ол өзіндік қолданылу жағынан көптеген материалдардан,
тіпті металдан да асыл түседі десек, артық айтпаған болар едік. Өйткені
кілем тұтынуға төзімді, оңайлықпен тазбайтын, жыртылмайтын, шаң тозаңнан
тез- тазартылатын, ылғалдық пен құрғақшылықты елең қылмайтын аса бағалы
мүлік.
1 Кілемнің алатын орны, тарихы және дамуы
1.1 Қазақ халқының жүнді өңдеу жолдары
Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде
бұрын сонда жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған
ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің
республика жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлық және тағы
басқа көне тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы-кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне
мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына
сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғару үстінде болады. Осындай толассыз, дамудың
нәтижесінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ
халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуына айтарлықтай жоғары деңгейге жетті.
Революцияға дейінге қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік
экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отыршылыққа көшу процесі
бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, әсіресе Россиямен сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың
әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауыларының көпшілігінің
қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының
басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан,
негізінен, халық шеберлігінің қолына қарады.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қолөнер табиғатын
жан-жақты этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе
үшін де маңызы өте зор. Өйткені, қазақтың қолөнері жалпы халық мәдениетінің
ішіндегі негізгі салаларының бірі.
Октябрь революциясының жеңісінен кейін әсіресе ауыл шаруашылығын
коллективтендіруге байланысты, қазақ жұртшылығы түгелге жуық қоғамды
еңбекке белсене араласты да, қолөнер кәсібі, олар өндіретін бұйымдар жаңа
жағдайға байланысты өзінің қажеттілігін жойды. Өйткені, оларды күнделікті
халық тұрмысынан өндірістік товарлар оңай ығыстырды. Нәтижесінде ел
арасында ер адамдар қолөнеріне байланысты қарекеттер үй кәсібі болу мәнін
жойды деуге әбден болады. Ал, киіз басу, тоқымашылық, тігінішілік, кесте
тігу сияқты әйелдер үлесіне тиген қолөнер түрлері, керісінше жаңа жағдайға
байланысты жаңғыра даму үстінде.
Көп облыстарда үй шаруашылығындағы әйелдер қой, яки, түйе жүнінен
иіріп, бояп киіп үйдің ішін жабдықтауға бау, басқұр, алаша, тақыр кілем
(терме алаша), қоржын, жабу тоқыған. Қазақстанның оңтүстік батыс
аудандарында, сондай-ақ Қызылорда облысының бәріне дерлік қазірде түкті
кілем тоқу дәстүрлі кең тараған. Басқұр, алаша, тақыр, түкті кілем т.б.
бәрінің де негізгі бір-бәрі де өрмек тоқуға негізделген. Ал оны көркемдік
жағынан байыту, мәнерлеп өрнектеу, әр түрлі айшықты бояу қолдану әр заттың
сипатына, тоқушының өр қиялына, іскерлігіне байланысты, әр жерде әр түрлі.
Қазақ халқының өнері, жүз жылдар арасында аз өзгеріске ұшырағаны
табиғи қолөнерге байланысты. Бірақ оның да өз ерекшелктері бар. революцияға
дейінгі қазақ халқының көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты өнердің
стационарлық базаны талап ететін түрлері дами алмады. Мүмкін, қазақ
өнерінде соңғы ғасырларда керамика, әйнек, фарфор, жұқа мата өңдеу өнер
болмауымен түсіндіріледі. Бір жағынан, XVII ғасырда дәстүрлі тауар
айналымды Орта Азия, Иран, Түркия, Ресей дәстүрлі тауар айналым жасауға
рұқсат етілді.
Ертеде жүн өңдеу қазақ өнерінде бірінші орын алды. Киізден оюланған
төсеніштер, қабырғаға ілінетін кілемдер, дорбалар, аяққап, әбдіре қап,
қоржын, шабадан тағы басқа бұйымдарды жасаған.
Инемен тоқылатын кілемдер өте маңызды роль атқарған. Оларды
жерге төсеп, қабырғаны әшекейлейтін. Көшіп – қонып жүрген кездерде түйенің
үстіне кілем жабатын. Кілемді жүннен тоқитын.
Кілем тоқу – тұрмыс қажетіне байланысты халық қолөнеріне ертеректен
белгілі, ел арасында кеңінен тараған, дамыған өнер. Қай уақытта да
шебердің қолы ортақ деген емес пе? Кілем тоқу да киіз басу сияқты
көршілер арасындағы ұйымшылдық пен өзара көмекпен, қолқабыс көрсетуінің
арқасында тындырылған іс. Өйткені, кілем тоқуға бастан – аяқ 3 -4адам,
құруға одан да көбірек адамды қажет ететін жұмыс.
Кілем күнделікті тұрмыста кеңінен пайдаланылатын жүннен жасалған
бұйымдардың ішінде басты орын алып, әлі күнге өз маңызын жоғалтпай келеді.
Еліміздің түкпір – түкпірінде кең таралған осы бір өнер түрінің өріс алып,
бай мазмұнға ие болып, одан әрі дамып отырған жері, әсіресе
республикамыздың оңтүстік аудандары.
Тұрмыста қолдану сипатына, әркімнің қолда бар шикізат мөлшеріне қарай
кілем тоқудың түрлері де сан алуан. Әркім өз қалауынша көлемін таңдап алған
қалыпқа лайықтап, қазіргі тұрмыста кеңінен қолданып жүргені – түкті кілем
және тақыр кілем.
Түкті кілем ою - өрнегіне, тоқылыс сапасына, бояуының түріне, тұрмыста
қолданылуына қарай әр алуан атауларға ие болған. Тек қана қазақ жерінде
оның сан түрлі атаулары бар. Сонымен қатар өзге елдерден әкелінген кілем
түрлеріне еліктеп тоқылғандарына да лайықтап атау берген. әндіжан кілем,
Бұқар кілем, түрікмен кілем, парсы кілем, арабы кілем деген атаулар соның
айғағы болса керек.
Өнерлі өрге жүзер дейді халық. Кілем тоқуды қолөнердің өзіндік
қырсыры мол, қиын әрі озық түрлерінің бірі десек те, осы өнерді үйренгісі
келген әр адамның тұрмыс қажетін өтеу мақсатымен бірге оның сан түрлі
бояуларынан туындайтын өрнектер мен бояу үндестігі қиялына қанат бітіріп,
сұлулық әлеміне жол таппысына кім епіл? Оның айғағы – тарихта қалыптасып
келген, сан ғасырлар бойы тұрмысқа байланысты, табиғи құбылыстарын
суреттеуге лайықталып келген ою - өрнек түрлерінің, оның мазмұнының жаңара
түсіп, бет – бедерінде тұмыс – тіршілікке байланысты тың мағына беретін
туындылардың пайда болуы. Олардың авторлары да өз замандастарымыз. Бүгінгі
кілем тоқу өнері – біржақты, тұрмыс қажетін өтеу аясынан гөрі – қолдағы
барды ұқсата білу, әсемдік пен талғампаздықтың туындысына айналуда.
Сондықтан оның еңбекке, өнерге, ойлау қабілетін арттыруға, нәзіктік пен
сұлулықты сезіне білуге, табандылық пен ұқсатымдылыққа тәрбиелеу маңызы
басымырақ тұр.
Қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, орыс, украин халықтарының арасындағы
қолмен тоқу өнерінің көптеген түрлері бір – біріне ұқсас болып келеді.
Бұған қарағанда осы елдер арасындағы көршілік қарым – қатынастың ертеден –
ақ қалыптаа басталғандығы байқалады. Халықтар қолөнеріндегі мұндай
жақындық, бір ғана қолмен тоқу өнерінде емес, тіпті ағаш өнеріде, тастан
ойып қашау, былғары илеу ісінде де байқалады.
Жүн, түбіт, майда торқа, жібек жіптерінен үй тұрмысына аса қажетті
және көп қолданатын шұлық, шарф, шәлі сияқты бұйымдар тоқылады.
Ал мұндай әрі жылы, әрі жұмсақ, жеңіл де икемді тоқыма заттары,
әсіресе бақтышылар үшін өте қажет – ақ. Бұларды тоқу құрал – жабдықты,
жұмыс істейтін орынды онша талғамайды. Мұндағы пайдаланылатын құрал өте
қарапайым. Мысалы, бұранғы кездегі шұлық тоқу үшін ағаштан және сүйектен 12
– 15 сантиметрлік, сымнан 18 – 20 сантиметрлік қармақты біз жасайтын.
Қазақтың халық өнерінде қармақ біз кәрі жіліктің шыбық сүйегінен, жарып
алған жіліктің қыр сүйегінен егеліп істелетін. Тобылғының, аршаның,
тасжарғанның шыбықтарынан жонып та жасаған. Ал сым иілмейтін болаттан
болса, оның ұшы дағаланып, қыры жұмырлана тұжырылып келсе тіпті жақсы.
Шұлық, қолғап, ұйық, шарф, кеуде көйлек, басқа киетін кепеш және тағы
басқа заттарды тоқу үшін екі түрлі жіп қолданылады. Олар фабрикаларда
иірілген мақта – мата жіптердің түсі, жуан – жіңішкелігі, сапасы әртүрлі
екені белгілі. Сондықтан шебер бұлардың ішінен өзіне керегін таңдап алады
да, содан соң барып іске кіріседі.
Қазақ қолөнершілері, жоғарыда айтылғандай, тоқу ісіне көбінесе, жүннен
иірілген жіптерді пайдаланады. Ондай жіптер түйе мен қой жүнінен, ешкінің
түбітінен иірілген. Мұндай жіптер таза, әрі жұмсақ, төзімді, созылмалы,
әдемі. Иіруге арналған жүнді әбден тазартып жуады, кепкен соң майдалап
түтеді. Түтілген жүн қыл – қыбыр, шөп – шаламынан тазартып, ұйысқаны
жазылып, жұп – жұмсақ үзіліп тұрады. мұндай жүн созып иіруге, иненің
жұмсауынан өткізуге, сымның, иненің, біздің ізімен іркілмей жүргізіп
отыруға ыңғайлы.
Түтілген үлпілдек жүнді бір шетінен суыра шүйеркелей отырып жеңі –
жлпі домалаққа төгеді. Домалықтың ортасына әдейі ызған баудан немесе кез –
келген матадан екі қабаттап істелген бүлдіргесі сцыртқа шығып тұрады. жіп
иіруге кіріскенде, бүлдіргені солақай қолдың ортаңғы саусағына іліп алады.
Бұл ілмек шүйкені қыл – қоқыстан сақтап, оны биік жерге (қадаға, керегенің
басына) іліп қою үшін өте қажет.
Жіп иірудің екі құралы бар. оның біріншісі – ұршық. Екіншісі – аяқпен
айналдыратын жіп иіруіш. Ұршық пен жіп иірудің де екі әдісі бар. Бірі –
шүйкені сол қолдың сыртына іліп қойып иіру, екіншісі – шүйкені жоғары
(үйдің қабырғасына, сәкіге, керегеге және тағы сол сияқты) іліп қойып иіру.
Екуінде де иіруші шебердің созу, оны мұрындыққа іліп, иіріліп келе жатқан
жіпті буылдықсыз біркелкі етіп сыпырғылай отыруын, саусақтарының шебер,
ширақ қимылдауын керек етеді.
Иіріліп келе жатқан жіп үзіліп кетсе, оны шүйкенің үлпілдек ұшымен
жалғастырады.
Ауылды жерлерде кездесе бермейтін, енді сол ауылды жерлерде
атазаманнан бері пайдаланып, бірақ, соңғы кезде қарапайым станоктың кейбір
атауларына түсінік.
Төсек кейде оны желі деп те атайды. Демек, төсектің немесе желінің
ұзындығы: 5 м; ені: 2,5 м шамасында. Кергі ағаш кілем тоқылатын желінің
басынан және аяғынан кілем тоқылатын орында жерлеген жіпті керіп тұратын
ағаш. Оның тек қана ағаш болуы шарт емес, үй иесінің тапқан материалына
қарай немесе оның кейде құбыр тәріздес затқа немесе қазыққа мықтап керілген
жуан арқан болуы да мүмкін. Керілген төсек – желінің жалпы саны орта
есеппен еркегі 600 жіп, ұрғашысы 500 жіптей болуы керек. Үй иесінің
тоқытатын кілем мөлшеріне қарай желі – төсек мөлшерінің бұдан аз да, көп те
болуы мүмкін.
Белағаш – кілем тоқу үшін керілген жіп желісін күзу арқылы
байланыстырып тұратын көлденеңінен ағашты белағаш деп атайды.
Адарғы керілген жіп желісінің шатысын немесе күзугісін бетіне шығарып
былайша айтқанда еркек жіптен ұрғашы жіпті ерсілі – қарсылы, жоғары –
төменді алмастырып тұратын белағашпен қатар жатқан ағаш.
Аяқ белағашты көтеріп тұратын алма басты тіреу ағаш техникалық
кілем, - дейді халық.
Қазақтың терме өрнегінің тәсілімен тоқылатын заттар қатарына кілем,
тақыр кілем, құр, таңғыш, желбау, басбау, есіктің тастамасы, қоржын,
сандыққап сияқты бұйымдар жатады. Ботаның, түйенің ноқталарын, тоқыма
белдеу мен тең жапқыштарды ауыл шеберлері жай өрнекпен де, аспалы өрнекпен
де тоқи берді.
Алаша, бау, құр, жіп – шулардың д түрлері де көп – ақ. Алаша – бояулы
алаша, бояусыз алаша, жүн алаша, жол алаша, жалаң қабат алаша, екі қабат
алааша, терме алаша, өрнекті алаша, шашақты алааша, көмкерулі алаша, жиекті
алаша деп бөлінеді. Шекпеннің түйе жүн шекпен, биязы шекпен, ақ шекпен, қой
жүнді шекпен, бояулы шекпен, шым шекпен, ширақы шекпен, ақ шекпен, ала
шекпен, әр шекпен, қара шекпен, түбіт шекпен сияқты түрлері бар.
Енді терме, құрларды атап, олардың кейбіреулеріне түсінік берейік.
Басқұр – керегенің басы мен уықтың бауылығымен оралып тұрады.
Дөдеге құр – үзіктің сыртынан дөдегеден оралады.
Басқұр – керегенің басын сыртынан шымқай орап тұрады.
Басқұр – туырлықтың басбаулары, үйдің ішінен уықтың үстін шырмай
орайды.
Басқұр – киіз есіктің басбауы (тастама).
Құр таңғыш – керегелердің, қоспалардың таңғышы.
Құр бау – киіз есіктің екі иін бауы.
Аяққұр – туырлықтың етегін бастырып белдеуге байлап тұратын және
жинағанда ерегелердің аяғын орайтын аяқбаулар.
Құр – жел бау, киізді үйдің екі таянышына керегелерді қосып байлайтын
құр бау.
Құраяқ жіп – түйге мінгенде аяқ салып отыратын үзеңгі. Сонымен бірге
құр белбау, құр дорба, құр қоржын, құр алаша тағы басқа түрлері бар.
Қазір күнделікті тұрмысқа керекті жеңіл – желпі заттарды өрмек
станоксыз – ақ қолмен тоқи береді. Қолмен тоқу ерекше жабдықты, арнаулы
орынды, белгілі мезгілді керек етпейтін әрі қарапайым, әрі тиімді өнер. Бұл
өнер мен қазіргі кездің өзінде республикамызда 300 – ден астам оқушылар мен
оқытушылар, ғылым және өнер саласындағы қызметкерлер айналысып жүр. Қолмен
тоқу өнерінің түрлері өте көп және жан – жақты дамыған өнер. Олардың басты
– басты түрлері мынадай:
1. шәлі, шарф, шұлық, қолғап сияқты трикотаж заттары;
2. шілтер, перде, төсек жапқыш, жастықтың беті, стол жапқыш және тағы
басқалар;
3. әртүрлі жіптерден, талшықтардын, кендірден, өсімдіктердің
сабағынан, сірнеден (казеин) тоқылған сөмке, тор қалта және басқа да
көптеген затар;
4. шиден, қмыстан, шіліктен, жөкеден жасалған заттар;
5. шыбықтан, қамыстан тоқылған қораптар, шарбақтар, ыдыстар,
орындықтар, ықтырмалар.
Бұл өнерді игерудің негізгі әдістерін қолданатын құралдарына қарай
топтастырылған дұрыс сияқты. Мысалы, аталған 1 және 2 – топтағы тоқымалар
қармақты бізбен, сымман тоқылады. Мұндай тоқыманың негізгі әдісі – тоқылып
отырған жіптің ілмегін санап, үлгіге қарап отыру. Бізбен шалып, яки сыммен
тізіп тоқығанда, жіпті шалудың өзі біршһнеше түрлі болады. Ілу, шалып ілу,
торлап ілу, өткерлеп ілу және осы сияқты олардың басқа да әлденеше түрлеі
болады. Қолмен тоқуда да бірнеше түрлі өрнек, әсем әшекей жасалады. Өрнек
түстері әр түрлі жіптерді кездестіріп қолданумен қатар, жіптің шалымын,
ілмегін санай отырып, әр алуан өрнек жасап тоқу арқылы орындалады.
3, 4 және 5 топтағы тоқудың әдісі көбінесе өткермелеу, орай бұрып
өткермелеу, кенерелерге, аралық шыбықтарға, қадаларға бекіте тоқу арқылы,
кейде өрнек әдістерін пайдалана тоқу арқылы жүзеге асырылады. Өрнектеп
тоқу, мәнерлеп бояу - әртүрлі белдеу мен шашақ, түйін, бұрай шығарып тоқу
жолымен де іске асады.
Кілемнің үй тұрмысында тұтынуы оның өте беріктігі мен төзімділігіне
байланысты болса керек. Сонау көне заманнан келе жатқан қазақ халқының
дәстүрлі үй мүліктерінің бірі – кілемнің құндылығы жағын сөз етсек, ол
өзіндік қолдану жағынан көптеген материалдардан, тіпті, металдан да асып
түседі десек артық айтпаған болар едік. Өйткені, кілем тұтынуға төзімді,
оңайшылықпен тозбайтын, жыртылмайтын, шаң – тозаңнан тез тазартылатын,
ылғалдылық пен құрғақшылықты елең қылмайтын аса бағалы мүлік. Оны алтын,
күмістен жасалған қымбат бұйымдар сияқты баршылықтың, байлықтың бір белгісі
деп білген.
Кілемнің осындай асыл қасиеттеріне байланысты қа кезде, қай заманда
болмасын, кілемді, одан жасалатын мүліктерді көбінесе тек қой тоқыған,
әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан территориясында тоқылған кілемдердің
сапасы мен түрі – түсі өте жоғары бағаланған. Оның себебі кілем тоқуға
пайдаланатын қой жүнінің сапалылығы жоғарыда айтылған аймақтардың шөбі мен
суына, табиғатына, климатына бұл жерді жайлаған түркі халықтарының ішіндегі
әсіресе, қазақ халқының табиғи таланты мен тіршілігіне байланысты екендігі
анықталып отыр. Өйткені, кілем тоқуға жұмсалатын қой жүнінің ең сапалысы,
жіңішке жібектей мамық жүннің алынатын орталығы – Қазақстанның оңтүстік
облыстарынан бастап шығыс жағын тегіс қамтиды. Сондықтан да бұл аймақта
кілемнің сапалы түрі көп көктемде қырқылып алынатын қойдың жібектей жіңішке
мамық жүні ерете заманнан мақтамен қатар маңызды орын алған.
Осыған орай, бұл жерде қой жүнін өңдейді де көне дәуірден – ақ білген.
Мақтаны тек кілемнің негізін салу үшін пайдаланған. Көбінесе, қой жүні
негізгі роль атқарған. Мысалы, Робилсонның еңбегінде туысқан өзбек халқының
кілемді арқар жүнінен тоқығаны сөз болады. Кейбір түрікмен кілемдерінде
мақта өрнек салуға пайдаланумен бірге, кілемді жібектен де тоқыған.
Ал, кілемнің қазақ арасына көп тараған түрлеріне келетін болсақ, олар:
масаты кілем, қалың кілем, жібек кілем.
Осыған орай енді біз өрмекпен тоқылатын үй жиһаздарының, яғни кілем
түрлерінің бірқатарын атап өткенді жөн көрдік. Олар: адай кілем, ақ кілем,
ақсирақ кілем, Алматы кілемі, Әндіжап кілемі, Ашхабад кілемі, бас кілем,
бөртпе кілем, бұқар кілем, бөстек кілем, барқыт кілем, ноғайлы кілем, нар
кілем және тағы басқа. Әрине, кілемдер істелу мәнерлеріне, ұлттық
түрлеріне, ою - өрнектеріне қарай түрлі – түрліше атала береді. Мысалы,
кейінгі кезде жас шеберлер өздерінің кілемдерін Бақыт кілемі, Қыз қуу,
Некеге бару, Космос деп атап жүр.
Азған уақыт ішінде қазақтың өрмек тоқу өнері толығынан игерілді.
Жұмыс өнімділігін айтарлықтай нәтижеге жеткізді. Жиырмаға жуық кілемдеріміз
еліміздің әр түкпірінде мұражайларда сақтаулы.
Қазақстан облысында кездесетін кілем түрлері де, атаулары да көп. Көне
заман деректерінде де олар осы күнгі аттарымен аталады. Мысалы, бұқар
кілем, жол кілем, жолақ кілем, жібек кілем, масаты кілем, мақта кілем, қара
кілем, қалы кілем, құлпырма кілем, тақыр кілем, ақ сирақ кілем, адай кілемі
сияқты көптеген атаулардың өзінде – ақ қазақ халқының кілем тоқумен ертеден
таныс екенін және кілемнің әр жерде әр түрлі мәнерде жасалғандығын
аңғартады.
Енді осы өнердің ел арасында дамыған түрі – түкті кілем тоқудың
Шымкент облысы, Бөген ауданының Алтын төбе бөлімшесінде тұратын Үрият
Сатқанбаевадан жазып алынған қарапайым технологиясы:
Кілемге түс салуға арналған жіп асқан ептілікпен біркелкі, өрмек
жібінен сәл жуандау, бірақ бос иіреді. Кілемге қойдың жабағы жүні немесе
түйе жүні керек. Кілем түгіне арнап иірілген жіп келептеліп, жүн жууға
арналған синтетикалық ұнтақтармен бірнеше қайтара қанжылым сумен жуылып,
салқын сумен шайылады. Келептерді жеке – жеке жайып сорғытып бояйды. Бояу
әркімнің қалауынша мөлшерленіп, боялатыны жіп мөлшеріне орай суға езіліп
құйылады. Түйршік қайлмай әбден ерітілген юояу қазанда қайнап тұрған суға
құйылып, үстіне сірке қышқылы қосылады. Енді қоспа араластырыла отырып жіп
салынады. Қазанның қақпағын жауып, жіп бояуды алғанша қайнатады. Сонан соң
келепті бір – бірлеп сорықтырып, бөлек ыдысқа түсіріп алады да әбден
суығанша бетін жацып қояды. Сонда ғана боялған жіп өз буымен бояуды бойына
қажетінше сіңіріп, бабына келеді. Әрі қарай бояу сіңген жіпті салқын сумен
2 – 3 қайтара шайып, іледі. Осылайша дайындалған жіптің бояуы оңбайды, бір
– біріне көшпейді. Бояуы қанық жіптің өрнегі кілемге ерекше сән беріп,
құлпырта түседі.
Тоқылған кілемнің көзделген көлеміне қарай дайындалатын арқауға, желі
мен түк салуға арналған жүн көлемі де әртүрлі болады.
Арқау қылшықты жүн немесе ешкінің қылымен аралас иірілсе мықтырақ
келеді. Қазір арқауға мақта жіп те пайдалынып жүр. Арқаудың жуандығы өрмек
жібіне сәйкес, өтое жіңішке немесе жуан болмағаны жөн.
Көлемі 4,20 х 2,30 м болатын кілем арқауына 4 кг, желі жүгіртуге 10 кг
мақта жіп және түк салуға 24 кг жүн жіп керек. Осы кілемді тоқу үшін 520
қатар желі тартылады. Бұл желі жіптерінің аралығы 1 түйір бидай дәні
сыятындай болса (желі жібі керіліп, қалып темір болтпен тартылғаннан
кейінгі өлшем) жарайды. Желі жүгіртіліп, қалып қатайтылғаннан кейін күзу
байланады.
Күзу байлау өте – мөте мұқияттылықты қажет етеді. Күзу ағаштың
ұзындығы кілем енінен 30 – 40 см – дей ұзындау, қалыңдығы 5 – 7 см болады.
Күзу жібі де кілемнің желі жібіндей ширақ иіріліп, екі тінделеді. Оны
ешкінің қылын аралстырып иіруге немесе орнына желіге қолданатын мақта жіпті
пайдалануға болады. Күзу жіп боялмайды. Ол желі жібінің орын – орнында,
түгел боялуын қамтамасыз етеді.
Желі жібі өте мықты болады, өздігінен үзелмейді. Дегенмен, әлдеқалай
босаң тартып немесе үзілгені болса, күзуді байқауға болады. Мұны кілемшілер
жіп қашу дейді. Мұндайда үзілген жіпті аса ептілікпен жалғау керек.
өйткені қалып қатайтылып, желі жібі барынша қатайтылып тұр. Сондықтан
ортадан жіп жалғайды да, жалғанған желі жібінің артығын жіңішке шимен бұрап
тастайды.
Соңғы жылдары кілем тоқу үлкен фабрикаларда өндірілетін, өндірістік
кәсіпке айналып отыр. Алматы кілемім совхоз бен колхоз тұрғындарының ең
сәнді жиһазы болып саналады. 1963 жылы жүргізілген есеп бойынша, Қазақстан
көлемінде кілемді қолөнер әдісімен тоқитын 176 шебер жұмыс істеп жүрді.
Олардың кейбір іс үлгілері кең қолдау тауып келеді. Алматылық шебер
Стальной жолдастың 1960 жылы тоқып, Қазақ ССР мемлекеттік музейіне сыйлаған
Еңбек қуанышы деп аталатын кілемі өте сирек кездесетін сәнді экспонат
ретінде сақтаулы тұр.
Кілем өрнегін аспалы өрнек немесе кілем өрнегі деп атайды. Соған
орай кілемнің бой жіптері де жоғарыдан төмен қарай кейде 3, кейде 4 бет
болып тізіледі. Оның арқауы түйе жүні аралас (кейде шуда аралас) мақтадан,
жібектен ары мықты, әрі жуандау етіп иіріледі. Кейде бұл жіптер бой
жіптердің үстіне арнаулы күзеулерде бос тұрады. Бой жіптермен қатарлас
тұратын түк және өрнек жасаушы жіптер қойдың биязы жүнінен, түйенің жүнінен
басқа жіптерден қарағанда бостау иіріледі.
Ондағы жіптер мақтадан мақтадан, жібектен ары мықты, әрі жуандау етіп
иіріледі. Оны кілем тоқушы шебер өз керегіне қарай суырпақтап отырып арқау
мен бой жіптерге іліп отырып түр жасайды. Әдетте түкті кілемді 2 – 3 шебер
қатар оырып тоқиды.
Шебер өз - өзінен тез суырылатын етіп домалақтаған өрнек жасаушы түк
жіптерін санап, оның тұтас еніне жеткенше бір – ақ шалып шығады да,
кесермен қиып адарғы тарақпен арқауға бастырта қағады. Осылай бір қатарда
салып, оны өрнектің нұсқасына қарай кесіп алған соң тағы да арқауға бастыра
адарғы тарақтың тістерімен нықтайды. Бұл арада бойлардың ерсісі мен қарсысы
ауысып тоқылып отырады. Осы әдіспен ені 2 – 2,5 м, ұзыны 3,5 – 4 м кілемді
екі адас бір айдың ішінде тоқып шығарады.
Кілемше теріліп тоқылатын бұйымдардың жіптері көп түсті бояулармен
боялады. Кілем өрнегінде, әсіресе, қызыл фонға қара, көк, сары және ақ
түсті өрнектер көбірек жүргізіледі, кейде бір негізгі түстің бір – біріне
жақын бірнеше өңдері қолданылады. Мысалы, қызыл, алқызыл, қызыл күрең тағы
басқа түстер. Мұндағы кілем өрнектері әр түрлі. Сол көптеген өрнек
түрлерінің әрқайсысының аттарын кілемшілер жақсы біледі. Кілемөрнектерінің
ішінде жануарлар бейнесін немесе олардың жеке мүшелерін суреттейтін оюлар
да көп. Мысалы, қошқар мүйіз, сыңар мүйіз, иттабан, көбелек және
тағы басқа мұнымен бірге геометриялық өрнектер де кездеседі (ирек, тұмарша,
төртбұрыш).
Қой жүнінің сан түрлі сорттары мен тойталаста жылулығы жағынан
басым тұратын түйе жүні мен ешкінің түбіті бүгінгі күні көп қолдануда.
Алуан түрлі ою-өрнектер оюланып немесе сырылып жасалған текемет пен
сырмақ, құлпырған өрнектері көздің жауын алатын кілем, алаша т.б. жүннен
жасалатын бұйымардың жылулығына әсемдігі сәйкес келіп тұрса нұр үстіне нұр
емес пе?! Әрі әсем, әрі сапалы да мықты бұйым шығу үшін алғашқы шикізат-
жүннің сапасы ерекше орын алады.
Сапалы бұйым шығуы үшін жүн өңдеуде қандай процестерге қой кезден
бастап көңіл бөлген жөн.
Жүнді сақтау жөнінде айта келіп, ғалымдар мынаған ерекше көңіл бөлген.
Биязы жүннің ылғал тартқыштығы қылшық жүндікінен артық. Сондай-ақ бос жүн
қапқа салып нығыздалған жүнге қарағанда ылғалды көп тартады. Әсіресе,
жуылмаған жүннің шектен тыс ылғалданып кетуі жүнді шірітетін
микроорганизмдердің көбеюіне қолайлы орта болып саналады. Сондықтан жүнді
ұзақ сақтау керек болса немесе киіз, алаша, кілемге арналған жүн керекті
мөлшерге жеткізілгенше оларды фанерь жәшіктерге немесе қағаз қаптарға
нығыздап салып, арасына Молемор, Деземоль, Антимоль, Фоксид
препораттары қойылады. Мұндай жүні пайдаланар алдында ашық күндері аула
ішінде керілген жіпке іліп жайып, ара-арасын қопсыта қозғай отырып иісін
кетіруге болады.
Сапалы жүн алып, оны сақтау ережелерімен таныстық. Енді өңдеу
жолдарына тақтайық.
Сабалған жабағы жүнді тарақпен немесе қолмен іртігін әбден жаза отырып
түтеді. Түтілген жүн керегінше шүйкеленіп иіріледі. Әр бұйымның қолданылу
ерекшелігіне байланысты, мәселен алашаға арналған жіп кілем жібіне
қарағанда ширақ (пысықтау), ал кілем жібі алаша жібінен жуандау әрі бос
иіріледі.
Келептеліп болғаннан кейін біртінмен домалаққа төгілген жіп (кілемге
арналған) сол күйінде түк шалуға пайдалынады.
Қылшық жүндер мен ешкінің қылынан, түйенің шудасынан алашаға арқау,
күзу жіптерін иіреді. Кілемнің желі жібіне де осындай жіп пайдалынады.
Қойдың күзелі жүні оңтүстікте сентябрь айында, ал солтүстікте сәл
ертерек, суыққа ұрындырмай қырқылады. Күзем жүн мен қозы жүні киіз басуға
пайдалынады. Бұл жүннің талшықтары қысқа болғандықтан иіруге келмейді,
керісінше, киізге біркелкі шабақталып, тез кірігеді.
Төрт түлік молдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль
атқарған және оны ұқсатуды ел бұдан мың жылдар бұрын білген. Жүннен бау,
арқан-жіп, киім кешек, киіз текемет, кілем, әр түрлі төсеніштер, қажетті
мүліктер жасалған.
Қойдың жүнін жабағы, күзелі, қозы жүні, өлі жүн және шет
пұшпақ деп бес түрге бөліп атайды.
Қойдың жабағы жүнінен шидель шапан, күпі кеседі, ішпек, көпшік, жеңіл
байпақ тігеді. Ал күзем жүнінен, қозы жүнінен киіз басады, текемет, киіз
етік, пима сияқты киім-кешектер жасалады. Күзем жүні мен қозы жүні иіруге
келмейді.
Малдың терісінен жылынып алынған жұлма жүнді, қойдың бауырында,
пұшпақтарында байланып жүретін білтеленген жүнді өлі жүн деп атайды.
Қотанның арасында түсіп қалған, бұтаның басына жиналған, бау-шу ескеннен
қалған үзін жүндерді шет-пұшпақ жүн деп аталады. Мұндай жүн көбінесе
арқан жіп есуге пайдалынады.
Қазақ өмірінде қой жүнін өңдеудің маңызы айырықша зор болады. Жабағы
жүннен (көктемгі) олар сырт киім тікті, кілем тоқып, арқан есіп т.б.
жасады.
Жүнді әдетте тұлыққа (кептірілген мал терісіне) салып, жан жақтан
сабаумен екі қолмен кезек сабалап отырады. Бұған әдетте жастар қатысады.
Жүн сабаудың негізгі мақсаты-жүннің түйіршіктерін жазып, жұмсарту, түту.
Жүн түту кезінде жабысқан қиыршық құмдар мен топырақ тозаңдары бөлініп
шығады.
Жүнді топырақ тозаңнан тазартылып алынған соң оны жуып иіреді. Жүнді
иіруге ұршық қолданылады. Иірілген дайын жүнді қазанда қайнап тұрған бояуға
салып бояйды. Бояудың түрі оқып кетпеуі үшін боялып жатқан жүнге тұз
қосады.
Өрнек әшекейлерді бояуды түсіне қарай оюластырудың зор мәні бар. Әр
бір түс белгілі тәртіппен кезектесіп отырса өрнек әрсіз, нашар болып
шығады.
Ою-өрнектерді әр түсті бояулармен араластырып отырудың кейде мазмұнға
байланысты логикалық ұғымы да бар.
Бояу мен түстерді таңдап пайдаланудың қазақ халқының этнографиялық
тарихы мен де байланысты символдық мәні де болған.
Фон және суреттердің түсі жөніндегі шешімдер композициялы болып
келеді. Қазақта қомсібір түстердің мәні бар: көк түс-аспанның, қызыл түс-
оттың, күн-көзінің символы, ақ түс-ақиқаттың, қуаныштың, бақыттың символы,
ара түс-жер символы, жасыл түс жастықтың, көктемнің символы. Затты осы
түстердің бірімен бояғанда оған белгілі мән беріледі. Демек бояу мен түсті
таңдап орналастыру тарихында елдің ұлттық мәні болған.
Ерте кезде қазақтар жүнді өсімдіктен алынған бояулар мен басқа жақтан
алып келінетін анилин бояуларымен бояған. Дегенмен өзінің арзандығы, оңай
қолға түсуі жағынан өсімік бояуларын анимин бояуы көбінесе ығыстырып
отырады. Міне сондықтан өсімдіктен бояу алу Қазақстанда XX-ғасыр басында
шұғыл төмендеп кетті.
Өсімдік тамырынан бояу алу, жүнді онымен бояу жұмыстары мен қазақ
әйелдері көбінесе күздігіні айналысқан. Бұл уақытқа дейін керекті
өсімдіктер мен өсімдік тамырын жинау мен шұғылданды.Барық жерге белгілі
өсімдік бояуы, тонар бояу, мен қызыл бояу шөп (марена) болды. Оларды
керегінше күздігүні қазып алып сыртқы қабығынан тазартады. Егер де тез
арада бояу жасалатын болса, сол күйінде қалдыратын болған жағдайда жуылған
томарды күн көзіне кептіріп, ұзақ уақыт сақтау үшін ұнтақтап құрғақ жерге
алып қоятын болған. Томар бояуды, ашудасты ыстық суға салып араластырып
қайнатқанда- сары бояу, қызыл бояу шөп-қызыл бояу берген. Қазақтар көп
бояуды ермен, жусан мен қайың жапырағынан, ашық қызылды қынадан, ашық сары
атқұлақұтан т.б. алатын болған. Боялатын жүн міндетті түрде алдын ала
мұздай суға жуылуы тиіс. Қызыл, сары,көк және осыларға жақын түстерге
бояулармен тек қана ақ жүн ғана бояулы, ал қара және көкшіл түске сұр түсті
жүндер ғана бояулы тиіс. Қазіргі химиялық бояуларды жүн бояуға арналған
түрлерін ғана аса соқтықпен пайдалана білу де шеберік.
8-10 литр суды қатты қайнатып, 1 литрге 1 грамм есебімен бөлек ыдыста
әбден ерітіген бояуды құйып араластырады. Бояу түйіршігі ерімей қалса
теңбілденіп, жүнге біркелкі сіңбейді. Сондықтан бояу ерітілген ыдыстың
эмаль немесе шыны ақшыл түсті болғаны жөн. Сонда ыдыс түбінен әлде қалай
ерімей қалған бояу түйіршігін оңай байқауға болады.
Қазанның қақпағын жауып бір қалыпты қайната отырып, оған жүнді
мөлшерлеп салып, оны ағаш қалақпен батыстырып отырған дұрыс (жүн салмастан
бұрын 1 литр суға 1 шай қасық көлемінде сірке суы құйылады). Жүннің бояу
алғаннын былай тексереді. Қомақтың ұшымен боялып жатқан жүннің кез келген
жерінен көтеріп алып, шымшып көреді. Бояу алған жүн суы сығылғанда, бозғыл
тартпайды. Жүнді суығанша қоя тұрады. Суғаннан кейін жүн керілген жіпке
немесе ағаш ерденге жайылып, көлеңке жерде кептіріледі.
Бояу жасауда мынандай деп белгілі рецепті беру қиын. Өйткені оның түрі
көп. Оның себебі қазақтар бір өсімдік пен екінші өсімдік арасынан әр түсті
бояу алуы мүмкін. Сондықтан әркім өзі қалаған түсте бояу жасап алып
отырған. Боялуға тиісті жүн бояйтын ерітіндімен бірге қайнатылады. Содан
кейін боялған жүн кептіріліп қолмен қайта түтіледі. Боялған жүннен үй ішіне
керекті алуан түрлі заттарды жасауға болады.
1.2 Кілемнің негізгі түрлері
Кілем тоқу - өте ескі өнер және әйел адамның сүйген өнерінің бірі.
Кілем тоқу сөзінің астарында кілем тоқудың барлық түрі және кестелеу де
кіреді. Бұл қолөнердің көптеген түрлері бар. Кейбіреулері кілем тоқуды
керек емес деп есептейді. Әсіресе, қазіргі кезде, кез – келген кілемді әр
дүкеннен сатып алуға мүмкіндік бар болған жағдайда қолмен жасағанша. Бірақ
қолөнердің барлық түрінің ішінде кілем тоқу өнері керек болып саналады.
Алып қарасақ кілем тоқу өнері барлық қолөнердің бастамасы болып саналады.
Егер әртүрлі кілемдерді тоқып қолды жаттықтырып алса, онда сіз еш
қиындықсыз басқа да қолөнер түрін оңай меңгере аласыз. Сонымен қатар инемен
жұмыс істеу әр кезде сізге кездеседі. Бір жағынан, жұмыстың қиындығын
білген адам басқа адамның жұмысын сыйлайды, қастерлейді. Ал, екінші жағынан
алып қарасақ, егер сіз еңбектің қадір – қасиетін білсеңіз, онда өзіңіз одан
да жақсы бұйым жасауға талпынасыз.
Жұмыс орны. Жұмысты бастамас бұрын, ең біріншіден, қол мен бүкіл
денені дұрыс ыңғайлау – ол қандай жұмысты орындайтынына байланысты емес.
Ыңғайсыздық ешқандай қолөнермен айналысу алысқа әкетпейді. Қолөнермен
ыңғайланып айналысу үшін орындықтың биіктігін жұмысүстелінің биіктігіне
сәйкестеніп орналыстыру қажет. Бұйым биіктігін мойынды бүкпейтіндей және
қабырғаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Кілемнің алатын орны, тарихы және дамуы
1.1 Қазақ халқының жүнді өңдеу жолдары
1.2 Кілемнің негізгі түрлері
1.3 Инемен тоқылатын кілемнің жасалу жолдары, орындалу кезеңдері
1.4 Қауіпсіздік техника ережелері
2. Мектепте қазақ қолөнерін үйретудің
тәрбиелік мәні және әдістемесі
2.1 Технология сабағында кілем тоқу өнеріне үйрету
2.2 Күнтізбелік жоспар
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы қолөнерінің
мәдениеттанулық негіздерін зерттеудің өзектілігі бірнеше мәдени
факторлармен және Қазақстан Республикасында қабылданған мәдени даму
бағдарламасымен үндес өтіп жатқан процестермен айқындалады. Бүгінгі таңда
Қазақстан Республикасында мамлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен
жүргізіліп жатқан рухани шараларға қатысты ұлттық философия мен мәдениеттің
өркендеуіне қолайлы жағдайлар туып, кеңінін жол ашылып тұр Оған Республика
президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан болашағы қоғамын идеялық
бірлігінде атты еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келеді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта
оралу- бұл әрине оң процесс... Қазақстан ұлттық тілді, өнерді,
мәдениетті... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр,- деген сөзі мұның
бірден бір айғағы. Жалпы айтқанда қазақ халқы қол өнерінің мәдениеттанулық
негіздері проблемасы және де әдебиет, тарих және этнографиялық әдебиеттерде
айтылып, жазылып жүргенімен оның мәдениеттанулық негіздері жайлы
философиялық мәдениеттану саласы тұрғысынан арнаулы қарастырылмаған. Бұл
дипломдық ізденіс аталмыш тақырыпта жазылған алғашқы зерттеу тәжірибесі
болғанымен, ол осы сала бойынша әртүрлі теориялық ізденістер, тұжырымдар
мен терең мәдени қинарларға, отандық және әлемдік мәдениеттану мен
философиялық жаңалықтарына сүйеніп, оларды теориялық және әдіснамалық арқау
етеді. Үй жасауы – кілем - дейді халық. Кілем – жайсаң төсеніш, ілсең –
сән, ел аузына ілінген асыл қасиетін әлі де сақтап келе жатқан бағалы зат.
Шығыс еліндегі оны тоқып, тұтынбаған халық жоқ. Кілем бетіндегі сан қилы,
сәнді өрнектерге қарап отырсаңыз тұнып тұрған халық өмірінің шежіресін
көргендей боласыз. Бір кезде өмір сүрген халықтардың тұрмысы, көшпелі елдің
ағаш үйі, мал қорасы, ескі қорғандар, жүзім баулары – осының бәрі кілем
бетінде бейнеленген. Қазақ халқының бұл түрінде өсу жолына тән даму тарихы
бар. ол тарих сонау көне заманнан басталды. Оған Қазақстан жерінде бұрын –
соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі
мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің Республика
жерінде мекендеген соң үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ, тағы басқа көне түркі
тайпаларының мәдениеті мен төркендестігінің айғағы.
Көкейкестілік. Қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік
экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі,
бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен. Әсіресе, Ресеймен сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланысының арта түсуі, тағы басқа көптеген ішкі факторлардың әсері
айтарлықтай ықпал жасады. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі,
тіпті, ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады. Сондықтан, қолөнерде
кәсіп етуші шебер жандардың өзі жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Кейде
өнер иесі еңбегін алдын ала сатып, ауқатты адамдардан айтайық: Балаңа ер
қосып бер немесе Сықырлауық жасап берем, - қарызға мал алып, қажетіне
жұмсады. Нәтижесінде айтулы шеберлердің өзі малды адамдарға қарыздар болып
соны өтеу жолында өмірлері өтетін – ді.
Бүгінгі күнге көшсек жастарды не қызықтырады? Олардың тек шешемдік
киімнен бастап, мәдениетіне дейін қызықтырады. Бәрі әсем де сәнді
нәрселерді ұнатады. Сол нәтижелердің бір бөлігін неге қолмен істемеске? Өз
қолмен жасалған бұйым әр уақытта жоғары бағаланып, әрдайым сәнде болады.
Әжелерімізді еске алсақ, үйдегі барлық заттар, орамал, төсеніштер,
жаялықтар, кілем, ыдыс аяқ, киім- кешек бәрі де қолмен жасалған. Бұның бәрі
өте әдемі. Махаббат пен нәзіктікпен жасалынған бұйымдар өте ұзақ
сақталынады. Сәндік қолданбалы өнермен айналысып, әр адам өзін кестелеуде,
тігуде, кілем жасауда көрсете алады. Нағыз осы сәндік- қолданбалы өнер ой-
өрісті, творчествалық өнерді, көркемдікті, халықтық дәстүрді дамытады.
Күнделікті өмірде ауытқуға көмектеседі. Қазіргі біздің алдымызда тұрған ең
басты көкейкестілік: оқушыларды сәндік- қолданбалы өнерге қызықтыру.
Зерттеу көздеріне анализ. Оқушылардың психологиясы бойынша, егер олар
жұмысты бастап бір- екі рет қателесіп немесе мүлдем істей алмаса, олардың
қызығушылығы төмендейді. Сондықтан олардың қызығушылықтарын арттыру үшін
көбірек әртүрлі демонстрациялар жасап, әртүрлі көрмелерге жиі қатыстыру
керек.
Зерттеу мақсаты. Таңдалып алынған тақырыптың өзектілігінен және оны
зерттеу қажеттіліктері мен зерттеулу деңгейлерімен осы диплом жұмыстың
басты мақсатын айқындау мүмкіндігі туады. Оны қазақ халқы қолданбалы
қолөнерінің мәдениеттанулық негізінен туындайтын қазақ сәндік қолөнерінің
мүмкіншілігін көрсету деп білеміз. Яғни, қазақ қолөнері оның ерекшелігі мен
дамуы, салт-дәстүр, әдетғұрыптары, әшекелеу әдістері оның түрлері және
ұлттық мәдениетте алатын орнын мәдениеттанулық тұрғыдан сарапқа салу ,
олардың мән-мазмұнын ашып, даму эволюциясының қарастыру қажет. Ғылым мен
білім өркен жол қоймаған қазақ жерінде сонау XVII- XIX ғасырларда- ақ қол
өнері ұлттық дәстүр ала бастағаны халқымыздың өнер тарихынан аян. Ашық
түсті айшықты текеметтер, қара ала сырмақтар, қызылды жасыл түскиіздер,
алқызыл гүлді құлпырған түкті кілемдер, қошқар мүйіз, самаурынша, құстаңдай
жапырақша өрнекті терме алашалар мен тоқылған сандықтап, асадал, аяққап,
шапан сияқты киім- кешектер обаста, сөз жоқ, тұрмыстық қажеттілікпен туған.
Айталық жүннен иірілген жіп жылы ұстағыштығымен, күннің көзін
өткізбейтіндігімен, бояу алғыштығымен жоғары бағаланған. Зерттеу мақсатын
осы өнерді жаңартып, кейінгі ұрпаққа мирас етіп сақтап, жеткізу.
Зерттеу орны. Ел ішінде әр істің қос шебері болған. Аты шыққан
қолөнер шеберлері- кілемшілер және киіз басушылар, текметке түрлі ою-
ойыстыратындар өз өнерін ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп қалдырып отырған.
Сөйтіп өнердің осынау бәрі мәңгі өшпейтін түрі тұрмысымызда күні бүгінге
дейін өз орнын алып келеді. Бұның бәрі, әрине, оқушыларға мектепте
үйретілді.
Зерттеу пәні. Технология сабағында оқушыларға әлемдік мәдениеттінің
көп түрлілігін, Қазақстанның мәдени аймақтық байлығы туралы түсінігін
қалыптастыру керек. Оқушылардың бойындағы әдептілік қасиетін тәрбиелеу
барысында оған әлеуметтік тұлға ретінде мәдени салт дәстүрлер қасиетін
қалыптастыру. Оқушылардың этникалық тәрбие ерекшеліктерін ескере отырып,
ұлттық тәрбие жүйесіндегі этнос объектісін қалыптастыру қажет.
Болжам. Негізінде қолөнері көне заманнан бері халық тұтанып жатқан
ұлттық мүліктермен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым
әшекейлеумен бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын
ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға жасау – жиһаздарға бейнелейтін
сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғарғы дамыған кезіне келіп
жеттік.
Міндеттер. Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге
қарағанда, Қазақстанда қолөнер кәсібі бұлан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір
дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың шығармашылығы арқылы
қалыптасып, мәдени мұраға айналған. Республикамыздың әр жерінде қазіргі
кезде кездесетін күмбірлеген күмбез, төрт құлақ сағана ескерткіштермен
ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та
айшықтылығымен бүкіл бір архитектуралық ансамбль ретінде айрықша
сүйсіндіреді. Біздің басты міндетіміз ежелгі мәдениет– Отырар орнын қазу
барысында табылып жатқан заттар, қолөнер кәсібімен айналысқан шеберлердің
қолынан шыққан әсем бұйымдар қазақ халқфнфң мәдениетін жаңа мәліметтермен
байыту. Қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Солардың
табылмай жатқан түрлері де баршылқ. Айталық, қазақ халқына өрмек тоқу,
алуан түрлі кілем, бау, басқұр, алаша, сырмақ сыру, тұс киіз жасау сияқты
өнері кең тараған. Міне, осындай мәдени мұраны көне деп бағалап халқымыздың
тұрмыс қажетін өтеуге тиімді пайдалануымыз қажет.
Ғылыми жаңалық. Диплом жұмысымның ғылыми жаңалығы көтерген
тақырыбымның, алға қойған басты мақсатым және оны орындау барысында шешуді
қажет ететін міндеттерді жүзеге асыру нәтижесінде танылады.
Қазақ халқы қолөнерінің мәдениеттанулық негіздері философиялық
тұрғысынан мәдениеттану болып қарастырылып отыр. Жұмыста қазақ сәндік
қолөнері оның мәдениеттанулық танымы бүгінгі күн талабына сай
қарастырылған. Тақырыптың жаңалығы қазақтың дәстүрі қолөнерінің қазіргі
мәдениеттану ілімінің соңғы теориялық жетістіктері негізінде қарастырудан
туындайды. Диплом жұмысымда төмендегідей жаңа нәтижелер алынған:
-Қазақтың қолөнерінің мәдениеттанулық негіздеріне теориялық талдау
жасалынған.
-Қазақ халқы қолтаңбалы қолөнерінің тарихи даму кезеңдері зерттелген.
Қазақтың қолөнері түрлерінің тарихи-этнографиялық ерекшеліктерін және
сәндік қолөнерінің даму деңгейі, қоғамдағы рөлі анықталған.
-Қазақ қолөнерінің мәдениеттанулық негіздерін танып білуге, болашақ
маман иелерінің даярлық деңгейін жетілдіруге ықпал ететін ғылыми-
әдістемелік нұсқаулар тұжырымдалған.
-Қазақ халқы қолтаңбалы қолөнерінің мәдениеттанулық негіздері
ұғымдарының мәңгі ашылған.
-Қазақ халқы қолтаңбалы қолөнерінің мәдениеттанулық негіздерінің
мазмұны мен әдістемесі теориялық тұрғыдан зерттеліп қазақ сәндік
қолөнерінің мәдениеттанулық негіздеріне сипаттама беріліп, оның ұлттық
мәдениетте алар орны ерекше белгіленген.
Кілем ерте кезден қазақ тұрмысында киіз үй мүлкінің бірі болып
есептелсе, қазірдің өзінде де маңызын жойған жоқ. Кілем арнаулы қарапайым
өрнек арқылы ерекше түр саналып, әрбір шаршы метріне шамамен 230 – 400-ге
дейін, ал өңбойына бір миллионға жуық жіп түйіндерін келтіріп өте тығыз
тоқылатын аса бағалы бұйым.
Практикалық маңызы. Жазбаша есерткіштерге қарағанда бұрынғы заманда
киіз үйдің ішіне ұстап, еденіне төсеумен бірге, кілемді киіз үйдің туырлық
пен үздігі орнына жапқан. Кілемнің үй тұрмысында ұзақ тұтылуы оның өте
беріктігі мен төзімділігіне байланысты болса керек. Сонау көне заманнан
бері келе жатқан халықтың дәстурлі үй мүлкінің бірі- келімнің құндылығы
жағын сөз етсек, ол өзіндік қолданылу жағынан көптеген материалдардан,
тіпті металдан да асыл түседі десек, артық айтпаған болар едік. Өйткені
кілем тұтынуға төзімді, оңайлықпен тазбайтын, жыртылмайтын, шаң тозаңнан
тез- тазартылатын, ылғалдық пен құрғақшылықты елең қылмайтын аса бағалы
мүлік.
1 Кілемнің алатын орны, тарихы және дамуы
1.1 Қазақ халқының жүнді өңдеу жолдары
Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде
бұрын сонда жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған
ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің
республика жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлық және тағы
басқа көне тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы-кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне
мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына
сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғару үстінде болады. Осындай толассыз, дамудың
нәтижесінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ
халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуына айтарлықтай жоғары деңгейге жетті.
Революцияға дейінге қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік
экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отыршылыққа көшу процесі
бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, әсіресе Россиямен сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың
әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауыларының көпшілігінің
қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының
басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан,
негізінен, халық шеберлігінің қолына қарады.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қолөнер табиғатын
жан-жақты этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе
үшін де маңызы өте зор. Өйткені, қазақтың қолөнері жалпы халық мәдениетінің
ішіндегі негізгі салаларының бірі.
Октябрь революциясының жеңісінен кейін әсіресе ауыл шаруашылығын
коллективтендіруге байланысты, қазақ жұртшылығы түгелге жуық қоғамды
еңбекке белсене араласты да, қолөнер кәсібі, олар өндіретін бұйымдар жаңа
жағдайға байланысты өзінің қажеттілігін жойды. Өйткені, оларды күнделікті
халық тұрмысынан өндірістік товарлар оңай ығыстырды. Нәтижесінде ел
арасында ер адамдар қолөнеріне байланысты қарекеттер үй кәсібі болу мәнін
жойды деуге әбден болады. Ал, киіз басу, тоқымашылық, тігінішілік, кесте
тігу сияқты әйелдер үлесіне тиген қолөнер түрлері, керісінше жаңа жағдайға
байланысты жаңғыра даму үстінде.
Көп облыстарда үй шаруашылығындағы әйелдер қой, яки, түйе жүнінен
иіріп, бояп киіп үйдің ішін жабдықтауға бау, басқұр, алаша, тақыр кілем
(терме алаша), қоржын, жабу тоқыған. Қазақстанның оңтүстік батыс
аудандарында, сондай-ақ Қызылорда облысының бәріне дерлік қазірде түкті
кілем тоқу дәстүрлі кең тараған. Басқұр, алаша, тақыр, түкті кілем т.б.
бәрінің де негізгі бір-бәрі де өрмек тоқуға негізделген. Ал оны көркемдік
жағынан байыту, мәнерлеп өрнектеу, әр түрлі айшықты бояу қолдану әр заттың
сипатына, тоқушының өр қиялына, іскерлігіне байланысты, әр жерде әр түрлі.
Қазақ халқының өнері, жүз жылдар арасында аз өзгеріске ұшырағаны
табиғи қолөнерге байланысты. Бірақ оның да өз ерекшелктері бар. революцияға
дейінгі қазақ халқының көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты өнердің
стационарлық базаны талап ететін түрлері дами алмады. Мүмкін, қазақ
өнерінде соңғы ғасырларда керамика, әйнек, фарфор, жұқа мата өңдеу өнер
болмауымен түсіндіріледі. Бір жағынан, XVII ғасырда дәстүрлі тауар
айналымды Орта Азия, Иран, Түркия, Ресей дәстүрлі тауар айналым жасауға
рұқсат етілді.
Ертеде жүн өңдеу қазақ өнерінде бірінші орын алды. Киізден оюланған
төсеніштер, қабырғаға ілінетін кілемдер, дорбалар, аяққап, әбдіре қап,
қоржын, шабадан тағы басқа бұйымдарды жасаған.
Инемен тоқылатын кілемдер өте маңызды роль атқарған. Оларды
жерге төсеп, қабырғаны әшекейлейтін. Көшіп – қонып жүрген кездерде түйенің
үстіне кілем жабатын. Кілемді жүннен тоқитын.
Кілем тоқу – тұрмыс қажетіне байланысты халық қолөнеріне ертеректен
белгілі, ел арасында кеңінен тараған, дамыған өнер. Қай уақытта да
шебердің қолы ортақ деген емес пе? Кілем тоқу да киіз басу сияқты
көршілер арасындағы ұйымшылдық пен өзара көмекпен, қолқабыс көрсетуінің
арқасында тындырылған іс. Өйткені, кілем тоқуға бастан – аяқ 3 -4адам,
құруға одан да көбірек адамды қажет ететін жұмыс.
Кілем күнделікті тұрмыста кеңінен пайдаланылатын жүннен жасалған
бұйымдардың ішінде басты орын алып, әлі күнге өз маңызын жоғалтпай келеді.
Еліміздің түкпір – түкпірінде кең таралған осы бір өнер түрінің өріс алып,
бай мазмұнға ие болып, одан әрі дамып отырған жері, әсіресе
республикамыздың оңтүстік аудандары.
Тұрмыста қолдану сипатына, әркімнің қолда бар шикізат мөлшеріне қарай
кілем тоқудың түрлері де сан алуан. Әркім өз қалауынша көлемін таңдап алған
қалыпқа лайықтап, қазіргі тұрмыста кеңінен қолданып жүргені – түкті кілем
және тақыр кілем.
Түкті кілем ою - өрнегіне, тоқылыс сапасына, бояуының түріне, тұрмыста
қолданылуына қарай әр алуан атауларға ие болған. Тек қана қазақ жерінде
оның сан түрлі атаулары бар. Сонымен қатар өзге елдерден әкелінген кілем
түрлеріне еліктеп тоқылғандарына да лайықтап атау берген. әндіжан кілем,
Бұқар кілем, түрікмен кілем, парсы кілем, арабы кілем деген атаулар соның
айғағы болса керек.
Өнерлі өрге жүзер дейді халық. Кілем тоқуды қолөнердің өзіндік
қырсыры мол, қиын әрі озық түрлерінің бірі десек те, осы өнерді үйренгісі
келген әр адамның тұрмыс қажетін өтеу мақсатымен бірге оның сан түрлі
бояуларынан туындайтын өрнектер мен бояу үндестігі қиялына қанат бітіріп,
сұлулық әлеміне жол таппысына кім епіл? Оның айғағы – тарихта қалыптасып
келген, сан ғасырлар бойы тұрмысқа байланысты, табиғи құбылыстарын
суреттеуге лайықталып келген ою - өрнек түрлерінің, оның мазмұнының жаңара
түсіп, бет – бедерінде тұмыс – тіршілікке байланысты тың мағына беретін
туындылардың пайда болуы. Олардың авторлары да өз замандастарымыз. Бүгінгі
кілем тоқу өнері – біржақты, тұрмыс қажетін өтеу аясынан гөрі – қолдағы
барды ұқсата білу, әсемдік пен талғампаздықтың туындысына айналуда.
Сондықтан оның еңбекке, өнерге, ойлау қабілетін арттыруға, нәзіктік пен
сұлулықты сезіне білуге, табандылық пен ұқсатымдылыққа тәрбиелеу маңызы
басымырақ тұр.
Қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, орыс, украин халықтарының арасындағы
қолмен тоқу өнерінің көптеген түрлері бір – біріне ұқсас болып келеді.
Бұған қарағанда осы елдер арасындағы көршілік қарым – қатынастың ертеден –
ақ қалыптаа басталғандығы байқалады. Халықтар қолөнеріндегі мұндай
жақындық, бір ғана қолмен тоқу өнерінде емес, тіпті ағаш өнеріде, тастан
ойып қашау, былғары илеу ісінде де байқалады.
Жүн, түбіт, майда торқа, жібек жіптерінен үй тұрмысына аса қажетті
және көп қолданатын шұлық, шарф, шәлі сияқты бұйымдар тоқылады.
Ал мұндай әрі жылы, әрі жұмсақ, жеңіл де икемді тоқыма заттары,
әсіресе бақтышылар үшін өте қажет – ақ. Бұларды тоқу құрал – жабдықты,
жұмыс істейтін орынды онша талғамайды. Мұндағы пайдаланылатын құрал өте
қарапайым. Мысалы, бұранғы кездегі шұлық тоқу үшін ағаштан және сүйектен 12
– 15 сантиметрлік, сымнан 18 – 20 сантиметрлік қармақты біз жасайтын.
Қазақтың халық өнерінде қармақ біз кәрі жіліктің шыбық сүйегінен, жарып
алған жіліктің қыр сүйегінен егеліп істелетін. Тобылғының, аршаның,
тасжарғанның шыбықтарынан жонып та жасаған. Ал сым иілмейтін болаттан
болса, оның ұшы дағаланып, қыры жұмырлана тұжырылып келсе тіпті жақсы.
Шұлық, қолғап, ұйық, шарф, кеуде көйлек, басқа киетін кепеш және тағы
басқа заттарды тоқу үшін екі түрлі жіп қолданылады. Олар фабрикаларда
иірілген мақта – мата жіптердің түсі, жуан – жіңішкелігі, сапасы әртүрлі
екені белгілі. Сондықтан шебер бұлардың ішінен өзіне керегін таңдап алады
да, содан соң барып іске кіріседі.
Қазақ қолөнершілері, жоғарыда айтылғандай, тоқу ісіне көбінесе, жүннен
иірілген жіптерді пайдаланады. Ондай жіптер түйе мен қой жүнінен, ешкінің
түбітінен иірілген. Мұндай жіптер таза, әрі жұмсақ, төзімді, созылмалы,
әдемі. Иіруге арналған жүнді әбден тазартып жуады, кепкен соң майдалап
түтеді. Түтілген жүн қыл – қыбыр, шөп – шаламынан тазартып, ұйысқаны
жазылып, жұп – жұмсақ үзіліп тұрады. мұндай жүн созып иіруге, иненің
жұмсауынан өткізуге, сымның, иненің, біздің ізімен іркілмей жүргізіп
отыруға ыңғайлы.
Түтілген үлпілдек жүнді бір шетінен суыра шүйеркелей отырып жеңі –
жлпі домалаққа төгеді. Домалықтың ортасына әдейі ызған баудан немесе кез –
келген матадан екі қабаттап істелген бүлдіргесі сцыртқа шығып тұрады. жіп
иіруге кіріскенде, бүлдіргені солақай қолдың ортаңғы саусағына іліп алады.
Бұл ілмек шүйкені қыл – қоқыстан сақтап, оны биік жерге (қадаға, керегенің
басына) іліп қою үшін өте қажет.
Жіп иірудің екі құралы бар. оның біріншісі – ұршық. Екіншісі – аяқпен
айналдыратын жіп иіруіш. Ұршық пен жіп иірудің де екі әдісі бар. Бірі –
шүйкені сол қолдың сыртына іліп қойып иіру, екіншісі – шүйкені жоғары
(үйдің қабырғасына, сәкіге, керегеге және тағы сол сияқты) іліп қойып иіру.
Екуінде де иіруші шебердің созу, оны мұрындыққа іліп, иіріліп келе жатқан
жіпті буылдықсыз біркелкі етіп сыпырғылай отыруын, саусақтарының шебер,
ширақ қимылдауын керек етеді.
Иіріліп келе жатқан жіп үзіліп кетсе, оны шүйкенің үлпілдек ұшымен
жалғастырады.
Ауылды жерлерде кездесе бермейтін, енді сол ауылды жерлерде
атазаманнан бері пайдаланып, бірақ, соңғы кезде қарапайым станоктың кейбір
атауларына түсінік.
Төсек кейде оны желі деп те атайды. Демек, төсектің немесе желінің
ұзындығы: 5 м; ені: 2,5 м шамасында. Кергі ағаш кілем тоқылатын желінің
басынан және аяғынан кілем тоқылатын орында жерлеген жіпті керіп тұратын
ағаш. Оның тек қана ағаш болуы шарт емес, үй иесінің тапқан материалына
қарай немесе оның кейде құбыр тәріздес затқа немесе қазыққа мықтап керілген
жуан арқан болуы да мүмкін. Керілген төсек – желінің жалпы саны орта
есеппен еркегі 600 жіп, ұрғашысы 500 жіптей болуы керек. Үй иесінің
тоқытатын кілем мөлшеріне қарай желі – төсек мөлшерінің бұдан аз да, көп те
болуы мүмкін.
Белағаш – кілем тоқу үшін керілген жіп желісін күзу арқылы
байланыстырып тұратын көлденеңінен ағашты белағаш деп атайды.
Адарғы керілген жіп желісінің шатысын немесе күзугісін бетіне шығарып
былайша айтқанда еркек жіптен ұрғашы жіпті ерсілі – қарсылы, жоғары –
төменді алмастырып тұратын белағашпен қатар жатқан ағаш.
Аяқ белағашты көтеріп тұратын алма басты тіреу ағаш техникалық
кілем, - дейді халық.
Қазақтың терме өрнегінің тәсілімен тоқылатын заттар қатарына кілем,
тақыр кілем, құр, таңғыш, желбау, басбау, есіктің тастамасы, қоржын,
сандыққап сияқты бұйымдар жатады. Ботаның, түйенің ноқталарын, тоқыма
белдеу мен тең жапқыштарды ауыл шеберлері жай өрнекпен де, аспалы өрнекпен
де тоқи берді.
Алаша, бау, құр, жіп – шулардың д түрлері де көп – ақ. Алаша – бояулы
алаша, бояусыз алаша, жүн алаша, жол алаша, жалаң қабат алаша, екі қабат
алааша, терме алаша, өрнекті алаша, шашақты алааша, көмкерулі алаша, жиекті
алаша деп бөлінеді. Шекпеннің түйе жүн шекпен, биязы шекпен, ақ шекпен, қой
жүнді шекпен, бояулы шекпен, шым шекпен, ширақы шекпен, ақ шекпен, ала
шекпен, әр шекпен, қара шекпен, түбіт шекпен сияқты түрлері бар.
Енді терме, құрларды атап, олардың кейбіреулеріне түсінік берейік.
Басқұр – керегенің басы мен уықтың бауылығымен оралып тұрады.
Дөдеге құр – үзіктің сыртынан дөдегеден оралады.
Басқұр – керегенің басын сыртынан шымқай орап тұрады.
Басқұр – туырлықтың басбаулары, үйдің ішінен уықтың үстін шырмай
орайды.
Басқұр – киіз есіктің басбауы (тастама).
Құр таңғыш – керегелердің, қоспалардың таңғышы.
Құр бау – киіз есіктің екі иін бауы.
Аяққұр – туырлықтың етегін бастырып белдеуге байлап тұратын және
жинағанда ерегелердің аяғын орайтын аяқбаулар.
Құр – жел бау, киізді үйдің екі таянышына керегелерді қосып байлайтын
құр бау.
Құраяқ жіп – түйге мінгенде аяқ салып отыратын үзеңгі. Сонымен бірге
құр белбау, құр дорба, құр қоржын, құр алаша тағы басқа түрлері бар.
Қазір күнделікті тұрмысқа керекті жеңіл – желпі заттарды өрмек
станоксыз – ақ қолмен тоқи береді. Қолмен тоқу ерекше жабдықты, арнаулы
орынды, белгілі мезгілді керек етпейтін әрі қарапайым, әрі тиімді өнер. Бұл
өнер мен қазіргі кездің өзінде республикамызда 300 – ден астам оқушылар мен
оқытушылар, ғылым және өнер саласындағы қызметкерлер айналысып жүр. Қолмен
тоқу өнерінің түрлері өте көп және жан – жақты дамыған өнер. Олардың басты
– басты түрлері мынадай:
1. шәлі, шарф, шұлық, қолғап сияқты трикотаж заттары;
2. шілтер, перде, төсек жапқыш, жастықтың беті, стол жапқыш және тағы
басқалар;
3. әртүрлі жіптерден, талшықтардын, кендірден, өсімдіктердің
сабағынан, сірнеден (казеин) тоқылған сөмке, тор қалта және басқа да
көптеген затар;
4. шиден, қмыстан, шіліктен, жөкеден жасалған заттар;
5. шыбықтан, қамыстан тоқылған қораптар, шарбақтар, ыдыстар,
орындықтар, ықтырмалар.
Бұл өнерді игерудің негізгі әдістерін қолданатын құралдарына қарай
топтастырылған дұрыс сияқты. Мысалы, аталған 1 және 2 – топтағы тоқымалар
қармақты бізбен, сымман тоқылады. Мұндай тоқыманың негізгі әдісі – тоқылып
отырған жіптің ілмегін санап, үлгіге қарап отыру. Бізбен шалып, яки сыммен
тізіп тоқығанда, жіпті шалудың өзі біршһнеше түрлі болады. Ілу, шалып ілу,
торлап ілу, өткерлеп ілу және осы сияқты олардың басқа да әлденеше түрлеі
болады. Қолмен тоқуда да бірнеше түрлі өрнек, әсем әшекей жасалады. Өрнек
түстері әр түрлі жіптерді кездестіріп қолданумен қатар, жіптің шалымын,
ілмегін санай отырып, әр алуан өрнек жасап тоқу арқылы орындалады.
3, 4 және 5 топтағы тоқудың әдісі көбінесе өткермелеу, орай бұрып
өткермелеу, кенерелерге, аралық шыбықтарға, қадаларға бекіте тоқу арқылы,
кейде өрнек әдістерін пайдалана тоқу арқылы жүзеге асырылады. Өрнектеп
тоқу, мәнерлеп бояу - әртүрлі белдеу мен шашақ, түйін, бұрай шығарып тоқу
жолымен де іске асады.
Кілемнің үй тұрмысында тұтынуы оның өте беріктігі мен төзімділігіне
байланысты болса керек. Сонау көне заманнан келе жатқан қазақ халқының
дәстүрлі үй мүліктерінің бірі – кілемнің құндылығы жағын сөз етсек, ол
өзіндік қолдану жағынан көптеген материалдардан, тіпті, металдан да асып
түседі десек артық айтпаған болар едік. Өйткені, кілем тұтынуға төзімді,
оңайшылықпен тозбайтын, жыртылмайтын, шаң – тозаңнан тез тазартылатын,
ылғалдылық пен құрғақшылықты елең қылмайтын аса бағалы мүлік. Оны алтын,
күмістен жасалған қымбат бұйымдар сияқты баршылықтың, байлықтың бір белгісі
деп білген.
Кілемнің осындай асыл қасиеттеріне байланысты қа кезде, қай заманда
болмасын, кілемді, одан жасалатын мүліктерді көбінесе тек қой тоқыған,
әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан территориясында тоқылған кілемдердің
сапасы мен түрі – түсі өте жоғары бағаланған. Оның себебі кілем тоқуға
пайдаланатын қой жүнінің сапалылығы жоғарыда айтылған аймақтардың шөбі мен
суына, табиғатына, климатына бұл жерді жайлаған түркі халықтарының ішіндегі
әсіресе, қазақ халқының табиғи таланты мен тіршілігіне байланысты екендігі
анықталып отыр. Өйткені, кілем тоқуға жұмсалатын қой жүнінің ең сапалысы,
жіңішке жібектей мамық жүннің алынатын орталығы – Қазақстанның оңтүстік
облыстарынан бастап шығыс жағын тегіс қамтиды. Сондықтан да бұл аймақта
кілемнің сапалы түрі көп көктемде қырқылып алынатын қойдың жібектей жіңішке
мамық жүні ерете заманнан мақтамен қатар маңызды орын алған.
Осыған орай, бұл жерде қой жүнін өңдейді де көне дәуірден – ақ білген.
Мақтаны тек кілемнің негізін салу үшін пайдаланған. Көбінесе, қой жүні
негізгі роль атқарған. Мысалы, Робилсонның еңбегінде туысқан өзбек халқының
кілемді арқар жүнінен тоқығаны сөз болады. Кейбір түрікмен кілемдерінде
мақта өрнек салуға пайдаланумен бірге, кілемді жібектен де тоқыған.
Ал, кілемнің қазақ арасына көп тараған түрлеріне келетін болсақ, олар:
масаты кілем, қалың кілем, жібек кілем.
Осыған орай енді біз өрмекпен тоқылатын үй жиһаздарының, яғни кілем
түрлерінің бірқатарын атап өткенді жөн көрдік. Олар: адай кілем, ақ кілем,
ақсирақ кілем, Алматы кілемі, Әндіжап кілемі, Ашхабад кілемі, бас кілем,
бөртпе кілем, бұқар кілем, бөстек кілем, барқыт кілем, ноғайлы кілем, нар
кілем және тағы басқа. Әрине, кілемдер істелу мәнерлеріне, ұлттық
түрлеріне, ою - өрнектеріне қарай түрлі – түрліше атала береді. Мысалы,
кейінгі кезде жас шеберлер өздерінің кілемдерін Бақыт кілемі, Қыз қуу,
Некеге бару, Космос деп атап жүр.
Азған уақыт ішінде қазақтың өрмек тоқу өнері толығынан игерілді.
Жұмыс өнімділігін айтарлықтай нәтижеге жеткізді. Жиырмаға жуық кілемдеріміз
еліміздің әр түкпірінде мұражайларда сақтаулы.
Қазақстан облысында кездесетін кілем түрлері де, атаулары да көп. Көне
заман деректерінде де олар осы күнгі аттарымен аталады. Мысалы, бұқар
кілем, жол кілем, жолақ кілем, жібек кілем, масаты кілем, мақта кілем, қара
кілем, қалы кілем, құлпырма кілем, тақыр кілем, ақ сирақ кілем, адай кілемі
сияқты көптеген атаулардың өзінде – ақ қазақ халқының кілем тоқумен ертеден
таныс екенін және кілемнің әр жерде әр түрлі мәнерде жасалғандығын
аңғартады.
Енді осы өнердің ел арасында дамыған түрі – түкті кілем тоқудың
Шымкент облысы, Бөген ауданының Алтын төбе бөлімшесінде тұратын Үрият
Сатқанбаевадан жазып алынған қарапайым технологиясы:
Кілемге түс салуға арналған жіп асқан ептілікпен біркелкі, өрмек
жібінен сәл жуандау, бірақ бос иіреді. Кілемге қойдың жабағы жүні немесе
түйе жүні керек. Кілем түгіне арнап иірілген жіп келептеліп, жүн жууға
арналған синтетикалық ұнтақтармен бірнеше қайтара қанжылым сумен жуылып,
салқын сумен шайылады. Келептерді жеке – жеке жайып сорғытып бояйды. Бояу
әркімнің қалауынша мөлшерленіп, боялатыны жіп мөлшеріне орай суға езіліп
құйылады. Түйршік қайлмай әбден ерітілген юояу қазанда қайнап тұрған суға
құйылып, үстіне сірке қышқылы қосылады. Енді қоспа араластырыла отырып жіп
салынады. Қазанның қақпағын жауып, жіп бояуды алғанша қайнатады. Сонан соң
келепті бір – бірлеп сорықтырып, бөлек ыдысқа түсіріп алады да әбден
суығанша бетін жацып қояды. Сонда ғана боялған жіп өз буымен бояуды бойына
қажетінше сіңіріп, бабына келеді. Әрі қарай бояу сіңген жіпті салқын сумен
2 – 3 қайтара шайып, іледі. Осылайша дайындалған жіптің бояуы оңбайды, бір
– біріне көшпейді. Бояуы қанық жіптің өрнегі кілемге ерекше сән беріп,
құлпырта түседі.
Тоқылған кілемнің көзделген көлеміне қарай дайындалатын арқауға, желі
мен түк салуға арналған жүн көлемі де әртүрлі болады.
Арқау қылшықты жүн немесе ешкінің қылымен аралас иірілсе мықтырақ
келеді. Қазір арқауға мақта жіп те пайдалынып жүр. Арқаудың жуандығы өрмек
жібіне сәйкес, өтое жіңішке немесе жуан болмағаны жөн.
Көлемі 4,20 х 2,30 м болатын кілем арқауына 4 кг, желі жүгіртуге 10 кг
мақта жіп және түк салуға 24 кг жүн жіп керек. Осы кілемді тоқу үшін 520
қатар желі тартылады. Бұл желі жіптерінің аралығы 1 түйір бидай дәні
сыятындай болса (желі жібі керіліп, қалып темір болтпен тартылғаннан
кейінгі өлшем) жарайды. Желі жүгіртіліп, қалып қатайтылғаннан кейін күзу
байланады.
Күзу байлау өте – мөте мұқияттылықты қажет етеді. Күзу ағаштың
ұзындығы кілем енінен 30 – 40 см – дей ұзындау, қалыңдығы 5 – 7 см болады.
Күзу жібі де кілемнің желі жібіндей ширақ иіріліп, екі тінделеді. Оны
ешкінің қылын аралстырып иіруге немесе орнына желіге қолданатын мақта жіпті
пайдалануға болады. Күзу жіп боялмайды. Ол желі жібінің орын – орнында,
түгел боялуын қамтамасыз етеді.
Желі жібі өте мықты болады, өздігінен үзелмейді. Дегенмен, әлдеқалай
босаң тартып немесе үзілгені болса, күзуді байқауға болады. Мұны кілемшілер
жіп қашу дейді. Мұндайда үзілген жіпті аса ептілікпен жалғау керек.
өйткені қалып қатайтылып, желі жібі барынша қатайтылып тұр. Сондықтан
ортадан жіп жалғайды да, жалғанған желі жібінің артығын жіңішке шимен бұрап
тастайды.
Соңғы жылдары кілем тоқу үлкен фабрикаларда өндірілетін, өндірістік
кәсіпке айналып отыр. Алматы кілемім совхоз бен колхоз тұрғындарының ең
сәнді жиһазы болып саналады. 1963 жылы жүргізілген есеп бойынша, Қазақстан
көлемінде кілемді қолөнер әдісімен тоқитын 176 шебер жұмыс істеп жүрді.
Олардың кейбір іс үлгілері кең қолдау тауып келеді. Алматылық шебер
Стальной жолдастың 1960 жылы тоқып, Қазақ ССР мемлекеттік музейіне сыйлаған
Еңбек қуанышы деп аталатын кілемі өте сирек кездесетін сәнді экспонат
ретінде сақтаулы тұр.
Кілем өрнегін аспалы өрнек немесе кілем өрнегі деп атайды. Соған
орай кілемнің бой жіптері де жоғарыдан төмен қарай кейде 3, кейде 4 бет
болып тізіледі. Оның арқауы түйе жүні аралас (кейде шуда аралас) мақтадан,
жібектен ары мықты, әрі жуандау етіп иіріледі. Кейде бұл жіптер бой
жіптердің үстіне арнаулы күзеулерде бос тұрады. Бой жіптермен қатарлас
тұратын түк және өрнек жасаушы жіптер қойдың биязы жүнінен, түйенің жүнінен
басқа жіптерден қарағанда бостау иіріледі.
Ондағы жіптер мақтадан мақтадан, жібектен ары мықты, әрі жуандау етіп
иіріледі. Оны кілем тоқушы шебер өз керегіне қарай суырпақтап отырып арқау
мен бой жіптерге іліп отырып түр жасайды. Әдетте түкті кілемді 2 – 3 шебер
қатар оырып тоқиды.
Шебер өз - өзінен тез суырылатын етіп домалақтаған өрнек жасаушы түк
жіптерін санап, оның тұтас еніне жеткенше бір – ақ шалып шығады да,
кесермен қиып адарғы тарақпен арқауға бастырта қағады. Осылай бір қатарда
салып, оны өрнектің нұсқасына қарай кесіп алған соң тағы да арқауға бастыра
адарғы тарақтың тістерімен нықтайды. Бұл арада бойлардың ерсісі мен қарсысы
ауысып тоқылып отырады. Осы әдіспен ені 2 – 2,5 м, ұзыны 3,5 – 4 м кілемді
екі адас бір айдың ішінде тоқып шығарады.
Кілемше теріліп тоқылатын бұйымдардың жіптері көп түсті бояулармен
боялады. Кілем өрнегінде, әсіресе, қызыл фонға қара, көк, сары және ақ
түсті өрнектер көбірек жүргізіледі, кейде бір негізгі түстің бір – біріне
жақын бірнеше өңдері қолданылады. Мысалы, қызыл, алқызыл, қызыл күрең тағы
басқа түстер. Мұндағы кілем өрнектері әр түрлі. Сол көптеген өрнек
түрлерінің әрқайсысының аттарын кілемшілер жақсы біледі. Кілемөрнектерінің
ішінде жануарлар бейнесін немесе олардың жеке мүшелерін суреттейтін оюлар
да көп. Мысалы, қошқар мүйіз, сыңар мүйіз, иттабан, көбелек және
тағы басқа мұнымен бірге геометриялық өрнектер де кездеседі (ирек, тұмарша,
төртбұрыш).
Қой жүнінің сан түрлі сорттары мен тойталаста жылулығы жағынан
басым тұратын түйе жүні мен ешкінің түбіті бүгінгі күні көп қолдануда.
Алуан түрлі ою-өрнектер оюланып немесе сырылып жасалған текемет пен
сырмақ, құлпырған өрнектері көздің жауын алатын кілем, алаша т.б. жүннен
жасалатын бұйымардың жылулығына әсемдігі сәйкес келіп тұрса нұр үстіне нұр
емес пе?! Әрі әсем, әрі сапалы да мықты бұйым шығу үшін алғашқы шикізат-
жүннің сапасы ерекше орын алады.
Сапалы бұйым шығуы үшін жүн өңдеуде қандай процестерге қой кезден
бастап көңіл бөлген жөн.
Жүнді сақтау жөнінде айта келіп, ғалымдар мынаған ерекше көңіл бөлген.
Биязы жүннің ылғал тартқыштығы қылшық жүндікінен артық. Сондай-ақ бос жүн
қапқа салып нығыздалған жүнге қарағанда ылғалды көп тартады. Әсіресе,
жуылмаған жүннің шектен тыс ылғалданып кетуі жүнді шірітетін
микроорганизмдердің көбеюіне қолайлы орта болып саналады. Сондықтан жүнді
ұзақ сақтау керек болса немесе киіз, алаша, кілемге арналған жүн керекті
мөлшерге жеткізілгенше оларды фанерь жәшіктерге немесе қағаз қаптарға
нығыздап салып, арасына Молемор, Деземоль, Антимоль, Фоксид
препораттары қойылады. Мұндай жүні пайдаланар алдында ашық күндері аула
ішінде керілген жіпке іліп жайып, ара-арасын қопсыта қозғай отырып иісін
кетіруге болады.
Сапалы жүн алып, оны сақтау ережелерімен таныстық. Енді өңдеу
жолдарына тақтайық.
Сабалған жабағы жүнді тарақпен немесе қолмен іртігін әбден жаза отырып
түтеді. Түтілген жүн керегінше шүйкеленіп иіріледі. Әр бұйымның қолданылу
ерекшелігіне байланысты, мәселен алашаға арналған жіп кілем жібіне
қарағанда ширақ (пысықтау), ал кілем жібі алаша жібінен жуандау әрі бос
иіріледі.
Келептеліп болғаннан кейін біртінмен домалаққа төгілген жіп (кілемге
арналған) сол күйінде түк шалуға пайдалынады.
Қылшық жүндер мен ешкінің қылынан, түйенің шудасынан алашаға арқау,
күзу жіптерін иіреді. Кілемнің желі жібіне де осындай жіп пайдалынады.
Қойдың күзелі жүні оңтүстікте сентябрь айында, ал солтүстікте сәл
ертерек, суыққа ұрындырмай қырқылады. Күзем жүн мен қозы жүні киіз басуға
пайдалынады. Бұл жүннің талшықтары қысқа болғандықтан иіруге келмейді,
керісінше, киізге біркелкі шабақталып, тез кірігеді.
Төрт түлік молдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль
атқарған және оны ұқсатуды ел бұдан мың жылдар бұрын білген. Жүннен бау,
арқан-жіп, киім кешек, киіз текемет, кілем, әр түрлі төсеніштер, қажетті
мүліктер жасалған.
Қойдың жүнін жабағы, күзелі, қозы жүні, өлі жүн және шет
пұшпақ деп бес түрге бөліп атайды.
Қойдың жабағы жүнінен шидель шапан, күпі кеседі, ішпек, көпшік, жеңіл
байпақ тігеді. Ал күзем жүнінен, қозы жүнінен киіз басады, текемет, киіз
етік, пима сияқты киім-кешектер жасалады. Күзем жүні мен қозы жүні иіруге
келмейді.
Малдың терісінен жылынып алынған жұлма жүнді, қойдың бауырында,
пұшпақтарында байланып жүретін білтеленген жүнді өлі жүн деп атайды.
Қотанның арасында түсіп қалған, бұтаның басына жиналған, бау-шу ескеннен
қалған үзін жүндерді шет-пұшпақ жүн деп аталады. Мұндай жүн көбінесе
арқан жіп есуге пайдалынады.
Қазақ өмірінде қой жүнін өңдеудің маңызы айырықша зор болады. Жабағы
жүннен (көктемгі) олар сырт киім тікті, кілем тоқып, арқан есіп т.б.
жасады.
Жүнді әдетте тұлыққа (кептірілген мал терісіне) салып, жан жақтан
сабаумен екі қолмен кезек сабалап отырады. Бұған әдетте жастар қатысады.
Жүн сабаудың негізгі мақсаты-жүннің түйіршіктерін жазып, жұмсарту, түту.
Жүн түту кезінде жабысқан қиыршық құмдар мен топырақ тозаңдары бөлініп
шығады.
Жүнді топырақ тозаңнан тазартылып алынған соң оны жуып иіреді. Жүнді
иіруге ұршық қолданылады. Иірілген дайын жүнді қазанда қайнап тұрған бояуға
салып бояйды. Бояудың түрі оқып кетпеуі үшін боялып жатқан жүнге тұз
қосады.
Өрнек әшекейлерді бояуды түсіне қарай оюластырудың зор мәні бар. Әр
бір түс белгілі тәртіппен кезектесіп отырса өрнек әрсіз, нашар болып
шығады.
Ою-өрнектерді әр түсті бояулармен араластырып отырудың кейде мазмұнға
байланысты логикалық ұғымы да бар.
Бояу мен түстерді таңдап пайдаланудың қазақ халқының этнографиялық
тарихы мен де байланысты символдық мәні де болған.
Фон және суреттердің түсі жөніндегі шешімдер композициялы болып
келеді. Қазақта қомсібір түстердің мәні бар: көк түс-аспанның, қызыл түс-
оттың, күн-көзінің символы, ақ түс-ақиқаттың, қуаныштың, бақыттың символы,
ара түс-жер символы, жасыл түс жастықтың, көктемнің символы. Затты осы
түстердің бірімен бояғанда оған белгілі мән беріледі. Демек бояу мен түсті
таңдап орналастыру тарихында елдің ұлттық мәні болған.
Ерте кезде қазақтар жүнді өсімдіктен алынған бояулар мен басқа жақтан
алып келінетін анилин бояуларымен бояған. Дегенмен өзінің арзандығы, оңай
қолға түсуі жағынан өсімік бояуларын анимин бояуы көбінесе ығыстырып
отырады. Міне сондықтан өсімдіктен бояу алу Қазақстанда XX-ғасыр басында
шұғыл төмендеп кетті.
Өсімдік тамырынан бояу алу, жүнді онымен бояу жұмыстары мен қазақ
әйелдері көбінесе күздігіні айналысқан. Бұл уақытқа дейін керекті
өсімдіктер мен өсімдік тамырын жинау мен шұғылданды.Барық жерге белгілі
өсімдік бояуы, тонар бояу, мен қызыл бояу шөп (марена) болды. Оларды
керегінше күздігүні қазып алып сыртқы қабығынан тазартады. Егер де тез
арада бояу жасалатын болса, сол күйінде қалдыратын болған жағдайда жуылған
томарды күн көзіне кептіріп, ұзақ уақыт сақтау үшін ұнтақтап құрғақ жерге
алып қоятын болған. Томар бояуды, ашудасты ыстық суға салып араластырып
қайнатқанда- сары бояу, қызыл бояу шөп-қызыл бояу берген. Қазақтар көп
бояуды ермен, жусан мен қайың жапырағынан, ашық қызылды қынадан, ашық сары
атқұлақұтан т.б. алатын болған. Боялатын жүн міндетті түрде алдын ала
мұздай суға жуылуы тиіс. Қызыл, сары,көк және осыларға жақын түстерге
бояулармен тек қана ақ жүн ғана бояулы, ал қара және көкшіл түске сұр түсті
жүндер ғана бояулы тиіс. Қазіргі химиялық бояуларды жүн бояуға арналған
түрлерін ғана аса соқтықпен пайдалана білу де шеберік.
8-10 литр суды қатты қайнатып, 1 литрге 1 грамм есебімен бөлек ыдыста
әбден ерітіген бояуды құйып араластырады. Бояу түйіршігі ерімей қалса
теңбілденіп, жүнге біркелкі сіңбейді. Сондықтан бояу ерітілген ыдыстың
эмаль немесе шыны ақшыл түсті болғаны жөн. Сонда ыдыс түбінен әлде қалай
ерімей қалған бояу түйіршігін оңай байқауға болады.
Қазанның қақпағын жауып бір қалыпты қайната отырып, оған жүнді
мөлшерлеп салып, оны ағаш қалақпен батыстырып отырған дұрыс (жүн салмастан
бұрын 1 литр суға 1 шай қасық көлемінде сірке суы құйылады). Жүннің бояу
алғаннын былай тексереді. Қомақтың ұшымен боялып жатқан жүннің кез келген
жерінен көтеріп алып, шымшып көреді. Бояу алған жүн суы сығылғанда, бозғыл
тартпайды. Жүнді суығанша қоя тұрады. Суғаннан кейін жүн керілген жіпке
немесе ағаш ерденге жайылып, көлеңке жерде кептіріледі.
Бояу жасауда мынандай деп белгілі рецепті беру қиын. Өйткені оның түрі
көп. Оның себебі қазақтар бір өсімдік пен екінші өсімдік арасынан әр түсті
бояу алуы мүмкін. Сондықтан әркім өзі қалаған түсте бояу жасап алып
отырған. Боялуға тиісті жүн бояйтын ерітіндімен бірге қайнатылады. Содан
кейін боялған жүн кептіріліп қолмен қайта түтіледі. Боялған жүннен үй ішіне
керекті алуан түрлі заттарды жасауға болады.
1.2 Кілемнің негізгі түрлері
Кілем тоқу - өте ескі өнер және әйел адамның сүйген өнерінің бірі.
Кілем тоқу сөзінің астарында кілем тоқудың барлық түрі және кестелеу де
кіреді. Бұл қолөнердің көптеген түрлері бар. Кейбіреулері кілем тоқуды
керек емес деп есептейді. Әсіресе, қазіргі кезде, кез – келген кілемді әр
дүкеннен сатып алуға мүмкіндік бар болған жағдайда қолмен жасағанша. Бірақ
қолөнердің барлық түрінің ішінде кілем тоқу өнері керек болып саналады.
Алып қарасақ кілем тоқу өнері барлық қолөнердің бастамасы болып саналады.
Егер әртүрлі кілемдерді тоқып қолды жаттықтырып алса, онда сіз еш
қиындықсыз басқа да қолөнер түрін оңай меңгере аласыз. Сонымен қатар инемен
жұмыс істеу әр кезде сізге кездеседі. Бір жағынан, жұмыстың қиындығын
білген адам басқа адамның жұмысын сыйлайды, қастерлейді. Ал, екінші жағынан
алып қарасақ, егер сіз еңбектің қадір – қасиетін білсеңіз, онда өзіңіз одан
да жақсы бұйым жасауға талпынасыз.
Жұмыс орны. Жұмысты бастамас бұрын, ең біріншіден, қол мен бүкіл
денені дұрыс ыңғайлау – ол қандай жұмысты орындайтынына байланысты емес.
Ыңғайсыздық ешқандай қолөнермен айналысу алысқа әкетпейді. Қолөнермен
ыңғайланып айналысу үшін орындықтың биіктігін жұмысүстелінің биіктігіне
сәйкестеніп орналыстыру қажет. Бұйым биіктігін мойынды бүкпейтіндей және
қабырғаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz