Көбею және даму. Адам онтогенезінің ерекшеліктерін оқыту(8-сынып) тарауын өткізу әдістемесі
Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министірлігі Ш.Ш.Уалиханов
атындағы Көкшетау Мемлекеттік Университеті
Дипломдык жұмыс
Тақырыбы: Көбею және даму. Адам онтогенезінің ерекшеліктерін оқыту(8-
сынып) тарауын өткізу әдістемесі
Орындаған:БК-42 топ студенті Калданбекова
А.Д.
Тексерген: Биология кафедрасының доценті.
б.ғ .к Дүрмекбаева.Ш.Н
Көкшетау 2007 жыл
Мазмұны
Кіріспе
1 Биологияны оқытудың тиімді жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1.1Организмнің көбею
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4
2 Көбею және даму.Адам онтогенезінің ерекшеліктерін оқыту(8-сынып)
тарауын өткізу әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 7
2.1 Адам ұрығы және оның дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Онтогенездің негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 15
2.3 Адам организмінің бейімделуінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 19
2.4 Адамның тұқым қуалайтын белгілерінің ұрпаққа
берілуі ... ... ... ... ... ... 24
2.5Ген және
генофонд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 32
2.6Адам организмінің биологиялық ырғағының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 36
2.7 Салауатты өмір және оның ғылыми
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 42
2.8 Адам проблемасын зерттеудегі ғылыми
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... 48
2.9 Адамның белсенді іс-әрекетінің қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... 53
2.10Денсаулық және ауру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 63
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
КІРІСПЕ
Жалпы білім беретін мектептің 8 сыныбына арналған Көбею және даму
бағдарламасының мазмұны Биология пәні бойынша жалпы білім берудің
мемлекеттік стандартына сай құрылған.
Оқу бағдарламасының мақсаты – оқушыларда адам организмінің қызметі мен
құрылысы туралы білім қалыптастыру; адамның биологиялық және әлеуметтік
мәнін түсінетін тұлға дайындау.
Қазақстандық биологиялық ғылымдар үшін табиғат жайлы білімдердің және
әр түрлі зерттеу әдістердің жылдам дамығыны қажет.
Осыған байланысты бұл ғылымның өзіндік жаңа мәні қалыптпасады.Мектепте
оқытуды және оқу пәнәнәң мазмұны мен көлемін бекітуде сабақта материалдарды
таңдауда сабақ беру әдістер басқа рөлді атқарады.Оқу пәні, мазмұны
дәйектілікпен бөліктерге тарауларға, параграфқа, тақырыпшаларға
бөлінеді.Биология оқу пәні бірлестігі оның батаника, зоология, анатомия,
физиология, адам гигиенасы бөлімдерімен байланысты.Оқу материялының жазу
логикасы мазмұны тексеріліп олардың өзара байланысына көңіл
бөлінеді.Тақырыптың құрамы, құрылымы өзара ішкі байланыстары болу
қажет.Қорытынды бөлім негізгі мазмұнынан туындап негізделуі тиіс.Оқудың
мазмұнын анықтауда оның мемлекеттік стандартқа, бағдарламаға сәкестісі
ғылымдағы жетіктерге оқытудың негізгі идеяларына жазу әдістемесіне көңіл
бөледі.
1.Биологияны оқытудың тиімді жолдары
1. Жасуша а. Денсаулықты сақтау жөніндегі ғылым
2. Нейрон ә. Көп жасушалы организмнің бір бөлігі, өзіне
тән құрылысы, пішіні бар,белгілі бір
қызмет атқарады.
3. Ұлпа б. Бірлесіп жалпы қызмет атқаратын мүшелер жиынтығы
4. Мүше в. Организммен қоршаған орта арасында газ алмасу
жүйесін іске асыратын процестер
5. Мүшелер г. Құрылысы, қызметі, шығу тегі ұқсас жасушалар
тобымен жасушааралық заттар жүйесі
6. Организм ғ. Адам организміне қажетсіз соңғы өнімдері бөлу
7. Тамақ д. Жеке организмдерді және организмнің барлық
мүшелерінің құрылысын пішінін зерттейтін ғылым
8. Тынысалу е. Организмнің өсуі, дамуы, жетілуі үшін және
жасушалардың тіршілігін, жаңаруын қамтамасыз
етіп
тұратын организмге қажетті заттар жиынтығы
9. Бөліну ж. Жүйке жасушасының құрылымдық және қызметтік
негізгі құрам бөлігі
10. Тәнтану з. Ұлпалар, жасушалар, мүшелер және организмнің
тіршілігі жөніндегі ғылым
11. Физиология и. Кезкелген тіршілік иесі
12. Гигиена к. Организмнің құрылысы мен тіршілігінің негізі болатын
тірі жүйе
Жауабы:1-к, 2-ж, 3-г, 4-ә, 5-б, 6-и, 7-е, 8-в, 9-ғ, 10-д, 11-з, 12-а.
Мұндай сәйкестік тесттері оқушылардың ой-өрісін дамытып, терминдермен,жаңа
ұғымдары есте сақтауларына жәрдемдеседі.
Организмнің көбею жолдары.
Көбею тірі организмдерге тән қасиеттердің бірі.Тірі организмдер 2 түрлі
жолмен көбейеді.
Жыныссыз көбею кезінде бір ғана дараның соматикалық жасушаларынан жаңа
организмдер пайда болады.Бұл кезде жыныс жасушалары (гаметалар түзілмейді
және қатыспайды).
Жыныссыз көбею және оның түрлері.
Жыныссыз көбею Олардың өздеріне тән ерекшеліктері.
жолдары
1.Митозды жолменБір жасушадан қарапайым жолмен бөліну арқылы екі
бөліну жасуша пайда болады.Мұндай бөліну прокариотты және
біржасушалы эукариотты организмдерге тән
2.Спора түзілу Сыртында қорғаныштық жабыны бар спора түзу арқылы
көбейеді.ОЛ бір жасуша арқылы жүзеге асады,мөлшері
ұсақ,кең аймаққа таралады әрі қолайсыз
3.Бүршіктену Бастапқы жасушадан бүршіктену жолымен жаңа жас
дара пайда болады. Кейін, ол өз алдына бөлініп
тіршілік ете береді.Мұндай жолмен бір жасушалы
саңырауқұлақтар,ішек қуыстылар және т.б.көбееді.
4.Фрагментация Көбеюдің мұндай жолы көбіне жіпшелі балдырларға
және кейбір жалпақ құрттарға тән.Бұл кезде
организм бірнеше бөлшекке бөлініп оның әр
бөлшегінің жаңа организ болып жетіледі.
5.Вегетативті Бұл кезде организмдердің жеке мүшелерінен
жолмен көбею. бүршіктерінен, жапырақтарынан, мұртшаларынан,
түйнектерінен жеке сабақтарынан, т.б. жаңа
организмдер дамиды.
Жыныссыз көбеюдің биологиялық маңызы:
1.Қысқа уақыт аралығында генетикалық тұрғыдан біркелкі көп мөлшерде
даралардың пайда болуы жүзеге асады.Сол арқылы қысқа мерзімді тіршілік
ететін организмдер қолайлы жағдайда көбейіп әрі жаңа аймақтарға таралып
үлгереді.
2.Спора түзу арқылы табиғаттың қолайсыз жағдайларынан қорғанып,түрдің
сақталуына және таралуына септегін тигізеді.
Жынысты көбею және оның түрлері.
Жынысты жолмен көбеюЕрекшеліктері
жолдары
Арнайы жыныс Табиғатта сирек кездеседі.Инфузория және кейбір
жасушаларынсыз балдырлар(спирогиралар)осы жолмен көбейеді.
көбею(конъюгация)
Арнайы жыныс Бұл кезде жұмыртқа жасушасы мен сперматозоид
жасушалары арқылы қосылып ұрықтанады да одан жаңа организмдер дамып
көбею(гаметогамия) жетіледі.Оның 2 жолы бар.
А)ұрықтанбай-ақ Бұл кезде екі жыныс гаметасы қосылмайды.Тек бір
партеногенез жолыменжыныс жасушасының өзінен жаңа организм дамиды.
көбею. Мұндай жолмен баларалар, шөп биттері, жібек
ә)ұрықтану арқылы көбелегі, т.б. көбейеді.
көбею. Бұл кезде екі түрлі жыныс жасушасы бір-бірімен
қосылып ұрықтанады да одан жаңа организм пайда
болады.
Жыныс жолмен көбею кезінде жаңа тұқымқуалаушылық қасиеті бар, екі ата-
анасының да әр түрлі белгілері байқалатын жаңа организм дамып жетіледі де,
оның бойында көптеген өзгергіштік белгілер пайда болады.
Организмдер ұрықтану процесінің жүру тәсіліне байланысты ұрықтанудың
бірнеше жолдарын ажыратады.
Ұрықтану-екі түрлі жыныс жасушаларының бір-бірімен
қосылып зигота түзуі
Аналық пен аталық Екі қосжынысты Аналық оганизмнің
организмдер организмдер жұмыртқа жолында
өздерінің жыныс бір-бірімен жанасып, жыныс жасушалары
жасушаларын суға жыныс жасушаларымен қосылады да зигота
бөледі де,ұрықтану алмасады да түзіледі.
сулы ортада генетикалық ақпарат
кездейсоқ жүреді. біршама өзгереді.
Мысалдар
Сүекті балықтар, Буылтық құрттар Шеміршекті балықтар
қосмекенділер және т.б. және қағанақты
көптеген омыртқалылар.
омыртқасыздар.
2 Көбею және даму.Адам онтогенезінің ерекшеліктерін оқыту
(8-сынып) тарауын өткізу әдістемесі
2.1 §49 Көбеюдің маңызы. Жыныстық дамудың кезеңдері және олардың
механизмдері.
Сабақ мақсаты:
Білімділік - көбеюдің маңызын жыныстық дамудың кезеңдерін олардың
механизмін түсіндіру.
Тәрбиелік - оқушыларды гигиеналық талаптарға тәрбиелеу.
Дамытушылық - көбею –түрдің жалғасуын қамтамасыз ететін биологиялық
құбылыс. Даму арқылы организм түрді қалпына келтіреді және түрлердің өсуін
дамыту.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Көбеюдің маңызы. Көбею- түрдің жалғасуын қамтамасыз ететін биологиялық
құбылыс. Даму арқылы организм түрді қалпына келтіреді және түрлердің саны
өседі,дамиды.
Адамның жыныстық дамуы зат алмасу құбылысына негізделген.
Жыныстық көбеюдің функциялық негізінде аталық және аналық клеткалар
қосылып ұрықтанады.,ұрық анасының организмінде дамиды.
Адамның көбеюі ұрықтанудан басталып, бірнеше даму кезендерінен өтеді,оны
онтогенез(грекше on( ontos)-заты, мәні және genes- шығу тегі ) Онтогенез
деп тірі организмнің жұмыртқа клеткасының ұрықтануынан бастап адамның
өмірінің соңына дейінгі кезендерді айтады. Онтогенез екі үлкен кезеңнен
тұрады:біріншісі-анасының жатырында даму, екіншісі- анасынан туып, бөлек
өмір сүру кезеңі. Екінші кезеңде организмде үлкен сапалы және сандық
өзгерістер өтуінен оның денесінің және мүшелерінің салмағы және көлемі
артады,бала өседі. Сапалы өзгерістерге физиологиялық жүйелер мен
организмнің дамуы жатады. Даму барысында жұмыртқа клеткасының
ұрықтанғанына негізделіп салынған тұқым қуалау ақпараттары біртіндеп
жүзеге асырыла бастайды. Бұл сапалы қасиет адамның балалық шағының және
жасөспірім кезінің қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
Анасының құрсағында ұрықтың алғашқы дами бастаған кезінде оның
клеткаларында клетканың көбеюін реттеуші химиялық зат пайда болады.Бұл зат
клеткалардың тез көбеюіне және клетка аралық ақпараттарды өткізу үшін
қажет.Ол химиялық зат нәресте туған соң да сақталады. Бірақ организмде
мүшелердің қызметінің үйлесімділігін қамтамасыз етеді. Ұрықтың соңғы даму
кезеңінде ішкі секреция бездері пайда болады. Адам организмінің даму
барысында ішкі секреция бездерінің қызметін жүйке жүйесінің қызметіне
бағынышты қалыптасады. Жыныс бездерінде ішкі секрециялық және сыртқы
секрециялық қызмет қатар болады.
Жыныстық дамудың кезеңдері және олардың механизмі. Адамның жыныс жүйесінің
толық дамып жетілу кезеңі ұзаққа созылады. Бұл белгілі заңдылықпен болады-
әуелі физиологиялық жүйелер дамиды және қалыптасады, олар организмнің ішкі
және сыртқы ортаның өзгеруіне бейімделуін қамтамасыз етеді. Функциялық
жүйелердің біртіндеп және жеке дамуы –организмнің дамып қалыптасуы мен
физиологиялық жетілуіне себепші болады. Жыныс жүйесінің дамып жетілуі
нақты генетикалық бағдарлама бойынша өтеді. Дегенмен бұған әлеуметтік ,
климаттық, экологиялық факторлар әсерін тигізеді. Жыныс жүйесінің
жетілуінде оның екі жеке функциясын еске алу қажет: екінші(соңғы )
жыныстық белгілер функциясы мен көбеюдің жыныс мүшелерінің функциясы.
Жыныс бездерінің және бүйрек үсті бездерінің функциясының үдемелі
болуынан соңғы жыныстық белгілер пайда болады. Олардың барлық жыныстық
белгілері ересек адамдардың типіне сәйкестенеді. Бала организмінің дамуы
бір кезеңнен екінші кезеңге өткенде мидың реттеуші рөлінің маңызы арта
түседі. Мысалы,баланың алғашқы 10 жас өмірінде гипоталамустың (аралық ми)
қызметі эпифиз безінің тежелтуші әсерінде болады. Эпифиз семген соң
гипоталамустың қызметіне тежелту әсер болмағандықтан, ол жыныс жүйесі
жетілуінің механизімін іске қосады. Сонымен, балалық шақта жүйке және
эндокриндік жүйелер белгілі мерзімге дейін ішкі фактор (эпифиз) әсерінен
тежелуде болады.
Эпифиз ми аралығында орналасқан. Ол адамның 7-8 жасына дейін
ғана қызмет етеді де, одан соң семіп қалады. Эпифиздің бөлетін гормондары
ерлердің жыныс бездерінің дамуын баяаулатады. Эпифиздің ішкі секреторлық
қызметі нашарлағанда –жыныс бездері мерзімсіз өсіп, жетіледі және мұрт
шығады. Эпифиздің жұмысы жоғарылағанда адам семіздікке душар болады.
Жыныс жүйесіндегі құбылыстардың әсері әр түрлі- эндокрин жүйесіндегі
өзгерістер, зат алмасу,физиологиялық жүйенің қалыптасуы, психиканың қайта
қалыптасуы өтеді. Сондықтан әрбір жасөспірім әр сатыда өтетін ерекше
өзгерістерді біліп, өзінің организмдегі физиологиялық құбылыстарға көңіл
аударып, бақылап, денсаулығын сақтауға үлкен жауапкершілікпен қарауы
қажет.
Тимус немесе кеуде ішкі безі адамның 13-15 жасына дейін яғни
жыныс бездерінің дамып жетілуіне дейін қызмет етеді.Кейде бұл бездің
қызметі бұдан да артық уақыт жұмыс істейді.Бұл жыныс бездерінің жетілмей,
кешігіп дамуына байланысты.Мұндай жағдайда организмнің әр түрлі әсерлерге
қарсы тұра алуының әлсізденуі байқалады. Тимус организмнің өсуіне әсер
етеді. Тимус тимозин деп аталатын гормон бөледі.Тимозиннің әсерінен тимуста
Т-лимфоциттер дамып иммундық реакция жүргізу қабілетін меңгереді. Тимус
безі жетілмей туған баланың қанының құрамында ақ қан түйіршіктері
(лейкоциттер) аз болады.Гамма-глобулиндер және онымен байланысты
антиденелер де болмайды. Сондықтан мұндай балалар жұқпалы ауруларға қарсы
тұра алмайды да,2-5 жасында өледі.
Тимустың дұрыс дамуына қалқанша безі маңындағы бездер әсер
етеді.Бүйрек үсті бездерінің глюкокортикоид деп аталатын гормондары оған
теріс әсерін тигізеді. Адамның стресс реакциясы (күйзелуі, жүйке қажуы, күш
түсу) ұзаққа созылса, жұқпалы аурулардың әсерінен немесе ауру дене
еңбегінен қажығанда организмнің иммундық реакциясы тежеледі.
Жыныс бездерінің гормондары адамның жыныс мүшелерінің өсіп,
дамуына және олардың қызметін реттеуге әсерін тигізеді.Ер және әйел
адамдардың жыныстық белгілерінің пайда болуына әсер етеді. Жыныс белгілері
екі түрлі болады:алғашқы және соңғы белгілер. Алғашқы белгілер XY(ұлда)
немесе XX (қызда) хромосомалар болуына байланысты. Жыныс бездерінің соңғы
белгісі кезінде баланың дауысы өзгеріп, дене бұлшық еттері дамиды,
денесінде түктер пайда болады, мұрт, сақал өседі. Жыныс гормоны-
тестостерон оганизмнің өсуіне және дамуына жауапты, соңғы жыныс
белгілерінің қалыптасуына себепші болады. Жыныс гормоны қыз балаларда
организмнің өсіп дамуына, олардың жыныс белгілерінің пайда болуына-
дауысының жіңішкеруіне, денесінің дөңгеленіп, бөксе бөлігінің иықтан
үлкен болуына және төс бездерінің дамуына жыныс мүшесінің циклдік жұмысын
реттеуге жауапты.Әйел адамның организмінде жыныс гормоны- фолликул
ұрықтанудың , ұрықтың жетілуін және баланың тууын қамтамасыз етеді. Жыныс
бездерінің өсуі адам өмірінің ең бір шешуші кезеңі болып саналады.
Сондықтан бұл кезеңге жеңіл, қалай болса, солай қарап, жетіліп келе жатқан
мүшеге зиянды әсер жасаудан сақтау өте қажет.
Жыныс бездерінің өсіп дамуы бірнеше кезеңнен өтеді.Қыз балаларда -8-
10 жаста, ер балаларда 10-13 жаста жыныс бездерінің алғашқы даму кезеңі
басталады. Екінші кезеңі қыз балаларда -9-12 жаста, ал ер балаларда -12-14
жаста болады. Бұл кезеңде жыныс гормондары бөлінеді де, соңғы жыныс
белгілерінің пайда болуына әсер етеді. Үшінші кезең қыз балаларда -10-13
жаста, ер балаларда 13-16 жаста өтеді. Бұл кезеңде жыныс бездерінің және
бүйрек үсті бездерінің жұмысы күшейеді. Соңғы жыныс белгілері үлкен
жылдамдықпен пайда болады. Жыныс бездерінің толық дамып жетілуі қыз
балаларда 11-14 жастан басталып, 15-17 жаста аяқталады. Біздің халқымыз осы
кезеңнен бастап қызды бойжеткен ал ұлды болзбала деп бекер атамаған .
Сонымен қатар клматтыңда әсері үлкен. Мысалы, жылы климат аймағындағы
жастар суық климат аймағындағы құрбыларына қаоағанда 1-2 жыл бұрын ерте
жетіледі.
Сабақты бекіту:
1.Көбеюдің маңызы неде?
2. Адамның жыныстық дамуы қандай құбылысқа негізделген?
3. Онтогенез дегеніміз не?
4. Жыныстық дамудың қандай кезеңдері бар?
Үйге тапсырма:
§49.оқу (167 бет)
1.1 Адам ұрығы және оның дамуы
Сабақтың тақырыбы : § 50. Адамның ұрығы және оның дамуы
Сабақ мақсаты:
Білімділік - Көбею мүшелеріне аталық және аналық жыныстық мүшелерін
үйрету.
Тәрбиелік-. Ананың сүті өте құнарлы, онда нәруыздар, майлар, көмірсулар
және т.б. болады. Бірақ сүттің құрамында С және Д витаминдері жеткіліксіз.
Дамытушылық - Дамып жетілген жұмыртқа клеткасында ана организмінің
барлық тұқым қуалайтын ақпараттары болады.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Көбею мүшелерінің құрылысы.
Көбею мүшелеріне аталық және аналық жыныстық мүшелер жатады. Аталық жыныс
бездері- жұп мүше, екі қызмет атқарады:
1.клеткаларда спермилер пайда болады
2.клеткаларда гармон пайда болады.
Ер адамда спермий клеткалары үнемі түзіліп отырады. Спермийдің басы,
мойны, жіпше құйрығы болады. Спермийдің басында ядро, тұқым қуалайтын
(аталық ) материал бар. Бас жағының алдыңғы полюсінде гольджии аппараты
орналасқан, онда ферменттер болады. Ферменттердің маңызы ерекше. Жұмыртқа
клеткасы ұрықтанғанда, оның тығыз қабықшасы арқылы спермийдің өтуіне жағдай
жасайды. Құйрық бөліміндегі митохондриялар спермийді жылжуына қажетті
энергиямен қамтамасыз етеді.
Аналық жыныс мүшелері Ішкі және сыртқы мүшелер болып бөлінеді. Ішкі
мүшелерге жұмыртқа клеткасы, жатыр түтігі, жатыр жатады. Аналақ жыныс
бездері – қос мүше, екі қызмет атқарады: а) жұмыртқа клеткасын түзеді (бұл
сыртқы секреция қызметі); ә) аналық жыныс гармонын түзеді (бұл ішкі
секреция қызметі). Жұмыртқа клеткасын түзетін без сопақша пішінді, жатырдың
екі жағына орналасқан. Аналық бездер жатырға бекінген. Жұмыртқа клеткалары
аналақ бездерде түзіліп , сонда жетіледі. Әр жұмыртқа клеткасы эпителиймен
және фолликул клеткаларымен қоршалған. Аналық бездер негізінен жалғыз
жұмыртқа клеткасы дамып жетіледі.
Дамып жетілген жұмыртқа клеткасында ана организмінің барлық тұқым
қуалайтын ақпараттары болады.
Ұрықтану. Ұрықтану – спермий мен жұмыртқа клеткасының қосылып, зиготаның
пайда болуы. Миллиондаған спермийдің біреуі ғана жұмыртқа клеткасының
қабығынан өтіп байланысқа түседі. Плазмолеммалар бірігіп, жұмыртқа клеткасы
ұрықтанады да, жаңа біртұтас клетка – зигота (zygotos –біріккен, қосылған)
пайда болады. Зигота жатырда дами бастайды. Алғашқы кезде ұрық жатыр
безінен бөлетін құраммен, одан кейін қағанақтың тамырлары арқылы келетін
анасының қанының құрамындағы заттармен қоректенеді. Ұрықтанбаған басқа
клеткалардан қоректенуге және қорғанышқа қажетті ұрық қабығы құрылады.
Эмбрионының жатырда дамуы
деп аталатын түтік пайда болады. Кіндікбауда ірі қан тамырлары болады,
олар арқылы жатырдың қабырғасынан қоректік заттар сіңіріледі. .
Кіндікбаудың сыртында қылтамырлармен көп шырмалған өсінділер жатырдың
ұлпасында өседі. Бұл өсінділер жатыр ұлпасымен бірге ұрпақжолдас(плацента
) түзеді. Ұрпақжолдас арқылы эмбрион қоректенеді, оттектті алады және
көмірқышқыл газы мен зат алмасудан пайда болған керексіз заттарды шығарып
отырады. Зат алмасуда анасының қаны мен ұрықтың қаны араласпайды. Ұрықтың 4-
5 айында ғана ұрпақжолдас ішкі секреция бездерінің қызметін атқарып, ұрыққа
керекті гормондар бөледі. Осының нәтижесінде іште ұрық өседі. Жатырдың
ішіндегі нәресте аяқтарымен қолдарын айқастырып, шынтақ, жамбас және тізе
буындарын бүгіп отырады, омыртқа жотасы доғаланып келеді. Туылар кезде
нәрестенің басы төмен қарап оналасады. Жатырдың мойны арқылы сәби дүниеге
келеді. Кіндікбауды кескенге дейін жатырдың жиырылуы ұрпақжолдастағы қанды
ұрықтың денесіне қайта ығыстырады. Бірнеше минут өткеннен кейін
кіндікбаудың лүпілі тоқтайды. Одан соң кіндікбауды кесіп, байлайды. Сөйтіп,
бала анасынан ажыратылады. Кіндікбаудың қалғаны жиырлып, кіндік болып
қалады. Сәби туған соң жатырдың жаңадан жиырлуынан ұрпақжолдас пен ұрықтың
қабығы жатырдың шырышты қабатынан бөлінеді және сырқа шығарылады. Мұнымен
бірге анасының қанының біраз мөлшері кетеді. Жаңа туған нәрестені
қабылдайтын дәрігерді акушер дейді. Босанған ана дәрігердің күнделікті
кеңесін тыңдап, дұрыс тамақтанып, дем алып, бөбегімен серуенге шығып отыруы
қажет. Ұйқысы қанық, көңілі сергек болуы керек, жеңіл дене еңбегімен
шұғылданғаны жөн. Анасының сүтімен сәби 10-12 ай бойы қоректенеді. Ананың
сүті өте құнарлы, онда нәруыздар, майлар, көмірсулар және т.б. болады.
Бірақ сүттің құрамында С және Д витаминдері жеткіліксіз. Сондықтан 6 айдан
бастап балаға қосымша тамақ бере бастауға болады.
Сабақты бекіту:
1.Аталық және аналық жыныс бездерінің ерекшеліктері мен гормондары қандай?
2.Ұрықтану қалай өтеді?
3.Эмбрион мен зигота аралығындағы айырмашылық неге байланысты?
4.Жаңа босанған ана гигиенасы қандай болуы керек?
Үйге тапсырма:§50 оқу 106, 107, 108-суреттерді салу.
2.2 Онтогенездің негізгі кезеңдері
Сабақтың тақырыбы : § 51 Онтогенездің негізгі кезеңдері.
Сабақ мақсаты:
Білімділік - Онтогенездің негізгі кезеңдерін түсіндіру
Тәрбиелік- жүйке жүйесі дамиды,аяқ-қол қимылдарыүйлесімді болады,сәби
отырады,еңбектейді,тұрады,жүреді және сөйлей бастайды
Дамытушылық - физиологиялық жүйелер мен мүшелер дамуының жетілмеуі,әсіресе
ми және оның қыртысы, сәбидің организміне қажетті бейімделу деңгейін
қамтамасыз ете алмауын дамыту
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Бала организмінің өсуі және дамуы.Алғашқы 3-4 апта сәбидің жаңа туған
кезеңі болып саналады.Бұл кезеңде сәби туған соң сыртқы орта жағдайларына
бейімделеді.Бірақ физиологиялық жүйелер мен мүшелер дамуының
жетілмеуі,әсіресе ми және оның қыртысы, сәбидің организміне қажетті
бейімделу деңгейін қамтамасыз ете алмайды.Сондықтан сыртқы ортаның
жағдайлары (температура,таза ауа және т.б )жаңа туған сәбидің
организміне сай болуы қажет.Бұл кезеңде баланың тууына байланысты мидің
қанайналымының бұзылуы және т.б. жүйелер мен мүшелердің зақымданғаны
байқалуы мүмкін.
Баланың 1және 1,5 жасқа дейін дене салмағы жылдам жоғарылайды,бойы
өседі.Орталық жүйке жүйесі дамиды,аяқ-қол қимылдарыүйлесімді болады,сәби
отырады,еңбектейді,тұрады,жүреді және сөйлей бастайды.Бұл жастағы бөбек
тамақты көп қажет етеді.Бірақ оның ас қорыту жүйесі әлі жақсы
жетілмегендіктен,анасының сүтімен қоректене беруі қажет.
1 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралық баланың сәби кезеңі болып саналады.
Ол екіге бөлінеді: 1 жастан 3 жасқа дейін –балабақша кезеңі;4 жастан 7
жасқа дейін – мектепке дайындық кезеңі. Мектепке дайындық кезеңі ас қорыту
жүйесінің, қимыл жасау дағдылары үйлесімділігінің, сөйлеу және жан
сезімінің дамуымен сипатталады. Баланың 1 және 7 жас аралығы – оның рухани
дамуындағы өте маңызды кезеңдер. Рухани даму ойындарға негізделеді. Бұл
кезеңдерде бала әлеуметтік жағдайларға сай қалыптасады,басқа балалармен
,ересек адамдармен қарым-қатынас жасайды,мінез-құлқы, сезімталдығы, ой
өрісі, жігері, еркі, қайраттылық қасиеттері қалыптасады. Үлкен ми
сыңарларының қыртысы әлі толық дамып бітпегендіктен, сәбидің (әсіресе 1-2
жаста) көңілі көтеріңкі болуы керек. Бала эмоциялық әсерлерді мейлінше көп
алуы қажет. Егер бұл әсерлерді ала алмаса, онда мидың басқа бөлімдерінің
дамуына байланысты баланың жетілуінде көп қиын жағдайлар туады. Кішкентай
бала жылы сезімді, мейірімділікті,назар аударуды қажет етеді. Мұндай
жағымды эмоция баланың бойына сіңсе, ер жеткенде өзін жақсы адам қалпында
көрсете алады. Баланың рухани баяу және кеш дамуы оның анатомиялық-
физиологиялық құбылыстарына ғана байланысты болып қоймайды. Ол отбасы
мүшелері арасында жағымды эмоциялық қарым-қатынастың болмауына, үйде
жайлы жағдай жасалмауына,ересек адамдардың айналамен қарым-қатынасының
бұзылуына тығыз байланысты. Мұндай жағдайда өскен көпшілігінде ер жеткен
кезінде мейірімсіздік қасиеті басым болады, маңайындағы адамдармен қалыпты
қарым-қатынас жасай алмайды.
Баланың 4-7 жас аралығында организмі, бұлшық еттері дамып, денесі
шынығады,әр нәрсені білуге ынтасы артады. Бала ересек адамның тұрмыс
жағдайларымен танысып, онымен араласа бастайды және осы фактордың ықпалында
болады. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың организмінде құрылымдық және
функциялық, жүйкелік даму жалғаса береді. Тірек-қимыл жүйесінің дамып,
нығаюы нәтежесінде оның еңбекке икемделуі жылдамдай түседі. Сүт тістері
тұрақты тістермен алмасады. Физиологиялық жүйелерінің толық жетілуі
оқушылардың таным қабілетін және белсенділігін жоғарылатады. Рухани
қажеттіліктің өрісі кеңейіп, организмнің сыртқы ортамен қарым-қатынасы
күрделенеді.
Жоғары сынып оқушыларының ішкі секреция бездері қалыптасып, дамиды және
олардың қызметі организмге әсерін тигізеді.Баланың бойының өсуі жылдамдайды
және оның ақыл-ойының өрісі айқындала бастайды.
Баланың әрбір жастық кезеңі оның алға қарай дамуы үшін негіз
болатын жаңа сапаны қалыптастырады. Бала организмнің өсуі мен дамуына
байланысты оны кезеңдерге жіктеу ғылыми негізде жасалған.
Оқушылардың күн тәртібін, тамақтануын, тәлім-тәрбиесі мен денсаулығын
жақсарту шараларын ұйымдастыруды ғылыми негізге сүйене отырып жүргізу өте
маңызды.
Адамның ұзақ өмірі.Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жіктемесі
бойынша:адам44 жасына дейін жастық,45-59- орта жас, 60-74- мосқал
тартқан,75-89- қарттық кезең, ал 90-100 және одан жоғары -ұзақ өмір
сүретін адамдар.
Адамның ұзақ өмір сүруінің механизмін зерттейтін ғылымды - геронтология
деп атайды. Бұл ғылым қартаюдың биологиялық механизмінің маңызды
заңдылығын зерттейді және қартаю құбылысына әсер ететін жағдайларды
қарастырады. Геронтология гериатрия ғылымымен тығыз байланысты. Гериатрия
мосқал және қарт адамдардың ауруын зерттейтін және емдеумен айналысатын
ғылым саласы.
Адамның жасы ұлғайған кезінде биологиялық оңтайлы режимде белсенділік
танытуы- оның өмірінің ұзақтығының себебі болып табылады.
Танзанияның Аруша қаласының маңында тұратын Самсон Шакорагаро 1809
жылы туған,158 жыл жасаған,осы жасына дейін еңбекпен шұғылданған – ол
мектепте ұстаз болып, сабақ берген. Оның әкесі Самсон тайпаның басшысы
болған,оның 39 әйелінен 203 бала туған. Әкесі 123 жасында қайтыс болған. Ол
әкесі өлген соң, көп әйел алудан бас тартып, үш әйелінің біреуімен ғана
отбасын құрып, өмір сүрген. Бұл әйелі қайтыс болған соң, ол 125 жасында
қайта үйленген,бұл жұбайынан 3 бала туған.
Әзербайжан Мислимов Ширали Фиолиоғлы 1805 жылы туып, 167 жыл өмір
сүріп,1973 жылы дүние салған.
Джонде Жан Терель 1684 жылы туған. Ол 16 жасында ,әскер қатарына
шақырылып 1777 жылы XVI Людвиг 93 жастағы әскери қызметкерге капитан
атағын берді.Ал 1802 жылы (XIX ғасырда) Наполеон 118 жастағы капитанды
әскер қатарынан шығарған. Терель 1827 жылы 143 жасында дүние салған.
Иранның тұрғыны Махмуд Аюбу 1790 жылы туған, 1970 жылы ол 180 жасқа толған.
Ол 160 жасында соңғы рет үйленген . Оның 170 немере болған.
Организмнің жасын дәл анықтау оңай емес. Ағаштардың жылын оны жылдық
сақинасы арқылы анықтайды. Адамның жасын анықтағанда құжаттарды
пайдаланады,ұрпақтарының жасымен салыстырады. Тарихи уақиғалардың
кезеңдерімен қатарлас болуына қарап та анықтайды.
Ұзақ өмір сүрушілердің ұқсастығының бірдей болмауы.Ұзақ өмір сүрушілер әр
түрлі адамдар, олардың тағдыры , мінез-құлқы, қабілеті әр түрлі. Олар жер
шарының әр жерінде өмір сүреді. Тұрмыс қалпы да әр түрлі болады. Олар әр
түрлі әлеуметтік топтарға жатады. Мысалы, Пулков обсерваториясының
директоры, академик А.А. Михайлов (92 жыл өмір сүрген ) – 88 жасында (1983
жылы) өзіне қойылған: Сіз денсаулығыныздың, сергектігіңіздің және еңбек
қабілетіңіздің жоғары болуын қалай сақтайсыз, ол үшін не істейсіз? -
деген сұраққа былай жауап берген : Мен ол үшін ештене істегенім жоқ,
темекі тартпадым, арақ- шарап ішпедім, тәулігіне 8 сағат ұйықтадым. Соңғы
26 жылда қаланың сыртында жиі боламын.
Ұзақ өмір сүрген ата-ананың балаларының да ұзақ өмір сүруі жиі
кездеседі. Вилькабамба аңғарының тұрғыны Мигель Картшо 123 жасқа келгенде ,
оның қызы 98 жасқа толған. Михаэле Кесадо жүзден асып өлгенде, оның өзінен
үлкен апасы 107 жасқа толған.
Сабақты бекіту:
1. Адам қандай жастық кезендерден өтеді?
2. Баланың өсуінің және дамуының ерекшеліктері неде ?
3. Сәбилерге бөбектерге қамқорлық жолдары?
4. Ұзақ өмір сүру неге байланысты?
5. Геронтология және гериатрия ғылымдары.
Үйге тапсырма:§51 оқу және 109-суретті салу.
2.3 Адам организмінің бейімделуінің ерекшеліктері
Сабақтың тақырыбы : § 52 Адам организмінің бейімделуінің ерекшеліктері.
Сабақ мақсаты:
Білімділік - адам организмінің бейімделуінің ерекшеліктерін оқып үйрету.
Тәрбиелік- организмнің негізгі генотиптік қасиеттеріне сай және адам
организмінің барлық физиологиялық қызметтерінің оңтайлы орындалуына себеп
болуна тәрбиелеу
Дамытушылық - Физиологиялық белгілері бойынша бейімделу деп сәйкес емес
сыртқы орта жағдайларында сақталуын, дамуын, өмірінің ұзақтығын қамтамасыз
ететін жүйелер мен біртұтас организм қызметінің түрлерін дамыту
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Адамның өмір сүруіне, белсенді іс-әрекетіне қолайлы және қолайсыз
жағдайлар әртүрлі әсерін тигізеді. Қолайлы жағдайларды сәйкестік деп
атайды. Бұл- организмнен тыс ортаның факторы. Ол организмнің негізгі
генотиптік қасиеттеріне сай және адам организмінің барлық физиологиялық
қызметтерінің оңтайлы орындалуына себеп болады. Ал қолайсыз жағдайларды
сәйкес емес деп атайды. Бұлар организмнің негізгі фенотиптік-генотиптік
қасиеттеріне сай емес және оның физиологиялық қызметтерінің оңтайлы
орындалуын қамтамасыз етпейді. Сәйкестік және сәйкестік емес жағдайларда
организмнің реакциясы әртүрлі болады. Соған қарай бейімделу деңгейіде
ерекшеленеді.Бейімделу құбылысы үш құрам бөліктен тұрады:
субъект(биологиялық жүйе), объект(сыртқы орта жағдайлары), бұл екі құрам
бөліктің қарым-қатынас механизмдері-үшінші құрам бөлік.Физиологиялық
белгілері бойынша бейімделу деп сәйкес емес сыртқы орта жағдайларында
сақталуын, дамуын, өмірінің ұзақтығын қамтамасыз ететін жүйелер мен
біртұтас организм қызметінің түрін айтады.
Организмнің тіршілігін сыртқы орта жағдайларына сай бағаланады, оның
бейімделу құбылыстарының үш дәрежеге сәйкес өтетін көруге болады:
1)Физиологиялық құбылыстар;2) Организмнің қызметінің зорлану қалпы.3)
Физиологиялық қалыптан тыс аутқу . Бұл үш дәреженің алғашқы екеуі
организмнің бейімделу құбылыстарын сипаттайды. Қалыпты физиологиялық
жағдайдан тыс ауытқу адам организмнің қуатының төмендеуінен болады.
Адамдар сыртқы ортаның белгілі бір біркелкі жылдам және толық бейімделе
алмайды. Снбебі адамның жынысы, жасы, жүйке жүйесінің қызметі, денсаулығы,
генетикалық қасиеттері, денесінің шынығуы, сезімге берілуі, айналысатын
еңбек түрі т.б. организмнің бейімделу құбылысына әсерін тигізеді.
Оқушылардың білім алуы, тәрбиеленуі, олардың келешекте еңбек етіп,
өмір сүруі – қоғамның алдына қойған негізгі міндеті болып саналады. Осыған
байланысты білім алу мен тәрбиеленуді біртұтас мәселе деп санап, оларды
мақсатты түрде жүзеге асыру қажет. Қоғамның өзекті мәселелеріне – білім
сапасын арттыру, өнегелі тәлім- тәрбие жақсарту, жасөспірімдердің денесін
шынықтыру мәселелерін ұйымдастырып, жүзеге асыру жатады.
Организмнің дамуы, өмір сүруі оның тіршілік етуіне қажет жағдайлар
болғанда ғана мүмкін. Организмнің клеткалары мен ұлпаларының түзілуіне
қажет материалдардың, физиологиялық құбылыстардың өтуіне қажет энергия мен
сезім жүйелері арқылы хабарлардың үздіксіз түсіп отыруы – адамның өмір
сүруінің негізі болып саналады. Жасөспірімдердің физиологиялық функциялық
жағдайын физиологиялық, гигиеналық , психологиялық көрсеткіштер
сипаттайды. Адамның ерекшеліктеріне оның белсенділігі жатады. Адамның
белсенділігін анықтау үшін, оның қайсарлық, өжеттілік, өмірлік мақсаты,
жігерлілік, қайраттылық, сияқты басқа да сипаттарын ескеру қажет.
Белсенділік физиологиялық тұрғыдан адамның сыртқы орта жағдайларына
бейімделу құндылығының сапалық деңгейімен сипатталады. Сонымен қатар адам
организмінің бейімделу қоршаған орта жағдайларынан оның сезім мүшелеріне
түсетін хабарлардың сапасына, күшіне, тигізетін әсерінің ұзақтылығына
тікелей байланысты. Сыртқы ортадан түскен хабарларға организмнің
қайтаратын психологиялық – физиологиялық жауаптары адамның белсенділігін
бейнелейтін деңгейді көрсетеді.
Адам организмі өмірінің әр кезеңдерінде сыртқы орта жағдайларына
бейімделуімен - психологиялық – физиологиялық жауаптарының жетіліп,
күрделене түсуімен сипатталады. Оның себебі, адамның әр жастық кезеңінде
байланысты мүшелері мен жүйелері өседі, дамиды және адамның іс- әрекеті
күрделенеді. Сыртқы орта жағдайларының тигізетін әсерлеріне қарай
организмнің оларға қайтаратын жауабы ерекшелене береді. Мысалы, жаңа туған
нәресте сыртқы ортаның ауасымен тыныс алуға бейімделеді. Кейінірек тыныс
алу, қанайналым, т.б. мүшелерінің қызметі күрделене түсуі нәтежесінде,
оның жүйке жүйесі, бұлшық еттері жетіліп, әр түрлі қимылдар жасай алады.
Қимылдық іс-әрекеттің түрлері жүйке жүйесінің қызметін белсендіреді.
Осыдан мінез қалыптасып, бала отбасы мүшелерімен қарым-қатынасқа түседі.
Отбасының тұрмыстық жағдайын бейімделуіне ересек балалар және гигиеналық
жағдайлары көмекші болады. Бала мектеп жасына жетіп, дүниені ғылыми
тұрғыдан тануға кіріскенде, оның белсенділігі артып, әр түрлі бағытта
бейімделу қабілеттері жоғарылай бастайды. Бұл өте жауапты кезең болып
саналады.Бала мектеп жасында оқушылар ұжымының мүшесі болуға, оқу кестесін
меңгеруге, жүйелі түрде ойлау қабілетін дамытуға, тәлім- тәрбиелік
жағдайлардың талабына өзінің іс- әрекетін үйлестіріп, өнегелі оқушылар
қатарына қосылу үшін, анатомиялық, физиологиялық, психологиялық, гигиеналық
деңгейлер тұрғысынан бейімделеді.Бұлардың бәрі адамның әлеуметтік
бейімделуін сипаттайды.Жақсыны жаманнан айыра білуге үйрену, жақсы
үміттермен өмір жолына түсу әр адамның алдына қойған мақсаты болуы қажет.
Жасөспірімдер организмнің өсу, даму құбылыстарының кезектесе өтіп
отыруы, олардың екі бағытта бейімделуін сипаттайды:жастық кезеңде
организмнің көлемінің және салмағының үнемі өзгеріп, ішкі мүшелер
қызметінің күрделеніп, жоғарылауына сай бейімделуі; жастық кезеңдегі
организмнің сыртқы орта жағдайларының әсеріне үйлесімді жауап қайтарып,
бейімделуі.Бұлар- организмнің биологиялық бейімделу түрлері.Биологиялық
бейімделу- адамның физикалық және физиологиялық дамып жетілуіне, оның
денсаулығына, сондай- ақ әлеуметтік бейімделуіне де әсерін тигізеді.
Жер бетіндегі әр түрлі климаттық аймақтар- ауа температурасы,
ылғалдылығы, оттектің және көмірқышқыл газдарының үлестік қысым
деңгейлерінің өзгеруі, күннің радиациясының жерге тигізетін әсері, т.б.
факторлардың үйлесімділігімен ерекшеленеді.Сондықтан ыстық немесе суық,
таулы аймақта өмір сүретін адамдар осындай факторларға бейімделіп, іс-
әрекет жасайды.Мысалы, ыстық климат жағдайында тұратын адамдардың жоғары
температура әсеріне бейімделуі, терінің астындағы тер бөлетін бездер арқылы
жүзеге асады.Ал таулы климат жағдайында тұратындардың оттектің үлестік
қысымының төмендеуіне бейімделуі ұлпалардағы зат алмасуға оттекті ықшамды
түрде пайдалану нәтижесінде мүмкін болады.Климат жағдайларына бейімделу
дене және ой еңбегіне бейімделумен қатар қалыптасады.Ада еңбексіз өмір сүре
алмайды.Сондықтан ол қандай климат жағдайында өмір сүрсе, сол жерге
бейімделе отырып, еңбек ету қабілетін жоғарылата береді.Егер адаманың
биологиялық- физиологиялық бейімделу қабілеті төмендесе, онда физиологиялық-
биохимиялық құбылыстардың өтуі өзгеріске түседі, денсаулыққа әсерін
тигізеді, ауру пайда болады.Аурудың пайда болуын анықтап, зерттеп, адамның
табиғи жағдайын қалпына келтіру үшін емдеу шараларын қолданады.
Сабақты бекіту: 1.Сәйкестік және сәйкес емес жағдайлар дегеніміз не?
2.Бейімделу қандай құбылыс, қандай құрам
бөліктерден тұрады?
3.Қалыпты жағдай, бейімделу дәрежелерінің
сипаттары қандай?
4.Не себепті барлық адамдар сыртқы орта
жағдайына біркелкі бейімделе алмайды?
5.Мектеп оқушылары бейімделуінің қандай
түрлері
бар?
Үйге тапсырма: §52 оқу және төмендегі кестені толтыру
(179 бет)
Бейімделу түрлеріОрганизм не үшін Физиологиялық Организмнің өтем
күреседі. реакциялардың (компенсациялық)
белгілері реакциясы
Таулы климат Оттек үшін Ентігу Гемоглобиннің
жағдайында оттекті қажетсінуі
артады қор жинайтын
мүшелерінен қан
кетеді
Экстремальды Қызып кетумен Қанның артериялық Реасорбция және
ыстық климат және суды диастолалық қысымыклеткаларда,
жағдайында жоғалтумен артады ұлпаларда судың
жиналуы күшейеді
Экстремальды Қызып кетумен Қанның артериялық Тер бөлу арқылы
ыстық емес климатжәне суды диастолалық қысымыорганизмнің
жағдайында жоғалтумен төмендейді температураны
сақтауы
Суық климат Тоңып қалумен Жүрек қағысы Қан айналым
жағдайында жиілейді күшейеді, зат
алмасу артады
Дене еңбегін ? ? ?
атқару кезінде
Гиподинамия ? ? ?
кезінде
Ақыл- ой ? ? ?
еңбегімен
белсенді
айналысқанда
2.4 Адамның тұқым қуалайтын белгілерінің ұрпаққа берілуі
Сабақтың тақырыбы : § 53 Адамның тұқым қуалайтын белгілерінің
ұрпаққа берілуі
Сабақ мақсаты:
Білімділік - Тұқым қуалайтын белгілерді таратудағы ДНҚ молекуласының
маңызын оқыту
Тәрбиелік- зат алмасу типі организмнің биологиялық түр ретінде жеке
ерекшеліктерін қалыптастырады.
Дамытушылық - бір ата- анадан туған организмдердің қайталанбауын
қамтамасыз етеді.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Тұқым қуалайтын белгілерді таратудағы ДНҚ молекуласының маңызы.
ДНҚ әлсіз сутектік байланыспен байланысқан екі қатар спиральдан
тұрады.Ыдыраудың әсерінен үзілген бір қатар спираль- ДНҚ молекулалары
үлгі, ұя рөлін атқарады, оның үстіндеДНҚ- ның жаңа молекуласы
құрылады.Жаңадан құрылған молекула өзінің ұясының, яғни үзілген спираль
қатарының құрылымын айнытпай қайталайды.Осының нәтижесінде нуклейн қышқылы
өзіне ұқсас құрылымды өздігінен құрушы болады.Дегенмен нуклейн қышқылдары
өзін өзі өмірге келтірумен қатар, организм оны нәруызды түзу үшін маңызды
құрал ретінде пайдаланады.
Нәруыздар бір- бірінен өздерінің молекуласының құрамына кіретін
амин қышқылдарының табиғи және кезектесе тізбектелуімен ерекшеленеді.Бұл
туралы мәлімет ДНҚ молекуласында жазылған.Сондықтан бұл мәліметті өткізу
(тарату) деген түсінік- тұқым қуалаушылық қасиетті беру деген
жағдай.Құбылыстардың өтуін басқарудағы хабарлардың жиынтығын және оның
таралуын ақпарат деп атайды.Ақпаратты тарату үшін арнайы өткізгіштік сигнал
болуы қажет.Бұл ақпарат туралы арнайы сигнал арқылы тұқым қуалау қасиеті
таралады.Жаңа нуклейн қышқылының молекуласының түзілуін ДНҚ қалай кодқа
айналдырса, дәл сондай етіп жаңа нуклейн қышқылы да белгілі бір нәруыздың
түзілуі туралы (код) – нәруыз молекуласының құрылымы туралы ақпаратты
өткізеді, таратады.Сөйтіп, нуклейн қышқылының құрылысын түзілуші нәруыздың
құрылымын анықтайды.Бұл организмде тұқым қуалау қасиеттерінің ұрпақтан
ұрпаққа, ата- анадан балаға ақпараттың таралуының механизмі болып саналады.
Адамның хромасомалары.Клетка организмінің тіршілігінде, оның көбеюінде
маңызды рөл атқаратыны белгілі.Сондықтан онда өтетін құбылыстарды оның
құрылымымен байланыстыра отырып анықтау қажет.Клетканың рибосомасында
нәруыздың негізгі мөлшері түзіледі.Цитоплазмада РНҚ бар.Ядродағы ДНҚ-
нәруыздардың түзілуін басқаратын молекула.ДНҚ молекуласындағы генетикалық
ақпараттың жаңа нәруыздың түзілетін жеріне жеткізілуі РНҚ- ның ерекше
молекуласы арқылы жүзеге асырылады.Оны аралықРНҚ деп атайды.Нәруыздың
биологиялық қасиетінің ерекшелігі оның аминқышқылдарымен белгілі түрде
тізбектеліп орналасуымен сипатталады.Аминқышқылдарының сәйкестік коды ДНҚ-
дан
РНҚ- ға беріледі.Дәл осылай ерекшеленген нәруыздар клеткадағы зат алмасу
типін сипаттайды.Сөйтіп, зат алмасу типі организмнің биологиялық түр
ретінде жеке ерекшеліктерін қалыптастырады.
Клеткада оның ядросындағы хромасомалар (грекше chroma- түсті, бояу
және soma – дене) тұқым қуалау факторлары болып саналады.Хромасомалар
клетка ядросының негізгі бояуымен боялады және клетканың бөліну құбылысында
түзіледі.Әр клеткада хромасомалар әртүрлі таяқша пішінді болады.Олар нүкте,
т.б. түрде де кездеседі.Хромасоманың құрамында ДНҚ тұрақты мөлшерде болады.
Бұдан басқа РНҚ, нәруыздар, майлар және минералды заттар, сондай- ақ ДНҚ
полимерлер қайтадан түзілуіне қажетті ферменттер бар.Хромасома генді өзіне
ұстап, ұсақтайды.Ал ген организмнің белгілі қасиеттерін ұрпақтар
сабақтастығымен қамтамасыз етеді.Хромасомалардың саны, көлемі мен пішіні әр
түрде қатаң анықталған және ол ерекше болады.Жыныс клеткаларында
хромасомалар дара (гаплойдты) жиынтықты, ал дене (сома) клеткаларында қос
(диплойдты) жиынтықты болып келеді. Код құрылымы барлық тірі организмде
бірдей.Код дегеніміз- жаңадан түзілетін нәруыздың амин қышқылдарын үш-
үштен алынған төрт нуклеотидтің анықтауы.Нуклеотид –азотты негізден, рибоза
көмірсуынан және фосфор қышқылының қалдығынан тұрады. Ол нуклейн қышқылының
құрамына кіреді.Сонымен хромасомадағы ДНҚ- тұқым қуалайтын ақпаратты беруші
негізгі генетикалық зат.Ал РНҚ ядрода түзіліп, одан соң рибосомаға
өтеді.РНҚ хромасоманың ДНҚ сында тұқым қуалаудың ақпараты жазылған кодты
көшіріп алады.Оның төсеніші рибосоманың РНҚ сы болып саналады.Тасымалдаушы
РНҚ активтендірілген аминқышқылдарына қосылады да, ұяда (матрица- қалып)
оны жинап құруды нәруыздың түзілуін іске асырады.РНҚ- ның бірнеше түрі
бар:аралық (посредник), ақпараттық, тасымалдаушы.Олардың әрқайсысының
нәруыз синтездеудегі өзіндік атқаратын қызметтері бар.РНҚ тұқым қуалау
қасиеттерінің ата- анасынан баласына берілуіне жағдай туғызады.
Жынысты анықтаудың хромасомалық әдістері. Ұрпақтан- ұрпаққа тұқым
қуалайтын ақпаратты сақтайтын клетканың ядросында хромасомалар болады.Әр
биологиялық түр хромасоманың белгілі санымен және құрылымымен
сипатталады.Бұлар хромасоманың жиынтығы, оны кариотип деп атайды.
Кариотип- организмнің дене клеткаларында хромасомалардың диплойдты
жиынтығы.Ол түрдің белгілерін:санын, аумағын, пішіні мен құрылымын
сипаттайды. Адамның дене клеткаларының кариотипінде 23 жұптан тұратын 46
хромасома болады.Спермий мен жұмыртқасы қосылысымен ақ болашақ организмнің
кариотипі анықтала бастайды.Жұмыртқа клеткаларымен спермидің хромасома
жиынтығының тұқым қуалайтын белгілер мен қасиеттерді ұрпаққа берудегі
теңдігі бірдей.Бұл ереже қалыпты жағдайдағы клеткасындағы және спермийдегі
23 хромасомаға бірдей таралады.23 хромасома барлық жұмыртқа клеткаларына
бірдей.Бұлар Х- хромасомалар.Спермийлер 23 хромасомасы бойынша ажыратылады,
бұлардың бір жартысында жұмыртқа клеткаларындағыдай Х хромасомалар болады;
ал екінші жартысы- У хромасомалардан тұрады.Жұмыртқа клеткалары Х спермийде
ұрықтанғанда, диплойдты жыныстық екі Х хромасомада 46 хромасома жиынтығы
қалыптасады, бұны 46 ХХ деп белгілейді.Мұндай ұрықтанудан пайда болатын
әйел жынысты организмнің дамуын бастайды.Ал жұмыртқа клеткасы У- спермийден
ұрықтанғанда ХУ кариотип қалыптасады.Мұндай зигота ер жынысты организмнің
дамуын бастайды. (110- сурет).Эмбрионның, одан соң ұрықтың және баланың
дамуы оның жынысына байланысты болмайды; ол биологиялық, физиологиялық
заңдылықтармен өтеді.Адамның организміндегі клеткалардың ішінде ересек
эритроциттер өздерінің даму кезеңдерінде хормасомаларынан айрылады.Сол
сияқты кейбір бездердің клеткаларында да хромасомалар болмайды.
Егер дамып жетілмеген жыныс клеткалары ұрықтанса, онда олардың
бөліну кезеңдері қалыпты болады, бірақ аталық және аналық хромасомалар
әртүрлі болып үйлеседі.Әр хромасома бұрынғы хромасомадан өзгеше болатынына
байланысты, аталық және аналық генетикалық материалдардың қайталап
қисындастырылуы тұқым қуалау өзгерістерін және генетикалық қасиеттерін, бір
ата- анадан туған организмдердің қайталанбауын қамтамасыз етеді.
Адамның доминантты және рецессивті белгілері. Гендердің ішінде
біреулерінің әсері екіншілерінің әсерімен салыстырғанда жоғары болуға
мүмкін.Мұндай жағдайда доминантты (латынша dominans- үстемдік) белгі талық
немесе аналық геннің рецессивті (латынша recessus- шегіну) белгіден жоғары
болып дамуы байқалады.Ал рецессивті жағдайда аталық немесе аналық белгінің
біреуі дамымайды, өзінің әрекетін көрсете алмайды.Мысалы, шаштың
пигментінің түсінің гені (А) тұқым қуалаудың бояуы жоқ ақ түсті шаштан (а)
үстем болады.Генотипі аа организмнің шашының түсі АА генінің әсерінен
агеннің әсеріне қарағанда үстем болуынан ол қоңыр болуы мүмкін (111-
сурет).
Генотип дегеніміз организмдегі тұқым қуалау қасиеттерін қамтамасыз
ететін барлық гендердің жиынтығы сыртқы орта жағдайларының және генотип
әсерінен фенотип қалыптасады.
Ген аппараты екі жағдаймен сипатталады: бірі- оның тұқым қуалау
белгілерін таратудағы тұрақтылық қасиеті, екіншісі тұқым қуалаушылық
өзгергіштігі. Екінші сипаты нәтижесінде жер бетінде тіршілік пайда болып
биологиялық эволюция өтті.Тұқым қуалаудағы өзгерістер организмнің тіршілік
ететін сыртқы орта жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етуін
туғызады.Белгілердің тұқым қуалаудағы өзгерістерін екі топқа бөлуге
болады.Олар- эпигеномдықөзгергіштік,гендердің жұмысын жүргізу және тоқтату
нәтижесінде организмнің онтогенездегі құбылыстары- жастық кезеңдердегі
белгілер іске асады.
Тұқым қуалаудағы белгілердің көптүрлілігі- мутациялық өзгергіштік
(организмде жаңа белгінің жаңа қасиеттің пайда болуы).Оған адамның әр түрлі
қасиеттерін жатқызуға болады.Бұл тұқым қуалайтын құрылымдардан тұрады.Тұқым
қуалау мутациялық өзгергіштік- организмнің нақты қасиетінің нәтижесі.Ол
организмді дамуына қажетті материалдармен қамтамасыз етеді.
Мутация- тұқым қуалау құрылымының өзгеру құбылысы , әрекеті.Адам
туралы бұл сөзді пайдаланғанда мутант деген сөз орынды сияқты.Мутациялық
өзгергіштікте организмнің генотипінде сандық және сапалық өзгерістер
болады.Бұл өзгерістер бір клеткадан екінші клеткаға және бір ұрпақтан
екінші ұрпаққа таралады.Егер мутация генде өтетін болса, онда оның ішкі
құрылымы өзгереді.ДНҚ тізбегінде кейбір нуклеотидтер басқалармен
алмастырылуы мүмкін.Өзгергіштік- барлық организмге тән әмбебап
қасиет.Осыған байланысты бір адам екінші адамға ұқсамайды.Мутацияны төрт
жағдайға жіктеуге болады, фенотиптік өзгеру, генотиптік өзгеру, мутация
пайда болған клеткалар түрі, мутацияның пайда болу себептері (өздігінен,
бір әсерлерден).Фенотипі бойынша морфологиялық, физиологиялық,
иммунологиялық, биохимиялық мутациялар болады.Бұлар мүшелердің құрылымын
өзгертеді, жаңа антигендердің пайда болуына, физиологиялық белгілердің
немесе зат аламасудың өзгеруіне әсер етеді.Мысалы, қаңқаның мутациясы,
пигменттік мутация т.б.Генотиптік мутация адамның генетикалық
популясиясында өте маңызды.Популяция адамның дамуына қажетті болып
саналады.Генотиптік мутация бойынша гендік, хромасомалық (клетканың
гаплойдты хромасомалар тобындағы гендер жиынтығы) деңгейлер болады.
Өзгергіштіктің тұқым қуалайтын және тұқым қауламайтын түрлері
болады.Тұқым қуаламайтын өзгергіштікке сыртқы орта жағдайлары, тамақтану,
тұрмыс қалпы, тағы басқалар әсер етеді.
Тұқым қуалайтын өзгергіштікке комбинация(қисындасу) рекомбинация
(қайта қисындасу) және мутациялық түрлер жатады. Комбинациялық өзгергіштік
нәтижесінде өзгермеген гендердің жаңа үйлестірушілері (байланыстары) пайда
болады.Бұл жалпы тұқым қуалайтын өзгергіштікте өте маңызды рөл атқарады.Ал
генетикалық рекомбинацияда (рецессивтікте) көбінесе тұқым қуалайтын аурулар
дамиды.Ұрық клеткасының мутация толық мутагендік организмнің дамуына және
ұрпақтан- ұрпаққа таралуына себеп жасайды.Мысалы, терідегі дақтар жыныс
жүйесі арқылы таралмайды, бірақ кейбір сомалық мутация адамның балалық
шағында жас өспірім кезінде тұқым қуалайтын фактормен байланысқа түссе онда
пайда болған мутанттық жағдай жартылай ұрықтық және жартылай клеткалық
болуы мүмкін.Адамда хромасома құрылысының өзгеруіне және тұқым қуалайтын
белгілерінің мутациялық өзгергіштігіне организмде В 12 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
атындағы Көкшетау Мемлекеттік Университеті
Дипломдык жұмыс
Тақырыбы: Көбею және даму. Адам онтогенезінің ерекшеліктерін оқыту(8-
сынып) тарауын өткізу әдістемесі
Орындаған:БК-42 топ студенті Калданбекова
А.Д.
Тексерген: Биология кафедрасының доценті.
б.ғ .к Дүрмекбаева.Ш.Н
Көкшетау 2007 жыл
Мазмұны
Кіріспе
1 Биологияны оқытудың тиімді жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1.1Организмнің көбею
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4
2 Көбею және даму.Адам онтогенезінің ерекшеліктерін оқыту(8-сынып)
тарауын өткізу әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 7
2.1 Адам ұрығы және оның дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Онтогенездің негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 15
2.3 Адам организмінің бейімделуінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 19
2.4 Адамның тұқым қуалайтын белгілерінің ұрпаққа
берілуі ... ... ... ... ... ... 24
2.5Ген және
генофонд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 32
2.6Адам организмінің биологиялық ырғағының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 36
2.7 Салауатты өмір және оның ғылыми
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 42
2.8 Адам проблемасын зерттеудегі ғылыми
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... 48
2.9 Адамның белсенді іс-әрекетінің қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... 53
2.10Денсаулық және ауру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 63
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
КІРІСПЕ
Жалпы білім беретін мектептің 8 сыныбына арналған Көбею және даму
бағдарламасының мазмұны Биология пәні бойынша жалпы білім берудің
мемлекеттік стандартына сай құрылған.
Оқу бағдарламасының мақсаты – оқушыларда адам организмінің қызметі мен
құрылысы туралы білім қалыптастыру; адамның биологиялық және әлеуметтік
мәнін түсінетін тұлға дайындау.
Қазақстандық биологиялық ғылымдар үшін табиғат жайлы білімдердің және
әр түрлі зерттеу әдістердің жылдам дамығыны қажет.
Осыған байланысты бұл ғылымның өзіндік жаңа мәні қалыптпасады.Мектепте
оқытуды және оқу пәнәнәң мазмұны мен көлемін бекітуде сабақта материалдарды
таңдауда сабақ беру әдістер басқа рөлді атқарады.Оқу пәні, мазмұны
дәйектілікпен бөліктерге тарауларға, параграфқа, тақырыпшаларға
бөлінеді.Биология оқу пәні бірлестігі оның батаника, зоология, анатомия,
физиология, адам гигиенасы бөлімдерімен байланысты.Оқу материялының жазу
логикасы мазмұны тексеріліп олардың өзара байланысына көңіл
бөлінеді.Тақырыптың құрамы, құрылымы өзара ішкі байланыстары болу
қажет.Қорытынды бөлім негізгі мазмұнынан туындап негізделуі тиіс.Оқудың
мазмұнын анықтауда оның мемлекеттік стандартқа, бағдарламаға сәкестісі
ғылымдағы жетіктерге оқытудың негізгі идеяларына жазу әдістемесіне көңіл
бөледі.
1.Биологияны оқытудың тиімді жолдары
1. Жасуша а. Денсаулықты сақтау жөніндегі ғылым
2. Нейрон ә. Көп жасушалы организмнің бір бөлігі, өзіне
тән құрылысы, пішіні бар,белгілі бір
қызмет атқарады.
3. Ұлпа б. Бірлесіп жалпы қызмет атқаратын мүшелер жиынтығы
4. Мүше в. Организммен қоршаған орта арасында газ алмасу
жүйесін іске асыратын процестер
5. Мүшелер г. Құрылысы, қызметі, шығу тегі ұқсас жасушалар
тобымен жасушааралық заттар жүйесі
6. Организм ғ. Адам организміне қажетсіз соңғы өнімдері бөлу
7. Тамақ д. Жеке организмдерді және организмнің барлық
мүшелерінің құрылысын пішінін зерттейтін ғылым
8. Тынысалу е. Организмнің өсуі, дамуы, жетілуі үшін және
жасушалардың тіршілігін, жаңаруын қамтамасыз
етіп
тұратын организмге қажетті заттар жиынтығы
9. Бөліну ж. Жүйке жасушасының құрылымдық және қызметтік
негізгі құрам бөлігі
10. Тәнтану з. Ұлпалар, жасушалар, мүшелер және организмнің
тіршілігі жөніндегі ғылым
11. Физиология и. Кезкелген тіршілік иесі
12. Гигиена к. Организмнің құрылысы мен тіршілігінің негізі болатын
тірі жүйе
Жауабы:1-к, 2-ж, 3-г, 4-ә, 5-б, 6-и, 7-е, 8-в, 9-ғ, 10-д, 11-з, 12-а.
Мұндай сәйкестік тесттері оқушылардың ой-өрісін дамытып, терминдермен,жаңа
ұғымдары есте сақтауларына жәрдемдеседі.
Организмнің көбею жолдары.
Көбею тірі организмдерге тән қасиеттердің бірі.Тірі организмдер 2 түрлі
жолмен көбейеді.
Жыныссыз көбею кезінде бір ғана дараның соматикалық жасушаларынан жаңа
организмдер пайда болады.Бұл кезде жыныс жасушалары (гаметалар түзілмейді
және қатыспайды).
Жыныссыз көбею және оның түрлері.
Жыныссыз көбею Олардың өздеріне тән ерекшеліктері.
жолдары
1.Митозды жолменБір жасушадан қарапайым жолмен бөліну арқылы екі
бөліну жасуша пайда болады.Мұндай бөліну прокариотты және
біржасушалы эукариотты организмдерге тән
2.Спора түзілу Сыртында қорғаныштық жабыны бар спора түзу арқылы
көбейеді.ОЛ бір жасуша арқылы жүзеге асады,мөлшері
ұсақ,кең аймаққа таралады әрі қолайсыз
3.Бүршіктену Бастапқы жасушадан бүршіктену жолымен жаңа жас
дара пайда болады. Кейін, ол өз алдына бөлініп
тіршілік ете береді.Мұндай жолмен бір жасушалы
саңырауқұлақтар,ішек қуыстылар және т.б.көбееді.
4.Фрагментация Көбеюдің мұндай жолы көбіне жіпшелі балдырларға
және кейбір жалпақ құрттарға тән.Бұл кезде
организм бірнеше бөлшекке бөлініп оның әр
бөлшегінің жаңа организ болып жетіледі.
5.Вегетативті Бұл кезде организмдердің жеке мүшелерінен
жолмен көбею. бүршіктерінен, жапырақтарынан, мұртшаларынан,
түйнектерінен жеке сабақтарынан, т.б. жаңа
организмдер дамиды.
Жыныссыз көбеюдің биологиялық маңызы:
1.Қысқа уақыт аралығында генетикалық тұрғыдан біркелкі көп мөлшерде
даралардың пайда болуы жүзеге асады.Сол арқылы қысқа мерзімді тіршілік
ететін организмдер қолайлы жағдайда көбейіп әрі жаңа аймақтарға таралып
үлгереді.
2.Спора түзу арқылы табиғаттың қолайсыз жағдайларынан қорғанып,түрдің
сақталуына және таралуына септегін тигізеді.
Жынысты көбею және оның түрлері.
Жынысты жолмен көбеюЕрекшеліктері
жолдары
Арнайы жыныс Табиғатта сирек кездеседі.Инфузория және кейбір
жасушаларынсыз балдырлар(спирогиралар)осы жолмен көбейеді.
көбею(конъюгация)
Арнайы жыныс Бұл кезде жұмыртқа жасушасы мен сперматозоид
жасушалары арқылы қосылып ұрықтанады да одан жаңа организмдер дамып
көбею(гаметогамия) жетіледі.Оның 2 жолы бар.
А)ұрықтанбай-ақ Бұл кезде екі жыныс гаметасы қосылмайды.Тек бір
партеногенез жолыменжыныс жасушасының өзінен жаңа организм дамиды.
көбею. Мұндай жолмен баларалар, шөп биттері, жібек
ә)ұрықтану арқылы көбелегі, т.б. көбейеді.
көбею. Бұл кезде екі түрлі жыныс жасушасы бір-бірімен
қосылып ұрықтанады да одан жаңа организм пайда
болады.
Жыныс жолмен көбею кезінде жаңа тұқымқуалаушылық қасиеті бар, екі ата-
анасының да әр түрлі белгілері байқалатын жаңа организм дамып жетіледі де,
оның бойында көптеген өзгергіштік белгілер пайда болады.
Организмдер ұрықтану процесінің жүру тәсіліне байланысты ұрықтанудың
бірнеше жолдарын ажыратады.
Ұрықтану-екі түрлі жыныс жасушаларының бір-бірімен
қосылып зигота түзуі
Аналық пен аталық Екі қосжынысты Аналық оганизмнің
организмдер организмдер жұмыртқа жолында
өздерінің жыныс бір-бірімен жанасып, жыныс жасушалары
жасушаларын суға жыныс жасушаларымен қосылады да зигота
бөледі де,ұрықтану алмасады да түзіледі.
сулы ортада генетикалық ақпарат
кездейсоқ жүреді. біршама өзгереді.
Мысалдар
Сүекті балықтар, Буылтық құрттар Шеміршекті балықтар
қосмекенділер және т.б. және қағанақты
көптеген омыртқалылар.
омыртқасыздар.
2 Көбею және даму.Адам онтогенезінің ерекшеліктерін оқыту
(8-сынып) тарауын өткізу әдістемесі
2.1 §49 Көбеюдің маңызы. Жыныстық дамудың кезеңдері және олардың
механизмдері.
Сабақ мақсаты:
Білімділік - көбеюдің маңызын жыныстық дамудың кезеңдерін олардың
механизмін түсіндіру.
Тәрбиелік - оқушыларды гигиеналық талаптарға тәрбиелеу.
Дамытушылық - көбею –түрдің жалғасуын қамтамасыз ететін биологиялық
құбылыс. Даму арқылы организм түрді қалпына келтіреді және түрлердің өсуін
дамыту.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Көбеюдің маңызы. Көбею- түрдің жалғасуын қамтамасыз ететін биологиялық
құбылыс. Даму арқылы организм түрді қалпына келтіреді және түрлердің саны
өседі,дамиды.
Адамның жыныстық дамуы зат алмасу құбылысына негізделген.
Жыныстық көбеюдің функциялық негізінде аталық және аналық клеткалар
қосылып ұрықтанады.,ұрық анасының организмінде дамиды.
Адамның көбеюі ұрықтанудан басталып, бірнеше даму кезендерінен өтеді,оны
онтогенез(грекше on( ontos)-заты, мәні және genes- шығу тегі ) Онтогенез
деп тірі организмнің жұмыртқа клеткасының ұрықтануынан бастап адамның
өмірінің соңына дейінгі кезендерді айтады. Онтогенез екі үлкен кезеңнен
тұрады:біріншісі-анасының жатырында даму, екіншісі- анасынан туып, бөлек
өмір сүру кезеңі. Екінші кезеңде организмде үлкен сапалы және сандық
өзгерістер өтуінен оның денесінің және мүшелерінің салмағы және көлемі
артады,бала өседі. Сапалы өзгерістерге физиологиялық жүйелер мен
организмнің дамуы жатады. Даму барысында жұмыртқа клеткасының
ұрықтанғанына негізделіп салынған тұқым қуалау ақпараттары біртіндеп
жүзеге асырыла бастайды. Бұл сапалы қасиет адамның балалық шағының және
жасөспірім кезінің қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
Анасының құрсағында ұрықтың алғашқы дами бастаған кезінде оның
клеткаларында клетканың көбеюін реттеуші химиялық зат пайда болады.Бұл зат
клеткалардың тез көбеюіне және клетка аралық ақпараттарды өткізу үшін
қажет.Ол химиялық зат нәресте туған соң да сақталады. Бірақ организмде
мүшелердің қызметінің үйлесімділігін қамтамасыз етеді. Ұрықтың соңғы даму
кезеңінде ішкі секреция бездері пайда болады. Адам организмінің даму
барысында ішкі секреция бездерінің қызметін жүйке жүйесінің қызметіне
бағынышты қалыптасады. Жыныс бездерінде ішкі секрециялық және сыртқы
секрециялық қызмет қатар болады.
Жыныстық дамудың кезеңдері және олардың механизмі. Адамның жыныс жүйесінің
толық дамып жетілу кезеңі ұзаққа созылады. Бұл белгілі заңдылықпен болады-
әуелі физиологиялық жүйелер дамиды және қалыптасады, олар организмнің ішкі
және сыртқы ортаның өзгеруіне бейімделуін қамтамасыз етеді. Функциялық
жүйелердің біртіндеп және жеке дамуы –организмнің дамып қалыптасуы мен
физиологиялық жетілуіне себепші болады. Жыныс жүйесінің дамып жетілуі
нақты генетикалық бағдарлама бойынша өтеді. Дегенмен бұған әлеуметтік ,
климаттық, экологиялық факторлар әсерін тигізеді. Жыныс жүйесінің
жетілуінде оның екі жеке функциясын еске алу қажет: екінші(соңғы )
жыныстық белгілер функциясы мен көбеюдің жыныс мүшелерінің функциясы.
Жыныс бездерінің және бүйрек үсті бездерінің функциясының үдемелі
болуынан соңғы жыныстық белгілер пайда болады. Олардың барлық жыныстық
белгілері ересек адамдардың типіне сәйкестенеді. Бала организмінің дамуы
бір кезеңнен екінші кезеңге өткенде мидың реттеуші рөлінің маңызы арта
түседі. Мысалы,баланың алғашқы 10 жас өмірінде гипоталамустың (аралық ми)
қызметі эпифиз безінің тежелтуші әсерінде болады. Эпифиз семген соң
гипоталамустың қызметіне тежелту әсер болмағандықтан, ол жыныс жүйесі
жетілуінің механизімін іске қосады. Сонымен, балалық шақта жүйке және
эндокриндік жүйелер белгілі мерзімге дейін ішкі фактор (эпифиз) әсерінен
тежелуде болады.
Эпифиз ми аралығында орналасқан. Ол адамның 7-8 жасына дейін
ғана қызмет етеді де, одан соң семіп қалады. Эпифиздің бөлетін гормондары
ерлердің жыныс бездерінің дамуын баяаулатады. Эпифиздің ішкі секреторлық
қызметі нашарлағанда –жыныс бездері мерзімсіз өсіп, жетіледі және мұрт
шығады. Эпифиздің жұмысы жоғарылағанда адам семіздікке душар болады.
Жыныс жүйесіндегі құбылыстардың әсері әр түрлі- эндокрин жүйесіндегі
өзгерістер, зат алмасу,физиологиялық жүйенің қалыптасуы, психиканың қайта
қалыптасуы өтеді. Сондықтан әрбір жасөспірім әр сатыда өтетін ерекше
өзгерістерді біліп, өзінің организмдегі физиологиялық құбылыстарға көңіл
аударып, бақылап, денсаулығын сақтауға үлкен жауапкершілікпен қарауы
қажет.
Тимус немесе кеуде ішкі безі адамның 13-15 жасына дейін яғни
жыныс бездерінің дамып жетілуіне дейін қызмет етеді.Кейде бұл бездің
қызметі бұдан да артық уақыт жұмыс істейді.Бұл жыныс бездерінің жетілмей,
кешігіп дамуына байланысты.Мұндай жағдайда организмнің әр түрлі әсерлерге
қарсы тұра алуының әлсізденуі байқалады. Тимус организмнің өсуіне әсер
етеді. Тимус тимозин деп аталатын гормон бөледі.Тимозиннің әсерінен тимуста
Т-лимфоциттер дамып иммундық реакция жүргізу қабілетін меңгереді. Тимус
безі жетілмей туған баланың қанының құрамында ақ қан түйіршіктері
(лейкоциттер) аз болады.Гамма-глобулиндер және онымен байланысты
антиденелер де болмайды. Сондықтан мұндай балалар жұқпалы ауруларға қарсы
тұра алмайды да,2-5 жасында өледі.
Тимустың дұрыс дамуына қалқанша безі маңындағы бездер әсер
етеді.Бүйрек үсті бездерінің глюкокортикоид деп аталатын гормондары оған
теріс әсерін тигізеді. Адамның стресс реакциясы (күйзелуі, жүйке қажуы, күш
түсу) ұзаққа созылса, жұқпалы аурулардың әсерінен немесе ауру дене
еңбегінен қажығанда организмнің иммундық реакциясы тежеледі.
Жыныс бездерінің гормондары адамның жыныс мүшелерінің өсіп,
дамуына және олардың қызметін реттеуге әсерін тигізеді.Ер және әйел
адамдардың жыныстық белгілерінің пайда болуына әсер етеді. Жыныс белгілері
екі түрлі болады:алғашқы және соңғы белгілер. Алғашқы белгілер XY(ұлда)
немесе XX (қызда) хромосомалар болуына байланысты. Жыныс бездерінің соңғы
белгісі кезінде баланың дауысы өзгеріп, дене бұлшық еттері дамиды,
денесінде түктер пайда болады, мұрт, сақал өседі. Жыныс гормоны-
тестостерон оганизмнің өсуіне және дамуына жауапты, соңғы жыныс
белгілерінің қалыптасуына себепші болады. Жыныс гормоны қыз балаларда
организмнің өсіп дамуына, олардың жыныс белгілерінің пайда болуына-
дауысының жіңішкеруіне, денесінің дөңгеленіп, бөксе бөлігінің иықтан
үлкен болуына және төс бездерінің дамуына жыныс мүшесінің циклдік жұмысын
реттеуге жауапты.Әйел адамның организмінде жыныс гормоны- фолликул
ұрықтанудың , ұрықтың жетілуін және баланың тууын қамтамасыз етеді. Жыныс
бездерінің өсуі адам өмірінің ең бір шешуші кезеңі болып саналады.
Сондықтан бұл кезеңге жеңіл, қалай болса, солай қарап, жетіліп келе жатқан
мүшеге зиянды әсер жасаудан сақтау өте қажет.
Жыныс бездерінің өсіп дамуы бірнеше кезеңнен өтеді.Қыз балаларда -8-
10 жаста, ер балаларда 10-13 жаста жыныс бездерінің алғашқы даму кезеңі
басталады. Екінші кезеңі қыз балаларда -9-12 жаста, ал ер балаларда -12-14
жаста болады. Бұл кезеңде жыныс гормондары бөлінеді де, соңғы жыныс
белгілерінің пайда болуына әсер етеді. Үшінші кезең қыз балаларда -10-13
жаста, ер балаларда 13-16 жаста өтеді. Бұл кезеңде жыныс бездерінің және
бүйрек үсті бездерінің жұмысы күшейеді. Соңғы жыныс белгілері үлкен
жылдамдықпен пайда болады. Жыныс бездерінің толық дамып жетілуі қыз
балаларда 11-14 жастан басталып, 15-17 жаста аяқталады. Біздің халқымыз осы
кезеңнен бастап қызды бойжеткен ал ұлды болзбала деп бекер атамаған .
Сонымен қатар клматтыңда әсері үлкен. Мысалы, жылы климат аймағындағы
жастар суық климат аймағындағы құрбыларына қаоағанда 1-2 жыл бұрын ерте
жетіледі.
Сабақты бекіту:
1.Көбеюдің маңызы неде?
2. Адамның жыныстық дамуы қандай құбылысқа негізделген?
3. Онтогенез дегеніміз не?
4. Жыныстық дамудың қандай кезеңдері бар?
Үйге тапсырма:
§49.оқу (167 бет)
1.1 Адам ұрығы және оның дамуы
Сабақтың тақырыбы : § 50. Адамның ұрығы және оның дамуы
Сабақ мақсаты:
Білімділік - Көбею мүшелеріне аталық және аналық жыныстық мүшелерін
үйрету.
Тәрбиелік-. Ананың сүті өте құнарлы, онда нәруыздар, майлар, көмірсулар
және т.б. болады. Бірақ сүттің құрамында С және Д витаминдері жеткіліксіз.
Дамытушылық - Дамып жетілген жұмыртқа клеткасында ана организмінің
барлық тұқым қуалайтын ақпараттары болады.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Көбею мүшелерінің құрылысы.
Көбею мүшелеріне аталық және аналық жыныстық мүшелер жатады. Аталық жыныс
бездері- жұп мүше, екі қызмет атқарады:
1.клеткаларда спермилер пайда болады
2.клеткаларда гармон пайда болады.
Ер адамда спермий клеткалары үнемі түзіліп отырады. Спермийдің басы,
мойны, жіпше құйрығы болады. Спермийдің басында ядро, тұқым қуалайтын
(аталық ) материал бар. Бас жағының алдыңғы полюсінде гольджии аппараты
орналасқан, онда ферменттер болады. Ферменттердің маңызы ерекше. Жұмыртқа
клеткасы ұрықтанғанда, оның тығыз қабықшасы арқылы спермийдің өтуіне жағдай
жасайды. Құйрық бөліміндегі митохондриялар спермийді жылжуына қажетті
энергиямен қамтамасыз етеді.
Аналық жыныс мүшелері Ішкі және сыртқы мүшелер болып бөлінеді. Ішкі
мүшелерге жұмыртқа клеткасы, жатыр түтігі, жатыр жатады. Аналақ жыныс
бездері – қос мүше, екі қызмет атқарады: а) жұмыртқа клеткасын түзеді (бұл
сыртқы секреция қызметі); ә) аналық жыныс гармонын түзеді (бұл ішкі
секреция қызметі). Жұмыртқа клеткасын түзетін без сопақша пішінді, жатырдың
екі жағына орналасқан. Аналық бездер жатырға бекінген. Жұмыртқа клеткалары
аналақ бездерде түзіліп , сонда жетіледі. Әр жұмыртқа клеткасы эпителиймен
және фолликул клеткаларымен қоршалған. Аналық бездер негізінен жалғыз
жұмыртқа клеткасы дамып жетіледі.
Дамып жетілген жұмыртқа клеткасында ана организмінің барлық тұқым
қуалайтын ақпараттары болады.
Ұрықтану. Ұрықтану – спермий мен жұмыртқа клеткасының қосылып, зиготаның
пайда болуы. Миллиондаған спермийдің біреуі ғана жұмыртқа клеткасының
қабығынан өтіп байланысқа түседі. Плазмолеммалар бірігіп, жұмыртқа клеткасы
ұрықтанады да, жаңа біртұтас клетка – зигота (zygotos –біріккен, қосылған)
пайда болады. Зигота жатырда дами бастайды. Алғашқы кезде ұрық жатыр
безінен бөлетін құраммен, одан кейін қағанақтың тамырлары арқылы келетін
анасының қанының құрамындағы заттармен қоректенеді. Ұрықтанбаған басқа
клеткалардан қоректенуге және қорғанышқа қажетті ұрық қабығы құрылады.
Эмбрионының жатырда дамуы
деп аталатын түтік пайда болады. Кіндікбауда ірі қан тамырлары болады,
олар арқылы жатырдың қабырғасынан қоректік заттар сіңіріледі. .
Кіндікбаудың сыртында қылтамырлармен көп шырмалған өсінділер жатырдың
ұлпасында өседі. Бұл өсінділер жатыр ұлпасымен бірге ұрпақжолдас(плацента
) түзеді. Ұрпақжолдас арқылы эмбрион қоректенеді, оттектті алады және
көмірқышқыл газы мен зат алмасудан пайда болған керексіз заттарды шығарып
отырады. Зат алмасуда анасының қаны мен ұрықтың қаны араласпайды. Ұрықтың 4-
5 айында ғана ұрпақжолдас ішкі секреция бездерінің қызметін атқарып, ұрыққа
керекті гормондар бөледі. Осының нәтижесінде іште ұрық өседі. Жатырдың
ішіндегі нәресте аяқтарымен қолдарын айқастырып, шынтақ, жамбас және тізе
буындарын бүгіп отырады, омыртқа жотасы доғаланып келеді. Туылар кезде
нәрестенің басы төмен қарап оналасады. Жатырдың мойны арқылы сәби дүниеге
келеді. Кіндікбауды кескенге дейін жатырдың жиырылуы ұрпақжолдастағы қанды
ұрықтың денесіне қайта ығыстырады. Бірнеше минут өткеннен кейін
кіндікбаудың лүпілі тоқтайды. Одан соң кіндікбауды кесіп, байлайды. Сөйтіп,
бала анасынан ажыратылады. Кіндікбаудың қалғаны жиырлып, кіндік болып
қалады. Сәби туған соң жатырдың жаңадан жиырлуынан ұрпақжолдас пен ұрықтың
қабығы жатырдың шырышты қабатынан бөлінеді және сырқа шығарылады. Мұнымен
бірге анасының қанының біраз мөлшері кетеді. Жаңа туған нәрестені
қабылдайтын дәрігерді акушер дейді. Босанған ана дәрігердің күнделікті
кеңесін тыңдап, дұрыс тамақтанып, дем алып, бөбегімен серуенге шығып отыруы
қажет. Ұйқысы қанық, көңілі сергек болуы керек, жеңіл дене еңбегімен
шұғылданғаны жөн. Анасының сүтімен сәби 10-12 ай бойы қоректенеді. Ананың
сүті өте құнарлы, онда нәруыздар, майлар, көмірсулар және т.б. болады.
Бірақ сүттің құрамында С және Д витаминдері жеткіліксіз. Сондықтан 6 айдан
бастап балаға қосымша тамақ бере бастауға болады.
Сабақты бекіту:
1.Аталық және аналық жыныс бездерінің ерекшеліктері мен гормондары қандай?
2.Ұрықтану қалай өтеді?
3.Эмбрион мен зигота аралығындағы айырмашылық неге байланысты?
4.Жаңа босанған ана гигиенасы қандай болуы керек?
Үйге тапсырма:§50 оқу 106, 107, 108-суреттерді салу.
2.2 Онтогенездің негізгі кезеңдері
Сабақтың тақырыбы : § 51 Онтогенездің негізгі кезеңдері.
Сабақ мақсаты:
Білімділік - Онтогенездің негізгі кезеңдерін түсіндіру
Тәрбиелік- жүйке жүйесі дамиды,аяқ-қол қимылдарыүйлесімді болады,сәби
отырады,еңбектейді,тұрады,жүреді және сөйлей бастайды
Дамытушылық - физиологиялық жүйелер мен мүшелер дамуының жетілмеуі,әсіресе
ми және оның қыртысы, сәбидің организміне қажетті бейімделу деңгейін
қамтамасыз ете алмауын дамыту
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Бала организмінің өсуі және дамуы.Алғашқы 3-4 апта сәбидің жаңа туған
кезеңі болып саналады.Бұл кезеңде сәби туған соң сыртқы орта жағдайларына
бейімделеді.Бірақ физиологиялық жүйелер мен мүшелер дамуының
жетілмеуі,әсіресе ми және оның қыртысы, сәбидің организміне қажетті
бейімделу деңгейін қамтамасыз ете алмайды.Сондықтан сыртқы ортаның
жағдайлары (температура,таза ауа және т.б )жаңа туған сәбидің
организміне сай болуы қажет.Бұл кезеңде баланың тууына байланысты мидің
қанайналымының бұзылуы және т.б. жүйелер мен мүшелердің зақымданғаны
байқалуы мүмкін.
Баланың 1және 1,5 жасқа дейін дене салмағы жылдам жоғарылайды,бойы
өседі.Орталық жүйке жүйесі дамиды,аяқ-қол қимылдарыүйлесімді болады,сәби
отырады,еңбектейді,тұрады,жүреді және сөйлей бастайды.Бұл жастағы бөбек
тамақты көп қажет етеді.Бірақ оның ас қорыту жүйесі әлі жақсы
жетілмегендіктен,анасының сүтімен қоректене беруі қажет.
1 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралық баланың сәби кезеңі болып саналады.
Ол екіге бөлінеді: 1 жастан 3 жасқа дейін –балабақша кезеңі;4 жастан 7
жасқа дейін – мектепке дайындық кезеңі. Мектепке дайындық кезеңі ас қорыту
жүйесінің, қимыл жасау дағдылары үйлесімділігінің, сөйлеу және жан
сезімінің дамуымен сипатталады. Баланың 1 және 7 жас аралығы – оның рухани
дамуындағы өте маңызды кезеңдер. Рухани даму ойындарға негізделеді. Бұл
кезеңдерде бала әлеуметтік жағдайларға сай қалыптасады,басқа балалармен
,ересек адамдармен қарым-қатынас жасайды,мінез-құлқы, сезімталдығы, ой
өрісі, жігері, еркі, қайраттылық қасиеттері қалыптасады. Үлкен ми
сыңарларының қыртысы әлі толық дамып бітпегендіктен, сәбидің (әсіресе 1-2
жаста) көңілі көтеріңкі болуы керек. Бала эмоциялық әсерлерді мейлінше көп
алуы қажет. Егер бұл әсерлерді ала алмаса, онда мидың басқа бөлімдерінің
дамуына байланысты баланың жетілуінде көп қиын жағдайлар туады. Кішкентай
бала жылы сезімді, мейірімділікті,назар аударуды қажет етеді. Мұндай
жағымды эмоция баланың бойына сіңсе, ер жеткенде өзін жақсы адам қалпында
көрсете алады. Баланың рухани баяу және кеш дамуы оның анатомиялық-
физиологиялық құбылыстарына ғана байланысты болып қоймайды. Ол отбасы
мүшелері арасында жағымды эмоциялық қарым-қатынастың болмауына, үйде
жайлы жағдай жасалмауына,ересек адамдардың айналамен қарым-қатынасының
бұзылуына тығыз байланысты. Мұндай жағдайда өскен көпшілігінде ер жеткен
кезінде мейірімсіздік қасиеті басым болады, маңайындағы адамдармен қалыпты
қарым-қатынас жасай алмайды.
Баланың 4-7 жас аралығында организмі, бұлшық еттері дамып, денесі
шынығады,әр нәрсені білуге ынтасы артады. Бала ересек адамның тұрмыс
жағдайларымен танысып, онымен араласа бастайды және осы фактордың ықпалында
болады. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың организмінде құрылымдық және
функциялық, жүйкелік даму жалғаса береді. Тірек-қимыл жүйесінің дамып,
нығаюы нәтежесінде оның еңбекке икемделуі жылдамдай түседі. Сүт тістері
тұрақты тістермен алмасады. Физиологиялық жүйелерінің толық жетілуі
оқушылардың таным қабілетін және белсенділігін жоғарылатады. Рухани
қажеттіліктің өрісі кеңейіп, организмнің сыртқы ортамен қарым-қатынасы
күрделенеді.
Жоғары сынып оқушыларының ішкі секреция бездері қалыптасып, дамиды және
олардың қызметі организмге әсерін тигізеді.Баланың бойының өсуі жылдамдайды
және оның ақыл-ойының өрісі айқындала бастайды.
Баланың әрбір жастық кезеңі оның алға қарай дамуы үшін негіз
болатын жаңа сапаны қалыптастырады. Бала организмнің өсуі мен дамуына
байланысты оны кезеңдерге жіктеу ғылыми негізде жасалған.
Оқушылардың күн тәртібін, тамақтануын, тәлім-тәрбиесі мен денсаулығын
жақсарту шараларын ұйымдастыруды ғылыми негізге сүйене отырып жүргізу өте
маңызды.
Адамның ұзақ өмірі.Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жіктемесі
бойынша:адам44 жасына дейін жастық,45-59- орта жас, 60-74- мосқал
тартқан,75-89- қарттық кезең, ал 90-100 және одан жоғары -ұзақ өмір
сүретін адамдар.
Адамның ұзақ өмір сүруінің механизмін зерттейтін ғылымды - геронтология
деп атайды. Бұл ғылым қартаюдың биологиялық механизмінің маңызды
заңдылығын зерттейді және қартаю құбылысына әсер ететін жағдайларды
қарастырады. Геронтология гериатрия ғылымымен тығыз байланысты. Гериатрия
мосқал және қарт адамдардың ауруын зерттейтін және емдеумен айналысатын
ғылым саласы.
Адамның жасы ұлғайған кезінде биологиялық оңтайлы режимде белсенділік
танытуы- оның өмірінің ұзақтығының себебі болып табылады.
Танзанияның Аруша қаласының маңында тұратын Самсон Шакорагаро 1809
жылы туған,158 жыл жасаған,осы жасына дейін еңбекпен шұғылданған – ол
мектепте ұстаз болып, сабақ берген. Оның әкесі Самсон тайпаның басшысы
болған,оның 39 әйелінен 203 бала туған. Әкесі 123 жасында қайтыс болған. Ол
әкесі өлген соң, көп әйел алудан бас тартып, үш әйелінің біреуімен ғана
отбасын құрып, өмір сүрген. Бұл әйелі қайтыс болған соң, ол 125 жасында
қайта үйленген,бұл жұбайынан 3 бала туған.
Әзербайжан Мислимов Ширали Фиолиоғлы 1805 жылы туып, 167 жыл өмір
сүріп,1973 жылы дүние салған.
Джонде Жан Терель 1684 жылы туған. Ол 16 жасында ,әскер қатарына
шақырылып 1777 жылы XVI Людвиг 93 жастағы әскери қызметкерге капитан
атағын берді.Ал 1802 жылы (XIX ғасырда) Наполеон 118 жастағы капитанды
әскер қатарынан шығарған. Терель 1827 жылы 143 жасында дүние салған.
Иранның тұрғыны Махмуд Аюбу 1790 жылы туған, 1970 жылы ол 180 жасқа толған.
Ол 160 жасында соңғы рет үйленген . Оның 170 немере болған.
Организмнің жасын дәл анықтау оңай емес. Ағаштардың жылын оны жылдық
сақинасы арқылы анықтайды. Адамның жасын анықтағанда құжаттарды
пайдаланады,ұрпақтарының жасымен салыстырады. Тарихи уақиғалардың
кезеңдерімен қатарлас болуына қарап та анықтайды.
Ұзақ өмір сүрушілердің ұқсастығының бірдей болмауы.Ұзақ өмір сүрушілер әр
түрлі адамдар, олардың тағдыры , мінез-құлқы, қабілеті әр түрлі. Олар жер
шарының әр жерінде өмір сүреді. Тұрмыс қалпы да әр түрлі болады. Олар әр
түрлі әлеуметтік топтарға жатады. Мысалы, Пулков обсерваториясының
директоры, академик А.А. Михайлов (92 жыл өмір сүрген ) – 88 жасында (1983
жылы) өзіне қойылған: Сіз денсаулығыныздың, сергектігіңіздің және еңбек
қабілетіңіздің жоғары болуын қалай сақтайсыз, ол үшін не істейсіз? -
деген сұраққа былай жауап берген : Мен ол үшін ештене істегенім жоқ,
темекі тартпадым, арақ- шарап ішпедім, тәулігіне 8 сағат ұйықтадым. Соңғы
26 жылда қаланың сыртында жиі боламын.
Ұзақ өмір сүрген ата-ананың балаларының да ұзақ өмір сүруі жиі
кездеседі. Вилькабамба аңғарының тұрғыны Мигель Картшо 123 жасқа келгенде ,
оның қызы 98 жасқа толған. Михаэле Кесадо жүзден асып өлгенде, оның өзінен
үлкен апасы 107 жасқа толған.
Сабақты бекіту:
1. Адам қандай жастық кезендерден өтеді?
2. Баланың өсуінің және дамуының ерекшеліктері неде ?
3. Сәбилерге бөбектерге қамқорлық жолдары?
4. Ұзақ өмір сүру неге байланысты?
5. Геронтология және гериатрия ғылымдары.
Үйге тапсырма:§51 оқу және 109-суретті салу.
2.3 Адам организмінің бейімделуінің ерекшеліктері
Сабақтың тақырыбы : § 52 Адам организмінің бейімделуінің ерекшеліктері.
Сабақ мақсаты:
Білімділік - адам организмінің бейімделуінің ерекшеліктерін оқып үйрету.
Тәрбиелік- организмнің негізгі генотиптік қасиеттеріне сай және адам
организмінің барлық физиологиялық қызметтерінің оңтайлы орындалуына себеп
болуна тәрбиелеу
Дамытушылық - Физиологиялық белгілері бойынша бейімделу деп сәйкес емес
сыртқы орта жағдайларында сақталуын, дамуын, өмірінің ұзақтығын қамтамасыз
ететін жүйелер мен біртұтас организм қызметінің түрлерін дамыту
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Адамның өмір сүруіне, белсенді іс-әрекетіне қолайлы және қолайсыз
жағдайлар әртүрлі әсерін тигізеді. Қолайлы жағдайларды сәйкестік деп
атайды. Бұл- организмнен тыс ортаның факторы. Ол организмнің негізгі
генотиптік қасиеттеріне сай және адам организмінің барлық физиологиялық
қызметтерінің оңтайлы орындалуына себеп болады. Ал қолайсыз жағдайларды
сәйкес емес деп атайды. Бұлар организмнің негізгі фенотиптік-генотиптік
қасиеттеріне сай емес және оның физиологиялық қызметтерінің оңтайлы
орындалуын қамтамасыз етпейді. Сәйкестік және сәйкестік емес жағдайларда
организмнің реакциясы әртүрлі болады. Соған қарай бейімделу деңгейіде
ерекшеленеді.Бейімделу құбылысы үш құрам бөліктен тұрады:
субъект(биологиялық жүйе), объект(сыртқы орта жағдайлары), бұл екі құрам
бөліктің қарым-қатынас механизмдері-үшінші құрам бөлік.Физиологиялық
белгілері бойынша бейімделу деп сәйкес емес сыртқы орта жағдайларында
сақталуын, дамуын, өмірінің ұзақтығын қамтамасыз ететін жүйелер мен
біртұтас организм қызметінің түрін айтады.
Организмнің тіршілігін сыртқы орта жағдайларына сай бағаланады, оның
бейімделу құбылыстарының үш дәрежеге сәйкес өтетін көруге болады:
1)Физиологиялық құбылыстар;2) Организмнің қызметінің зорлану қалпы.3)
Физиологиялық қалыптан тыс аутқу . Бұл үш дәреженің алғашқы екеуі
организмнің бейімделу құбылыстарын сипаттайды. Қалыпты физиологиялық
жағдайдан тыс ауытқу адам организмнің қуатының төмендеуінен болады.
Адамдар сыртқы ортаның белгілі бір біркелкі жылдам және толық бейімделе
алмайды. Снбебі адамның жынысы, жасы, жүйке жүйесінің қызметі, денсаулығы,
генетикалық қасиеттері, денесінің шынығуы, сезімге берілуі, айналысатын
еңбек түрі т.б. организмнің бейімделу құбылысына әсерін тигізеді.
Оқушылардың білім алуы, тәрбиеленуі, олардың келешекте еңбек етіп,
өмір сүруі – қоғамның алдына қойған негізгі міндеті болып саналады. Осыған
байланысты білім алу мен тәрбиеленуді біртұтас мәселе деп санап, оларды
мақсатты түрде жүзеге асыру қажет. Қоғамның өзекті мәселелеріне – білім
сапасын арттыру, өнегелі тәлім- тәрбие жақсарту, жасөспірімдердің денесін
шынықтыру мәселелерін ұйымдастырып, жүзеге асыру жатады.
Организмнің дамуы, өмір сүруі оның тіршілік етуіне қажет жағдайлар
болғанда ғана мүмкін. Организмнің клеткалары мен ұлпаларының түзілуіне
қажет материалдардың, физиологиялық құбылыстардың өтуіне қажет энергия мен
сезім жүйелері арқылы хабарлардың үздіксіз түсіп отыруы – адамның өмір
сүруінің негізі болып саналады. Жасөспірімдердің физиологиялық функциялық
жағдайын физиологиялық, гигиеналық , психологиялық көрсеткіштер
сипаттайды. Адамның ерекшеліктеріне оның белсенділігі жатады. Адамның
белсенділігін анықтау үшін, оның қайсарлық, өжеттілік, өмірлік мақсаты,
жігерлілік, қайраттылық, сияқты басқа да сипаттарын ескеру қажет.
Белсенділік физиологиялық тұрғыдан адамның сыртқы орта жағдайларына
бейімделу құндылығының сапалық деңгейімен сипатталады. Сонымен қатар адам
организмінің бейімделу қоршаған орта жағдайларынан оның сезім мүшелеріне
түсетін хабарлардың сапасына, күшіне, тигізетін әсерінің ұзақтылығына
тікелей байланысты. Сыртқы ортадан түскен хабарларға организмнің
қайтаратын психологиялық – физиологиялық жауаптары адамның белсенділігін
бейнелейтін деңгейді көрсетеді.
Адам организмі өмірінің әр кезеңдерінде сыртқы орта жағдайларына
бейімделуімен - психологиялық – физиологиялық жауаптарының жетіліп,
күрделене түсуімен сипатталады. Оның себебі, адамның әр жастық кезеңінде
байланысты мүшелері мен жүйелері өседі, дамиды және адамның іс- әрекеті
күрделенеді. Сыртқы орта жағдайларының тигізетін әсерлеріне қарай
организмнің оларға қайтаратын жауабы ерекшелене береді. Мысалы, жаңа туған
нәресте сыртқы ортаның ауасымен тыныс алуға бейімделеді. Кейінірек тыныс
алу, қанайналым, т.б. мүшелерінің қызметі күрделене түсуі нәтежесінде,
оның жүйке жүйесі, бұлшық еттері жетіліп, әр түрлі қимылдар жасай алады.
Қимылдық іс-әрекеттің түрлері жүйке жүйесінің қызметін белсендіреді.
Осыдан мінез қалыптасып, бала отбасы мүшелерімен қарым-қатынасқа түседі.
Отбасының тұрмыстық жағдайын бейімделуіне ересек балалар және гигиеналық
жағдайлары көмекші болады. Бала мектеп жасына жетіп, дүниені ғылыми
тұрғыдан тануға кіріскенде, оның белсенділігі артып, әр түрлі бағытта
бейімделу қабілеттері жоғарылай бастайды. Бұл өте жауапты кезең болып
саналады.Бала мектеп жасында оқушылар ұжымының мүшесі болуға, оқу кестесін
меңгеруге, жүйелі түрде ойлау қабілетін дамытуға, тәлім- тәрбиелік
жағдайлардың талабына өзінің іс- әрекетін үйлестіріп, өнегелі оқушылар
қатарына қосылу үшін, анатомиялық, физиологиялық, психологиялық, гигиеналық
деңгейлер тұрғысынан бейімделеді.Бұлардың бәрі адамның әлеуметтік
бейімделуін сипаттайды.Жақсыны жаманнан айыра білуге үйрену, жақсы
үміттермен өмір жолына түсу әр адамның алдына қойған мақсаты болуы қажет.
Жасөспірімдер организмнің өсу, даму құбылыстарының кезектесе өтіп
отыруы, олардың екі бағытта бейімделуін сипаттайды:жастық кезеңде
организмнің көлемінің және салмағының үнемі өзгеріп, ішкі мүшелер
қызметінің күрделеніп, жоғарылауына сай бейімделуі; жастық кезеңдегі
организмнің сыртқы орта жағдайларының әсеріне үйлесімді жауап қайтарып,
бейімделуі.Бұлар- организмнің биологиялық бейімделу түрлері.Биологиялық
бейімделу- адамның физикалық және физиологиялық дамып жетілуіне, оның
денсаулығына, сондай- ақ әлеуметтік бейімделуіне де әсерін тигізеді.
Жер бетіндегі әр түрлі климаттық аймақтар- ауа температурасы,
ылғалдылығы, оттектің және көмірқышқыл газдарының үлестік қысым
деңгейлерінің өзгеруі, күннің радиациясының жерге тигізетін әсері, т.б.
факторлардың үйлесімділігімен ерекшеленеді.Сондықтан ыстық немесе суық,
таулы аймақта өмір сүретін адамдар осындай факторларға бейімделіп, іс-
әрекет жасайды.Мысалы, ыстық климат жағдайында тұратын адамдардың жоғары
температура әсеріне бейімделуі, терінің астындағы тер бөлетін бездер арқылы
жүзеге асады.Ал таулы климат жағдайында тұратындардың оттектің үлестік
қысымының төмендеуіне бейімделуі ұлпалардағы зат алмасуға оттекті ықшамды
түрде пайдалану нәтижесінде мүмкін болады.Климат жағдайларына бейімделу
дене және ой еңбегіне бейімделумен қатар қалыптасады.Ада еңбексіз өмір сүре
алмайды.Сондықтан ол қандай климат жағдайында өмір сүрсе, сол жерге
бейімделе отырып, еңбек ету қабілетін жоғарылата береді.Егер адаманың
биологиялық- физиологиялық бейімделу қабілеті төмендесе, онда физиологиялық-
биохимиялық құбылыстардың өтуі өзгеріске түседі, денсаулыққа әсерін
тигізеді, ауру пайда болады.Аурудың пайда болуын анықтап, зерттеп, адамның
табиғи жағдайын қалпына келтіру үшін емдеу шараларын қолданады.
Сабақты бекіту: 1.Сәйкестік және сәйкес емес жағдайлар дегеніміз не?
2.Бейімделу қандай құбылыс, қандай құрам
бөліктерден тұрады?
3.Қалыпты жағдай, бейімделу дәрежелерінің
сипаттары қандай?
4.Не себепті барлық адамдар сыртқы орта
жағдайына біркелкі бейімделе алмайды?
5.Мектеп оқушылары бейімделуінің қандай
түрлері
бар?
Үйге тапсырма: §52 оқу және төмендегі кестені толтыру
(179 бет)
Бейімделу түрлеріОрганизм не үшін Физиологиялық Организмнің өтем
күреседі. реакциялардың (компенсациялық)
белгілері реакциясы
Таулы климат Оттек үшін Ентігу Гемоглобиннің
жағдайында оттекті қажетсінуі
артады қор жинайтын
мүшелерінен қан
кетеді
Экстремальды Қызып кетумен Қанның артериялық Реасорбция және
ыстық климат және суды диастолалық қысымыклеткаларда,
жағдайында жоғалтумен артады ұлпаларда судың
жиналуы күшейеді
Экстремальды Қызып кетумен Қанның артериялық Тер бөлу арқылы
ыстық емес климатжәне суды диастолалық қысымыорганизмнің
жағдайында жоғалтумен төмендейді температураны
сақтауы
Суық климат Тоңып қалумен Жүрек қағысы Қан айналым
жағдайында жиілейді күшейеді, зат
алмасу артады
Дене еңбегін ? ? ?
атқару кезінде
Гиподинамия ? ? ?
кезінде
Ақыл- ой ? ? ?
еңбегімен
белсенді
айналысқанда
2.4 Адамның тұқым қуалайтын белгілерінің ұрпаққа берілуі
Сабақтың тақырыбы : § 53 Адамның тұқым қуалайтын белгілерінің
ұрпаққа берілуі
Сабақ мақсаты:
Білімділік - Тұқым қуалайтын белгілерді таратудағы ДНҚ молекуласының
маңызын оқыту
Тәрбиелік- зат алмасу типі организмнің биологиялық түр ретінде жеке
ерекшеліктерін қалыптастырады.
Дамытушылық - бір ата- анадан туған организмдердің қайталанбауын
қамтамасыз етеді.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа тақырып
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Сәлеметсіздерме оқушылар! Бүгін сыныпта кім жоқ ?
Тұқым қуалайтын белгілерді таратудағы ДНҚ молекуласының маңызы.
ДНҚ әлсіз сутектік байланыспен байланысқан екі қатар спиральдан
тұрады.Ыдыраудың әсерінен үзілген бір қатар спираль- ДНҚ молекулалары
үлгі, ұя рөлін атқарады, оның үстіндеДНҚ- ның жаңа молекуласы
құрылады.Жаңадан құрылған молекула өзінің ұясының, яғни үзілген спираль
қатарының құрылымын айнытпай қайталайды.Осының нәтижесінде нуклейн қышқылы
өзіне ұқсас құрылымды өздігінен құрушы болады.Дегенмен нуклейн қышқылдары
өзін өзі өмірге келтірумен қатар, организм оны нәруызды түзу үшін маңызды
құрал ретінде пайдаланады.
Нәруыздар бір- бірінен өздерінің молекуласының құрамына кіретін
амин қышқылдарының табиғи және кезектесе тізбектелуімен ерекшеленеді.Бұл
туралы мәлімет ДНҚ молекуласында жазылған.Сондықтан бұл мәліметті өткізу
(тарату) деген түсінік- тұқым қуалаушылық қасиетті беру деген
жағдай.Құбылыстардың өтуін басқарудағы хабарлардың жиынтығын және оның
таралуын ақпарат деп атайды.Ақпаратты тарату үшін арнайы өткізгіштік сигнал
болуы қажет.Бұл ақпарат туралы арнайы сигнал арқылы тұқым қуалау қасиеті
таралады.Жаңа нуклейн қышқылының молекуласының түзілуін ДНҚ қалай кодқа
айналдырса, дәл сондай етіп жаңа нуклейн қышқылы да белгілі бір нәруыздың
түзілуі туралы (код) – нәруыз молекуласының құрылымы туралы ақпаратты
өткізеді, таратады.Сөйтіп, нуклейн қышқылының құрылысын түзілуші нәруыздың
құрылымын анықтайды.Бұл организмде тұқым қуалау қасиеттерінің ұрпақтан
ұрпаққа, ата- анадан балаға ақпараттың таралуының механизмі болып саналады.
Адамның хромасомалары.Клетка организмінің тіршілігінде, оның көбеюінде
маңызды рөл атқаратыны белгілі.Сондықтан онда өтетін құбылыстарды оның
құрылымымен байланыстыра отырып анықтау қажет.Клетканың рибосомасында
нәруыздың негізгі мөлшері түзіледі.Цитоплазмада РНҚ бар.Ядродағы ДНҚ-
нәруыздардың түзілуін басқаратын молекула.ДНҚ молекуласындағы генетикалық
ақпараттың жаңа нәруыздың түзілетін жеріне жеткізілуі РНҚ- ның ерекше
молекуласы арқылы жүзеге асырылады.Оны аралықРНҚ деп атайды.Нәруыздың
биологиялық қасиетінің ерекшелігі оның аминқышқылдарымен белгілі түрде
тізбектеліп орналасуымен сипатталады.Аминқышқылдарының сәйкестік коды ДНҚ-
дан
РНҚ- ға беріледі.Дәл осылай ерекшеленген нәруыздар клеткадағы зат алмасу
типін сипаттайды.Сөйтіп, зат алмасу типі организмнің биологиялық түр
ретінде жеке ерекшеліктерін қалыптастырады.
Клеткада оның ядросындағы хромасомалар (грекше chroma- түсті, бояу
және soma – дене) тұқым қуалау факторлары болып саналады.Хромасомалар
клетка ядросының негізгі бояуымен боялады және клетканың бөліну құбылысында
түзіледі.Әр клеткада хромасомалар әртүрлі таяқша пішінді болады.Олар нүкте,
т.б. түрде де кездеседі.Хромасоманың құрамында ДНҚ тұрақты мөлшерде болады.
Бұдан басқа РНҚ, нәруыздар, майлар және минералды заттар, сондай- ақ ДНҚ
полимерлер қайтадан түзілуіне қажетті ферменттер бар.Хромасома генді өзіне
ұстап, ұсақтайды.Ал ген организмнің белгілі қасиеттерін ұрпақтар
сабақтастығымен қамтамасыз етеді.Хромасомалардың саны, көлемі мен пішіні әр
түрде қатаң анықталған және ол ерекше болады.Жыныс клеткаларында
хромасомалар дара (гаплойдты) жиынтықты, ал дене (сома) клеткаларында қос
(диплойдты) жиынтықты болып келеді. Код құрылымы барлық тірі организмде
бірдей.Код дегеніміз- жаңадан түзілетін нәруыздың амин қышқылдарын үш-
үштен алынған төрт нуклеотидтің анықтауы.Нуклеотид –азотты негізден, рибоза
көмірсуынан және фосфор қышқылының қалдығынан тұрады. Ол нуклейн қышқылының
құрамына кіреді.Сонымен хромасомадағы ДНҚ- тұқым қуалайтын ақпаратты беруші
негізгі генетикалық зат.Ал РНҚ ядрода түзіліп, одан соң рибосомаға
өтеді.РНҚ хромасоманың ДНҚ сында тұқым қуалаудың ақпараты жазылған кодты
көшіріп алады.Оның төсеніші рибосоманың РНҚ сы болып саналады.Тасымалдаушы
РНҚ активтендірілген аминқышқылдарына қосылады да, ұяда (матрица- қалып)
оны жинап құруды нәруыздың түзілуін іске асырады.РНҚ- ның бірнеше түрі
бар:аралық (посредник), ақпараттық, тасымалдаушы.Олардың әрқайсысының
нәруыз синтездеудегі өзіндік атқаратын қызметтері бар.РНҚ тұқым қуалау
қасиеттерінің ата- анасынан баласына берілуіне жағдай туғызады.
Жынысты анықтаудың хромасомалық әдістері. Ұрпақтан- ұрпаққа тұқым
қуалайтын ақпаратты сақтайтын клетканың ядросында хромасомалар болады.Әр
биологиялық түр хромасоманың белгілі санымен және құрылымымен
сипатталады.Бұлар хромасоманың жиынтығы, оны кариотип деп атайды.
Кариотип- организмнің дене клеткаларында хромасомалардың диплойдты
жиынтығы.Ол түрдің белгілерін:санын, аумағын, пішіні мен құрылымын
сипаттайды. Адамның дене клеткаларының кариотипінде 23 жұптан тұратын 46
хромасома болады.Спермий мен жұмыртқасы қосылысымен ақ болашақ организмнің
кариотипі анықтала бастайды.Жұмыртқа клеткаларымен спермидің хромасома
жиынтығының тұқым қуалайтын белгілер мен қасиеттерді ұрпаққа берудегі
теңдігі бірдей.Бұл ереже қалыпты жағдайдағы клеткасындағы және спермийдегі
23 хромасомаға бірдей таралады.23 хромасома барлық жұмыртқа клеткаларына
бірдей.Бұлар Х- хромасомалар.Спермийлер 23 хромасомасы бойынша ажыратылады,
бұлардың бір жартысында жұмыртқа клеткаларындағыдай Х хромасомалар болады;
ал екінші жартысы- У хромасомалардан тұрады.Жұмыртқа клеткалары Х спермийде
ұрықтанғанда, диплойдты жыныстық екі Х хромасомада 46 хромасома жиынтығы
қалыптасады, бұны 46 ХХ деп белгілейді.Мұндай ұрықтанудан пайда болатын
әйел жынысты организмнің дамуын бастайды.Ал жұмыртқа клеткасы У- спермийден
ұрықтанғанда ХУ кариотип қалыптасады.Мұндай зигота ер жынысты организмнің
дамуын бастайды. (110- сурет).Эмбрионның, одан соң ұрықтың және баланың
дамуы оның жынысына байланысты болмайды; ол биологиялық, физиологиялық
заңдылықтармен өтеді.Адамның организміндегі клеткалардың ішінде ересек
эритроциттер өздерінің даму кезеңдерінде хормасомаларынан айрылады.Сол
сияқты кейбір бездердің клеткаларында да хромасомалар болмайды.
Егер дамып жетілмеген жыныс клеткалары ұрықтанса, онда олардың
бөліну кезеңдері қалыпты болады, бірақ аталық және аналық хромасомалар
әртүрлі болып үйлеседі.Әр хромасома бұрынғы хромасомадан өзгеше болатынына
байланысты, аталық және аналық генетикалық материалдардың қайталап
қисындастырылуы тұқым қуалау өзгерістерін және генетикалық қасиеттерін, бір
ата- анадан туған организмдердің қайталанбауын қамтамасыз етеді.
Адамның доминантты және рецессивті белгілері. Гендердің ішінде
біреулерінің әсері екіншілерінің әсерімен салыстырғанда жоғары болуға
мүмкін.Мұндай жағдайда доминантты (латынша dominans- үстемдік) белгі талық
немесе аналық геннің рецессивті (латынша recessus- шегіну) белгіден жоғары
болып дамуы байқалады.Ал рецессивті жағдайда аталық немесе аналық белгінің
біреуі дамымайды, өзінің әрекетін көрсете алмайды.Мысалы, шаштың
пигментінің түсінің гені (А) тұқым қуалаудың бояуы жоқ ақ түсті шаштан (а)
үстем болады.Генотипі аа организмнің шашының түсі АА генінің әсерінен
агеннің әсеріне қарағанда үстем болуынан ол қоңыр болуы мүмкін (111-
сурет).
Генотип дегеніміз организмдегі тұқым қуалау қасиеттерін қамтамасыз
ететін барлық гендердің жиынтығы сыртқы орта жағдайларының және генотип
әсерінен фенотип қалыптасады.
Ген аппараты екі жағдаймен сипатталады: бірі- оның тұқым қуалау
белгілерін таратудағы тұрақтылық қасиеті, екіншісі тұқым қуалаушылық
өзгергіштігі. Екінші сипаты нәтижесінде жер бетінде тіршілік пайда болып
биологиялық эволюция өтті.Тұқым қуалаудағы өзгерістер организмнің тіршілік
ететін сыртқы орта жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етуін
туғызады.Белгілердің тұқым қуалаудағы өзгерістерін екі топқа бөлуге
болады.Олар- эпигеномдықөзгергіштік,гендердің жұмысын жүргізу және тоқтату
нәтижесінде организмнің онтогенездегі құбылыстары- жастық кезеңдердегі
белгілер іске асады.
Тұқым қуалаудағы белгілердің көптүрлілігі- мутациялық өзгергіштік
(организмде жаңа белгінің жаңа қасиеттің пайда болуы).Оған адамның әр түрлі
қасиеттерін жатқызуға болады.Бұл тұқым қуалайтын құрылымдардан тұрады.Тұқым
қуалау мутациялық өзгергіштік- организмнің нақты қасиетінің нәтижесі.Ол
организмді дамуына қажетті материалдармен қамтамасыз етеді.
Мутация- тұқым қуалау құрылымының өзгеру құбылысы , әрекеті.Адам
туралы бұл сөзді пайдаланғанда мутант деген сөз орынды сияқты.Мутациялық
өзгергіштікте организмнің генотипінде сандық және сапалық өзгерістер
болады.Бұл өзгерістер бір клеткадан екінші клеткаға және бір ұрпақтан
екінші ұрпаққа таралады.Егер мутация генде өтетін болса, онда оның ішкі
құрылымы өзгереді.ДНҚ тізбегінде кейбір нуклеотидтер басқалармен
алмастырылуы мүмкін.Өзгергіштік- барлық организмге тән әмбебап
қасиет.Осыған байланысты бір адам екінші адамға ұқсамайды.Мутацияны төрт
жағдайға жіктеуге болады, фенотиптік өзгеру, генотиптік өзгеру, мутация
пайда болған клеткалар түрі, мутацияның пайда болу себептері (өздігінен,
бір әсерлерден).Фенотипі бойынша морфологиялық, физиологиялық,
иммунологиялық, биохимиялық мутациялар болады.Бұлар мүшелердің құрылымын
өзгертеді, жаңа антигендердің пайда болуына, физиологиялық белгілердің
немесе зат аламасудың өзгеруіне әсер етеді.Мысалы, қаңқаның мутациясы,
пигменттік мутация т.б.Генотиптік мутация адамның генетикалық
популясиясында өте маңызды.Популяция адамның дамуына қажетті болып
саналады.Генотиптік мутация бойынша гендік, хромасомалық (клетканың
гаплойдты хромасомалар тобындағы гендер жиынтығы) деңгейлер болады.
Өзгергіштіктің тұқым қуалайтын және тұқым қауламайтын түрлері
болады.Тұқым қуаламайтын өзгергіштікке сыртқы орта жағдайлары, тамақтану,
тұрмыс қалпы, тағы басқалар әсер етеді.
Тұқым қуалайтын өзгергіштікке комбинация(қисындасу) рекомбинация
(қайта қисындасу) және мутациялық түрлер жатады. Комбинациялық өзгергіштік
нәтижесінде өзгермеген гендердің жаңа үйлестірушілері (байланыстары) пайда
болады.Бұл жалпы тұқым қуалайтын өзгергіштікте өте маңызды рөл атқарады.Ал
генетикалық рекомбинацияда (рецессивтікте) көбінесе тұқым қуалайтын аурулар
дамиды.Ұрық клеткасының мутация толық мутагендік организмнің дамуына және
ұрпақтан- ұрпаққа таралуына себеп жасайды.Мысалы, терідегі дақтар жыныс
жүйесі арқылы таралмайды, бірақ кейбір сомалық мутация адамның балалық
шағында жас өспірім кезінде тұқым қуалайтын фактормен байланысқа түссе онда
пайда болған мутанттық жағдай жартылай ұрықтық және жартылай клеткалық
болуы мүмкін.Адамда хромасома құрылысының өзгеруіне және тұқым қуалайтын
белгілерінің мутациялық өзгергіштігіне организмде В 12 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz