Мектепте қазақтың ұлттық аспабы қобыз жасау технологиясын үйрету, ағаш ою, инкрустация
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Қобыз қазақ халқының ең ежелгі сазды аспаптарының бірі. Ол өнердің
күрделі де маңызды түріне айналу үшін ұзақ жолдардан, қилы кезеңдерден
өтті. Табиғат, батырлар туралы жыр, туған жер, ана, т.б. туралы әсем
күйлерді қазақ баласы қобыздың қоңыр үнін ертеден естіп өскен.
Қобыз- қазақ халқының мәдениетін ұмытпауға, музыкалық өнердің
сауаттылығына негізгі зерттеудің өзектілігі бірнеше мәдени факторлармен
және қазақстан Республикасында қабылданған мәдени даму бағдарламасымен
үндес өтіп жатқан процестермен айқындалады.
Ал ұлттық жағына келер болсақ, ол халақтың ежелден жалғасып келе жатқан
өзіне ғана тән өнері, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті.
Қобыз киелі музыкалық аспап. Қобызды қастерлеу ертеден келе жатқан
дәстүр. Бұл атадан балаға қалдырған мұра.
Қазіргі уақытта қобыз өнерін оның мәдениеттанулық негізін дұрыс
көрсете танып білу, өнер түрлерін жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы артып
отыр.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің
ең бастысы – өзінің ісін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу.
Ұрпақ тәрбиелеу келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол келешек
қоғамды жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өрісі озық
азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Ал ойлы-пайымды,
білімді, мәдениетті іскер, еңбекшіл азамат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл-
ойымен мәдениетінің дамуын және оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық
шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.
Қазақстан Республикасының президенді Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
халыққа арнаған ақырғы жолдауында әлемнің ең дамыған елу елдің қатарына
кіруге тапсырыс берген болатын. Ол үшін ең маңызды факторлардың бірін –
білім мәселесін жоғарылатуды белгіледі. Сондықтан, жалпы білім беретін және
кәсіптік мектеп реформаларының негізгі бағыттарында аса маңызды міндет –
оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық тәрбиені айтарлықтай жақсарту
қажет. әсемді сөзге дамыту, жоғары эстетикалық талғам, өнер шығармаларын,
тарих пен архитектура ескерткіштерін, туған табиғаттын сұлулығы мен
байлығын түсініп, бағалай білу қасиетін қалыптастыру керек.
Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақ халқы өнерінің ғасырлар
сынынан еленіп, бүгінгі таңға дейін жетуі оның өміршендігін, мәдениеттегі
өзіндік орнын қажеттілігін айқындап тұр. Ендігі жерде осы мұралардың
құндылығын арту, дәстүр сабақтастығын жалғастыру оған дәнекер болу қазақ
халқының мәдениетке көзінің қарашығындай қамқор жасау әрбір азаматтың
борышы мен парызы. Қобыз қазақ халқының салт-дәстүрімен біте қайнасып келе
жатқан рухани болмыс пен мәдени талғампаздығын танытатын ерекше құбылыс.
Оны естен шығару, ұмыту мүмкін емес ендеше оны қайта жаңғыртып, жандандыру
қажет.Ұлттық құндылықтарды деңгейінен жоғары көтеріп, азаматтық құндылықтар
қатарына қосу теңестіру біздің және баршамыздың да басты тілегіміз болса
керек. Бар әдемі құндылықтарды сырттан іздемей оны өзіміздің аса
мұраларымыздан іздеу, оны жандандыру, қалпына келтіру бүгінгі таңдағы ең
бір көкейтесті, өзекті проблемаларының бірі деп түсінеміз.
Зерттеу көздеріне анализ:
қазіргі білім беру жүйесі – үнемі дамитын процесс. Оның мақсаты болып,
сауатты өзін - өзі дамыта алатын маманды даярлау табылады, ал оның
фундаменті – мектептегі білім беріу процессі болып табылады, себебі бұл
қызмет эстетикалық тәрбие берудің элементтері бойынша жеке тұлғаның жан-
жақты етіп дамытуға негіз жасап отыр.
Зерттеудің міндеттері:
1. Технология сабағында оқушылардың эстетикалық қабылдауы мен
іскерлік қабілетін арттыру түсінігінің құрылымдық қажеттілігін
теория түрінде дәлелдеу және ашу, зерттелінетін қасиеттердің
өлшемдерін, көрсеткіштерін және құрылымдық кезеңдерін айқындау.
2. оқу орынның оқу – тәрбиелеу процесінің ұйымдық – педагогикалық
жағдайларын айқындап алу.
Зерттеу мақсаты:
Орта мектепте 7-8 сыныптар оқушыларына қобыз жасау процесінде барлық
заңдылықтарын сақтап, қобыз жасаудың барлық жұмыстарын меңгеру, әсрлі де
әдемі қалыпқа келтіру жағдайларын тиімді үйрету.
Зерттеу объектісі:
Орта мектептің 7-8 сыныптардың оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні:
Орта мектепте 7-8 сынып оқушыларының Технология сабағында оқушылардың
эстетикалық қабылдауы мен іскерлік қабілетін қалыптастыру процесі.
қазіргі қоғамның талаптарына сәйкес, педагогика ғылымы өсіп келе жатқан
ұрпақты жан – жақты дамыған жеке тұлға етіп қалыптастыру үшін оларға
қажетті қасиеттерді тәрбиелеуге өте үлкен мән беріп отыр. Баланың айнала
қоршаған ортада болып жатқан өзгерістерге белсенді қарым – қатынас орната
отырып өздерінің бойына асыл қасиеттерді қалыптастыруы болашақ мұғалімдер
дайындығына тікелей байланысты. Зерттеу
болжамы:
Егер сабақ барысында тақырыптың теориясына қоса мазмұнды көрнекіліктер
қолданылатын болса, онда сабақтың тақырыбының материалын
жетік түсінеді және практикалық жұмыс жасағанда тәуір жетістіктерге жетеді.
Ғылыми жаңалық:
Мектептегі технология сабағы барысында түсіндірмелі отырған білім,
білік және дағдының үлкен нәтижеге жетуі оның көркем қабылдау жағдайына
байланысты екендігің дәлелденуі. Ол үшін арнайы дидатикалық жұмыс
жүргізудің керектігіне көз жетуі. Сол жұмыстардың жүйесін жасау, оның
теориялық, педагогикалық негізін айқындап, ұтымды жолдармен тәрбиелік
бағытын көрсету.
Практикалық маңызы:
Бұл жұмыс арқылы ағаш ою жұмысында, ағаштың өзіндік қасиеттері және
ерекшеліктері әсемділігімен, ағаштың сан алуан түс-түрлерімен гармониясын
үйлесімді бұйымдарды жасауға көмектеседі. Әрбір музыкалық аспап бұйым
тәжірибеде өз мағынасына жауап бере алады. Қобыз өзіндік сарынымен таң
қалдырады. Қобыз жасауда, біз ағаш материалдарын олардың түрлері мен
өзіндік қасиеттерін, ағаш, сүйек тектес материалдарды тиімді пайдалана
отырып, ою өнерінің салт – дәстүрдегі алатын орны, яғни оның даму тарихын
ескретініміз сөзсіз. Сондай – ақ, мұнда қазақ халқының жан дүниесінің
көрінісі болып табылатын ою - өрнектер, олардың жасалу жолдары мен түрлері
алға қойылады. Ал, нақты қобыз жасау технологиясына келетін болсақ, қажетті
материалды өз мақсатында тиімді пайдалана білу, жасайтын бұйымымыздың
барлық эстетикалық, мәдени және техникалық қағидаларға негізделе отырып
аспап жыңғыл, мықты ағаштан жасауы шарт. Сонда ғана біз көздеген
мақсатымызға жетеміз. Ал біздің басты мақсатымыз, барлық талаптарға сай
ұлттық сипаттағы қахзақың ұлттық музыкалық аспабы жасап шығару және оның
маңыздылығын өзгеге мирас ету. Осылайша жас ұрпақтың бойында сапалық
білімдер мен біліктіліктерді және оңтайлы ептілікпен дағдыларға ие болады.
Зерттеу әдістері.
Көпшiлiкпен жүргiзiлетiн сыныптан тыс тәрбие жұмыстapындa әp оқушыға жеке
тапсырма беру тәсiлi маңызды орын алады. Қазақ халқының қол өнер шеберлері
туралы баяндамалар, әңгімелер, диспуттар, кештер, кеңесулер сияқты, т.б.
тәрбие түрлерi, көркемөнерпаздар үйiрмесiнiң сан салалы жұмыстарына
оқушыларды қатыстыру, оларды тиімді өткізудің мәні зор. Сондай-ақ қоғам
және жеке адамның дамуындағы еңбектің шешуші рөлін, оның әлеуметгік-
экономикалық мәнін түсіндіру, оқыту арқылы оқушылардың еңбекке деген
қабілетін дамыту, жұмысшылардың қандай да қоғамда болсын алатын орнын, оның
қоғамды қозғаудағы өндірістің негізгі қожасы, өндіруші еңбектің иесі екенін
үйрете отырып, оқушылардың ақыл-ойын дамытып, кісілікке, имандылыққа,
іскерлікке, шеберлікке баулу, жеке адамның дамып жетілуіне еңбектің негізгі
құрал екенін еңбек ету арқылы өз қабілеттерін дамытуда, ата-бабаның ұлттық
дәстүрлері мен қолөнерін одан әрі дамытуға бағыттау.
Міне осы әдiс-тәсiлдердi пайдалана отырып, қазiргi замандағы ғылым
жетiстерiн үйрете отырып, жан-жақты толыққанды тұлғаны қалыптастыру
керек.
1. Қазақ халқының қолөнерінің даму тарихы
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу,
тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиынтығын
айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы
бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды
күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай
түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн
көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
"Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік,
және т. б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды
мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып
келеді. Ертеден біздің заманымызга дейін сақталған мазарлар мен
ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен
мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған
діңгектер — халық қолөнерінің тамаша туындылары. 2
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны
тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с. салуда қолданған балшықты
қыл, жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың
іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла-тәсілдер. Батырлық пен
саяатшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен
босмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы мен аяқ
бауы сияқты көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне
байланысты туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халык,
өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен,
мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз,
сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.
Халықтың колөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
екінші тобы — қайыс өру, қару-жарақ, көшу-кону, жол-жорық жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп
өрнектеу сияқты ауыр кәсіппенде шұғылданады.
Дипломдық жұмысының мәселесін көтеру себебім осы жазылған деректердің
қазақ халқының шеберлік, іскерлік жолындағы технологиясын біліп мектеп
бағдарламасына енетін болса онда келешекте бала үлкен деңгейде ағаш шебері
болып шығады деп сенемін.
Сондықтан қолөнер "еркектерге тән іс", "әйелдерге тән іс" деп екіге
бөлініп келеді. Мысалы, тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен
ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады.
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек току, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, шілтер
шалу, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты әйелдер атқарды. Тері илеу, киіз
басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп
істеді. Бірақ еркектер киім пішу, үлгі жасау, киім тігу, жүн сабау, арқан
тарту, тері ыстау жұмыстарынан да шет қалған емес.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш тесек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек
тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен
белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға, жасап
оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ
халқының "Қарыс қазы — балықта, қалың қазына — халықта" деген мақалды да
осы өнер молшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек
етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс
тауып, жана түрге ие болды, кейбіреулері тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады. Теналогиая дамыған сайын сапалы
материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра берді. Енді кей
.
Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың
сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады.
Еңбек үстіңдегі творчестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті
заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-
өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және
жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан,
тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды
талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды.
Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем
тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. тігу ісі мен кестелеу өнері де
машинамен орындалды, тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын
бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды.
Бұл айтылғандардан қолөнер халық тұрмысында ежелгі маңызын жойды,
ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта
халық қолөнерінін бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға лайықты
сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек. Мысалы, жеңіл
күпі, каптал шекпен, саптама етік, түлкі тымақ жүн қолқап, бөкебай, шарф
сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін қазір де қажет. Киіз үйдің
сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен ер-тоқым тұрмандары
керексіз деп ешкім де айта қоймайды. Осыған байланысты осы еңбекте қазақтың
халықтың қолөнері саласының біраз түрлеріне тоқталып өтуді жөн көрдік.
Олар: ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары.
Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;
жүн және одан ұқсатылатын заттар. Қой, түйе жүндері, ешкінің түбіті мен
қылы, олардың түрлері мен атаулары. Жылқы қылы мен қоянның, құстың жүндері,
олардан жасалатын заттар. Жүндерді іске әзірлеу: жуу, қайнату, сабау, түту,
шүйкелеу, иіру, басу, бояу және т. б. Бұл тарауда түрлі жіптер, жиектер,
өрмектер, бау-шулар, басқұрлар, арқандар туралы айтыла келіп, өрмек өнері
туралы (кілем, алаша, шекпен, қоржын т. б.) егжей-тегжейлі мағлұмат
беріледі. Бізбен, сыммен шұлық, қолқап, шәлі тоқу жолдары; киіз басу. Мұнда
жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ сияқты заттарды өрнектеу әдістері мен
жұмыс процесі айтылады, кейбір істердің үлгі-суреттері келтіріледі;
кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары, кестелеу
әдістері, керекті құрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ қол тігісі;
зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен атаулары,
зергерлік ісінін өзгешелігі, оған керек жабдықтар мен істеу әдістері. Ат-
тұрман, теңге, моншақ, білезік, сақина, сырға, алқа, шолпы жасаудағы
зергерлер ісінің мәнерлері және т. б. жайлардан деректер келтіріледі; сүйек
пен мүйізден істелген әдемі заттар — жүк-аяқ, асадал, кебеже, ожау, піспек,
адалбақан т. б. Олардың түрлері, әшекей жасау әдістері; ағаш шеберлерінің
жасаған әдемі заттары, оларды жасау, өрнектеу әдістері, киіз үйдің сүйегін
басу, олардың түрлері мен атаулары, ағаштарды құрастыру, бояу, сүйектеу,
күмістеу және т. б. мал мен аң терілерін ұқсату, олардың түрлері мен
атаулары, ұқсату әдістері, іп салу, қайыс илеу, көң қатыру, тері ыстау, көн
тілу, өрімшілік, ат-тұрман жасау өнері; былғары ұқсату, етікшілік,
тігіншілік, етік, кебіс, мәсілдердің түрлері мен атаулары, кіселер, күмісті
белдіктер, олардың істелу әдістері; ши орау өнері, шиді әзірлеу, тоқу,
өрнектеу, шидің түрлері мен атаулары. Сондай-ақ бояу түстерін орналастыру
туралы тарихи мағлұматтар да беріледі.
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады.
Балташылар, ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер, ағаш ойып,
шыбық өріп тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үй борайды, еден төсеп,
арба, шана, жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істейді.22. ұстасы
стол, шкаф, сөре, орындық, кебеже, асадал, рамалар жасайды. Ағаш оюшылар
оны жонып күйдіреді де бояулап өрнектейді. Шыбық өрушілер, тоқушылар
қамыстан, шидан қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды өреді. Бұл
жұмысқа бұтақсыз, оқырасы жоқ, таза ағаш таңдап алынады.
Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бүрғы, ағаш түрпісі, тез,
қысқы, үскі, қашау сияқты аспаптарды пайдаланады. Бұлардан басқа түрлі
елшеуіш пен үлгі, біз, қырғы, желім, бояу сияқты көмекші құралдары да
болады. Ағаштан бұйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, самырсын, үйеңкі,
қызыл қарағай, шынар, қара ағаш, ырғай, шырғай, тасжарған, мойыл, қайыңның
түбірі (безі), жеке, тал, арша, жаңғақ ағашы, май қарағай сияқтыларды
пайдаланады. Бұлардың бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі
жарылмайтын, қаңсымайтын болса, енді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін,
бірақ бояу сіңгіш, желім ұстағыш болады. Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр
түрлі сападағы ағаштар пайдаланылады. Мысалы, қазақ шеберлері әрі жеңіл,
әрі жонуға жақсы деп ерді, арбаның төс ағашын, кереуеттің басын қайыңнан
істейді. Күйменің, тарантастың өре ағаштарын әрі солқылдақ, әрі мықты
болады деп үйеңкі мен мойылдан жасаса, найзаның сабын, садақтың жебесін,
соқа мен арбаның оқтық және т. б. бөлшектерін темірдей берік деп еменнен,
мал суаратын науаны (астауды) су сіңіп ісінбейді деп самырсыннан жасайды.
22
Құстың тұғыры балдағы, пышақтың сабы, қасық, шөміш сияқты әрі жеңіл, әрі
қызыл, көк, ақ түстер аралас, иісі жақсы болғандықтан арша ағашынан
жасалады. Балтаның, балғаның, қамшының саптарын көбінесе ырғай мен шырғай,
ұшқат ағаштарынан, тобылғыдан істейді. Қазақ үйдің уық, керегелерін талдан,
қара мойылдан, шаңырағы, маңдайша мен табалдырығын қайыңнан істейді.
Күйдіріп, өрнектеу көбінесе қайыңға, ал оюластырып шегелеп өрнектеу емен
мен қызыл ағашқа жасалады.
1.1 Ағаштың түрлері мен негізгі қасиеттері
Ағашта да табиғатта кездесетін басқа шикізаттар секілді физикалық,
механикалық қасиеттер жақсы дамиды.
Физикалық қасиет – ағаштың негізгі физикалық қасиеттеріне мыналар
жатады: түр – түсі, ылғалдылығы, қаттылығы, жылтырлғы, ағаштың
кесіндісіндегі табиғи суреті, жұмсақтығы.
Түр – түсі – ағаштың ең жақсы қасиеттерінің бірі түр – түсі. Осы
қасиетін қолөнерші, шеберлер мебель, ыдыс – аяқ, және тағы басқа заттар
жасағанда ескеріп пайдаланады. Ағаштың түрі оның климаттық және қандай
жерде өскеніне, жасына байланысты өзгеріп отырады. Жас ағаш әрқашан ақшыл
болады. әр ағаштың өзінің жеке – дара түр – түсі, өзіне тән иісі болып,
табиғатта ақшыл түрінен бастап қызыл, қара түрлерге дейін кездеседі.
Көктерек, қайың, жөке ақ болса, алма, емен, қоңыр, сұрғылт түсті келеді.
Ағаштың жылтырлығы әбден кепкен, айнадай таза болып тазарғанда
көрінеді. Бұл құбылыс таза ысқаланып жасалған заттарға жарық сәулесі түскен
кезде жақсы байқалады. Жылтырауық қасиеттері ағаштың негізгі тегі мен
қаттылығына да байланысты. Емен, шамшат, шаған ағаштарынан жасалған
бұйымдар өте әдемі және жылтыр болады, лак баққа да жылтыратын заттар
ағаштың осы айтыған қасиеттерін күшейте түседі.
Ағаштың табиғи сүрегі – ағаштың бұл қасиеті оны арамен ұзынынан
кескеннен кейін кептіріп, тазалап, ысқылап, май жаққан кездерде өте жақсы
көрінеді, оған бір ерекше көркемдік мән береді. Бұл сүректің бәрі, жылдық
сақиналарын сәл көлбеу кесілуінен ерекше әдемілене түседі. Неғұрлым ағаштың
жылдық сақиналары бірдей болмай қисық жасалған заттың өң – түсін өрнек
оюсыз – ақ ерекше құлпыртады. 3
Қылқан жапырақты, жұмсақ ағаштардың кесінділерінің табиғи сүректері
өте қарапайым, ал жай жалпақ жапырақтың табиғи суреті күрделі және
қайталанбас таңбалармен берілгендігін байқаймыз.
Ылғалдылық қасиеті – ағаштарды ойып, кесіп үйге, үй құрылыстарына
есік, терезе, ыдыс – аяқ жасағанда қатты ескеріледі. Жаңа кесілген жас
ағашта ылғал көп болады, толық кепкенше пайдаға аспайды. әбден шегіне жетіп
кепкен абсолюттік ағашты тек лабораториялық жағдайда алуға болады.
Ағаш та ылғалдылығына байланысты бірнеше топқа бөлінеді: далада
кепкен, үй температурасында немесе лабораторияда кепкен ағаш. Жаңа кескен
емен ағашында 50 – 70 % ылғалдылық болса, бұл 6 айдан кейін 43 %, 12 айдан
кейін 39 %, ал 18 айдан кейін 25 – 27 % - ке жетеді.
Ыдыс – аяқ, ер – тұрман, мебель, үй жиһаздарын жасауға арналған
ағаштарды кептіргенде, жарылып кетпес үшін көлденең басына балшық болмаса
сиырдың жас тезегін жағып, не қағаз желімдеп қойған жөн. Тез кебетін
ағаштарға шамшат, қайың, алма, орташа кебетіндерге шырша, балқарағай
жатады.
Ағаштың ісінуі – су, ылғал тиген кезде көлемін ұлғайтуы, оның әсәнуі
болады. Ағаштарды дұрыс сақтамағандықтан, дұрыс кептірмегендіктен, олардың
бойындағы ылғал әр түрлі кебеді. Жылуға жақын жеріндегі ылғал тез кебеді
де, ал жылуда қашығырақ жағы кейінірек кебеді, осының салдарынан ағаш
жарылып кетеді, іске жарамсыз болып қалады. Тез кепкенде, не су тигенде
ағаштар өздерінің сыртқы және ішкі түрлерін өзгертеді. Түзу, жарылмай
кепкен ағаш жұмыстың сапалығын арттырады. Жасаған бұйымдар да әдемі болып
шығуы осыған байланысты және кейін кеуіп, формасын өзгертпейді.
Ағаштардың механикалық қасиеттері
Ағаштардың механикалық қасиеттері жан – жақты, олар өздеріне әсер
еткен түрлі күштерге қарсы тұра алады. Ағаштың негізгі механикалық
қасиеттеріне мыналар жатады: беріктік, қаттылық, шыламдылық, морт
сынғыштық, иілгіштік, былқылдақтық.
Беріктік деп, оның сыртқы механикалық күштерге қарсы тұра алып,
бұзылмай өзінің пішіні мен түрін сақтауын айтады. Ағаштардың балта, шаппа –
шоттың не басқа күштердің әсерінен ортасынан қаққа айырылуы, болмаса,
жаңқаға айналуы – беріктіктің белгісі.
Ағаштың қаттылығы, шыдамдылығы, сынып жарылуы бір – бірімен тығыз
байланысты, бірінен – бірін ажыратып бөліп қарау өте қиын. Не ескермеу өте
қате. Қаттылық пен беріктік өзара тығыз байланысты. Ағаш неғұрлым кепкен
сайын соғұрлым қата, беріктене түседі. Қаттылық пен беріктік үш топқа
бөлінеді.
1. Жұмсақ ағаштардың беріктігі, қаттылығы аз (540 кгм3). Олар
қарағай, шырша, көктерек, тал, кара терек, балқарағай, жөке.
2. Беріктігі, қаттылығы орташа ағаштар (550 – 740 кгм3). Олар
балқарағай, қайың, шегіршін, алмұрт, шаған, алма, емен.
3. Өте берік, қатты ағаштар (750 кгм3). Олар аққараған, акация,
самшит, қызыл граб.
Ағаштан басқа да механикалық қасиет байқауға болады. Мысалы, оның
иілгіштігі, морт сынуы сияқты. Бұл қасиеттер жас шілікке, талға, қайыңға,
терекке тән. 3
Ағаштың түрлері
Қазақстан өлкесінде көптеген ағаштардың түрлері өсіп - өнеді, оларды
құрылыста, ауыл шаруашылығында қолданумен қатар, жиһаз фабрикаларында және
қолөнер жасау кәсіпшілігінде кеңінен пайдаланады. Суретшілер, халық
шеберлері олардан неше түрлі ұлттық нақыштағы бұйымдар жасады.
Ағаштар қылқан жапырақты және жапырқты болып екіге бөлінеді. Қылқан
жапырақты ағаштарға қарағай, шырша, балқарағай, самырсын жатады. Бұлардың
жылдық сақиналары жақсы көрінеді. Ормандарда көптеп кездеседі. Ағаш
дайындайтын шаруашылықтарда олардың қоры көп, өңдеуге жеңіл, қолайлы.
Қарағай - өте әдемі, биік, зәулім ағаш. Діңі жуан, бұтақтары басында
орналасқан, жеңіл, жұмсқ, ақшыл сары түсті ағаш. Діңі көбінесе түзу, ұзын
болып келеді. Жастай кесілген күйіндегі діңнің түрі қызғылтым тартады.
Кепкен кезде қоңырқайланады. Жақсы кесілетін қасиетін пайдаланып, шеберлер
әртүрлі тұрмысқа қажетті бұйымдар жасайды. Құрылыста есік, терезе жасауға ,
еден салуға, үйдің төбесін жабуға келгенде оған тең келетін бірде – бір
ағаш жоқ. өзі басқа ағаштың түрлеріне қарағанда оңай киылып алынады, арзан
өндіріледі.
Шырша – сымбатты, қысы – жазы жап – жасыл болып тұратын қылқан
жапырақты ағаш. Шырша да қарағай секілді жұмсақ, жеңіл, ақшыл ағаш. Бұл
қарағайға қарағанда жеңіл, ақ жылдық сақиналары жіңішке. Шырша ағашын
құрылыста, үй мүліктерін жасауға қолданады. Шыршаны кейде қарағаймен
шатастырады.
Балқарағай – көп өмір сүретін ағаштардың қатарына жатады. Қарағай мен
шыршаға қарағанда биік, қатты, діңі қызыл қоңырқай түсті, жылдық сақиналары
айқын, анық көрінеді. Бұл ағаштың жоғарыда айтылған тұрмыстық жағдайлардың
бәрінде қолданылады. Сонымен қатар токарьлық жұмыстарда кеңінен
қолданылады.
Майқарағай – сыртқы түр – пішіні, жеңілдік, жұмыстық қасиеттері
шыршаға ұқсайды. Діңінің қиығында жылдық сақиналар біркелкі екені
аңғарылады. Беріктігі нашар, тез жарылып, кепкен кезде майысып кетеді.
Сондықтан тұрмыста аз қолданады.
Самырсын – берік, мықты, қылқан жапырақты да, бұтақтары да қалың
өсетін ағаш. Діңі сарғылтқызыл түсті, кепкен кезде көлемін жоғалтпайды,
жылдық сақинасы айқын көрінеді, жақсы кесіліп ойылады. Қолөнерде және мүсін
оюға, музыкалық аспаптар жасауда кеңінен қолданылады.
Жапырақты ағаштардың түрлері көп, қолданылатын салалары біршама.
Оларға жататын ағаштар: емен, шаған, қайың, көктерек, жөке, қаратерек,
шамшат, үйеңкі.
Қайың – сыртқы қабығы ақ, сымбатты, сұлу ағаш. Қайыңның қабығы оған
ерекше қайталанбастай түр беріп, оның ақшыл қабығын көгілдір не қызғылт
түстерге бояп, қарар көзге жеңіл, әдемі етіп көрсетеді. Қайыңның діңі ауыр,
қатты, сүрегі ақшыл сары, жылдық сақиналары көзге онша байқалмайды. Қабығы
ашылмаса тез шіріп кетеді. Су тисе, майысып бастапқы формасын өзгертеді.
Қайың жақсы кесіледі, ойылады, жасалған бұйымдар ысқыланып, тез жылтырайды.
Ерте кезде шеберлер осф қасиетін пайдаланып ертоқым, киіз үй ағашын, ыдыс –
аяқтар жасады.
Емен - өте жуан, биік, түбірі мықты өсетін алып ағаштардың қатарына
жатады. Оның бұтақтары мен жапырақтары ұлан – асыр жерді алып тұрады. емен
өзінің биіктігі, қаттылығы жағынан теңдесі жоқ ағаш. Тез шіри қоймайды,
одан алынған тақтайлардағы табиғи суреттер әдемі болады. Көлденең
кесіндісінен жылдық сақиналары айқын көрініп, сәндік береді.
Емен қатты болғандықтан оны кесу оңайлыққа түспейді. Жиһаз, ыдыс – аяқ
жасауға пайдаланады. Құрылыстарда кеме жасауға және тағы басқа
өнеркәсіптерде, өндіріс орындарда қолданылады.
Шаған – бұтақтары үлкен, ақшыл жапырақты, биік өсетін, жасылсұр қабығы
бар, сопақша ақшыл жапырақтардан құралған ағаш. Діңі тез кебе қоймайды,
қатты, берік, мықты, сырғыш – қызғылт түсті. Кейде оның қабықсыз діңін
еменмен шатыстырады. Еменнен айырмашылығы шағанның дросы ақтау, жылдық
сақиналары емендікіне қарағанда жалпақтау болып келеді. өңдеуге қолайсыз,
қатты. Жиһаз және құрылыс материалдарын жасауға көп қолданылады.
Қаратерек – сымбатты, әсем, тығыз, қара көгілдір қабықты, бұтақтары
діңінің ең жоғарғы тұсында өсетін ағаш. Діңі жұмсақ, жеңіл, ақ түсті, тез
сынады. Кептіру езінде жарылып иілмейді, өңдеуге қолайлы. Көбіне осы
қасиеттерін пайдаланып, токарьлық жұмыстарға қолданылады.
Көктерек – қаратеректің бір түрі, бір – бірінен айырмашылығы тек,
сыртқы қабығының түрлерінде. Көктеректің қабығы ақшыл көк болып келеді.
Діңі жұмсақ, жеңіл, тез кесіліп ойылды, жылдық сақиналары жөнді көрінбейді.
Сүрегі ақшыл көк түсті. Түрлі заттар істелген кезде, кейде бұл ағашты
бояуға да болады. Мүсін немесе терең рельефті заттар мен бұйымдар ою
процесінде қолайлы.
Тал – бұтақтары жан – жаққа шашырай, кең жайылып өсетін майысқақ
жуандығы орташа ағаш. Бұтақтары мен жапырақтары сарғыш жасыл, ылғи төмен
қарап салбырап тұрады. Діңнің сүрегі ақ, жұмсақ, жеңіл, қатты күшке келмей
сынып кетеді. Кептірген кездерде көп қысқармайды, жарылмайды, жылдық
сақиналары жақсы дамыған ағаштардың бірі. Кийз үйдің сүйегін жасағанда,
шарбақ тоқығанд көп қолданады. Тоқуға, июге төзімді. Иіп, уық, кереге
жасауға болады. Июге, бұрауға, майыстыруға төзімді ағаш. 3
1.2 Ағаш көркемдеп өңдеу технологиясы
Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеудің ең ежелгі түрі оған
өрнек ою болып табылады. Адам баласы ғасырлар бойы өзінің тұрғын үйін, ат
әбзелдерін, қолөнер бұйымдарын ою өрнекпен көркемдеп безендіріп отырған.
Мысалы, сақтар кезеңінде ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнері кең етек алған.
Ағаштан ойып жасалған шағын мүсіншелермен сақтар ер-тұрман әбзелдерін
көркемдеген, ағаш бұйымдарын безендірген. 8
Өрнекті оюдың бірнеше тәсілі бар. Соның бірі — геометриялық бейнедегі
өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетіне геометриялық сурет салу арқылы жасалады.
Олар үшбұрышты, төртбұрышты немесе шаршыны бірнеше үшбұрышқа бөлу арқылы
өрнектеледі. Мұндай өрнектер өте шағын әрі кішкентай ойықтар болғандықтан,
оларды зімпарамен тазалау немесе әрлеу қиын. Сондықтан өрнекті орындау
сапасы пышақ пен қашаудың өткірлігіне тікелей байланысты.
Екінші тәсіл — өрнекті жұқалай тіліп салу (плоско-рельефная резьба).
Мұндай өрнекті салғанда оның ізін пышақпен тіліп, өрнектің жиектерін
көлбеулей жұқалап жонып алады. Бұл тәсілдің ерекшелігі, мұнда нобайы
бойынша өңделетін бейне шет жақтарынан да өңделеді. Сондықтан да өрнекті
жұқалай тіліп салу әдісі алынады. Мұндай оюды бірнеше әдістермен орындайды:
- біріншіден, өрнектің жиектерін дөңестеп, жұмырлай жиектеп, өрнекке
кеңістіктегі көрініс беріледі;
- екіншіден, өрнектің сыртқы жиегін өрнек денесінің ортасынан да
ойықшалап бедер беріледі;
- үшіншіден, бірінші және екінші әдіспен орындалған өрнектің түбін
(фоньон) бедерлеу, бедерді өрнектің мәніне қарай таңдап, бедер беру
тәсілімен орындайды.
1. Өрнекті тақтай бетінің бір шетінен бастап салу әдісі.
Тақтайдың өрнек салынатын бетінің көлеміне қарай сызылатын өрнек
үлгінің көмегімен симметриялы жиек етіп салынады. Барлық жағдайда базалық
жиек 5 мм-ден кем болмауы керек.
Салынатын өрнек тақтайдың бетіне симметриялы түсуі үшін тақтайдың
бетіндегі бөлінген бөлшектер міндетті түрде жұп болуы керек. Сонда ғана
өрнек иықтары бір бағытқа (а, ә) бағытталады (30-сурет).
Тақтайдың бетін тең бөліктерге бөліп түсірілген сызықтар мен базалық
сызықтардың шекарасында өрнектер ырғағы бір-біріне түйісіп тұрулары шарт.
Егер сызылатын өрнек өрнектелетін тақтайдың бетіне толық көшірілуі
қажет болаған жағдайда, көшірме кальканың немесе үлгінің көмегімен
көшіріледі.
а) Ағашты өңдеу жұмыстарына қажет құрал-саймандармен танысайық. Ағашты
кесіп, дайындауға қол ара, балта, кернеу ара қолданылады. Балтамен ағаш
бұтақтарын шапса, қабығын әр түрлі қырғыштармен алады. Ағаштан алынған
тақтайды түрпімен, қарапайым сүргімен, үлке сүргімен т. б. құралдармен
өңдейді, сондай-ақ бұрғы мен үскіні де пайдаланған.
Ағашты кесуге қажетті ең басты құрал - қол ара. Оны негізгі түрлері
суретте көрсетілген. Ара қалыңдығы әр түрлі болат жолақтардан жасалады,
оларды төсем деп атайды. Төсем өте қатты, тегіс және иілгіш болуы шарт.
Оның иілгіштігі аз әрі тым қатты болса, төсемнің тістер тез сынады.
Араның тістері екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден ол ағаштың
талшығын кеседі, екіншіден, кесілгенде пайда болған ағаштың ұнтағын сыртқа
ысырып, шығарып отырады.
Ағашты кесу үшін араның әр түрін пайдаланады. Ағаш талшықтарын кесу
бағытына байланысты оны көлденең ұзына бойы және аралас әдіспен кесуге
болады. Көлденең кескенде, кесу бағыты ағаш талшығына перпендикулляр, ұзына
бойы кескенде, параллель болады. Көлденең кесу үшін, ара тісінің кескіні -
тік үшбұрыш, ал ұзына бойы кесу үшін қиғаш болады. 3
б) Ағаш кептіру
Адам ежелден-ақ ағаш кептіруде түрлі әдісті қолданған. Мысалы, қазақтар
жаңа кесілген ағаштың қабығын аршып, ауа өтпейтіндей дәрежеде сиырдың
жапасын жағып, көлеңке жерде бірнеше ай ұстаған, ал кейбір шеберлер күлдің
астында сақтаған. Кең тараған тәсіл - жаңа кесілген су ағаштан бұйымды
барынша болжамға келтіріп өңдеп, оны 2-3 сағат суға салып қайнатқан. Сөйтіп
ағаштың бойындағы химиялық заттардың бәрін сыртқа шығарған. Кейбіреулер
суға ас тұзын қосады. Бұл тәсіл қазір де қолданылады. Өндірістік саланың
дамуына байланысты қазіргі кезде ағаш арнаулы камералардың күшімен белгілі
бір температурада кептіріледі. Кептірудің бірнеше түрі бар. Олар:
атмосфералық, камералық, радиациялық беттестіру арқылы, жоғары ток өрісі
арқылы және балқытылған ортада кептіру.
б) Ағашты сүргілеу
Ағаш бұйымдардың беті тегіс болу үшін, оны сүргілейді, ол арқылы
ағаштың қажет пішіні мен өлшемі алынады. Сүргілеу барысында ағаштың бетінен
оның жұқа қабаты алынып тасталады. Оны жоңқа деп атайды.
Сүргілеу аспаптарының да түрлері көп. Олардың ең көп тараған түрлері –
сүргі, шерхебель және фуганок. Шерхебель пышағының жүзі доға тәріздес дөңес
келсе, фуганоктың пышақ жүзі түзу сызық сияқты болады. Шерхебельмен
алғашқы, дөрекі өңдеу жұмысы жүргізілсе, сүргімен таза (тегіс) өңдеу жұмысы
орындалады. Фуганок – жалпақ беттерді тазалап тегістеу үшін қажет аспап.
Оның ұзындығы кәдімгі сүргіге қарағанда есе үлкен, сондықтан онымен ұзын,
жалпақ ағашты сүргілейді.
Сүргіленген кезде күштің бәрі қолыңа түссін де, дененің көп қозғалтпа.
Алғашқы сүргілеуде сол қолыңа көбірек күш түсіріп, төсемнің алдыңғы жағын
басыңқыра, содан соң екі қолыңа бірдей салмақ салып, соңында салмақты
төсемнің арт жағына ауыстыр.
в) Ағаш ою құралдары
Ағаш материалдарын қарапайым өңдеу үшін, балташы қашауларды,
сүргілерді, бұрғыларды, балға түрлерін пайдаланады. Ал материалды көркемдеп
өңдеуге арнайы дайындалған құрал түрлерін қолданады. Олар: тік жүзді өткір
қашаулар мен жартылай ойықша келген қашаулар. Қашаулардың жүзде 6 мм-ден 32
мм-ге дейін жетеді.
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты құралдар -қашау мен үшкір пышақ.
Ең көп қолданылатын қашау түрлері: үшкір пышақ (1), тік жүзді (2) және ойык
жүзді (3) қашау құралдары жөне олардың ойған пышақ пен қашау іздері
көрсетілген.Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар.
Ағаш ою тәсілдері
Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар. Негізінен оларды бедерлеп ою және
жұмырлап ою деп шартты түрде екіге бөліп топтауға болады. Бедерлеп ою деп
тегіс тақтаның бетіне өрнек салуды, шығыңқы етіп мүсіндік бейнелерді
жартылай көлемімен мүсіндеуді, ағашқа бедерленетін барельефті атайды. Ал
тұтас ағаштан шабылатын келі-келсап, аяқ-табақ, саптаяқ, ожау сияқтыларды
жасау арқылы жұмырлап ою тәсілін үйренеміз. 22
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай әр түрлі келеді.
Егер тақтаға өрнекті тіліп түсірсең, жосықтау деп, қашау ізін тік салсаң,
қиып ою деп, қашау жүзін көлбеу салып нұқи ойсаң, кертіп ою деп атағаның
дұрыс.
Ал ағаш ою үшін шеберхананың температурасы тұрақты, жел соқпайтын,
ауасы құрғақ, қоналқы үйден оқшаулау болуы керек. Себебі ағаш ою - шулы
жұмыс әрі керек-жарағы да, құрал-сайманы да көп. Ағаш оюға жарық түсуінің
де әсері бар. Ағаш оятын орынға жарық қарсы алдыңнан немесе сол жағыннан
түспесе, бедердің көлеңкесі молайып, назарыңды шатыстырады.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
ережелерді де бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуың әбден мүмкін.
Себебі бедерлеп ою тікелей қол күшімен жасалады. Сондықтан бос қолыңды
пышақ жүзі жүретін бағытқа апаруға болмайды.
Ағашты оймас бұрын, ең алдымен көңілің қалаған ою үлгісін қағазға салып
ал. Содан соң сол үлгіні ағаш тақта бетіне көшір.
Ағаш ойған кезде жөке ағашын қолданған жөн, өйткені ол әрі жұмсақ, әрі
тегіс болып келеді.
Қиып ою, кертіп ою мен тік оймыштарды жартылай дөңгелектеу тәсілдерін
көрсеттік. Жеке белгілер арқылы пышақ жүзінің түсу бағыттарын белгілейді.
Сол әдіс-тәсілдерді мұқият қарасаң, пышақпен қалай жонып, қалай кесуді
меңгеріп кетесің. Егер 3-4 мм-дей етіп, терең кертуге, кертілген жерді тағы
да тереңдете оюға қолыңның шамасы келмесе, ағаш балғаны, шағын тоқпақты
пайдаланып, яки қашауды керекті екпінмен соғу арқылы ойғыштауыңа да болады.
Бедерлеп оюдың әдіс-тәсілі барлық халықта бірдей. Ағашты өрнектеуде
колданылатын ою кертпелерінің үлгілері, пышақ жосығының түрліше ізі,
геометриялық пішіндерді ою тәсілдері берілген. Көрсетілген тәсілдерді дұрыс
меңгерсең, суреттерде көрсетілген ою түрлерін орындап шыға аласың. Ағашты
көркемдеп өңдеу барысында еңбекті қорғау мен оны ұйымдастыру ең маңызды
мәселе осыны ұмытпаған жөн.
Ағаштарды қолөнерде пайдалану
Ағаштан әссм, керемет жақсы бұйымдар, жиһаздар, ыдыс-аяқ, ер-тоқым,
киіз үйдің сүйегін т.б. тұрмыс қажеттілігіне керекті заттар жасап шығару
үпгін, оның өсу процесінен бастап, оны кесіп, кепттіріп дайындау жұмыстарын
және де физикалық, механикалық негіздерімен қоса, оның табиғи биологиялық
процестерін білу қажет.
Ағаштың құрылысы: ағаш басқа өсімдіктср секілді бірнеше бөліктерден —
жер астынан түбірі мсн тамырларынан және жер бетіндегі діңі мен бұтақтардан
тұрады (35-сүрст).
Түбір — тамырдың жалғасы, ағашты құлатпай тік ұстап тұру үшін және дің
мен жапырақтарға жерден сумен минералды қоректік заттар, көмірқышқыл газын
беру қызметін атқарады.
Ағаштың - діңі — ағаштың ең негізгі бөлігі. Сондықтан ағаш өндеу
жұмысының барлық процестерінде пайдаланылады. Ағаштың жоғарғы жіңішке бабын
бөлікке бөлсе, төменгі жуан түбіріне жуық бөлігін екінші бөлікке жатқызады.
Ағаш бұтақтары ағаштың ең жоғарғы бөлігінде орналасып, жапырақпен
жалғасады.
Ағаштың ішкі құрылысын жақсы білу үшін оны көлденең кесіп, мироскоппен
қарағанда ғана түсініп толық мағлұмат алуға болады.
Ағаштың өзегі әрқашанда ағаш дінің орталығында орналасып, түрі қоңырлау
болып келеді, өзі бос борпылдақ тканьнен құралады.
Ағаштың қабығы - олардың ең сыртқы қабаты ағашы ауырулардан, шаң-
тозаңнан, ауада кездесетін басқа да өзгеріс әсерлерден сақтап, қорғайды.
Қабықтың өзі бөлікке бөлінеді: төз және тің болып, олар арқылы органикалық
заттар ерітіндісі өтіп газдар алмасады.
Ағаш сүрегі, ағаш діңінің негізгі бөлігін құрайды, ағаш діңі осы
сүректің өсу көлеміне байланысты, сүрек әр түрлі клеткалардан тұрады.
Ағаштың ісінуі - су, ылған тиген ксздс көлсмін ұлғайтуы, оның әсем
болады. Ағаштарды дұрыс сақтамағандықтан, дүрыс кептірмегендіктен оларың
бойындағы ылғал әр түрлі кебеді. Жылуға жақын жеріндегі ылғал тез кебеді
де, ал жылудан қашығырақ жағы кейінірек кебеді, осының салдарынан ағаш
жарылып кетеді, іске жарамсыз болып қалады. Тез кепкенде, не су тигенде
ағаштар өздерінің сыртқы және ішкі түрлерін өзгертеді. Балалар, ағашпен
жұмыс істеу алдында әрқашанда ағааштарында мұқият тексеріп алғандарың жөн.
Төмендегі сүреттерден дұрыс кептірілмегендіктен жарылған ағаш ыдыстарды
жәнс қисайы майысқан тақтайларды көресіңдер. Түзу, жарылмай кепкен ағаш
жұмыстың сапалығын арттырады. Жасаған бұйымдардың да әдәмі болып шығуы
осыған байланысты және кейін кеуп, формасын өзгертпейді. 3
Әрлеу бояу, май немесе лак жағу. Ағаштың дінінің көлденең кесіндісінен
оның жылдық сақиналарын көруге болады. Жылдық сақиналар өзекті айнала
орналасқан, олар арқылы жасын анықтауға оңтүстік пен солтүстікті
бағдарлауға болады. Сүректің орталық бөлігінің бояуына, түсіне қарап, егер
қоңырқай болса онда ядролық деп, ал қалған сыртқы ақшылдау бөлігі ядросыз
деп екіге бөледі. Ядролық текті ағаштарға қарағай, шырша, жөке, шаған,
қарағаш, терек және тал жатады.
Ядросыз ағаштардың сүрегі ақшыл болады. Оларға: қайың, қандыағаш, үйкі
ағаштары жатады. Әбден піскен ағаш діңінің, кесіндісінін; бояулары біркелкі
және орталық өзегінде ылғалды су аз болады. Сонымен қатар, ағаштың өсіп
жетілгенін анықтау үшін, олардың ядросын, өзегін, түрін, жылдық сақинасын
жақсы білу қажет. Сонда бұндай ағаштың өңдеу процестеріне дайын екенін
білеміз. 3
Ағашты сүйекпен әрлеу (инкрустация)
Сүйек пен мүйіз ұқсату (түрлері) өнері.
Сүйекті жону, өрнектеу,шегелеу,сүйекке күміс қақатау сияқты жұмыстар өте
нәзік болумен қатар аса шеберлікті талап етеді. Сүйек ұқсатушы зергерлер,
әсіресе түйе мен жылқы сүйегін қадірлеіді. Оның себебі бұлардың сүйегінде
қара кемек болмайды және олар ұзақ сақталған сайын сарғыш тартып ажарлана
түседі. Бұйымды өрнектен жасау үшін екі шеті бірдей егіліп өнделген сүйекті
алады да, оның бетіне арналған ою өрнегін қарындашпен сызады. Бұдан кейін
сол сызықтың үстімен арнаулы безеубас шапқы, біз сүргі сияқты
аспаптарменыра жонып оюлайды. Сүйектегі ою - өрнекті көрнекті ету үшін
оюларды бояумен бояйды. Бояуға мусатыр, скипидар сияқты сінімді сүйық
заттар қосылады. Мүйіз сүйегіне қарағанда жонуға, июге, қалыпқа салуға,
кесуге,тесуге, шегелеуге қолайлы.
Инкрустация – латын тілінен аударғанда incrustatio - белгілі бір
затпен әрлеу, қаптау деген мағынаны білдіреді. Инкрустация жер шарының
көптеген елдерінде кеңінен қолданылады. Инкрустация, яғни әрлеуде көптеген
түрлі материалдард көбінше бағалы және орташа бағалы металдар немесе өзге
де сүйек мүйіз, бағалы тастарқолданылады ( алтын, күміс, мыс, жез
перламутра, т.б.). Ағашты металмен және сүйекпен әрлеуде ағаштың түрлі
түрлерін қоятын.
Мұнда ағаштың көбінесе тек туралы қатты көрінбейтін түрлері
қолданылады. Сүйектен көбінесе бағалы саналатын піл сүйегі не қара мал,
жылқы сүйегі қолданылады. Металмен әрлегенде металдың жұқа қаңылтыр түрін
тек қолданылады. Мундай металдың қалыңдығы 0,5 – тен 0, 5 -2 және одан да
қалың түрін қолданылады. Оны жіңішке қылып қиып 1,5 -3 мм ағаш бетіне
тиісті композициядағы суретті түсіріп, сызықтарын әғни металмен әрленетін
сызықты қатармен аздап ойып жүріп шығамыз. Бұл металдың тез орнығып
қағылуына өз сектігін тигізеді.
Будан кесін металды сол сызық бойымен жүргізе отырып балғамен қағамыз. Ал
сүйекпен әрлегендесүйектің екі бетін тегістеп оны қажетті формаға келтіріп
алып, ағаш бетіне сүйек туратын ұяның сүйекке тық орнығылуы қажет немесе
өзгеде сүйекке тесік жасап оны сәндік шегемен бекітіледі және болған соң
бетін тегістейді.
Ағашты металмен әрлеуде қолданылатын құрал – жабдықтар.
Қашаулар – Ағашты оюға арналған құрал – жабдық, бунда көбінесеқигаш қашау
қолданылатын болатын ( ағаш бетіне із салып ойып шығу үшін)
Қайшы – металды жұқалап тиісті мөлшерде кесуге арналган құрал. Мунда
негізімен темір кесуге әдейі арналған қолданылады.
Егеу – қағылған металл немесе сүйек бетін тегістеу үшін қажет.
Құмқағаз – бетін тазалау үшін қажетті құрал – жабдық.
Бұрғы – бекіту, қағу орындарын жасау үшін қолданылады.
1.3 Қазақ халқының ою - өрнектері, қолданылуы
Ою - өрнек ата – бабадан келе жатқан асыл мұра. Сонау жазу – сызу шыға
қоймаған ерте заманда адам өз ойын тасқа, сүйекке, ағашқа ойып қашап
түсіріп отырған. Қазіргі қолөнер саласындағы ою-өрнек немесе ағаш сүйек
ою-өрнек деген сөздері – сол заманда ерте қалыптасқан ұғымдар. Ою-өрнек
өнері де осы тұста басталғанына көзімізді жеткіземіз. Бір кезде тасқа,
ағашқа, сүйекке түсірілген ою – таңбалар келе-келе киізге, алаша, кілем
тағы басқа заттарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Қобыз қазақ халқының ең ежелгі сазды аспаптарының бірі. Ол өнердің
күрделі де маңызды түріне айналу үшін ұзақ жолдардан, қилы кезеңдерден
өтті. Табиғат, батырлар туралы жыр, туған жер, ана, т.б. туралы әсем
күйлерді қазақ баласы қобыздың қоңыр үнін ертеден естіп өскен.
Қобыз- қазақ халқының мәдениетін ұмытпауға, музыкалық өнердің
сауаттылығына негізгі зерттеудің өзектілігі бірнеше мәдени факторлармен
және қазақстан Республикасында қабылданған мәдени даму бағдарламасымен
үндес өтіп жатқан процестермен айқындалады.
Ал ұлттық жағына келер болсақ, ол халақтың ежелден жалғасып келе жатқан
өзіне ғана тән өнері, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті.
Қобыз киелі музыкалық аспап. Қобызды қастерлеу ертеден келе жатқан
дәстүр. Бұл атадан балаға қалдырған мұра.
Қазіргі уақытта қобыз өнерін оның мәдениеттанулық негізін дұрыс
көрсете танып білу, өнер түрлерін жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы артып
отыр.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің
ең бастысы – өзінің ісін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу.
Ұрпақ тәрбиелеу келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол келешек
қоғамды жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өрісі озық
азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Ал ойлы-пайымды,
білімді, мәдениетті іскер, еңбекшіл азамат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл-
ойымен мәдениетінің дамуын және оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық
шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.
Қазақстан Республикасының президенді Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
халыққа арнаған ақырғы жолдауында әлемнің ең дамыған елу елдің қатарына
кіруге тапсырыс берген болатын. Ол үшін ең маңызды факторлардың бірін –
білім мәселесін жоғарылатуды белгіледі. Сондықтан, жалпы білім беретін және
кәсіптік мектеп реформаларының негізгі бағыттарында аса маңызды міндет –
оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық тәрбиені айтарлықтай жақсарту
қажет. әсемді сөзге дамыту, жоғары эстетикалық талғам, өнер шығармаларын,
тарих пен архитектура ескерткіштерін, туған табиғаттын сұлулығы мен
байлығын түсініп, бағалай білу қасиетін қалыптастыру керек.
Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақ халқы өнерінің ғасырлар
сынынан еленіп, бүгінгі таңға дейін жетуі оның өміршендігін, мәдениеттегі
өзіндік орнын қажеттілігін айқындап тұр. Ендігі жерде осы мұралардың
құндылығын арту, дәстүр сабақтастығын жалғастыру оған дәнекер болу қазақ
халқының мәдениетке көзінің қарашығындай қамқор жасау әрбір азаматтың
борышы мен парызы. Қобыз қазақ халқының салт-дәстүрімен біте қайнасып келе
жатқан рухани болмыс пен мәдени талғампаздығын танытатын ерекше құбылыс.
Оны естен шығару, ұмыту мүмкін емес ендеше оны қайта жаңғыртып, жандандыру
қажет.Ұлттық құндылықтарды деңгейінен жоғары көтеріп, азаматтық құндылықтар
қатарына қосу теңестіру біздің және баршамыздың да басты тілегіміз болса
керек. Бар әдемі құндылықтарды сырттан іздемей оны өзіміздің аса
мұраларымыздан іздеу, оны жандандыру, қалпына келтіру бүгінгі таңдағы ең
бір көкейтесті, өзекті проблемаларының бірі деп түсінеміз.
Зерттеу көздеріне анализ:
қазіргі білім беру жүйесі – үнемі дамитын процесс. Оның мақсаты болып,
сауатты өзін - өзі дамыта алатын маманды даярлау табылады, ал оның
фундаменті – мектептегі білім беріу процессі болып табылады, себебі бұл
қызмет эстетикалық тәрбие берудің элементтері бойынша жеке тұлғаның жан-
жақты етіп дамытуға негіз жасап отыр.
Зерттеудің міндеттері:
1. Технология сабағында оқушылардың эстетикалық қабылдауы мен
іскерлік қабілетін арттыру түсінігінің құрылымдық қажеттілігін
теория түрінде дәлелдеу және ашу, зерттелінетін қасиеттердің
өлшемдерін, көрсеткіштерін және құрылымдық кезеңдерін айқындау.
2. оқу орынның оқу – тәрбиелеу процесінің ұйымдық – педагогикалық
жағдайларын айқындап алу.
Зерттеу мақсаты:
Орта мектепте 7-8 сыныптар оқушыларына қобыз жасау процесінде барлық
заңдылықтарын сақтап, қобыз жасаудың барлық жұмыстарын меңгеру, әсрлі де
әдемі қалыпқа келтіру жағдайларын тиімді үйрету.
Зерттеу объектісі:
Орта мектептің 7-8 сыныптардың оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні:
Орта мектепте 7-8 сынып оқушыларының Технология сабағында оқушылардың
эстетикалық қабылдауы мен іскерлік қабілетін қалыптастыру процесі.
қазіргі қоғамның талаптарына сәйкес, педагогика ғылымы өсіп келе жатқан
ұрпақты жан – жақты дамыған жеке тұлға етіп қалыптастыру үшін оларға
қажетті қасиеттерді тәрбиелеуге өте үлкен мән беріп отыр. Баланың айнала
қоршаған ортада болып жатқан өзгерістерге белсенді қарым – қатынас орната
отырып өздерінің бойына асыл қасиеттерді қалыптастыруы болашақ мұғалімдер
дайындығына тікелей байланысты. Зерттеу
болжамы:
Егер сабақ барысында тақырыптың теориясына қоса мазмұнды көрнекіліктер
қолданылатын болса, онда сабақтың тақырыбының материалын
жетік түсінеді және практикалық жұмыс жасағанда тәуір жетістіктерге жетеді.
Ғылыми жаңалық:
Мектептегі технология сабағы барысында түсіндірмелі отырған білім,
білік және дағдының үлкен нәтижеге жетуі оның көркем қабылдау жағдайына
байланысты екендігің дәлелденуі. Ол үшін арнайы дидатикалық жұмыс
жүргізудің керектігіне көз жетуі. Сол жұмыстардың жүйесін жасау, оның
теориялық, педагогикалық негізін айқындап, ұтымды жолдармен тәрбиелік
бағытын көрсету.
Практикалық маңызы:
Бұл жұмыс арқылы ағаш ою жұмысында, ағаштың өзіндік қасиеттері және
ерекшеліктері әсемділігімен, ағаштың сан алуан түс-түрлерімен гармониясын
үйлесімді бұйымдарды жасауға көмектеседі. Әрбір музыкалық аспап бұйым
тәжірибеде өз мағынасына жауап бере алады. Қобыз өзіндік сарынымен таң
қалдырады. Қобыз жасауда, біз ағаш материалдарын олардың түрлері мен
өзіндік қасиеттерін, ағаш, сүйек тектес материалдарды тиімді пайдалана
отырып, ою өнерінің салт – дәстүрдегі алатын орны, яғни оның даму тарихын
ескретініміз сөзсіз. Сондай – ақ, мұнда қазақ халқының жан дүниесінің
көрінісі болып табылатын ою - өрнектер, олардың жасалу жолдары мен түрлері
алға қойылады. Ал, нақты қобыз жасау технологиясына келетін болсақ, қажетті
материалды өз мақсатында тиімді пайдалана білу, жасайтын бұйымымыздың
барлық эстетикалық, мәдени және техникалық қағидаларға негізделе отырып
аспап жыңғыл, мықты ағаштан жасауы шарт. Сонда ғана біз көздеген
мақсатымызға жетеміз. Ал біздің басты мақсатымыз, барлық талаптарға сай
ұлттық сипаттағы қахзақың ұлттық музыкалық аспабы жасап шығару және оның
маңыздылығын өзгеге мирас ету. Осылайша жас ұрпақтың бойында сапалық
білімдер мен біліктіліктерді және оңтайлы ептілікпен дағдыларға ие болады.
Зерттеу әдістері.
Көпшiлiкпен жүргiзiлетiн сыныптан тыс тәрбие жұмыстapындa әp оқушыға жеке
тапсырма беру тәсiлi маңызды орын алады. Қазақ халқының қол өнер шеберлері
туралы баяндамалар, әңгімелер, диспуттар, кештер, кеңесулер сияқты, т.б.
тәрбие түрлерi, көркемөнерпаздар үйiрмесiнiң сан салалы жұмыстарына
оқушыларды қатыстыру, оларды тиімді өткізудің мәні зор. Сондай-ақ қоғам
және жеке адамның дамуындағы еңбектің шешуші рөлін, оның әлеуметгік-
экономикалық мәнін түсіндіру, оқыту арқылы оқушылардың еңбекке деген
қабілетін дамыту, жұмысшылардың қандай да қоғамда болсын алатын орнын, оның
қоғамды қозғаудағы өндірістің негізгі қожасы, өндіруші еңбектің иесі екенін
үйрете отырып, оқушылардың ақыл-ойын дамытып, кісілікке, имандылыққа,
іскерлікке, шеберлікке баулу, жеке адамның дамып жетілуіне еңбектің негізгі
құрал екенін еңбек ету арқылы өз қабілеттерін дамытуда, ата-бабаның ұлттық
дәстүрлері мен қолөнерін одан әрі дамытуға бағыттау.
Міне осы әдiс-тәсiлдердi пайдалана отырып, қазiргi замандағы ғылым
жетiстерiн үйрете отырып, жан-жақты толыққанды тұлғаны қалыптастыру
керек.
1. Қазақ халқының қолөнерінің даму тарихы
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу,
тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиынтығын
айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы
бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды
күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай
түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн
көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
"Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік,
және т. б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды
мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып
келеді. Ертеден біздің заманымызга дейін сақталған мазарлар мен
ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен
мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған
діңгектер — халық қолөнерінің тамаша туындылары. 2
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны
тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с. салуда қолданған балшықты
қыл, жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың
іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла-тәсілдер. Батырлық пен
саяатшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен
босмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы мен аяқ
бауы сияқты көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне
байланысты туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халык,
өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен,
мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз,
сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.
Халықтың колөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
екінші тобы — қайыс өру, қару-жарақ, көшу-кону, жол-жорық жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп
өрнектеу сияқты ауыр кәсіппенде шұғылданады.
Дипломдық жұмысының мәселесін көтеру себебім осы жазылған деректердің
қазақ халқының шеберлік, іскерлік жолындағы технологиясын біліп мектеп
бағдарламасына енетін болса онда келешекте бала үлкен деңгейде ағаш шебері
болып шығады деп сенемін.
Сондықтан қолөнер "еркектерге тән іс", "әйелдерге тән іс" деп екіге
бөлініп келеді. Мысалы, тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен
ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады.
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек току, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, шілтер
шалу, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты әйелдер атқарды. Тері илеу, киіз
басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп
істеді. Бірақ еркектер киім пішу, үлгі жасау, киім тігу, жүн сабау, арқан
тарту, тері ыстау жұмыстарынан да шет қалған емес.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш тесек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек
тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен
белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға, жасап
оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ
халқының "Қарыс қазы — балықта, қалың қазына — халықта" деген мақалды да
осы өнер молшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек
етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс
тауып, жана түрге ие болды, кейбіреулері тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады. Теналогиая дамыған сайын сапалы
материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра берді. Енді кей
.
Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың
сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады.
Еңбек үстіңдегі творчестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті
заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-
өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және
жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан,
тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды
талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды.
Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем
тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. тігу ісі мен кестелеу өнері де
машинамен орындалды, тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын
бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды.
Бұл айтылғандардан қолөнер халық тұрмысында ежелгі маңызын жойды,
ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта
халық қолөнерінін бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға лайықты
сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек. Мысалы, жеңіл
күпі, каптал шекпен, саптама етік, түлкі тымақ жүн қолқап, бөкебай, шарф
сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін қазір де қажет. Киіз үйдің
сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен ер-тоқым тұрмандары
керексіз деп ешкім де айта қоймайды. Осыған байланысты осы еңбекте қазақтың
халықтың қолөнері саласының біраз түрлеріне тоқталып өтуді жөн көрдік.
Олар: ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары.
Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;
жүн және одан ұқсатылатын заттар. Қой, түйе жүндері, ешкінің түбіті мен
қылы, олардың түрлері мен атаулары. Жылқы қылы мен қоянның, құстың жүндері,
олардан жасалатын заттар. Жүндерді іске әзірлеу: жуу, қайнату, сабау, түту,
шүйкелеу, иіру, басу, бояу және т. б. Бұл тарауда түрлі жіптер, жиектер,
өрмектер, бау-шулар, басқұрлар, арқандар туралы айтыла келіп, өрмек өнері
туралы (кілем, алаша, шекпен, қоржын т. б.) егжей-тегжейлі мағлұмат
беріледі. Бізбен, сыммен шұлық, қолқап, шәлі тоқу жолдары; киіз басу. Мұнда
жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ сияқты заттарды өрнектеу әдістері мен
жұмыс процесі айтылады, кейбір істердің үлгі-суреттері келтіріледі;
кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары, кестелеу
әдістері, керекті құрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ қол тігісі;
зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен атаулары,
зергерлік ісінін өзгешелігі, оған керек жабдықтар мен істеу әдістері. Ат-
тұрман, теңге, моншақ, білезік, сақина, сырға, алқа, шолпы жасаудағы
зергерлер ісінің мәнерлері және т. б. жайлардан деректер келтіріледі; сүйек
пен мүйізден істелген әдемі заттар — жүк-аяқ, асадал, кебеже, ожау, піспек,
адалбақан т. б. Олардың түрлері, әшекей жасау әдістері; ағаш шеберлерінің
жасаған әдемі заттары, оларды жасау, өрнектеу әдістері, киіз үйдің сүйегін
басу, олардың түрлері мен атаулары, ағаштарды құрастыру, бояу, сүйектеу,
күмістеу және т. б. мал мен аң терілерін ұқсату, олардың түрлері мен
атаулары, ұқсату әдістері, іп салу, қайыс илеу, көң қатыру, тері ыстау, көн
тілу, өрімшілік, ат-тұрман жасау өнері; былғары ұқсату, етікшілік,
тігіншілік, етік, кебіс, мәсілдердің түрлері мен атаулары, кіселер, күмісті
белдіктер, олардың істелу әдістері; ши орау өнері, шиді әзірлеу, тоқу,
өрнектеу, шидің түрлері мен атаулары. Сондай-ақ бояу түстерін орналастыру
туралы тарихи мағлұматтар да беріледі.
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады.
Балташылар, ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер, ағаш ойып,
шыбық өріп тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үй борайды, еден төсеп,
арба, шана, жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істейді.22. ұстасы
стол, шкаф, сөре, орындық, кебеже, асадал, рамалар жасайды. Ағаш оюшылар
оны жонып күйдіреді де бояулап өрнектейді. Шыбық өрушілер, тоқушылар
қамыстан, шидан қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды өреді. Бұл
жұмысқа бұтақсыз, оқырасы жоқ, таза ағаш таңдап алынады.
Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бүрғы, ағаш түрпісі, тез,
қысқы, үскі, қашау сияқты аспаптарды пайдаланады. Бұлардан басқа түрлі
елшеуіш пен үлгі, біз, қырғы, желім, бояу сияқты көмекші құралдары да
болады. Ағаштан бұйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, самырсын, үйеңкі,
қызыл қарағай, шынар, қара ағаш, ырғай, шырғай, тасжарған, мойыл, қайыңның
түбірі (безі), жеке, тал, арша, жаңғақ ағашы, май қарағай сияқтыларды
пайдаланады. Бұлардың бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі
жарылмайтын, қаңсымайтын болса, енді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін,
бірақ бояу сіңгіш, желім ұстағыш болады. Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр
түрлі сападағы ағаштар пайдаланылады. Мысалы, қазақ шеберлері әрі жеңіл,
әрі жонуға жақсы деп ерді, арбаның төс ағашын, кереуеттің басын қайыңнан
істейді. Күйменің, тарантастың өре ағаштарын әрі солқылдақ, әрі мықты
болады деп үйеңкі мен мойылдан жасаса, найзаның сабын, садақтың жебесін,
соқа мен арбаның оқтық және т. б. бөлшектерін темірдей берік деп еменнен,
мал суаратын науаны (астауды) су сіңіп ісінбейді деп самырсыннан жасайды.
22
Құстың тұғыры балдағы, пышақтың сабы, қасық, шөміш сияқты әрі жеңіл, әрі
қызыл, көк, ақ түстер аралас, иісі жақсы болғандықтан арша ағашынан
жасалады. Балтаның, балғаның, қамшының саптарын көбінесе ырғай мен шырғай,
ұшқат ағаштарынан, тобылғыдан істейді. Қазақ үйдің уық, керегелерін талдан,
қара мойылдан, шаңырағы, маңдайша мен табалдырығын қайыңнан істейді.
Күйдіріп, өрнектеу көбінесе қайыңға, ал оюластырып шегелеп өрнектеу емен
мен қызыл ағашқа жасалады.
1.1 Ағаштың түрлері мен негізгі қасиеттері
Ағашта да табиғатта кездесетін басқа шикізаттар секілді физикалық,
механикалық қасиеттер жақсы дамиды.
Физикалық қасиет – ағаштың негізгі физикалық қасиеттеріне мыналар
жатады: түр – түсі, ылғалдылығы, қаттылығы, жылтырлғы, ағаштың
кесіндісіндегі табиғи суреті, жұмсақтығы.
Түр – түсі – ағаштың ең жақсы қасиеттерінің бірі түр – түсі. Осы
қасиетін қолөнерші, шеберлер мебель, ыдыс – аяқ, және тағы басқа заттар
жасағанда ескеріп пайдаланады. Ағаштың түрі оның климаттық және қандай
жерде өскеніне, жасына байланысты өзгеріп отырады. Жас ағаш әрқашан ақшыл
болады. әр ағаштың өзінің жеке – дара түр – түсі, өзіне тән иісі болып,
табиғатта ақшыл түрінен бастап қызыл, қара түрлерге дейін кездеседі.
Көктерек, қайың, жөке ақ болса, алма, емен, қоңыр, сұрғылт түсті келеді.
Ағаштың жылтырлығы әбден кепкен, айнадай таза болып тазарғанда
көрінеді. Бұл құбылыс таза ысқаланып жасалған заттарға жарық сәулесі түскен
кезде жақсы байқалады. Жылтырауық қасиеттері ағаштың негізгі тегі мен
қаттылығына да байланысты. Емен, шамшат, шаған ағаштарынан жасалған
бұйымдар өте әдемі және жылтыр болады, лак баққа да жылтыратын заттар
ағаштың осы айтыған қасиеттерін күшейте түседі.
Ағаштың табиғи сүрегі – ағаштың бұл қасиеті оны арамен ұзынынан
кескеннен кейін кептіріп, тазалап, ысқылап, май жаққан кездерде өте жақсы
көрінеді, оған бір ерекше көркемдік мән береді. Бұл сүректің бәрі, жылдық
сақиналарын сәл көлбеу кесілуінен ерекше әдемілене түседі. Неғұрлым ағаштың
жылдық сақиналары бірдей болмай қисық жасалған заттың өң – түсін өрнек
оюсыз – ақ ерекше құлпыртады. 3
Қылқан жапырақты, жұмсақ ағаштардың кесінділерінің табиғи сүректері
өте қарапайым, ал жай жалпақ жапырақтың табиғи суреті күрделі және
қайталанбас таңбалармен берілгендігін байқаймыз.
Ылғалдылық қасиеті – ағаштарды ойып, кесіп үйге, үй құрылыстарына
есік, терезе, ыдыс – аяқ жасағанда қатты ескеріледі. Жаңа кесілген жас
ағашта ылғал көп болады, толық кепкенше пайдаға аспайды. әбден шегіне жетіп
кепкен абсолюттік ағашты тек лабораториялық жағдайда алуға болады.
Ағаш та ылғалдылығына байланысты бірнеше топқа бөлінеді: далада
кепкен, үй температурасында немесе лабораторияда кепкен ағаш. Жаңа кескен
емен ағашында 50 – 70 % ылғалдылық болса, бұл 6 айдан кейін 43 %, 12 айдан
кейін 39 %, ал 18 айдан кейін 25 – 27 % - ке жетеді.
Ыдыс – аяқ, ер – тұрман, мебель, үй жиһаздарын жасауға арналған
ағаштарды кептіргенде, жарылып кетпес үшін көлденең басына балшық болмаса
сиырдың жас тезегін жағып, не қағаз желімдеп қойған жөн. Тез кебетін
ағаштарға шамшат, қайың, алма, орташа кебетіндерге шырша, балқарағай
жатады.
Ағаштың ісінуі – су, ылғал тиген кезде көлемін ұлғайтуы, оның әсәнуі
болады. Ағаштарды дұрыс сақтамағандықтан, дұрыс кептірмегендіктен, олардың
бойындағы ылғал әр түрлі кебеді. Жылуға жақын жеріндегі ылғал тез кебеді
де, ал жылуда қашығырақ жағы кейінірек кебеді, осының салдарынан ағаш
жарылып кетеді, іске жарамсыз болып қалады. Тез кепкенде, не су тигенде
ағаштар өздерінің сыртқы және ішкі түрлерін өзгертеді. Түзу, жарылмай
кепкен ағаш жұмыстың сапалығын арттырады. Жасаған бұйымдар да әдемі болып
шығуы осыған байланысты және кейін кеуіп, формасын өзгертпейді.
Ағаштардың механикалық қасиеттері
Ағаштардың механикалық қасиеттері жан – жақты, олар өздеріне әсер
еткен түрлі күштерге қарсы тұра алады. Ағаштың негізгі механикалық
қасиеттеріне мыналар жатады: беріктік, қаттылық, шыламдылық, морт
сынғыштық, иілгіштік, былқылдақтық.
Беріктік деп, оның сыртқы механикалық күштерге қарсы тұра алып,
бұзылмай өзінің пішіні мен түрін сақтауын айтады. Ағаштардың балта, шаппа –
шоттың не басқа күштердің әсерінен ортасынан қаққа айырылуы, болмаса,
жаңқаға айналуы – беріктіктің белгісі.
Ағаштың қаттылығы, шыдамдылығы, сынып жарылуы бір – бірімен тығыз
байланысты, бірінен – бірін ажыратып бөліп қарау өте қиын. Не ескермеу өте
қате. Қаттылық пен беріктік өзара тығыз байланысты. Ағаш неғұрлым кепкен
сайын соғұрлым қата, беріктене түседі. Қаттылық пен беріктік үш топқа
бөлінеді.
1. Жұмсақ ағаштардың беріктігі, қаттылығы аз (540 кгм3). Олар
қарағай, шырша, көктерек, тал, кара терек, балқарағай, жөке.
2. Беріктігі, қаттылығы орташа ағаштар (550 – 740 кгм3). Олар
балқарағай, қайың, шегіршін, алмұрт, шаған, алма, емен.
3. Өте берік, қатты ағаштар (750 кгм3). Олар аққараған, акация,
самшит, қызыл граб.
Ағаштан басқа да механикалық қасиет байқауға болады. Мысалы, оның
иілгіштігі, морт сынуы сияқты. Бұл қасиеттер жас шілікке, талға, қайыңға,
терекке тән. 3
Ағаштың түрлері
Қазақстан өлкесінде көптеген ағаштардың түрлері өсіп - өнеді, оларды
құрылыста, ауыл шаруашылығында қолданумен қатар, жиһаз фабрикаларында және
қолөнер жасау кәсіпшілігінде кеңінен пайдаланады. Суретшілер, халық
шеберлері олардан неше түрлі ұлттық нақыштағы бұйымдар жасады.
Ағаштар қылқан жапырақты және жапырқты болып екіге бөлінеді. Қылқан
жапырақты ағаштарға қарағай, шырша, балқарағай, самырсын жатады. Бұлардың
жылдық сақиналары жақсы көрінеді. Ормандарда көптеп кездеседі. Ағаш
дайындайтын шаруашылықтарда олардың қоры көп, өңдеуге жеңіл, қолайлы.
Қарағай - өте әдемі, биік, зәулім ағаш. Діңі жуан, бұтақтары басында
орналасқан, жеңіл, жұмсқ, ақшыл сары түсті ағаш. Діңі көбінесе түзу, ұзын
болып келеді. Жастай кесілген күйіндегі діңнің түрі қызғылтым тартады.
Кепкен кезде қоңырқайланады. Жақсы кесілетін қасиетін пайдаланып, шеберлер
әртүрлі тұрмысқа қажетті бұйымдар жасайды. Құрылыста есік, терезе жасауға ,
еден салуға, үйдің төбесін жабуға келгенде оған тең келетін бірде – бір
ағаш жоқ. өзі басқа ағаштың түрлеріне қарағанда оңай киылып алынады, арзан
өндіріледі.
Шырша – сымбатты, қысы – жазы жап – жасыл болып тұратын қылқан
жапырақты ағаш. Шырша да қарағай секілді жұмсақ, жеңіл, ақшыл ағаш. Бұл
қарағайға қарағанда жеңіл, ақ жылдық сақиналары жіңішке. Шырша ағашын
құрылыста, үй мүліктерін жасауға қолданады. Шыршаны кейде қарағаймен
шатастырады.
Балқарағай – көп өмір сүретін ағаштардың қатарына жатады. Қарағай мен
шыршаға қарағанда биік, қатты, діңі қызыл қоңырқай түсті, жылдық сақиналары
айқын, анық көрінеді. Бұл ағаштың жоғарыда айтылған тұрмыстық жағдайлардың
бәрінде қолданылады. Сонымен қатар токарьлық жұмыстарда кеңінен
қолданылады.
Майқарағай – сыртқы түр – пішіні, жеңілдік, жұмыстық қасиеттері
шыршаға ұқсайды. Діңінің қиығында жылдық сақиналар біркелкі екені
аңғарылады. Беріктігі нашар, тез жарылып, кепкен кезде майысып кетеді.
Сондықтан тұрмыста аз қолданады.
Самырсын – берік, мықты, қылқан жапырақты да, бұтақтары да қалың
өсетін ағаш. Діңі сарғылтқызыл түсті, кепкен кезде көлемін жоғалтпайды,
жылдық сақинасы айқын көрінеді, жақсы кесіліп ойылады. Қолөнерде және мүсін
оюға, музыкалық аспаптар жасауда кеңінен қолданылады.
Жапырақты ағаштардың түрлері көп, қолданылатын салалары біршама.
Оларға жататын ағаштар: емен, шаған, қайың, көктерек, жөке, қаратерек,
шамшат, үйеңкі.
Қайың – сыртқы қабығы ақ, сымбатты, сұлу ағаш. Қайыңның қабығы оған
ерекше қайталанбастай түр беріп, оның ақшыл қабығын көгілдір не қызғылт
түстерге бояп, қарар көзге жеңіл, әдемі етіп көрсетеді. Қайыңның діңі ауыр,
қатты, сүрегі ақшыл сары, жылдық сақиналары көзге онша байқалмайды. Қабығы
ашылмаса тез шіріп кетеді. Су тисе, майысып бастапқы формасын өзгертеді.
Қайың жақсы кесіледі, ойылады, жасалған бұйымдар ысқыланып, тез жылтырайды.
Ерте кезде шеберлер осф қасиетін пайдаланып ертоқым, киіз үй ағашын, ыдыс –
аяқтар жасады.
Емен - өте жуан, биік, түбірі мықты өсетін алып ағаштардың қатарына
жатады. Оның бұтақтары мен жапырақтары ұлан – асыр жерді алып тұрады. емен
өзінің биіктігі, қаттылығы жағынан теңдесі жоқ ағаш. Тез шіри қоймайды,
одан алынған тақтайлардағы табиғи суреттер әдемі болады. Көлденең
кесіндісінен жылдық сақиналары айқын көрініп, сәндік береді.
Емен қатты болғандықтан оны кесу оңайлыққа түспейді. Жиһаз, ыдыс – аяқ
жасауға пайдаланады. Құрылыстарда кеме жасауға және тағы басқа
өнеркәсіптерде, өндіріс орындарда қолданылады.
Шаған – бұтақтары үлкен, ақшыл жапырақты, биік өсетін, жасылсұр қабығы
бар, сопақша ақшыл жапырақтардан құралған ағаш. Діңі тез кебе қоймайды,
қатты, берік, мықты, сырғыш – қызғылт түсті. Кейде оның қабықсыз діңін
еменмен шатыстырады. Еменнен айырмашылығы шағанның дросы ақтау, жылдық
сақиналары емендікіне қарағанда жалпақтау болып келеді. өңдеуге қолайсыз,
қатты. Жиһаз және құрылыс материалдарын жасауға көп қолданылады.
Қаратерек – сымбатты, әсем, тығыз, қара көгілдір қабықты, бұтақтары
діңінің ең жоғарғы тұсында өсетін ағаш. Діңі жұмсақ, жеңіл, ақ түсті, тез
сынады. Кептіру езінде жарылып иілмейді, өңдеуге қолайлы. Көбіне осы
қасиеттерін пайдаланып, токарьлық жұмыстарға қолданылады.
Көктерек – қаратеректің бір түрі, бір – бірінен айырмашылығы тек,
сыртқы қабығының түрлерінде. Көктеректің қабығы ақшыл көк болып келеді.
Діңі жұмсақ, жеңіл, тез кесіліп ойылды, жылдық сақиналары жөнді көрінбейді.
Сүрегі ақшыл көк түсті. Түрлі заттар істелген кезде, кейде бұл ағашты
бояуға да болады. Мүсін немесе терең рельефті заттар мен бұйымдар ою
процесінде қолайлы.
Тал – бұтақтары жан – жаққа шашырай, кең жайылып өсетін майысқақ
жуандығы орташа ағаш. Бұтақтары мен жапырақтары сарғыш жасыл, ылғи төмен
қарап салбырап тұрады. Діңнің сүрегі ақ, жұмсақ, жеңіл, қатты күшке келмей
сынып кетеді. Кептірген кездерде көп қысқармайды, жарылмайды, жылдық
сақиналары жақсы дамыған ағаштардың бірі. Кийз үйдің сүйегін жасағанда,
шарбақ тоқығанд көп қолданады. Тоқуға, июге төзімді. Иіп, уық, кереге
жасауға болады. Июге, бұрауға, майыстыруға төзімді ағаш. 3
1.2 Ағаш көркемдеп өңдеу технологиясы
Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеудің ең ежелгі түрі оған
өрнек ою болып табылады. Адам баласы ғасырлар бойы өзінің тұрғын үйін, ат
әбзелдерін, қолөнер бұйымдарын ою өрнекпен көркемдеп безендіріп отырған.
Мысалы, сақтар кезеңінде ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнері кең етек алған.
Ағаштан ойып жасалған шағын мүсіншелермен сақтар ер-тұрман әбзелдерін
көркемдеген, ағаш бұйымдарын безендірген. 8
Өрнекті оюдың бірнеше тәсілі бар. Соның бірі — геометриялық бейнедегі
өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетіне геометриялық сурет салу арқылы жасалады.
Олар үшбұрышты, төртбұрышты немесе шаршыны бірнеше үшбұрышқа бөлу арқылы
өрнектеледі. Мұндай өрнектер өте шағын әрі кішкентай ойықтар болғандықтан,
оларды зімпарамен тазалау немесе әрлеу қиын. Сондықтан өрнекті орындау
сапасы пышақ пен қашаудың өткірлігіне тікелей байланысты.
Екінші тәсіл — өрнекті жұқалай тіліп салу (плоско-рельефная резьба).
Мұндай өрнекті салғанда оның ізін пышақпен тіліп, өрнектің жиектерін
көлбеулей жұқалап жонып алады. Бұл тәсілдің ерекшелігі, мұнда нобайы
бойынша өңделетін бейне шет жақтарынан да өңделеді. Сондықтан да өрнекті
жұқалай тіліп салу әдісі алынады. Мұндай оюды бірнеше әдістермен орындайды:
- біріншіден, өрнектің жиектерін дөңестеп, жұмырлай жиектеп, өрнекке
кеңістіктегі көрініс беріледі;
- екіншіден, өрнектің сыртқы жиегін өрнек денесінің ортасынан да
ойықшалап бедер беріледі;
- үшіншіден, бірінші және екінші әдіспен орындалған өрнектің түбін
(фоньон) бедерлеу, бедерді өрнектің мәніне қарай таңдап, бедер беру
тәсілімен орындайды.
1. Өрнекті тақтай бетінің бір шетінен бастап салу әдісі.
Тақтайдың өрнек салынатын бетінің көлеміне қарай сызылатын өрнек
үлгінің көмегімен симметриялы жиек етіп салынады. Барлық жағдайда базалық
жиек 5 мм-ден кем болмауы керек.
Салынатын өрнек тақтайдың бетіне симметриялы түсуі үшін тақтайдың
бетіндегі бөлінген бөлшектер міндетті түрде жұп болуы керек. Сонда ғана
өрнек иықтары бір бағытқа (а, ә) бағытталады (30-сурет).
Тақтайдың бетін тең бөліктерге бөліп түсірілген сызықтар мен базалық
сызықтардың шекарасында өрнектер ырғағы бір-біріне түйісіп тұрулары шарт.
Егер сызылатын өрнек өрнектелетін тақтайдың бетіне толық көшірілуі
қажет болаған жағдайда, көшірме кальканың немесе үлгінің көмегімен
көшіріледі.
а) Ағашты өңдеу жұмыстарына қажет құрал-саймандармен танысайық. Ағашты
кесіп, дайындауға қол ара, балта, кернеу ара қолданылады. Балтамен ағаш
бұтақтарын шапса, қабығын әр түрлі қырғыштармен алады. Ағаштан алынған
тақтайды түрпімен, қарапайым сүргімен, үлке сүргімен т. б. құралдармен
өңдейді, сондай-ақ бұрғы мен үскіні де пайдаланған.
Ағашты кесуге қажетті ең басты құрал - қол ара. Оны негізгі түрлері
суретте көрсетілген. Ара қалыңдығы әр түрлі болат жолақтардан жасалады,
оларды төсем деп атайды. Төсем өте қатты, тегіс және иілгіш болуы шарт.
Оның иілгіштігі аз әрі тым қатты болса, төсемнің тістер тез сынады.
Араның тістері екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден ол ағаштың
талшығын кеседі, екіншіден, кесілгенде пайда болған ағаштың ұнтағын сыртқа
ысырып, шығарып отырады.
Ағашты кесу үшін араның әр түрін пайдаланады. Ағаш талшықтарын кесу
бағытына байланысты оны көлденең ұзына бойы және аралас әдіспен кесуге
болады. Көлденең кескенде, кесу бағыты ағаш талшығына перпендикулляр, ұзына
бойы кескенде, параллель болады. Көлденең кесу үшін, ара тісінің кескіні -
тік үшбұрыш, ал ұзына бойы кесу үшін қиғаш болады. 3
б) Ағаш кептіру
Адам ежелден-ақ ағаш кептіруде түрлі әдісті қолданған. Мысалы, қазақтар
жаңа кесілген ағаштың қабығын аршып, ауа өтпейтіндей дәрежеде сиырдың
жапасын жағып, көлеңке жерде бірнеше ай ұстаған, ал кейбір шеберлер күлдің
астында сақтаған. Кең тараған тәсіл - жаңа кесілген су ағаштан бұйымды
барынша болжамға келтіріп өңдеп, оны 2-3 сағат суға салып қайнатқан. Сөйтіп
ағаштың бойындағы химиялық заттардың бәрін сыртқа шығарған. Кейбіреулер
суға ас тұзын қосады. Бұл тәсіл қазір де қолданылады. Өндірістік саланың
дамуына байланысты қазіргі кезде ағаш арнаулы камералардың күшімен белгілі
бір температурада кептіріледі. Кептірудің бірнеше түрі бар. Олар:
атмосфералық, камералық, радиациялық беттестіру арқылы, жоғары ток өрісі
арқылы және балқытылған ортада кептіру.
б) Ағашты сүргілеу
Ағаш бұйымдардың беті тегіс болу үшін, оны сүргілейді, ол арқылы
ағаштың қажет пішіні мен өлшемі алынады. Сүргілеу барысында ағаштың бетінен
оның жұқа қабаты алынып тасталады. Оны жоңқа деп атайды.
Сүргілеу аспаптарының да түрлері көп. Олардың ең көп тараған түрлері –
сүргі, шерхебель және фуганок. Шерхебель пышағының жүзі доға тәріздес дөңес
келсе, фуганоктың пышақ жүзі түзу сызық сияқты болады. Шерхебельмен
алғашқы, дөрекі өңдеу жұмысы жүргізілсе, сүргімен таза (тегіс) өңдеу жұмысы
орындалады. Фуганок – жалпақ беттерді тазалап тегістеу үшін қажет аспап.
Оның ұзындығы кәдімгі сүргіге қарағанда есе үлкен, сондықтан онымен ұзын,
жалпақ ағашты сүргілейді.
Сүргіленген кезде күштің бәрі қолыңа түссін де, дененің көп қозғалтпа.
Алғашқы сүргілеуде сол қолыңа көбірек күш түсіріп, төсемнің алдыңғы жағын
басыңқыра, содан соң екі қолыңа бірдей салмақ салып, соңында салмақты
төсемнің арт жағына ауыстыр.
в) Ағаш ою құралдары
Ағаш материалдарын қарапайым өңдеу үшін, балташы қашауларды,
сүргілерді, бұрғыларды, балға түрлерін пайдаланады. Ал материалды көркемдеп
өңдеуге арнайы дайындалған құрал түрлерін қолданады. Олар: тік жүзді өткір
қашаулар мен жартылай ойықша келген қашаулар. Қашаулардың жүзде 6 мм-ден 32
мм-ге дейін жетеді.
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты құралдар -қашау мен үшкір пышақ.
Ең көп қолданылатын қашау түрлері: үшкір пышақ (1), тік жүзді (2) және ойык
жүзді (3) қашау құралдары жөне олардың ойған пышақ пен қашау іздері
көрсетілген.Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар.
Ағаш ою тәсілдері
Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар. Негізінен оларды бедерлеп ою және
жұмырлап ою деп шартты түрде екіге бөліп топтауға болады. Бедерлеп ою деп
тегіс тақтаның бетіне өрнек салуды, шығыңқы етіп мүсіндік бейнелерді
жартылай көлемімен мүсіндеуді, ағашқа бедерленетін барельефті атайды. Ал
тұтас ағаштан шабылатын келі-келсап, аяқ-табақ, саптаяқ, ожау сияқтыларды
жасау арқылы жұмырлап ою тәсілін үйренеміз. 22
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай әр түрлі келеді.
Егер тақтаға өрнекті тіліп түсірсең, жосықтау деп, қашау ізін тік салсаң,
қиып ою деп, қашау жүзін көлбеу салып нұқи ойсаң, кертіп ою деп атағаның
дұрыс.
Ал ағаш ою үшін шеберхананың температурасы тұрақты, жел соқпайтын,
ауасы құрғақ, қоналқы үйден оқшаулау болуы керек. Себебі ағаш ою - шулы
жұмыс әрі керек-жарағы да, құрал-сайманы да көп. Ағаш оюға жарық түсуінің
де әсері бар. Ағаш оятын орынға жарық қарсы алдыңнан немесе сол жағыннан
түспесе, бедердің көлеңкесі молайып, назарыңды шатыстырады.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
ережелерді де бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуың әбден мүмкін.
Себебі бедерлеп ою тікелей қол күшімен жасалады. Сондықтан бос қолыңды
пышақ жүзі жүретін бағытқа апаруға болмайды.
Ағашты оймас бұрын, ең алдымен көңілің қалаған ою үлгісін қағазға салып
ал. Содан соң сол үлгіні ағаш тақта бетіне көшір.
Ағаш ойған кезде жөке ағашын қолданған жөн, өйткені ол әрі жұмсақ, әрі
тегіс болып келеді.
Қиып ою, кертіп ою мен тік оймыштарды жартылай дөңгелектеу тәсілдерін
көрсеттік. Жеке белгілер арқылы пышақ жүзінің түсу бағыттарын белгілейді.
Сол әдіс-тәсілдерді мұқият қарасаң, пышақпен қалай жонып, қалай кесуді
меңгеріп кетесің. Егер 3-4 мм-дей етіп, терең кертуге, кертілген жерді тағы
да тереңдете оюға қолыңның шамасы келмесе, ағаш балғаны, шағын тоқпақты
пайдаланып, яки қашауды керекті екпінмен соғу арқылы ойғыштауыңа да болады.
Бедерлеп оюдың әдіс-тәсілі барлық халықта бірдей. Ағашты өрнектеуде
колданылатын ою кертпелерінің үлгілері, пышақ жосығының түрліше ізі,
геометриялық пішіндерді ою тәсілдері берілген. Көрсетілген тәсілдерді дұрыс
меңгерсең, суреттерде көрсетілген ою түрлерін орындап шыға аласың. Ағашты
көркемдеп өңдеу барысында еңбекті қорғау мен оны ұйымдастыру ең маңызды
мәселе осыны ұмытпаған жөн.
Ағаштарды қолөнерде пайдалану
Ағаштан әссм, керемет жақсы бұйымдар, жиһаздар, ыдыс-аяқ, ер-тоқым,
киіз үйдің сүйегін т.б. тұрмыс қажеттілігіне керекті заттар жасап шығару
үпгін, оның өсу процесінен бастап, оны кесіп, кепттіріп дайындау жұмыстарын
және де физикалық, механикалық негіздерімен қоса, оның табиғи биологиялық
процестерін білу қажет.
Ағаштың құрылысы: ағаш басқа өсімдіктср секілді бірнеше бөліктерден —
жер астынан түбірі мсн тамырларынан және жер бетіндегі діңі мен бұтақтардан
тұрады (35-сүрст).
Түбір — тамырдың жалғасы, ағашты құлатпай тік ұстап тұру үшін және дің
мен жапырақтарға жерден сумен минералды қоректік заттар, көмірқышқыл газын
беру қызметін атқарады.
Ағаштың - діңі — ағаштың ең негізгі бөлігі. Сондықтан ағаш өндеу
жұмысының барлық процестерінде пайдаланылады. Ағаштың жоғарғы жіңішке бабын
бөлікке бөлсе, төменгі жуан түбіріне жуық бөлігін екінші бөлікке жатқызады.
Ағаш бұтақтары ағаштың ең жоғарғы бөлігінде орналасып, жапырақпен
жалғасады.
Ағаштың ішкі құрылысын жақсы білу үшін оны көлденең кесіп, мироскоппен
қарағанда ғана түсініп толық мағлұмат алуға болады.
Ағаштың өзегі әрқашанда ағаш дінің орталығында орналасып, түрі қоңырлау
болып келеді, өзі бос борпылдақ тканьнен құралады.
Ағаштың қабығы - олардың ең сыртқы қабаты ағашы ауырулардан, шаң-
тозаңнан, ауада кездесетін басқа да өзгеріс әсерлерден сақтап, қорғайды.
Қабықтың өзі бөлікке бөлінеді: төз және тің болып, олар арқылы органикалық
заттар ерітіндісі өтіп газдар алмасады.
Ағаш сүрегі, ағаш діңінің негізгі бөлігін құрайды, ағаш діңі осы
сүректің өсу көлеміне байланысты, сүрек әр түрлі клеткалардан тұрады.
Ағаштың ісінуі - су, ылған тиген ксздс көлсмін ұлғайтуы, оның әсем
болады. Ағаштарды дұрыс сақтамағандықтан, дүрыс кептірмегендіктен оларың
бойындағы ылғал әр түрлі кебеді. Жылуға жақын жеріндегі ылғал тез кебеді
де, ал жылудан қашығырақ жағы кейінірек кебеді, осының салдарынан ағаш
жарылып кетеді, іске жарамсыз болып қалады. Тез кепкенде, не су тигенде
ағаштар өздерінің сыртқы және ішкі түрлерін өзгертеді. Балалар, ағашпен
жұмыс істеу алдында әрқашанда ағааштарында мұқият тексеріп алғандарың жөн.
Төмендегі сүреттерден дұрыс кептірілмегендіктен жарылған ағаш ыдыстарды
жәнс қисайы майысқан тақтайларды көресіңдер. Түзу, жарылмай кепкен ағаш
жұмыстың сапалығын арттырады. Жасаған бұйымдардың да әдәмі болып шығуы
осыған байланысты және кейін кеуп, формасын өзгертпейді. 3
Әрлеу бояу, май немесе лак жағу. Ағаштың дінінің көлденең кесіндісінен
оның жылдық сақиналарын көруге болады. Жылдық сақиналар өзекті айнала
орналасқан, олар арқылы жасын анықтауға оңтүстік пен солтүстікті
бағдарлауға болады. Сүректің орталық бөлігінің бояуына, түсіне қарап, егер
қоңырқай болса онда ядролық деп, ал қалған сыртқы ақшылдау бөлігі ядросыз
деп екіге бөледі. Ядролық текті ағаштарға қарағай, шырша, жөке, шаған,
қарағаш, терек және тал жатады.
Ядросыз ағаштардың сүрегі ақшыл болады. Оларға: қайың, қандыағаш, үйкі
ағаштары жатады. Әбден піскен ағаш діңінің, кесіндісінін; бояулары біркелкі
және орталық өзегінде ылғалды су аз болады. Сонымен қатар, ағаштың өсіп
жетілгенін анықтау үшін, олардың ядросын, өзегін, түрін, жылдық сақинасын
жақсы білу қажет. Сонда бұндай ағаштың өңдеу процестеріне дайын екенін
білеміз. 3
Ағашты сүйекпен әрлеу (инкрустация)
Сүйек пен мүйіз ұқсату (түрлері) өнері.
Сүйекті жону, өрнектеу,шегелеу,сүйекке күміс қақатау сияқты жұмыстар өте
нәзік болумен қатар аса шеберлікті талап етеді. Сүйек ұқсатушы зергерлер,
әсіресе түйе мен жылқы сүйегін қадірлеіді. Оның себебі бұлардың сүйегінде
қара кемек болмайды және олар ұзақ сақталған сайын сарғыш тартып ажарлана
түседі. Бұйымды өрнектен жасау үшін екі шеті бірдей егіліп өнделген сүйекті
алады да, оның бетіне арналған ою өрнегін қарындашпен сызады. Бұдан кейін
сол сызықтың үстімен арнаулы безеубас шапқы, біз сүргі сияқты
аспаптарменыра жонып оюлайды. Сүйектегі ою - өрнекті көрнекті ету үшін
оюларды бояумен бояйды. Бояуға мусатыр, скипидар сияқты сінімді сүйық
заттар қосылады. Мүйіз сүйегіне қарағанда жонуға, июге, қалыпқа салуға,
кесуге,тесуге, шегелеуге қолайлы.
Инкрустация – латын тілінен аударғанда incrustatio - белгілі бір
затпен әрлеу, қаптау деген мағынаны білдіреді. Инкрустация жер шарының
көптеген елдерінде кеңінен қолданылады. Инкрустация, яғни әрлеуде көптеген
түрлі материалдард көбінше бағалы және орташа бағалы металдар немесе өзге
де сүйек мүйіз, бағалы тастарқолданылады ( алтын, күміс, мыс, жез
перламутра, т.б.). Ағашты металмен және сүйекпен әрлеуде ағаштың түрлі
түрлерін қоятын.
Мұнда ағаштың көбінесе тек туралы қатты көрінбейтін түрлері
қолданылады. Сүйектен көбінесе бағалы саналатын піл сүйегі не қара мал,
жылқы сүйегі қолданылады. Металмен әрлегенде металдың жұқа қаңылтыр түрін
тек қолданылады. Мундай металдың қалыңдығы 0,5 – тен 0, 5 -2 және одан да
қалың түрін қолданылады. Оны жіңішке қылып қиып 1,5 -3 мм ағаш бетіне
тиісті композициядағы суретті түсіріп, сызықтарын әғни металмен әрленетін
сызықты қатармен аздап ойып жүріп шығамыз. Бұл металдың тез орнығып
қағылуына өз сектігін тигізеді.
Будан кесін металды сол сызық бойымен жүргізе отырып балғамен қағамыз. Ал
сүйекпен әрлегендесүйектің екі бетін тегістеп оны қажетті формаға келтіріп
алып, ағаш бетіне сүйек туратын ұяның сүйекке тық орнығылуы қажет немесе
өзгеде сүйекке тесік жасап оны сәндік шегемен бекітіледі және болған соң
бетін тегістейді.
Ағашты металмен әрлеуде қолданылатын құрал – жабдықтар.
Қашаулар – Ағашты оюға арналған құрал – жабдық, бунда көбінесеқигаш қашау
қолданылатын болатын ( ағаш бетіне із салып ойып шығу үшін)
Қайшы – металды жұқалап тиісті мөлшерде кесуге арналган құрал. Мунда
негізімен темір кесуге әдейі арналған қолданылады.
Егеу – қағылған металл немесе сүйек бетін тегістеу үшін қажет.
Құмқағаз – бетін тазалау үшін қажетті құрал – жабдық.
Бұрғы – бекіту, қағу орындарын жасау үшін қолданылады.
1.3 Қазақ халқының ою - өрнектері, қолданылуы
Ою - өрнек ата – бабадан келе жатқан асыл мұра. Сонау жазу – сызу шыға
қоймаған ерте заманда адам өз ойын тасқа, сүйекке, ағашқа ойып қашап
түсіріп отырған. Қазіргі қолөнер саласындағы ою-өрнек немесе ағаш сүйек
ою-өрнек деген сөздері – сол заманда ерте қалыптасқан ұғымдар. Ою-өрнек
өнері де осы тұста басталғанына көзімізді жеткіземіз. Бір кезде тасқа,
ағашқа, сүйекке түсірілген ою – таңбалар келе-келе киізге, алаша, кілем
тағы басқа заттарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz