Антикалық замандағы әйелдер билігі және рөлі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Ш.Ш.УӘЛИХАНОВ
атындағы КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
КОКШЕТАУСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
имени Ш.Ш.УАЛИХАНОВА
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ФАКУЛЬТЕТ ИСТОРИИ
Жалпы тарих, география және ПОӘ кафедрасы
Кафедра Всеобщей истории, географии и МПД
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Антикалық замандағы әйелдер билігі және рөлі
На тему:
Дипломшы: Досова Ақжұпар Ұзақбайқызы
Дипломник:
Жетекші: аға оқытушы Шәймерденова Жанат Қанапиянқызы
Руководитель:
Ғылыми кеңесшісі: т.ғ.к. Бексеитова Ақбота Тастанбекқызы
Научный консультант:
Қорғауға жіберілді__________________________ ___________________
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.к. Күшпаева Алмагүл Бүркітбайқызы
Зав. Кафедрой:
КӨКШЕТАУ –2006
Мазмұндама:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-6 б.
I тарау. Шығыстағы әйелдердің билігі.
1.1. Қоғамдағы әйелдердің роліндегі өзгерістер.
10-20 б.
1.2. Шығыс патшайымдары .
21-35 б.
II тарау. Антикалық Батыстағы әйелдер билігі.
2.1. Антикалық эмансипация.
36 – 41 б.
2.2. . Ерте Рим империясындағы әйелдер билігі.
42-50 б.
2.3. Екі өркениет тоғысындағы- Клеопатра және әйелдер биліктерінің
ерекшеліктері.
51-55 б.
Қорытынды.
56 б.
Сілтемелер.
57 – 58 б
Пайдаланылған әдебиеттер.
59-60 б.
Бір қолымен бесік
тербеп,
Бір қолымен әлемді тербеген- Әйел.
Мұхтар Әуезов.
КІРІСПЕ.
Б.д.д. ІҮ мыңжылдықтардан басталған өркениеттерде, дәстүрлі
қоғамның қалыптасуларына байланысты әлеуметтік өзгерістерге әкелді.
Ежелгі заманның қойнауында қазіргі дәіурдегі көптеген
құндылықтар қалыптасқан. Адамзат қоғамының өркениетке өтуі барлық
сфераларда тез дамумен сипатталады.Бұл үрдіс қоғамның негізгі саласы
саясатқа да тән еді. Ежелгі заманның өркениеттерінде
демократиялық ұғым, азаматтық қоғам, заңның жоғары құндылығы,
азаматтық принциптер, қарапайым полистік саяси жүйеден күрделі
империялық жүйелер дамыды.
Әлеуметтік қатынастардағы өзгерістер әйелдердің қоғамдағы орнына
да ықпал етті.
Зерттеудің өзектілігі:
Егеменді Қазақстан Республикасында әйел теңдігі жолында нақты
қадамдар жасалуда.Егеменді елімізде демократиялық қоғамды қалыптастыру
барысында, Президент жолдауындағы дүниежүзіндегі алдыңғы қатарлы елу
елдің құрамына ену жолында әйелдердің атқарысып жатқан еңбегі өте
зор.Президенттің 2005 жылғы қараша айында теледидар арқылы Қазақстан
халқымен ашық сұхбатында қоғамымыздың барлық салаларында экономикада,
білім беру, мәдениетте, саясатта, әкімшілікте, соттарда, жеке
кәсіпкерлікте 50% әйел азаматтар болып, көптеген істер атқарып
жатыр деп айтқан болатын. 128 мемлекеттің ішінде, әйел адамдардың
мемлекеттік іске араласу бойынша біздің мемлекетіміз 35 орында.
Қазақстанда әрқашанда қазақ қыз-келіншектеріне жалпыға бірдей орта
немесе кәсіби жоғары білім беру айрықша маңызға ие саяси - мәдени
міндет болатын.Соның бірі арнайы Қазақ қыздар институтының ашылуы.
Дана халқымыз бейбіт тірлікте әйелді қара ормандай сүйеніш деп
есептесе, ел басына күн туған қатерлі шайқастарда батырдың бірінші серігі
деп білген. Сол көне заманнан алғырлығымен, шешендігімен, тапқырлығымен,
батылдығымен, сезімталдығымен ел аңызына айналған қазақ әйелдері аз
болмаған: сақ заманындағы Томирис, ХҮІІІ ғасырдағы жоңғар
шапқыншылығына қарсы Отан соғысына ерлермен бірге соғысқан қазақ
арулары Гауһар, Назым, Айтолқын, ХІХ ғ. Бопай ханша, ХХ ғ. қос шынары
Әлия мен Мәншүкті атауға болады.
Менің жұмысымның негізгі мазмұны мен барысына тоқталар болсақ, әйел
тақырыбын таңдап алуым кездейсоқ нәрсе емес. Сонау көне замандардағы
адамдардың алғашқы рулық ұйымдарда, ананың рөлі өте жоғары болғандығы
жәйлі деректер жеткілікті. Алайда, антикалық замандарда аты тарихта
қалып, қоғамның белді мүшесі болып, есімдері аңызға айналған арулар
жәйлі біреу білсе, біреу білмесі анық. Сондықтан, осы ғылыми зерттеуде
сонау Томиристен бастап, әлем тарихында өздерінің ерен ерлігімен,
еліне жасаған ізгі еңбектерімен танылған әйел азаматтардың
өркениетті елдердің тарихында елеулі із қалдырғандығы туралы
баяндалады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
Соңғы уақытта антикалық замандағы әйелдер рөлін зерттеуге көп көңіл
аударылып келеді. Ғылымда бұл тақырыпқа байланысты деректердің
мардымсыздығына қарамастан ғылыми-танымдық бағыттағы шығармалармен,
аудармалармен орны толтырылуда
Деректемелік базаға байланысты Шығыста қоғамдағы әйелдердің рөлі
мен билік басына келуі туралы негізгі дерек ретінде Геродоттың IX
томдық “Тарих” шығармасын атауға болады.Оның әсіресе I , II , IY
кітаптарында бұл мәселелер берілген. Ол грек –парсы соғысының тарихын
жазғанда соғыс барысы болған жерлерге өзі саяхат жасап, деректер
жинаған. Ол аймақтардың этностары мен халықтарының тарихын зерттеген.
Қосөзенде Семирамида жәйлі, сақ және Египет патшайымдары туралы
деректер жазып қалдырған.
Б.д.д. І ғ. Рим тарихшысы Гай Соллюстий Крисп идеялық жағынан және
жазу стиліне байланысты басқаша ерекше тарихи шығарма
қалдырған.Оның көптеген шығармаларының ішінен "Катилина бүлігі"
Римдегі билік үшін күрескен және саясатта ықпал еткен бикештер
жәйлі жазады.Соллюстий Рим мемлекетінің құдіреттілігін құрастырған ұлы
тұлғалардың,соның ішінде әйелдердің роліне үлкен маңыз берген.Б.д.д. І
ғ. тұлғалардың азаматтық соғыс жылдарындағы драмалық оқиғаларға
байланысты Римнің ақсүйек әйелдері Семпронияның, Агриппинаның, Фульвияның
портреттік сипаттары қызығушылық туғызады. Оның пікірінше,мінез-
құлықтардың, әдет-ғұрыптардың құлдырауы мемлекеттің тез құлауына
әкелді.
Академик В.В.Струве де өзінің “ Солтүстік Қаратеңіз, Кавказ және Орта
Азия тарихының этюдтері” және т.б. еңбектерінде ежелгі шығыс
қоғамдарының әлеуметтік құрылымдарын және осы әлеуметтік топтардың ара
қатынастарын зерттеу барысында қоғамдағы әйелдердің рөлдеріне де
назар аударған.
1995 жылы шыққан антикалық замандағы әйелдер тақырыбында құнды
деректемелік базаға сүйенген, Понти мен Боспор патшалығындағы әйел
билеушілер жәйлі С.Ю.Сапрыкинаның саяси-тарихи зерттеулері жарияланды.
Екінші жарияланымында әйелдер билігіне кеңірек тоқталған да, ал әйелдің
саяси-ағартушылық ерекшелігі айтылмайды. Ғылымда әйелдердің қоғамдағы
орнына XIX ғасырдың ортасынан бастап, Тациттің шығармаларының анализін
негізге алған П.Н Кудрявцевтің жұмысын айтуға болады.
Әйелдің орны, әйел тағдыры, материалдық және өнегелік ахуалы, қоғам
тарихымен бірегей-деп П.Н Кудрявцев жазған. Оның ойынша, империя дәуірінде
әйел тұлғасына еркіндік беріліп, оған кең мүмкіншіліктердің берілуі,
арандатушылық әрекеттері өнегелі-тәрбиелі қоғамның құлдырауына әкеп
соқты.
Батыс еуропалық антик зерттеушілердің қазіргі заманғы тәсілдерін
қолданып К.Криста Империя тарихын зерттеді. Север әулетіндегі әйелдер
мәселесі жәйлі мінездеме береді. Әйел тағдырын зерттеуде жоғары қауым
әйелдері қамтылған және олар туралы деректер саусақпен санарлық.
Рим империясының I ғасырына қарағанда III ғасыр жылнамаларында әйел
тақырыбында жазылған деректер көп емес. Алайда, бұл әйелдердің қоғамдағы
рөлінің төмен болғандығы деп ойлауға негіз бола алмайды.
1881 жылы жылы Людвиг Фриндлердің Рим дәстүрлерінің тарихы
туралы очерктер жарық көрді. Бұл IV томдық еңбегінде Фриндлердің түсінігі
бойынша ежелгі заманның саналық- эстетикалық зерттеулері деп Рим тарихын
мәдениет тарихы деп қарастырған. Бұл Очерктер антикварлық еңбек:
археологиялық зерттеулердің нәтижелері мен жазба деректердің жинағы.
Фриндлер еңбегінде көптеген мысал- цитаталар мен антикалық мәтіндердің
көмегімен, Рим қоғамының ақсүйек әйелдерінің бүкіл өмірлік жолын
суреттеп көрсете алған. Ол қыздардың тәрбиесінен бастап олардың әйел, ана
болған кездеріне дейін сипаттаған. Империя заманындағы әйелдердің тәуелсіз
жағдайын суреттеген. Оның көзқарасы бойынша ол кездегі әйелдерді өте
қызықтырғаны-табиғат пен салт- дәстүрлерге қарсы шығу- өзінің әйелдік
қасиетіне тән берілмеген құқықтарға ие болу, қоғамда өзіне басқа орын
белгілеу.
Кейбір тарихи деректер интернет арқылы алынған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті:
Бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі- әйел мәселесі. Өзге де
өркениетті елдерде биліктің тізгінін ұстап, алдыңғы қатарлы елдермен
терезесі тең, әйел басшысы бар мемлекеттер аз емес:
Англияда Елизавета ІІ, "темірдей қатал леди" атанған Маргарэт Тэтчер,
Пакистанның экс-президенті Беназир Бхутто, Үндістанның атақты қызы
Индира Ганди,АҚШ-тың вице-президенті Кандализа Райс, Германияның
канцлері Ангелина Меркель, ал Қазақстанда Білім және ғылым министрі
Бірғаным Айтымова, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрі Гүлжан
Карағұсова, әйелдер қозғалысы Руханияттың жетекшісі Алтыншаш Жағанованы
айтуға болады.
Сондықтан ежелгі замандарда билік еткен әйелдердің қоғамдағы рөлі мен
орнын,. ежелгі өркениеттер Сақ, Египет иен Қытай қоғамындағы әйелдер
бейнесін жан-жақты толық қамту.Олардың билеген мемлекетінің саяси
жағдайы мен әлеуметтік- экономикалық дамуына баға беру , сараптау.
Зерттеудің нысаны антикалық замандағы әйелдер билігі және рөлі
болғандықтан, әлемге танымал патшайымдардың қоғамдағы орнын,билік
басындағы рөлін зерделеу,Батыс пен Шығыс өркениеттеріндегі әйел
бейнесін салыстыру әрі сомдау. Кейінгі ұрпаққа тәлім-тәрбие үлгі өнеге
боларлықтай насихаттау.Көптеген құндылықтардың антикалық заманда
қалыптасуына байланысты, әйелдердің билік басына араласуы, саясатқа
тарихи үрдістердің дамуына да ықпалы ерте заманнан қалыптасқандығын
көреміз.
Тақырыптың құндылығы: Антикалық дәуірдегі әйелдердің билікке араласуы,
өздерін ер адамдармен тең дәрежеде ұстауы, қоғамның дамуының өзіндік
ерекшеліктерін көрсетуі, ежелгі елдердің өзіне ғана тән әдет-ғұрпы,
салт- санасы туралы қызықты мәліметтер берілген.
Билік үшін жүргізген күрестері антикалық өркениетті елдердегі
әйелдердің билік басына келу жолдары өте күрделі, олардың билік үшін талас-
тартысқа түсуі, неше түрлі әрекеттерге барғандығы қызығушылықты
тудырады. Осы тұрғыдан келгенде,тақырып, әрине, тартымды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Осы тақырыпқа байланысты зерттеулердің
Отандық тарихнамада тапшылығы, әсіресе қазақ тілінде бұл тақырып
аясында әдебиеттердің жеткіліксіздігі мәлім. Срндықтанда осы тақырыпты
мүмкіндігімізше жүйелі қарастыруға тырыстық. Антикалық замандағы
билік басындағы Батыс пен Шығыс әйелдерінің салыстырмалы түрде
зерделеуге әрекетендік.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы:
Тарих пәнінен сабақ беру үрдісінде оқытушы тек оқулықтағы материалмен
ғана мағлұмат беріп, жалаң білім беру жиі кездесетін жәйт.
Осы тұста оқытушының антика туралы ізденгені жөн. Жұмыстың нәтижелерін
мектептерде, колледждерде, жоғарғы оқу орындарында тарих пәндерін
оқыту үшін, саясаттану мамандарын әзірлеу үшін, саясаткер бикештер
үшін пайдалануға болады. Мектеп мұғалімдері үшін бұл зерттеулердің
нәтижелері апталық, семинар жүргізуге көмек болады.
Қоғамға салауатты да иманды ұрпақ қажет. Оның тәрбиесі әрине аналардың
мойнында. Ендеше бүгінгі таңда әйел мәселесін қозғау барысында,
ежелгі заманнан қалыптасқан қоғамдағы әйелдер рөлін сараптай отырып,
әйел беделін көтеру; мемлекетіміздің гүлденуіне, өзге өркениетті
елдермен әлеуметтік саяси-экономикалық байланыс жасау мақсатында кейінгі
өскелең ұрпақты жынысқа бөлмей баршасын жұмылдыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы: кіріспеден,
екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында сілтеме жасала отырып,
пайдаланылған ғылыми еңбектер тізімі берілген.Зерттеу барысында сипаттама,
тарихи-салыстырмалы және талдау- жинақтау әдістері қолданылды.
Бірінші тарауда рулық қоғамдағы экономикалық өзгерістер, яғни
темірді игеру, соқамен жер жырту, мал шаруашылығының дамуына
байланысты еркектердің еңбегінің маңызының жоғарылауы, шаруашылық
әрекеттерінің негізгі түрлерінен әйелдерді ығыстыруға әкелді.
Әйелдердің жағдайындағы экономикалық өзгерістер олардың қоғамдағы
жағдайларының өзгерулерімен және ол қоғам өміріндегі идеологияда
айқындалды. Алайда әлі де матриархаттың белгілері антикалық
өркениеттерде ұзақ уақыт сақталынғаны туралы жазылған. Содан кейін
Шығыс патшайымдарының билік басына келу жолдары, олардың жүргізген
негізгі саясаттары, елінің тәуелсіздігі үшін күрестері қарастырылады.
Екінші тарауда антикалық эмансипация ұғымы және оның ерекшелігі
қарастырылады. Батыста, әсіресе Рим өркениетіндегі саяси аренадағы
әйелдердің тағдыры, қызметтері туралы, билік басына келу тәсілдері
баяндалады. Шығыс пен Батыстағы әйелдердің биліктегі рөлдері
салыстырмалы туралы зерделенген.
I тарау. Шығыстағы әйелдердің билігі.
1.1. Қоғамдағы әйелдердің роліндегі өзгерістер.
Адамзат тарихының таңында кейінгі палеолит дәуірінде адам қоғамының
материалдық және рухани мәдениетінің ілгері дамуы қоғамдық
қатынастардың прогресті дамуымен, рулық қауымның құрылуымен
сипатталады. Рулық ұйым барлық жерде де матрилиниялық (ана жағынан
есептелінген) және матрилокалді (ана жағынан тұйықталған), оның себебі
әйелдің қауымы қоғамның орнықты мүшелері болғандығымен түсіндіріледі.
Еркектер аңшылықпен айналысқандықтан, үнемі жануарлардың соңынан орын
ауыстырып, миграциялық қозғалыста болған.Сондықтан, ана әулеті
адамдардың өзара қандас туыстығымен, жалпы ана жағынан шыққан тегімен
тамырласып біріккен экзогамды тобы болып табылады. Әйелдің қоғамдық
өмірде биік орынға ие болуы қауымның үй шаруасының ерекшелігімен, әйелдің
ұрпақты жалғастырушы ретіндегі отбасылық рөлімен де анықталып қойылған.
Ежелгі заман адамдарының идеологиялық түсінігінде рубасы, ошақтың
қожайыны ретінде әйелді қастерлеп, табыну рәсімі болғаны кездейсоқ нәрсе
емес. Бұған дәлел археологиялық қазба жұмыстары барысында кейінгі
палеолит дәуіріндегі әйел статуэткалары "палеолит Венераларының" бүкіл
Евразия құрылығының меридиандық бойымен жылжығанда, Пиреней түбегінен
бастап Тынық мұхитының жалағауына дейін табылды.
Кейінгі ру дәуіріндегі жоғары мамандырылған дайын өнімдерді
пайдалану шаруашылығында бұрынғысынша еркектердің аңшылығы мен балық
аулау, сонымен бірге әйелдердің терімшілігі де маңыздылығын сақтады.
Үй шаруашылығының сферасы толығымен әйелдердің ісі болды. Еркектер
де, әйелдер де рулық меншікке тең құқыққа ие болды. Матрилокальді
немесе уксорилокальді қоныстарда ру жерлерінің иелері және
қолданушылары ретінде әйелдердің дәрежесі жоғары болған. Толығымен
кейінгі рулық қауымда еркектердің де, әйелдердің де өмірді
қаматамасыз ететін экономикада қатысулары тең болған. Әсіресе
кетпенмен жер игерушілерде әйелдердің еңбектегі ролі маңызды
жағдайда шаруашылықта (үй шаруашылығында ғана емес) әйелдер басым
болған. [1]
Месопотамияның б.д.д. ІҮ мыңжылдықтарда қалыптасқан алғашқы
өркениеттерінің ежелгі тұрғындары рулық қауымдық қоғамда өмір
сүрген. Әйелдер өндірісте кетпенді жер игерушілік шаруашылығында
көрнекті рөл ойнағандықтан, өте үлкен ілтипатқа ие болған. Олар ру
және тайпа жиналыстарына қатысқан. Бұған дәлел ежелгі шумерліктердің
мифтерінде сақталынған көріністер, басқа құдайлармен қатар аспан
мәжілістеріне ана құдайлар да қатысып отырған.
Алайда, бұл матриархат сатысына сай келетін құбылыстар жаңа
қатынастарға орнын беріп отырған. Мал шаруашылығы мен соқамен жер
игеруінде еркектің басқарушы рөлінің жоғарылауы, оның қоғамда және
отбасындағы рөлін жоғарылатты. Бірақ та әлі біраз уақыт әйелдер кейбір
құқықтарға ие болды. Мысалы, балалар тек әкелеріне ғана емес
аналарына да бағынышты болған. Кейде әйелі мұраның жартысын
иемденген, оның өзінде күйеуінің шешімімен және кейбір шектеулер
қойылған. Ол өзінің бөлігін тек ұлдарына , басқа ешкімге бере
алмаған.
Өндірістің көтерілуі және таптық қоғамдар қалыптасу дәуірінде жеке
меншік қатынастарының қалыптасуының басталуы жыныс арақатынастарының
өзгеруіне әкелді. Мұның алғашқы негізі жыныс аралық еңбек
бөлінісіндегі жаңа тәртіптер болып табылады. Жоғарыда көрсетілгендей,
қол жер шаруашылығына қарама-қарсы соқамен жер жырту шаруашылығы
еркектердің іс-әрекетінің сферасы болды. Мал шаруашылығы тек ер
азаматтардың ісі болып есептелінді, әйелдерге тіпті малдарға
жақындауға тиым салынды. Көп жағдайда металлургия мен темір өңдеу
өндірісі еркектер ғана айналысқанмен де этнографиялық зерттеулер,
Тропикалық Африкада оған әйелдерді де жіберген. Бірақта шаруашылықтың
бұрынғы бағыттары сақталынған жерлерде, олардың жаңаша дамуы
еркектердің еңбегінің маңызын жоғарылатты, мысалы, тіпті қолмен жер
игеру шаруашылығында, енді жиірек ағаштарды кесу, суғару, құрғату
және т.б. Бұл сонымен бірге ерте заманнан тек әйелдердің үй кәсіптері,
қыш құмыра мен тоқымашылыққа да тиісті, олар әйелердің қолында ғана
емес, еркектердің де қолында болып қолөнер өндірісінің маманды
салаларына айнала бастады.
Мұның барлығының үш маңызды нәтижесі болды. Біріншісі: шаруашылық
әрекеттерінің негізгі түрлерінен әйелдерді ығыстыру, оларды қоғамдық
өндіріске қатысуына әсіресе үй шаруашылығында шектеу қою, онда да
көбіне оның қосалқы және дәрежесіз сфералары, артық тағамдарды
дайындау, ас әзірлеу, еркектерге қызмет ету және т.б. Екіншіден,
осыдан шыққан: өндірістің негізгі құралдарының барлығының іс
жүзінде еркектердің қолдануына, ал содан кейін жеке меншіктеріне
берілуі, әйелдердің экономикалық кіріптарлыққа түсуге, теңсіздік
жағдайға әкелді. Енді, жиірек ерекектерден кем жұмыс істемесе де,
бірақ та меншікті өндіріс құралдарынан айырылған әйел иждивенка, арам
тамақ ретінде қарастырылды. Үшіншісі екіншіден шықты: еркектердің
өздерінің меншігін балаларына беруге ұмтылыстары барлық жерде
туыстықты және мұрагерлікті әйелден ерекектерге ауысуға, аналық рудың
әкелік румен алмасуына әкелді. Дүние жүзіндегі халықтардың басым
көпшілігінде таптық қоғам қалыптасу дәуірінде жыныстық төңкеріс пен
патриархаттың қалыптасуының басты негіздері болды.
Әйелдердің жағдайындағы экономикалық өзгерістер олардың қоғамдағы
жағдайларының өзгерулерімен және осының барлығының қоғам өміріндегі
идеологиясында айқындалды. Ауыртпалық ретінде қарастырылғанмен де,
әйелдің қоғамдық статусқа да ие болған. Сонымен бірге патриархат
барлық жерде патрилокальдікке немесе вирилокальдікке өтумен қатар
жүріп отырды, соның нәтижесінде тұрмысқа шыққаннан кейін әйел
басқа ортаға түскен, органикалық күйеуінің руына кірмеген және
маңызды көлемде өзінің руымен байланысты үзген. Сондықтанда ол
көбіне ру-тайпалық қоғам мүшелерінің өмірінен шығарылған.
Кейінірек кейбір қоғамдарда, мысалы, ежелгі римдіктерде, әйел
формальді күйеуінің руына енгізілген, бірақ та енді оның
теңсіздік дәстүрі іске асқан еді. Ол халық жиналыстарына, сот
мәжілістерінен және культтік жиналыстарға қатысудан шығарылған
немесе оларда үнсіз ғана қатысып отырған. Көптеген халықтарда әйел
сотқа арызданушы, жауапкершілікке немесе куәгер ретінде шыға
алмаған, немесе шектеулі құқықты ретінде басқа жауапқа тартушылармен
бірге және еркек куәгерлермен бірге шыққан. Бірқатар арнайы
патриархальді тұрмыстық шарттар пайда болды, әйелдер еркектерге жол
беру керек, ер азаматтардың жиналған жерлерге қатыспау, маңызды
қажеттілік болмаса басқа да қоғам орындарында көрінбеу қажет.
Ақырғысы тым шектелген әйелдердің жабық қамалауына әкелді, кейіннен
мұсылмандардың діни құқығына - шариғатта бекітілген, бірақ та
түсінікті жағдайларға байланысты тек ауқатты тұрғындардың топтарының
тұрмыстарында кең енді.
Енді барлық жерлерде аналық туыстықтан және мұрагерліктен
аталыққа ауысу әйелдің бұрынғы статусының сақталуына ықпал етпеді.
Одан да асқан зорлық, қалыптасқан жағдайды идеологиялық тұрғыдан
бекітіліп, патриархальді тайпалар әйелді қастерсіз тіршілік ретінде
қарастыра бастады, олардың пікірінше әйелдер тек қана өздерінің
қатысуларымен айналасындағыларды арамдатқан. Осыған байланысты оларды
оқшаулатқан, еркектердің құралдарына әсіресе қару-жарақтарына қол
тигізуге тиым салған. Мұндай тәртіп нормаларының және көзқарастардың
көпшілігі алғашқы қауымдық қоғам дәуірінде пайда болды, сол
кездің өзінде жыныс аралық еңбек бөлінісін және жыныстық
оқшаулануды бекітті, алайда енді олар әйелдердің жағдайын
төмендетілген тәртіптер және көзқарастар деп ұғындырылды.
Патриархаттың экономикалық, қоғамдық және идеологиялық принциптері
жиірек ерекектердің немесе жасырын одақтармен жүзеге асырылды.
Мүмкін, әлі бұл одақтар тұрғындардың кең қауымын бағындыратын органдар
болмай тұрғанда, әйелдерді қорқыту органдары болған. Мұндай
одақтардың мүшелері, Меланезиядағы Дук-дук және Ингиет, қаһарлы
аруақтар маскаларында әйелдерге шабуыл жасаған, олардың мүліктерін
тартып алған, бірақта бұл құпия салыстырмалы болған себебі одақ
әрбір өзінің адымында әйелдерге қарсы іс-әрекеттерін жариялап
отырған.
Патриархат абсолютті үстемдікке ауысты, бірақта таптық
қоғамдар қалыптасу дәуірінде жыныс аралық қатынастарда универсальді
тәртіптер болмаған. Қоғамдардың кейбір бөліктерінде еркекетердің
үстемдігі және әйелдердің жартылай құқықтығы ертедегі
мемлекеттердің пайда болуына дейін қалыптаспаған. Көбіне бұл
қоғамдар, қол жер игеруімен айналысқандар, тағы да жыныс аралық еңбек
бөлісінің ролін көрсетеді және меншіктік қатынастарға ықпалын. Жаңа
замандағы этнологиялық зерттеулерге тағы да назар аударатын болсақ,
осындай тайпалардың қатарына микронезиялық Трук аралының,
Үндістандағы гаро және кхаси, Солтүстік Америкадағы пуэбло-үндістері
және бірқатар жартылай тап алдындағы, жартылай ертедегі таптық
қоғамдар жатады. Оларға үлкен аналық жанұялардың сақталуы, аналық
жағынан туыстық және мұрагерлік тән, әйелдердің тәуелсіз және тең
құқықты жағдайы. Ағылшын ғалымы О.Генри хеттардың заңдар жинағын
зерттегенде патрирхальді отбасын сипаттай келе, әйелдердің біршама
еркіндігін де атап өтеді. Мүмкін хетт әйелдері қолданған кейбір
еркіндіктер,дәрежелер ежелгі жүйенің іздері болулары.Мысалы, бір заңда
жағдайға байланысты анасының баласынан бас тартуға құқысы болған,
басқа заңда анасы әкесімен бірге қызының тұрмысқа шығуы жәйлі
мәселені шеше алатын болған.Атастырылған қалыңдық ата-анасының
рұқсатымен немесе онсыз да құдалықтан бас тартып, басқа адамға
шығуға құқысы болған, тек күйеу жігіттің сый-сияпаттарын қайтарып
берсе болғаны.Ассирия, Вавилония салттарында жас жұбайлардың өздерінің
жеке шаңырақтары бірден болмаса қыздың әкесінің үйінде тұруға
рұқсат етілген.
Матриархаттық рулық тәртіптер бірқатар ежелгі және орта
ғасырлардың көптеген белгілі мемлекеттерінде сақталынды. Ежелгі
Египетте аналық ру арқылы туысқандық пен мұрагерлік тек аталықпен
алмасып жатты, сондықтанда перғауындар өздерінің туған әпкелері мен
қарындастарына үйленген, себебі олардың балалары аналық жағынан да
жақын болу керек.
Этрускілер мен ахейлік Грецияда да аналық жағынан туыстық қатынас
сақталынған. Африкандық Лунда және Буганда мемлекеттерінде
патшалары өздерінің апа-қарындастарына үйленген, ал олардың әйелдері
немесе аналары бірге басқарушылар болып есептелінген, ал Йоруба
мемлекетінде патшаның шешесін, бақталас ретінде өлтіру дәстүрі
қалыптасқан. Ежелгі Парсы елінің әйгілі билеушісі Кирдің үлкен қызы
Атосс, оның өзінің бауырына тұрмысқа шыққындығы жөнінде мәліметтер
кездеседі.Парсылардың діни ұғымында туған бауырлардың бір-біріне үйленуі
құрметті даңқ деп есептелген.Атосс Камбиске тұрмысқа шыққан, ал кейіннен
Камбис екінші қарындасы-Роксанаға үйленген.Ежелгі Египетте, иньдік
Қытайда, ежелгі Спартада әйелдер қоғамда маңызды орынға ие болған.
Бұл барлық фактілер, бірқатар халықтарда таптық қоғамның пайда болуы
жыныс қатынастарындағы түбірлі төңкеріссіз пайда болғанын
көрсетеді.
І мыңжылдықтың бірінші жартысында Қазақстан мен Орта Азияны
көптеген туыстас тайпалар мекен еткен. Бұл жерлердің көптеген
аудандарының тұрғындары мал шаруашылығымен,аңшылықпен айналысқан,
көшпелі өмір сүрген.Ежелгі заманның тарихшылары осы көшпелі тайпалар
Қара теңіз жағалауларын , Каспий теңізі мен Арал теңізінен
оңтүстікке қарай өмір сүрген,сақтар туралы толық мағлұматтар
қалдырған. Бұл тайпаларда алғашқы қауымдық қатынастардың көптеген
сарқыншақтары болған: топтық неке, магиялық салттардың молдығы, қоғамдық
өмірде үлкен роль әйелдерге берілген, олар жиірек жоғарғы қоғамдық
орынға ие болған,тайпа немесе тайпалар одағының көсемі болыпта
сайланған. Тарих біздерге ірі тайпалар одағының әйел-көсемдерінің
есімдерін жеткізген: массагеттерде Томирис,сақтарда Зарина және
Спаретра.
Матриархаттың қалдықтарының көшпенділердің ортасында сақталынуы
ерекше жағдайларға байланысты болды.
Антикалық авторлардың ішінен Қазақстандағы мекендеген сақ
тайпаларындағы әйелдердің қоғамдағы орны мен рөліне тоқталар болсақ,
Геродот еңбегінен алынған мәліметтердің орны ерекше және осы ғылыми
жұмыстың негізгі дерек 1 көзі болып табылады.
Сақ әйелдері қоғамдық өмірге белсене қатысып, еркектермен бірге
соғысты. Қоғамдағы өмірлік маңызы бар мәселелер халық жиналысында
талқыланған. Оған әйелдер де қатысқан.Сақ қыздарының әскери
дайындығы туралы Геродот былай деп келтірген:- Егер сақ жігіті бір
қызға үйленгісі келсе, әуелі онымен күш сынасуы қажет.Қыз жеңсе, жігіт
оның тұтқыны болып есептелінеді. Оған толық тәуелді болған. Тек жеңген
жігіт қана қызға өз билігін жүргізе алады.[2]
Бұлар, Геродоттың атауымен айтсақ, жастайынан әскери өнерге
машықтанған, әрқайсысы бір-бір дұшпанын жер жастандырмай тұрмысқа
шықпайтын ер апалар-эорпаталар еді. (Эллиндерше эорпата - күйеу
өлтіруші, эор-күйеу, пата-өлтіру деген мағынаны білдіреді.) [3. 270]
Көшпелі елдің қыз- келіншектерінің әскери жасақ қатарында соғысуы
бұрын да скиф, сақ тайпаларының дәстүрінде болатын. Бірақ олар күренге,
қосынға жау шапқанда ғана қолына қару алып, сауыт киетін. Ал патша
әйел адам болса, оның жасақтарының бір бөлімі осы ер апалардан
құралатын. Әрі күзетші, әрі қызметші міндетін атқаратын.
Көшпелі, жауынгер халықтың тіршілік дәстүріне байланысты, он
үшке толған қыздар арулар жасағының қатарына алынып, садақ атуға,
найза лақтыруға, қылыштануға машықтанатын. Олар жеке шеп құрып
жауға қарсы соғысуға қатысатын. Қашан ұрыс майданында ерлік
көрсеткенше тұрмысқа шықпайтын. Бұл ер адамдардың бұйрығымен жүзеге
аспаған. Ержүрек қыздардың жасағына қосылар кезде арулардың өздері
осылай ант беретін болған. Мұның себебі, көшпелі ел жаугершілікке
ұшыраған. Ал жеңген жақ әйелдерді күңге, қызметшіге айналдырып, өз
елдеріне алып кететін. Міне, содан сақтану үшін әйелдердің жасағы
құрылды. Амазонкалар - ер апа деген атпен әлемге әйгілі болған
сақ қыздары жай бейбіт күннің өзінде сауыты мен дулығасын киіп,
ен далада кәдімгідей әскери жаттығулар өткізетін. Аң аулап, соғысып
жатқан әскерлерге азық – түлік дайындауға да септесетін.
Антикалық авторлар амазонкалар туралы мынадай дерек келтіреді:
Эллиндіктер амазонкалармен яғни скифтерше Эорпаталармен соғыс
жүргізеді. Жеңіске жеткен эллиндіктер қолға түскен тұтқын амазонкаларды
алып, үш кемемен елдеріне қайтады.Ашық теңізге шыққан соң, амазонкалар
ебін тауып босанып, эллиндіктерге тарпа бас салады.Бәрінің көзін жойған
амазонкалар судың ағысымен әрі қарай кемемен жүзе береді. Олар кемемен
таныс болмағандықтан оны жүргізу, рульге ие болу немсе ескекпен есу туралы
хабары болмады. Сөйтіп, желдің бағытымен Кремна жеріндегі Меотида көліне
келіп тоқтайды.Кремна еркін скифтердің жерінде болатын. Сол жерде кемеден
түсіп, төңіректі шолады.Сосын олар жабайы аттың табынын кездестіріп ұстап
алады. Атпен жүріп скифтердің жеріне шабуыл жасап, тонай бастайды.Скифтер
түсіне алмай дал болады. Киім киістері, тілдері қай тайпадан екендерін
түсінбеді. Оларды жас жігіттер деп ойлаған скифтер олармен соғысады.
Алайда,қолға түскен және өлген амазонкаларды көріп, олардың әйел екенін
көздерімен көреді. Скифтер кеңес құрып, оларды өлтірмей оларға өздері
шамалас жас жігіттерді жіберу керек деп ұйғарады. Сөйтіп, амазонкалар
тұратын жерге барып, жігіттер қосындарын құрады да олардың іс-әрекетін айна
қатесіз қайталайды. Байқап қалған әйелдер оларды тұра қуады. Ал, жігіттер
олармен соғыспай қаша жөнеледі де, біраз уақыттан соң қайтып жақындайды.
Өйткені Скифтер әйелдерге бала туғызып, олардан тұқым алғысы келді.
Скифтердің ұсынысымен келген осы жігіттер бұйрықты орындауға тиісті.
Әйелдер олардың тарапынан ешқандай қауіп-қатер төнбейтініне көздері жеткен
соң, оларға тиіспей өз жөндерімен кетеді. Содан бері олардың қосындарының
арасы күннен күнге жақындай түседі. Жігіттерде амазонкалардағыдай ат пен
қарудан басқа ешнәрсе жоқ болатын. Олар біртіндеп, аңшылық құрып,
бірқалыпты өмір сүре бастайды.
Түске қарай амазонкалар жалғыз немесе екеуден жан-жаққа тарап, табиғи
қажеттіліктерін қанағаттандырды. Скифтер мұны байқап, оларды қайталап
бағады. Кей уақытта жалғыз кездесіп қалса, жігітті қумай онымен жақындасып,
ишарамен сөйлеседі. Ыммен, қолымен жігітке ертең дәл осы уақытта, осы жерде
өзінің құрбысымен келетіндігін, ал, жігіт өзінің жолдасын ертіп әкелу
керектігін түсіндіреді. Жігіт өзінің жолдастарына келіп, мән-жайды
баяндайды. Осыдан кейін олар бірігіп өмір сүре бастайды. Жігіттер ең
бірінші кездескен әйелге үйленеді. Күйеулері әйелдерінің тілін түсіне
алмады.Әйелдер күйеулерінің тілін тез меңгеріп алды. Енді бір-бірін
түсінгеннен кейін күйеулері: біздің ата-анамыз, дүние мүлкіміз бар.
Сондықтан өмірбақи бұлай өмір сүруді қаламаймыз.Біз халықпен бірге болуымыз
керек дейді. Сендер біздің өмірлік жарымыз болып қаласыңдар. Сендерден
басқа әйел затына маңайламаймыз -депті. Сонда әйелдері: біз сендердің
елдеріңде тұра алмаймыз, тіптен аналарыңмен де тіл табысуымыз
неғайбіл.Біздің салт-дәстүріміз тым өзгеше, садақ ату, ат үстінде жүруге
бейімбіз. Керісінше, әйел істейтін жұмысқа үйренбедік.Сендердің әйелдерің
бізше өмір сүре алмайды.Күркеде отырып үй жұмысын атқарады, аңға шықпайды.
Сондықтан біз үйрене алмаймыз. Егер бізбен өмірлік болғыларың келсе, ата-
аналарыңа барып,еншілеріңді алып қайтыңдар.Қайтып келген соң өзімізше күн
кешейік деген екен. Жігіттер әйелдерінің айтқанына көніп,еншілерін алып
қайтып оралады.Біз үшін әкелеріңнен кеттіңдер, елдеріңе қанша зардап
әкелдік, біз үшін осы елде өмір сүрудің өзі ойлауға қорқынышты. Сондықтан
Танаис өзенінің бойына көшіп, қоныс ауыстырайық – деп әйелдері ұсыныс
білдіреді. Жігіттер оған да көніп, Танайс арқылы жылжып үш күн шығысқа ,
Меотида өзенінен үш күн солтүстікке бағыт алып жүреді.Содан сол жерде мекен
ете батайды. Сол уақыттан бері савромат әйелдері өздерінің ескі салт-
дәстүрін сақтайды.Күйеулерімен бірге аңға шығып, ер адамдарша
киініп,соғыстарға да қатысып отырған. Савроматтар скифтерше сөйлеген. Неке
рәсіміне келер болсақ, бойжеткендер дұшпандарының бірін өлтірмей тұрмысқа
шықпаған.Кейбіреулері сыннан өте алмай,тұрмысқа шықпай қартайып өлетін
болған [4.270-272].
Таптық қоғам қалыптасу дәуірінде әйелдер үстемдік еткен
қоғамдар болмаған. Әйелдердің дәрежесі де, қоғамдағы орны да төмендей
бастады.Мысалға ,Вавилондық әйелдердің жағдайына тоқталар болсақ: жылына
бір рет балиғатқа толған бойжеткендерді жинап алып, оларды түр-тұлғасы мен
сымбатына қарай сұрыптап сататын дәстүр болған. Әуелі өте сымбатты деген
қызды тұрғызып бағасын айтып, ол өткеннен кейін онан кейінгі сұлуды
тұрғызып сатқан. Ол жерге тек қана сұлу ғана емес, кемтар,ұсқынсыз да
бойжеткендер жиналған. Егер де сатып алынған қызбен сатып алушы жігіттің
мінездері жараспаса, ақшасын қайырып берген.Парсылардың жаулап алуынан
кейін, халықтың жағдайы мүлдем нашарлаған еді.Сол уақытта кедей тұрғындар
қыздарын жезөкшелікпен айналысуға мәжбүрлеген. Вавилондықтардың ең тұрпайы
дәстүрінің бірі- өмірінің бір сәтінде әрбір әйел Афродита ғибадатханасына
келіп, ақшаға өзге еркектерге берілулері керек. Бай әйелдер өзге әйелдерге
жоламай,оқшау отыратын болған. Олар арнайы жабық пәуескемен келген.
Көздері орамалмен танылып,өздерінің парызын орындамағанша отыра беретін
болған.Ер адамдар алдарына ақша тастап: Милит құдайына қызмет етуіңді
бұйырамын!- деп айтқан. Сол жерден алған ақша ең қасиетті деп есептелген.
Милит деп Ассириялықтар Афродитаны айтады.[5)
Сонымен, таптық қоғамдардың қалыптасу кезеңінде патриархаттық
отбасылар үстем етті. Әйелдердің жағдайы құлдардыкінен айырмашылығы
шамалы болды, себебі әйел де сатып алу жолымен алынды. Күйеуі
өлгенде әйел аға-інісіне,әкесіне немесе тіпті өгей баласына берілген
(мысалы, Қосөзен, Ассирия). Ерікті әйел мен күңдердің арасында
айырмашылық киім киісінде болған, мысалы Ассирияда ерікті әйелдердің
орамал салуға құқығы, ерекше белгісі болған. Әйел беделін,абыройын
қорғауға алдымен күйеуі міндетті болған, сондықтан тұрмыстағы әйелді
зорлағаны үшін жаза қатал болған.
1.2. Шығыс патшайымдары.
Б.д.д. ІХ ғасырдың басында Ассирияда саяси биліктің әлсіреуі
басталды. Атақты Ассирия патшаларының бірі Саламансар ІІ ұрпағы
Шамшиадад Ү б.д.д. 824 билік басына келді, бірақ әлсіз билеуші жаулап
алу соғыстарын жүргізе алмады.
Б.д.д 811 жылы Шамшиадад өлгеннен кейін билікке оның жесірі
Семирамида патшайым жас баласы Ададнерари ІІІ регенті болады. Ассирия
территориясында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының барысында
табылған құжаттарды оқығанда, б.д.д. ІХ ғ. басында Ассирияда баласының
жас күнінде Шаммурамат есімді әйел патша билегені туралы
анықталды, ал гректер оның есімін Семирамида деп өзгерткен.
Алғашқысында Семирамиданы Ассириялық шенеунік Оннес әйелдікке алады.
Бірақ ол ассириялық патшаға ұнап қалып, оған күйеуге шығады. Екінші
күйеуінің өлімінен кейін Семирамида жеке-дара билік етеді.Сыртқы
саясатында ол барлық ассириялық билеушілердің негізгі әскери
агрессиялық бағытын ұстаған. Вавилон мен Экбатанада Мидияның астанасында
үлкен әскер ұстаған. Оның билік құрған жылдары Сирияға бірқатар
жорықтар, одан әрі шығысқа Бактрия мен Индияға жорықтар жасап, тіпті
ассириялықтар Каспий теңізінің жағалауына дейін жетіп, империя
территориясын біраз ұлғайтқан. Семирамида туралы көптеген аңыздарда
оның жеке басы жәйлі көптеген деректер келтірілген.
Египетте билік ұзақ уақыт бойы, жоғары бірінші бөлімде атап
өтілгендей, ана жақтан беріліп отырған және билік тек қана қыздарға
берілген. Биліктерін сақтап қалу мақсатында, перғауынның үлкен қыздары
өз туыстары мен аға-інілерімен некелесетін. Ханзадалар өздерінің
қарындастарына, апаларына үйлене берген. Біртіндеп билік ер адамдарға
беріле бастады. Егер де перғауынның үлкен қызында ағас немесе туысы
болмаған жағдайда билік қыздың таңдаған жігітіне берілген. Сөйтіп,
Египетің қоғамында қыздар үлкен рөл атқарған. Олар ер адамдармен тең
дәрежелі өмір сүрген.( БЭС., М- 1997 жыл)[6]
Ежелгі Египеттегі билік басындағы әйелдер тізімінің басын әлем
тарихында ең алғаш танымал ерте патшалықтың І әулеттің әйел патшайымы
Мернейт бастайды. Билікте болған тек бесеуі ғана ежелгі патшалықтан ҮІ
әулеттен Нитокрис, Нефусебек, орта патшалық кезеңінен ХҮІІІ әулеттен
Хатшепсут, ХІХ әулеттен Таусерт және жаңа патшалық дәуіріндегі
Птоломей әулетінен Клеопатра VII патшайым болып перғауын деген атақты
иеленген, ал қалғандары тек тақ мұрагерлерінің жастығына байланысты
регенттер болған. Мернейт Джосер перғауынның әйелі болса керек. Джосер
өлген соң өзінің әлі тым жас ұлына регент болып билікке келген.
Ежелгі Египеттің астанасы Абидоста Мернейттің мазарында онымен бірге
20 шақты адам жерленген.
Ежелгі патшалық кезеңіндегі алтыншы әулеттің ең белгілері Нитокрис,
Нефрусебек патшайымдар. Геродоттың Тарихында Манефон шығармаларында
Нейткерт (оның есімі Нитокрис, Нитигрет және Нитокрида деп беріледі)
деген патшайым перғауын ағасын өлтірген қанішерлерді Ніл өзенінің суымен
бөлмені суға толтырып жазалағаны туралы айтылады. Ол өзіне қарсы
ұйымдастырылған бүліктің алдын алу үшін, жанып жатқан бөлмеге кіріп
өртеніп өлген деген мәліметтер береді. Тағы да осы Манефон Гизадағы
пирамиданы Нитокрис салдырған деп баяндайды.[7.]
Осы VI әулеттің Нитокристан кейінгі екінші әйел патшасы Нефрусебек
патшайым- Туринск папирусында жазылғандай, Египетті бір өзі б.д.д1799-1796
басқарған әйел перғауын болды. Нефрусебекті көбінесе Аменемхет ІІІ
-нің қызы дейді. Манефон оны Аменемхет IV тің апасы дейді. Аменемхет IV
кенеттен қайтыс болып , артына мұрагер қалмағандықтан Нефрусебек таққа
келген. Нефрусебек кезеңінен ешқандай жазба деректер сақталмаған. Тек қана
лабиринт маңынан Сенсуерт ІІІ,Аменхотеп ІІІ қатарынан басы жоқ мүсін
табылған. Мінекей, ол мүсін Нефрусебек патшайымның мүсіні деп саналады.
Куммадағы қамал қабырғаларында Нефрусебек патшайымның билік еткен
кезеңінің ІІІ жылы туралы айғақтар табылған. Билігінің соңғы кезеңінде
әлеуметтік қайшылықтар күшейіп, тәуелді номдарда көтерілісітер болып
тұрған.XII әулеттің соңғы перғауыны да Таусерт Ситре Марнеман есімді
әйел болды. Ол египетті б.д.д 1188-1186 жылдары билеген.Билікке өгей
баласы Сиптаху арқылы қол жеткізген.
Тутмос 2 өлімінен соң, билік өзінің әйелі (жамағайын апасы)
Хатшепсуттің қолына тиді. Баласы Тутмос 3 әлі тым жас еді. Сондықтан,
оны өз қамқорлығына алып, билік жүргізе бастайды.
Хатшепсут үнемі ер адамның киімін киетін болған.Сөйтіп, жеке-дара
Египетті 22 жыл билейді. Оның билік еткен кезінде Египет әлеуметтік-
экономикалық жағынан күшейіп, гүлдене түскен. Сол кезде қола кеңінен
қолданыла бастады. Темірден бұйымдар да жасалған.Жер өңдейтін
соқалар мен тігін машиналары пайда болған. Шыны өндіру мен дөңгелекті
арбалар жасау ісі дамыған. Египетке бағынышты елдерден салық ретінде
және айырбас түрінде күміс,қорғасын ,мыс және Сирия мен Палестинадан
ағаштар, Куштан алтын,піл сүйектері, Пунт елінен сирек кездесетін
бағалы ағаштар әкелінген. Сонымен қатар, Пунт еліне сауда экспедициясын
жасау үшін флот жабдықтағаны туралы мәліметтер сақталған. Хатшепсут
патшайым перғауын, Тутмос І пен Яхмес (Яхмос) патшайымның қызы еді. Жаңа
патшалықтың негізін қалаған перғауын Яхмостың немересі болатын. Әкесінің
көзі тірісінде Хатшепсут Амон құдайының зайыбы болған. Хатшепсуттың екі
кішкене інілері өте жастай өлген. Сондықтан Тутмос І өлгеннен кейін ол
өзінің жамағайын туыс ағасы Тутмос ІІ (әкесі Тутмос І мен екінші әйелі
Мутнофреттен туған) небәрі 4 жыл билік еткен. (1494-1499) Мамандардың
түсіндіруінше Египеттегі билік әйелдерге берілетін болғандықтан Хатшепсут
патшайым болған. Олардың екі қызы болған.
Египетте 1912 жылы Эль – Амарын деген кішкене селодан алыс емес жерде
профессор Людвиг Борхард қазба жұмыстарын жүргізеді.Осы жылы 1912 жылы 6
желтоқсан күні Мохаммед Эс-Сенуеси деген кісі қираған тастардың арасынан
ескерткіш табады. Бұл деректердің ішінен әсіресе Египеттің саяси
қайраткері діни реформатор ХҮІІІ әулеттің перғауыны Аменхотеп ІҮ мен
оның зайыбы Нефертитидің суреті көп табылған.
Нефертити патшайымның өмірбаяны туралы деректер өте аз. Солардың
бірінде оның әкесі перғауын Аменхотеп ІІІ әскеріндегі үлкен шенді офицер
болғандығы туралы айтылады. Тағы бір деректерде Нефертитидің шын есімі
-Тадухипа Митания патшасының қызы делінген. Нефертити б.д.д. 1400 жылы
жұбайы Аменхотеп ІҮ (Эхнатон деген атқа ие болған) жаңа дін монотеизмді
қалыптастыруға ат салысқан, алайда бұл сепаратистік тенденцияларды
тоқтату мақсатында жүргізілген еді. Бұл кезде жаңа өнер мектебі де
қалыптаса бастады - соның дәлелі сұлу Нефертити патшайымның портреттік
мүсіні сақталынған. Ал, суреттер мен ескерткіштердің саны бойынша,
Нефертити өзінің зайыбынан асып түседі. Эхнатон мен Нефертити патшайым 6
қызы болған көрінеді. Екінші әйелі Киядан перғауынның Сменхкара және
Тутанхамон есімді ұлдары болған. 17 жыл билік құрған соң Эхнатон
қайтыс болады да, оның реформаларына қарсы шыққандармен Нефертити және
оның ұрпақтары ұзақ уақыт күрес жүргізді. Перғауын басқарған уақыттан
15 жылдан соң Нефертити саяси аренадан құпия түрде жоғалады. Тарихшылар
былай деп келтіреді: Нефертити патшалық атақ- даңқынан айрылып, өмірінің
соңына дейін солтүстік сарайда өмір сүреді. 40 жасқа келерден 5 күн бұрын
қайтыс болған.
30 жүзжылдық бойы Эхнатон мен Нефертити аңыздарда да айтылмай келген-
ді. Олардың есімі ескерткіштерден өшіріліп, мүсіндері жойылды.
III ғасырдың аяғында Қытайдың Орталық мемлекеттің іші
аласапыранға айналған Цинь әулеті мен Хань әулетінің тақ таласы қара
халық жақтаған Лю Банның б.д. 202 жылы жеңіске жетіп Хань әулетінің
негізін қалаумен аяқталды. Бұл әулеттің билік ету тұсында да
хұндар мен Қытай мемлекетінің арасындағы қарым-қатынастар шиеленісіп
тұрды. Хұн тәңірқұты Мөде мен қытай әміршісі Лю Банның арасындағы
шайқаста, ол жеңіліп қоршауға түседі. Лю Бан барлық кеңесшілерін
шақырып, ақыл сұрайды. Сонда бір кеңесшісі бұрыннан сыналған тәсілді жүзеге
асыруға кеңес берді. Олар Мөде тәңірқұтының әйеліне астыртын жансыз
жіберіп, императордың айдай сұлу қызының суретін хұн ханымына көрсетіп:
-Сіз ақылын тауып, Мөде тәңірқұтының райынан қайырып, Лю Бан патшаны
қоршаудан босатуға тырысыңыз. Олай істей алмасаңыз, онда бізге өкпелемеңіз.
Мына сұлу қыз- Лю Банның қызы, Мөдеге ханышалыққа беріп, өзі қайын ата
болып, тұтқыннан босайды. Ал мынадай аруға ие болған адамның өзге әйелге
қарай қоюы екіталай. Одан туған бала, әрине, тақ мұрагері болады,- деді.
Обалы қанеки, аққудың көгілдіріндей үлпілдеп өскен Лю Банның қызы
шындығын да да ғажайып сұлу перизат еді.
Ішіне қызғаныштың шоғы түскен және ертеңгі тақ мұрагерінің тағдырына
алаңдаған ана суретті қайтарып беруге көзі қимай, өзі алып, тығып тастады
да, тікелей тәңірқұтына аттанды. Дүниеде, ұоғашы арыстанның ашуы мен
қызғанышындай дүлей күш жоқ шығар , сірә!. Аяз бен қалың омбы қарға
қарамай жанұшыра жеткен ханым:
-Тәңірқұты! Сіздің құдіретіңізден Орталық мемлекеттің патшасы да
сескеніп, темір торға түскен айдаһардай торығып тұр екен. Ешкімге
сенбей, өзім келдім. Сен Лю Банды жеңесің. Ал содан кейін не істейсің?
Қалың Қытайды жаулап аларсың. Бірақ біз онда тұра алмаймыз ғой. Өйткені
олар құй, бізді сорып жұтып қояды. Оп-оңай сіңіп кетеміз. Әкеңнің
қателігін қайталама. Қаласын да шаппа, қызын да алма. Онан да татуласып,
берік одақ құр. Сенің көзің тірі тұрғанда бұлар қайтып бізге
шабуылдамайды. Алатын алымыңды ал. Еліңді тегін олжаға кенелт- деді.
Осы қоршаудан құтылғаннан кейін екі ұлы мемлекет 23 жыл бойы бетпе-
бет шайқасқа шықпады. Ұсақ шекаралық қақтығыстарды келісіммен шешті.
Лю Бан өліп, оның орнына әйелі Лю- Хэу патшалық етті. Ашық соғысқа
шақырып, Лю- Хэу жесір патшайымға:
Саздауыт жерде туып, жапан түзде үйірлі жылқы мен зәңгі өгіздердің
жайылымында өткен мына мен тәңірқұты жалғызсырап, қам көңілімді сергіту
үшін Орталық мемлекеттің жеріне барып, шекараны жағалай серуендеп қайттым.
Сіз де патшайым, жалғызсырап жүр екенсіз. Мен де сыңарсызбын әрі көңілім
жабығулы. Екеуміз де торығып, ішқұсатылықпен күн кешіп жатырмыз. Жанымызға
жұбаныш табуға ел тіршілігі мұрша берер емес. Сондықтан да менің жоғымды
сен, сенің жоғымды мен түгендеп, жоғымыздың орнын толтырсақ қайтеді,- деп
хат жазды. Мазмұны басқа болғанмен дәл осындай арандату сәлемін ең бірінші
рет ойқырлардан- дунхуандардан алған Мөде тәңірқұты енді соның қарымын
қытай патшайымынан қайыруды ойласа керек.
Бір елдің патшасы екінші елдің патшасына тұрмысқа шығу деген сөз- ол елдің
алдындағы басыбайлылығын мойындау, қорлықпен көну деген мағынаны
білдіреді.
Лю- Хэу патшайым ашуланғанмен де айла-амалға көшіп, Мөдені алған бетінен
қайыруға тырысты.
Сөйтіп ол:Тәңірқұты ескінің көзі- мен байғұсты ұмытпай, хат жолдапты.
Көңілім секем алған мен байғұс басым әуеліде тіксініп қалдым да, оңашада
ақылыммен кеңестім. Жасым болса шау тартып, көңілім құлазиды,шашым түсе-
түсе сиреді, тісі құрғыр түсіп бітті, тізем қалтырайтын болды. Тәңірқұты,
менің жайымнан хабардар шығарсыз, сондықтан да өзіңізді де әуреге салып
қайтесіз. Еліме естияр боп отырған мен байғұсты қинамаңыз. Тілегіңізді
қабыл етпегенім үшін ғафу өтінемін. Аспан әміршісіне арналған екі күйме мен
басалқы төрт сәйгүлігімді сізге сыйға тартамын, көзімдей көріп,
игілігіңізге жаратарсыз-деп аса сыпайы жауап қайырды. Ашуын ақылға
жеңдірген патшайымның мына сөзі Мөде тәңірқұтының жүрегін елжіретіп
жіберді. Қандай сыпайы, астарлы. Бұған тоқтамауды тәңірқұты ар санады. Елі
де тыныш, жері де азат. Ер азаматтық абыройдан аттап өте алмады.Қытай
жазба деректерінде Мөде мен Лю-Хэу арасында сауда-сатыққа, шекаралық
мәселелерге байланысты көптеген хат алмасулары сақталған.[8.]
Каспий теңізі батысында Кавказға тіреледі, шығыс жағында оған шексіз-
шетсіз кең жазық ұштасып жатыр. Осынау ұлан-байтақ кең жазықты массагеттер
қоныстанады. Бұл кезде массагеттердің патшасы Томирис (Тұмар) еді.Шамамен
б.д.д 570-520 жж. жылдар арасында өмір сүрген Тұмар ханым туралы
Геродот еңбегінде былай деп жазады: Томирис падиша: Қанішер Кир!...
Сен енді менің ақылымды тыңда, тұтқынға түскен ұлымды өзіме
қайырып бер де, аман-есеніңде ата жұртымнан табаныңды жалтырат,
массагеттердің әскерінің үштен бірін алдап арандатқаның да жетеді.
Егерде сен менің бұл айтқанымды істемесең, Күн Тәңірімнің атынан ант
етемін, қанша қомағай болсаң да, мен сені қанға тұншықтырамын,-
деді... ( Геродот. Тарих, 1.212- бап.)[9]
Ежелгі ирандықтар екіге бөлінген - солтүстікте мидяндықтар және
оңтүстігінде парсылар. Мидяндықтар ертерек бірігіп,соның негізінде
Мидия мемлекеті құрылды, б.д.д. ҮІІ ғ. күшті державаға айналды. Мидия
патшалығы Киаксардың (б.д.д. 625-585 жж.) және оның ұлы Астиаг ( б.д.д.
585-550 жж.)тұсында күшейді.Астиагтың қызы Манданаға үйленген Камбиз
І тұсында парсылар Мидияның вассалдары болған. Камбиздің ұлы Кир ІІ
анасы жағынан Мидия патшасының жиені болған және осы туыстық оның
және барлық парсылардың тағдырында өз рөлін ойнады. Б.д.д. 558 ж.
парсылардың патшасы болып, 553 ж. Мидияға қарсы шықты және 550 ж.
оларды бағындырды, сөйтіп өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
атындағы КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
КОКШЕТАУСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
имени Ш.Ш.УАЛИХАНОВА
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ФАКУЛЬТЕТ ИСТОРИИ
Жалпы тарих, география және ПОӘ кафедрасы
Кафедра Всеобщей истории, географии и МПД
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Антикалық замандағы әйелдер билігі және рөлі
На тему:
Дипломшы: Досова Ақжұпар Ұзақбайқызы
Дипломник:
Жетекші: аға оқытушы Шәймерденова Жанат Қанапиянқызы
Руководитель:
Ғылыми кеңесшісі: т.ғ.к. Бексеитова Ақбота Тастанбекқызы
Научный консультант:
Қорғауға жіберілді__________________________ ___________________
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.к. Күшпаева Алмагүл Бүркітбайқызы
Зав. Кафедрой:
КӨКШЕТАУ –2006
Мазмұндама:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-6 б.
I тарау. Шығыстағы әйелдердің билігі.
1.1. Қоғамдағы әйелдердің роліндегі өзгерістер.
10-20 б.
1.2. Шығыс патшайымдары .
21-35 б.
II тарау. Антикалық Батыстағы әйелдер билігі.
2.1. Антикалық эмансипация.
36 – 41 б.
2.2. . Ерте Рим империясындағы әйелдер билігі.
42-50 б.
2.3. Екі өркениет тоғысындағы- Клеопатра және әйелдер биліктерінің
ерекшеліктері.
51-55 б.
Қорытынды.
56 б.
Сілтемелер.
57 – 58 б
Пайдаланылған әдебиеттер.
59-60 б.
Бір қолымен бесік
тербеп,
Бір қолымен әлемді тербеген- Әйел.
Мұхтар Әуезов.
КІРІСПЕ.
Б.д.д. ІҮ мыңжылдықтардан басталған өркениеттерде, дәстүрлі
қоғамның қалыптасуларына байланысты әлеуметтік өзгерістерге әкелді.
Ежелгі заманның қойнауында қазіргі дәіурдегі көптеген
құндылықтар қалыптасқан. Адамзат қоғамының өркениетке өтуі барлық
сфераларда тез дамумен сипатталады.Бұл үрдіс қоғамның негізгі саласы
саясатқа да тән еді. Ежелгі заманның өркениеттерінде
демократиялық ұғым, азаматтық қоғам, заңның жоғары құндылығы,
азаматтық принциптер, қарапайым полистік саяси жүйеден күрделі
империялық жүйелер дамыды.
Әлеуметтік қатынастардағы өзгерістер әйелдердің қоғамдағы орнына
да ықпал етті.
Зерттеудің өзектілігі:
Егеменді Қазақстан Республикасында әйел теңдігі жолында нақты
қадамдар жасалуда.Егеменді елімізде демократиялық қоғамды қалыптастыру
барысында, Президент жолдауындағы дүниежүзіндегі алдыңғы қатарлы елу
елдің құрамына ену жолында әйелдердің атқарысып жатқан еңбегі өте
зор.Президенттің 2005 жылғы қараша айында теледидар арқылы Қазақстан
халқымен ашық сұхбатында қоғамымыздың барлық салаларында экономикада,
білім беру, мәдениетте, саясатта, әкімшілікте, соттарда, жеке
кәсіпкерлікте 50% әйел азаматтар болып, көптеген істер атқарып
жатыр деп айтқан болатын. 128 мемлекеттің ішінде, әйел адамдардың
мемлекеттік іске араласу бойынша біздің мемлекетіміз 35 орында.
Қазақстанда әрқашанда қазақ қыз-келіншектеріне жалпыға бірдей орта
немесе кәсіби жоғары білім беру айрықша маңызға ие саяси - мәдени
міндет болатын.Соның бірі арнайы Қазақ қыздар институтының ашылуы.
Дана халқымыз бейбіт тірлікте әйелді қара ормандай сүйеніш деп
есептесе, ел басына күн туған қатерлі шайқастарда батырдың бірінші серігі
деп білген. Сол көне заманнан алғырлығымен, шешендігімен, тапқырлығымен,
батылдығымен, сезімталдығымен ел аңызына айналған қазақ әйелдері аз
болмаған: сақ заманындағы Томирис, ХҮІІІ ғасырдағы жоңғар
шапқыншылығына қарсы Отан соғысына ерлермен бірге соғысқан қазақ
арулары Гауһар, Назым, Айтолқын, ХІХ ғ. Бопай ханша, ХХ ғ. қос шынары
Әлия мен Мәншүкті атауға болады.
Менің жұмысымның негізгі мазмұны мен барысына тоқталар болсақ, әйел
тақырыбын таңдап алуым кездейсоқ нәрсе емес. Сонау көне замандардағы
адамдардың алғашқы рулық ұйымдарда, ананың рөлі өте жоғары болғандығы
жәйлі деректер жеткілікті. Алайда, антикалық замандарда аты тарихта
қалып, қоғамның белді мүшесі болып, есімдері аңызға айналған арулар
жәйлі біреу білсе, біреу білмесі анық. Сондықтан, осы ғылыми зерттеуде
сонау Томиристен бастап, әлем тарихында өздерінің ерен ерлігімен,
еліне жасаған ізгі еңбектерімен танылған әйел азаматтардың
өркениетті елдердің тарихында елеулі із қалдырғандығы туралы
баяндалады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
Соңғы уақытта антикалық замандағы әйелдер рөлін зерттеуге көп көңіл
аударылып келеді. Ғылымда бұл тақырыпқа байланысты деректердің
мардымсыздығына қарамастан ғылыми-танымдық бағыттағы шығармалармен,
аудармалармен орны толтырылуда
Деректемелік базаға байланысты Шығыста қоғамдағы әйелдердің рөлі
мен билік басына келуі туралы негізгі дерек ретінде Геродоттың IX
томдық “Тарих” шығармасын атауға болады.Оның әсіресе I , II , IY
кітаптарында бұл мәселелер берілген. Ол грек –парсы соғысының тарихын
жазғанда соғыс барысы болған жерлерге өзі саяхат жасап, деректер
жинаған. Ол аймақтардың этностары мен халықтарының тарихын зерттеген.
Қосөзенде Семирамида жәйлі, сақ және Египет патшайымдары туралы
деректер жазып қалдырған.
Б.д.д. І ғ. Рим тарихшысы Гай Соллюстий Крисп идеялық жағынан және
жазу стиліне байланысты басқаша ерекше тарихи шығарма
қалдырған.Оның көптеген шығармаларының ішінен "Катилина бүлігі"
Римдегі билік үшін күрескен және саясатта ықпал еткен бикештер
жәйлі жазады.Соллюстий Рим мемлекетінің құдіреттілігін құрастырған ұлы
тұлғалардың,соның ішінде әйелдердің роліне үлкен маңыз берген.Б.д.д. І
ғ. тұлғалардың азаматтық соғыс жылдарындағы драмалық оқиғаларға
байланысты Римнің ақсүйек әйелдері Семпронияның, Агриппинаның, Фульвияның
портреттік сипаттары қызығушылық туғызады. Оның пікірінше,мінез-
құлықтардың, әдет-ғұрыптардың құлдырауы мемлекеттің тез құлауына
әкелді.
Академик В.В.Струве де өзінің “ Солтүстік Қаратеңіз, Кавказ және Орта
Азия тарихының этюдтері” және т.б. еңбектерінде ежелгі шығыс
қоғамдарының әлеуметтік құрылымдарын және осы әлеуметтік топтардың ара
қатынастарын зерттеу барысында қоғамдағы әйелдердің рөлдеріне де
назар аударған.
1995 жылы шыққан антикалық замандағы әйелдер тақырыбында құнды
деректемелік базаға сүйенген, Понти мен Боспор патшалығындағы әйел
билеушілер жәйлі С.Ю.Сапрыкинаның саяси-тарихи зерттеулері жарияланды.
Екінші жарияланымында әйелдер билігіне кеңірек тоқталған да, ал әйелдің
саяси-ағартушылық ерекшелігі айтылмайды. Ғылымда әйелдердің қоғамдағы
орнына XIX ғасырдың ортасынан бастап, Тациттің шығармаларының анализін
негізге алған П.Н Кудрявцевтің жұмысын айтуға болады.
Әйелдің орны, әйел тағдыры, материалдық және өнегелік ахуалы, қоғам
тарихымен бірегей-деп П.Н Кудрявцев жазған. Оның ойынша, империя дәуірінде
әйел тұлғасына еркіндік беріліп, оған кең мүмкіншіліктердің берілуі,
арандатушылық әрекеттері өнегелі-тәрбиелі қоғамның құлдырауына әкеп
соқты.
Батыс еуропалық антик зерттеушілердің қазіргі заманғы тәсілдерін
қолданып К.Криста Империя тарихын зерттеді. Север әулетіндегі әйелдер
мәселесі жәйлі мінездеме береді. Әйел тағдырын зерттеуде жоғары қауым
әйелдері қамтылған және олар туралы деректер саусақпен санарлық.
Рим империясының I ғасырына қарағанда III ғасыр жылнамаларында әйел
тақырыбында жазылған деректер көп емес. Алайда, бұл әйелдердің қоғамдағы
рөлінің төмен болғандығы деп ойлауға негіз бола алмайды.
1881 жылы жылы Людвиг Фриндлердің Рим дәстүрлерінің тарихы
туралы очерктер жарық көрді. Бұл IV томдық еңбегінде Фриндлердің түсінігі
бойынша ежелгі заманның саналық- эстетикалық зерттеулері деп Рим тарихын
мәдениет тарихы деп қарастырған. Бұл Очерктер антикварлық еңбек:
археологиялық зерттеулердің нәтижелері мен жазба деректердің жинағы.
Фриндлер еңбегінде көптеген мысал- цитаталар мен антикалық мәтіндердің
көмегімен, Рим қоғамының ақсүйек әйелдерінің бүкіл өмірлік жолын
суреттеп көрсете алған. Ол қыздардың тәрбиесінен бастап олардың әйел, ана
болған кездеріне дейін сипаттаған. Империя заманындағы әйелдердің тәуелсіз
жағдайын суреттеген. Оның көзқарасы бойынша ол кездегі әйелдерді өте
қызықтырғаны-табиғат пен салт- дәстүрлерге қарсы шығу- өзінің әйелдік
қасиетіне тән берілмеген құқықтарға ие болу, қоғамда өзіне басқа орын
белгілеу.
Кейбір тарихи деректер интернет арқылы алынған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті:
Бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі- әйел мәселесі. Өзге де
өркениетті елдерде биліктің тізгінін ұстап, алдыңғы қатарлы елдермен
терезесі тең, әйел басшысы бар мемлекеттер аз емес:
Англияда Елизавета ІІ, "темірдей қатал леди" атанған Маргарэт Тэтчер,
Пакистанның экс-президенті Беназир Бхутто, Үндістанның атақты қызы
Индира Ганди,АҚШ-тың вице-президенті Кандализа Райс, Германияның
канцлері Ангелина Меркель, ал Қазақстанда Білім және ғылым министрі
Бірғаным Айтымова, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрі Гүлжан
Карағұсова, әйелдер қозғалысы Руханияттың жетекшісі Алтыншаш Жағанованы
айтуға болады.
Сондықтан ежелгі замандарда билік еткен әйелдердің қоғамдағы рөлі мен
орнын,. ежелгі өркениеттер Сақ, Египет иен Қытай қоғамындағы әйелдер
бейнесін жан-жақты толық қамту.Олардың билеген мемлекетінің саяси
жағдайы мен әлеуметтік- экономикалық дамуына баға беру , сараптау.
Зерттеудің нысаны антикалық замандағы әйелдер билігі және рөлі
болғандықтан, әлемге танымал патшайымдардың қоғамдағы орнын,билік
басындағы рөлін зерделеу,Батыс пен Шығыс өркениеттеріндегі әйел
бейнесін салыстыру әрі сомдау. Кейінгі ұрпаққа тәлім-тәрбие үлгі өнеге
боларлықтай насихаттау.Көптеген құндылықтардың антикалық заманда
қалыптасуына байланысты, әйелдердің билік басына араласуы, саясатқа
тарихи үрдістердің дамуына да ықпалы ерте заманнан қалыптасқандығын
көреміз.
Тақырыптың құндылығы: Антикалық дәуірдегі әйелдердің билікке араласуы,
өздерін ер адамдармен тең дәрежеде ұстауы, қоғамның дамуының өзіндік
ерекшеліктерін көрсетуі, ежелгі елдердің өзіне ғана тән әдет-ғұрпы,
салт- санасы туралы қызықты мәліметтер берілген.
Билік үшін жүргізген күрестері антикалық өркениетті елдердегі
әйелдердің билік басына келу жолдары өте күрделі, олардың билік үшін талас-
тартысқа түсуі, неше түрлі әрекеттерге барғандығы қызығушылықты
тудырады. Осы тұрғыдан келгенде,тақырып, әрине, тартымды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Осы тақырыпқа байланысты зерттеулердің
Отандық тарихнамада тапшылығы, әсіресе қазақ тілінде бұл тақырып
аясында әдебиеттердің жеткіліксіздігі мәлім. Срндықтанда осы тақырыпты
мүмкіндігімізше жүйелі қарастыруға тырыстық. Антикалық замандағы
билік басындағы Батыс пен Шығыс әйелдерінің салыстырмалы түрде
зерделеуге әрекетендік.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы:
Тарих пәнінен сабақ беру үрдісінде оқытушы тек оқулықтағы материалмен
ғана мағлұмат беріп, жалаң білім беру жиі кездесетін жәйт.
Осы тұста оқытушының антика туралы ізденгені жөн. Жұмыстың нәтижелерін
мектептерде, колледждерде, жоғарғы оқу орындарында тарих пәндерін
оқыту үшін, саясаттану мамандарын әзірлеу үшін, саясаткер бикештер
үшін пайдалануға болады. Мектеп мұғалімдері үшін бұл зерттеулердің
нәтижелері апталық, семинар жүргізуге көмек болады.
Қоғамға салауатты да иманды ұрпақ қажет. Оның тәрбиесі әрине аналардың
мойнында. Ендеше бүгінгі таңда әйел мәселесін қозғау барысында,
ежелгі заманнан қалыптасқан қоғамдағы әйелдер рөлін сараптай отырып,
әйел беделін көтеру; мемлекетіміздің гүлденуіне, өзге өркениетті
елдермен әлеуметтік саяси-экономикалық байланыс жасау мақсатында кейінгі
өскелең ұрпақты жынысқа бөлмей баршасын жұмылдыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы: кіріспеден,
екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында сілтеме жасала отырып,
пайдаланылған ғылыми еңбектер тізімі берілген.Зерттеу барысында сипаттама,
тарихи-салыстырмалы және талдау- жинақтау әдістері қолданылды.
Бірінші тарауда рулық қоғамдағы экономикалық өзгерістер, яғни
темірді игеру, соқамен жер жырту, мал шаруашылығының дамуына
байланысты еркектердің еңбегінің маңызының жоғарылауы, шаруашылық
әрекеттерінің негізгі түрлерінен әйелдерді ығыстыруға әкелді.
Әйелдердің жағдайындағы экономикалық өзгерістер олардың қоғамдағы
жағдайларының өзгерулерімен және ол қоғам өміріндегі идеологияда
айқындалды. Алайда әлі де матриархаттың белгілері антикалық
өркениеттерде ұзақ уақыт сақталынғаны туралы жазылған. Содан кейін
Шығыс патшайымдарының билік басына келу жолдары, олардың жүргізген
негізгі саясаттары, елінің тәуелсіздігі үшін күрестері қарастырылады.
Екінші тарауда антикалық эмансипация ұғымы және оның ерекшелігі
қарастырылады. Батыста, әсіресе Рим өркениетіндегі саяси аренадағы
әйелдердің тағдыры, қызметтері туралы, билік басына келу тәсілдері
баяндалады. Шығыс пен Батыстағы әйелдердің биліктегі рөлдері
салыстырмалы туралы зерделенген.
I тарау. Шығыстағы әйелдердің билігі.
1.1. Қоғамдағы әйелдердің роліндегі өзгерістер.
Адамзат тарихының таңында кейінгі палеолит дәуірінде адам қоғамының
материалдық және рухани мәдениетінің ілгері дамуы қоғамдық
қатынастардың прогресті дамуымен, рулық қауымның құрылуымен
сипатталады. Рулық ұйым барлық жерде де матрилиниялық (ана жағынан
есептелінген) және матрилокалді (ана жағынан тұйықталған), оның себебі
әйелдің қауымы қоғамның орнықты мүшелері болғандығымен түсіндіріледі.
Еркектер аңшылықпен айналысқандықтан, үнемі жануарлардың соңынан орын
ауыстырып, миграциялық қозғалыста болған.Сондықтан, ана әулеті
адамдардың өзара қандас туыстығымен, жалпы ана жағынан шыққан тегімен
тамырласып біріккен экзогамды тобы болып табылады. Әйелдің қоғамдық
өмірде биік орынға ие болуы қауымның үй шаруасының ерекшелігімен, әйелдің
ұрпақты жалғастырушы ретіндегі отбасылық рөлімен де анықталып қойылған.
Ежелгі заман адамдарының идеологиялық түсінігінде рубасы, ошақтың
қожайыны ретінде әйелді қастерлеп, табыну рәсімі болғаны кездейсоқ нәрсе
емес. Бұған дәлел археологиялық қазба жұмыстары барысында кейінгі
палеолит дәуіріндегі әйел статуэткалары "палеолит Венераларының" бүкіл
Евразия құрылығының меридиандық бойымен жылжығанда, Пиреней түбегінен
бастап Тынық мұхитының жалағауына дейін табылды.
Кейінгі ру дәуіріндегі жоғары мамандырылған дайын өнімдерді
пайдалану шаруашылығында бұрынғысынша еркектердің аңшылығы мен балық
аулау, сонымен бірге әйелдердің терімшілігі де маңыздылығын сақтады.
Үй шаруашылығының сферасы толығымен әйелдердің ісі болды. Еркектер
де, әйелдер де рулық меншікке тең құқыққа ие болды. Матрилокальді
немесе уксорилокальді қоныстарда ру жерлерінің иелері және
қолданушылары ретінде әйелдердің дәрежесі жоғары болған. Толығымен
кейінгі рулық қауымда еркектердің де, әйелдердің де өмірді
қаматамасыз ететін экономикада қатысулары тең болған. Әсіресе
кетпенмен жер игерушілерде әйелдердің еңбектегі ролі маңызды
жағдайда шаруашылықта (үй шаруашылығында ғана емес) әйелдер басым
болған. [1]
Месопотамияның б.д.д. ІҮ мыңжылдықтарда қалыптасқан алғашқы
өркениеттерінің ежелгі тұрғындары рулық қауымдық қоғамда өмір
сүрген. Әйелдер өндірісте кетпенді жер игерушілік шаруашылығында
көрнекті рөл ойнағандықтан, өте үлкен ілтипатқа ие болған. Олар ру
және тайпа жиналыстарына қатысқан. Бұған дәлел ежелгі шумерліктердің
мифтерінде сақталынған көріністер, басқа құдайлармен қатар аспан
мәжілістеріне ана құдайлар да қатысып отырған.
Алайда, бұл матриархат сатысына сай келетін құбылыстар жаңа
қатынастарға орнын беріп отырған. Мал шаруашылығы мен соқамен жер
игеруінде еркектің басқарушы рөлінің жоғарылауы, оның қоғамда және
отбасындағы рөлін жоғарылатты. Бірақ та әлі біраз уақыт әйелдер кейбір
құқықтарға ие болды. Мысалы, балалар тек әкелеріне ғана емес
аналарына да бағынышты болған. Кейде әйелі мұраның жартысын
иемденген, оның өзінде күйеуінің шешімімен және кейбір шектеулер
қойылған. Ол өзінің бөлігін тек ұлдарына , басқа ешкімге бере
алмаған.
Өндірістің көтерілуі және таптық қоғамдар қалыптасу дәуірінде жеке
меншік қатынастарының қалыптасуының басталуы жыныс арақатынастарының
өзгеруіне әкелді. Мұның алғашқы негізі жыныс аралық еңбек
бөлінісіндегі жаңа тәртіптер болып табылады. Жоғарыда көрсетілгендей,
қол жер шаруашылығына қарама-қарсы соқамен жер жырту шаруашылығы
еркектердің іс-әрекетінің сферасы болды. Мал шаруашылығы тек ер
азаматтардың ісі болып есептелінді, әйелдерге тіпті малдарға
жақындауға тиым салынды. Көп жағдайда металлургия мен темір өңдеу
өндірісі еркектер ғана айналысқанмен де этнографиялық зерттеулер,
Тропикалық Африкада оған әйелдерді де жіберген. Бірақта шаруашылықтың
бұрынғы бағыттары сақталынған жерлерде, олардың жаңаша дамуы
еркектердің еңбегінің маңызын жоғарылатты, мысалы, тіпті қолмен жер
игеру шаруашылығында, енді жиірек ағаштарды кесу, суғару, құрғату
және т.б. Бұл сонымен бірге ерте заманнан тек әйелдердің үй кәсіптері,
қыш құмыра мен тоқымашылыққа да тиісті, олар әйелердің қолында ғана
емес, еркектердің де қолында болып қолөнер өндірісінің маманды
салаларына айнала бастады.
Мұның барлығының үш маңызды нәтижесі болды. Біріншісі: шаруашылық
әрекеттерінің негізгі түрлерінен әйелдерді ығыстыру, оларды қоғамдық
өндіріске қатысуына әсіресе үй шаруашылығында шектеу қою, онда да
көбіне оның қосалқы және дәрежесіз сфералары, артық тағамдарды
дайындау, ас әзірлеу, еркектерге қызмет ету және т.б. Екіншіден,
осыдан шыққан: өндірістің негізгі құралдарының барлығының іс
жүзінде еркектердің қолдануына, ал содан кейін жеке меншіктеріне
берілуі, әйелдердің экономикалық кіріптарлыққа түсуге, теңсіздік
жағдайға әкелді. Енді, жиірек ерекектерден кем жұмыс істемесе де,
бірақ та меншікті өндіріс құралдарынан айырылған әйел иждивенка, арам
тамақ ретінде қарастырылды. Үшіншісі екіншіден шықты: еркектердің
өздерінің меншігін балаларына беруге ұмтылыстары барлық жерде
туыстықты және мұрагерлікті әйелден ерекектерге ауысуға, аналық рудың
әкелік румен алмасуына әкелді. Дүние жүзіндегі халықтардың басым
көпшілігінде таптық қоғам қалыптасу дәуірінде жыныстық төңкеріс пен
патриархаттың қалыптасуының басты негіздері болды.
Әйелдердің жағдайындағы экономикалық өзгерістер олардың қоғамдағы
жағдайларының өзгерулерімен және осының барлығының қоғам өміріндегі
идеологиясында айқындалды. Ауыртпалық ретінде қарастырылғанмен де,
әйелдің қоғамдық статусқа да ие болған. Сонымен бірге патриархат
барлық жерде патрилокальдікке немесе вирилокальдікке өтумен қатар
жүріп отырды, соның нәтижесінде тұрмысқа шыққаннан кейін әйел
басқа ортаға түскен, органикалық күйеуінің руына кірмеген және
маңызды көлемде өзінің руымен байланысты үзген. Сондықтанда ол
көбіне ру-тайпалық қоғам мүшелерінің өмірінен шығарылған.
Кейінірек кейбір қоғамдарда, мысалы, ежелгі римдіктерде, әйел
формальді күйеуінің руына енгізілген, бірақ та енді оның
теңсіздік дәстүрі іске асқан еді. Ол халық жиналыстарына, сот
мәжілістерінен және культтік жиналыстарға қатысудан шығарылған
немесе оларда үнсіз ғана қатысып отырған. Көптеген халықтарда әйел
сотқа арызданушы, жауапкершілікке немесе куәгер ретінде шыға
алмаған, немесе шектеулі құқықты ретінде басқа жауапқа тартушылармен
бірге және еркек куәгерлермен бірге шыққан. Бірқатар арнайы
патриархальді тұрмыстық шарттар пайда болды, әйелдер еркектерге жол
беру керек, ер азаматтардың жиналған жерлерге қатыспау, маңызды
қажеттілік болмаса басқа да қоғам орындарында көрінбеу қажет.
Ақырғысы тым шектелген әйелдердің жабық қамалауына әкелді, кейіннен
мұсылмандардың діни құқығына - шариғатта бекітілген, бірақ та
түсінікті жағдайларға байланысты тек ауқатты тұрғындардың топтарының
тұрмыстарында кең енді.
Енді барлық жерлерде аналық туыстықтан және мұрагерліктен
аталыққа ауысу әйелдің бұрынғы статусының сақталуына ықпал етпеді.
Одан да асқан зорлық, қалыптасқан жағдайды идеологиялық тұрғыдан
бекітіліп, патриархальді тайпалар әйелді қастерсіз тіршілік ретінде
қарастыра бастады, олардың пікірінше әйелдер тек қана өздерінің
қатысуларымен айналасындағыларды арамдатқан. Осыған байланысты оларды
оқшаулатқан, еркектердің құралдарына әсіресе қару-жарақтарына қол
тигізуге тиым салған. Мұндай тәртіп нормаларының және көзқарастардың
көпшілігі алғашқы қауымдық қоғам дәуірінде пайда болды, сол
кездің өзінде жыныс аралық еңбек бөлінісін және жыныстық
оқшаулануды бекітті, алайда енді олар әйелдердің жағдайын
төмендетілген тәртіптер және көзқарастар деп ұғындырылды.
Патриархаттың экономикалық, қоғамдық және идеологиялық принциптері
жиірек ерекектердің немесе жасырын одақтармен жүзеге асырылды.
Мүмкін, әлі бұл одақтар тұрғындардың кең қауымын бағындыратын органдар
болмай тұрғанда, әйелдерді қорқыту органдары болған. Мұндай
одақтардың мүшелері, Меланезиядағы Дук-дук және Ингиет, қаһарлы
аруақтар маскаларында әйелдерге шабуыл жасаған, олардың мүліктерін
тартып алған, бірақта бұл құпия салыстырмалы болған себебі одақ
әрбір өзінің адымында әйелдерге қарсы іс-әрекеттерін жариялап
отырған.
Патриархат абсолютті үстемдікке ауысты, бірақта таптық
қоғамдар қалыптасу дәуірінде жыныс аралық қатынастарда универсальді
тәртіптер болмаған. Қоғамдардың кейбір бөліктерінде еркекетердің
үстемдігі және әйелдердің жартылай құқықтығы ертедегі
мемлекеттердің пайда болуына дейін қалыптаспаған. Көбіне бұл
қоғамдар, қол жер игеруімен айналысқандар, тағы да жыныс аралық еңбек
бөлісінің ролін көрсетеді және меншіктік қатынастарға ықпалын. Жаңа
замандағы этнологиялық зерттеулерге тағы да назар аударатын болсақ,
осындай тайпалардың қатарына микронезиялық Трук аралының,
Үндістандағы гаро және кхаси, Солтүстік Америкадағы пуэбло-үндістері
және бірқатар жартылай тап алдындағы, жартылай ертедегі таптық
қоғамдар жатады. Оларға үлкен аналық жанұялардың сақталуы, аналық
жағынан туыстық және мұрагерлік тән, әйелдердің тәуелсіз және тең
құқықты жағдайы. Ағылшын ғалымы О.Генри хеттардың заңдар жинағын
зерттегенде патрирхальді отбасын сипаттай келе, әйелдердің біршама
еркіндігін де атап өтеді. Мүмкін хетт әйелдері қолданған кейбір
еркіндіктер,дәрежелер ежелгі жүйенің іздері болулары.Мысалы, бір заңда
жағдайға байланысты анасының баласынан бас тартуға құқысы болған,
басқа заңда анасы әкесімен бірге қызының тұрмысқа шығуы жәйлі
мәселені шеше алатын болған.Атастырылған қалыңдық ата-анасының
рұқсатымен немесе онсыз да құдалықтан бас тартып, басқа адамға
шығуға құқысы болған, тек күйеу жігіттің сый-сияпаттарын қайтарып
берсе болғаны.Ассирия, Вавилония салттарында жас жұбайлардың өздерінің
жеке шаңырақтары бірден болмаса қыздың әкесінің үйінде тұруға
рұқсат етілген.
Матриархаттық рулық тәртіптер бірқатар ежелгі және орта
ғасырлардың көптеген белгілі мемлекеттерінде сақталынды. Ежелгі
Египетте аналық ру арқылы туысқандық пен мұрагерлік тек аталықпен
алмасып жатты, сондықтанда перғауындар өздерінің туған әпкелері мен
қарындастарына үйленген, себебі олардың балалары аналық жағынан да
жақын болу керек.
Этрускілер мен ахейлік Грецияда да аналық жағынан туыстық қатынас
сақталынған. Африкандық Лунда және Буганда мемлекеттерінде
патшалары өздерінің апа-қарындастарына үйленген, ал олардың әйелдері
немесе аналары бірге басқарушылар болып есептелінген, ал Йоруба
мемлекетінде патшаның шешесін, бақталас ретінде өлтіру дәстүрі
қалыптасқан. Ежелгі Парсы елінің әйгілі билеушісі Кирдің үлкен қызы
Атосс, оның өзінің бауырына тұрмысқа шыққындығы жөнінде мәліметтер
кездеседі.Парсылардың діни ұғымында туған бауырлардың бір-біріне үйленуі
құрметті даңқ деп есептелген.Атосс Камбиске тұрмысқа шыққан, ал кейіннен
Камбис екінші қарындасы-Роксанаға үйленген.Ежелгі Египетте, иньдік
Қытайда, ежелгі Спартада әйелдер қоғамда маңызды орынға ие болған.
Бұл барлық фактілер, бірқатар халықтарда таптық қоғамның пайда болуы
жыныс қатынастарындағы түбірлі төңкеріссіз пайда болғанын
көрсетеді.
І мыңжылдықтың бірінші жартысында Қазақстан мен Орта Азияны
көптеген туыстас тайпалар мекен еткен. Бұл жерлердің көптеген
аудандарының тұрғындары мал шаруашылығымен,аңшылықпен айналысқан,
көшпелі өмір сүрген.Ежелгі заманның тарихшылары осы көшпелі тайпалар
Қара теңіз жағалауларын , Каспий теңізі мен Арал теңізінен
оңтүстікке қарай өмір сүрген,сақтар туралы толық мағлұматтар
қалдырған. Бұл тайпаларда алғашқы қауымдық қатынастардың көптеген
сарқыншақтары болған: топтық неке, магиялық салттардың молдығы, қоғамдық
өмірде үлкен роль әйелдерге берілген, олар жиірек жоғарғы қоғамдық
орынға ие болған,тайпа немесе тайпалар одағының көсемі болыпта
сайланған. Тарих біздерге ірі тайпалар одағының әйел-көсемдерінің
есімдерін жеткізген: массагеттерде Томирис,сақтарда Зарина және
Спаретра.
Матриархаттың қалдықтарының көшпенділердің ортасында сақталынуы
ерекше жағдайларға байланысты болды.
Антикалық авторлардың ішінен Қазақстандағы мекендеген сақ
тайпаларындағы әйелдердің қоғамдағы орны мен рөліне тоқталар болсақ,
Геродот еңбегінен алынған мәліметтердің орны ерекше және осы ғылыми
жұмыстың негізгі дерек 1 көзі болып табылады.
Сақ әйелдері қоғамдық өмірге белсене қатысып, еркектермен бірге
соғысты. Қоғамдағы өмірлік маңызы бар мәселелер халық жиналысында
талқыланған. Оған әйелдер де қатысқан.Сақ қыздарының әскери
дайындығы туралы Геродот былай деп келтірген:- Егер сақ жігіті бір
қызға үйленгісі келсе, әуелі онымен күш сынасуы қажет.Қыз жеңсе, жігіт
оның тұтқыны болып есептелінеді. Оған толық тәуелді болған. Тек жеңген
жігіт қана қызға өз билігін жүргізе алады.[2]
Бұлар, Геродоттың атауымен айтсақ, жастайынан әскери өнерге
машықтанған, әрқайсысы бір-бір дұшпанын жер жастандырмай тұрмысқа
шықпайтын ер апалар-эорпаталар еді. (Эллиндерше эорпата - күйеу
өлтіруші, эор-күйеу, пата-өлтіру деген мағынаны білдіреді.) [3. 270]
Көшпелі елдің қыз- келіншектерінің әскери жасақ қатарында соғысуы
бұрын да скиф, сақ тайпаларының дәстүрінде болатын. Бірақ олар күренге,
қосынға жау шапқанда ғана қолына қару алып, сауыт киетін. Ал патша
әйел адам болса, оның жасақтарының бір бөлімі осы ер апалардан
құралатын. Әрі күзетші, әрі қызметші міндетін атқаратын.
Көшпелі, жауынгер халықтың тіршілік дәстүріне байланысты, он
үшке толған қыздар арулар жасағының қатарына алынып, садақ атуға,
найза лақтыруға, қылыштануға машықтанатын. Олар жеке шеп құрып
жауға қарсы соғысуға қатысатын. Қашан ұрыс майданында ерлік
көрсеткенше тұрмысқа шықпайтын. Бұл ер адамдардың бұйрығымен жүзеге
аспаған. Ержүрек қыздардың жасағына қосылар кезде арулардың өздері
осылай ант беретін болған. Мұның себебі, көшпелі ел жаугершілікке
ұшыраған. Ал жеңген жақ әйелдерді күңге, қызметшіге айналдырып, өз
елдеріне алып кететін. Міне, содан сақтану үшін әйелдердің жасағы
құрылды. Амазонкалар - ер апа деген атпен әлемге әйгілі болған
сақ қыздары жай бейбіт күннің өзінде сауыты мен дулығасын киіп,
ен далада кәдімгідей әскери жаттығулар өткізетін. Аң аулап, соғысып
жатқан әскерлерге азық – түлік дайындауға да септесетін.
Антикалық авторлар амазонкалар туралы мынадай дерек келтіреді:
Эллиндіктер амазонкалармен яғни скифтерше Эорпаталармен соғыс
жүргізеді. Жеңіске жеткен эллиндіктер қолға түскен тұтқын амазонкаларды
алып, үш кемемен елдеріне қайтады.Ашық теңізге шыққан соң, амазонкалар
ебін тауып босанып, эллиндіктерге тарпа бас салады.Бәрінің көзін жойған
амазонкалар судың ағысымен әрі қарай кемемен жүзе береді. Олар кемемен
таныс болмағандықтан оны жүргізу, рульге ие болу немсе ескекпен есу туралы
хабары болмады. Сөйтіп, желдің бағытымен Кремна жеріндегі Меотида көліне
келіп тоқтайды.Кремна еркін скифтердің жерінде болатын. Сол жерде кемеден
түсіп, төңіректі шолады.Сосын олар жабайы аттың табынын кездестіріп ұстап
алады. Атпен жүріп скифтердің жеріне шабуыл жасап, тонай бастайды.Скифтер
түсіне алмай дал болады. Киім киістері, тілдері қай тайпадан екендерін
түсінбеді. Оларды жас жігіттер деп ойлаған скифтер олармен соғысады.
Алайда,қолға түскен және өлген амазонкаларды көріп, олардың әйел екенін
көздерімен көреді. Скифтер кеңес құрып, оларды өлтірмей оларға өздері
шамалас жас жігіттерді жіберу керек деп ұйғарады. Сөйтіп, амазонкалар
тұратын жерге барып, жігіттер қосындарын құрады да олардың іс-әрекетін айна
қатесіз қайталайды. Байқап қалған әйелдер оларды тұра қуады. Ал, жігіттер
олармен соғыспай қаша жөнеледі де, біраз уақыттан соң қайтып жақындайды.
Өйткені Скифтер әйелдерге бала туғызып, олардан тұқым алғысы келді.
Скифтердің ұсынысымен келген осы жігіттер бұйрықты орындауға тиісті.
Әйелдер олардың тарапынан ешқандай қауіп-қатер төнбейтініне көздері жеткен
соң, оларға тиіспей өз жөндерімен кетеді. Содан бері олардың қосындарының
арасы күннен күнге жақындай түседі. Жігіттерде амазонкалардағыдай ат пен
қарудан басқа ешнәрсе жоқ болатын. Олар біртіндеп, аңшылық құрып,
бірқалыпты өмір сүре бастайды.
Түске қарай амазонкалар жалғыз немесе екеуден жан-жаққа тарап, табиғи
қажеттіліктерін қанағаттандырды. Скифтер мұны байқап, оларды қайталап
бағады. Кей уақытта жалғыз кездесіп қалса, жігітті қумай онымен жақындасып,
ишарамен сөйлеседі. Ыммен, қолымен жігітке ертең дәл осы уақытта, осы жерде
өзінің құрбысымен келетіндігін, ал, жігіт өзінің жолдасын ертіп әкелу
керектігін түсіндіреді. Жігіт өзінің жолдастарына келіп, мән-жайды
баяндайды. Осыдан кейін олар бірігіп өмір сүре бастайды. Жігіттер ең
бірінші кездескен әйелге үйленеді. Күйеулері әйелдерінің тілін түсіне
алмады.Әйелдер күйеулерінің тілін тез меңгеріп алды. Енді бір-бірін
түсінгеннен кейін күйеулері: біздің ата-анамыз, дүние мүлкіміз бар.
Сондықтан өмірбақи бұлай өмір сүруді қаламаймыз.Біз халықпен бірге болуымыз
керек дейді. Сендер біздің өмірлік жарымыз болып қаласыңдар. Сендерден
басқа әйел затына маңайламаймыз -депті. Сонда әйелдері: біз сендердің
елдеріңде тұра алмаймыз, тіптен аналарыңмен де тіл табысуымыз
неғайбіл.Біздің салт-дәстүріміз тым өзгеше, садақ ату, ат үстінде жүруге
бейімбіз. Керісінше, әйел істейтін жұмысқа үйренбедік.Сендердің әйелдерің
бізше өмір сүре алмайды.Күркеде отырып үй жұмысын атқарады, аңға шықпайды.
Сондықтан біз үйрене алмаймыз. Егер бізбен өмірлік болғыларың келсе, ата-
аналарыңа барып,еншілеріңді алып қайтыңдар.Қайтып келген соң өзімізше күн
кешейік деген екен. Жігіттер әйелдерінің айтқанына көніп,еншілерін алып
қайтып оралады.Біз үшін әкелеріңнен кеттіңдер, елдеріңе қанша зардап
әкелдік, біз үшін осы елде өмір сүрудің өзі ойлауға қорқынышты. Сондықтан
Танаис өзенінің бойына көшіп, қоныс ауыстырайық – деп әйелдері ұсыныс
білдіреді. Жігіттер оған да көніп, Танайс арқылы жылжып үш күн шығысқа ,
Меотида өзенінен үш күн солтүстікке бағыт алып жүреді.Содан сол жерде мекен
ете батайды. Сол уақыттан бері савромат әйелдері өздерінің ескі салт-
дәстүрін сақтайды.Күйеулерімен бірге аңға шығып, ер адамдарша
киініп,соғыстарға да қатысып отырған. Савроматтар скифтерше сөйлеген. Неке
рәсіміне келер болсақ, бойжеткендер дұшпандарының бірін өлтірмей тұрмысқа
шықпаған.Кейбіреулері сыннан өте алмай,тұрмысқа шықпай қартайып өлетін
болған [4.270-272].
Таптық қоғам қалыптасу дәуірінде әйелдер үстемдік еткен
қоғамдар болмаған. Әйелдердің дәрежесі де, қоғамдағы орны да төмендей
бастады.Мысалға ,Вавилондық әйелдердің жағдайына тоқталар болсақ: жылына
бір рет балиғатқа толған бойжеткендерді жинап алып, оларды түр-тұлғасы мен
сымбатына қарай сұрыптап сататын дәстүр болған. Әуелі өте сымбатты деген
қызды тұрғызып бағасын айтып, ол өткеннен кейін онан кейінгі сұлуды
тұрғызып сатқан. Ол жерге тек қана сұлу ғана емес, кемтар,ұсқынсыз да
бойжеткендер жиналған. Егер де сатып алынған қызбен сатып алушы жігіттің
мінездері жараспаса, ақшасын қайырып берген.Парсылардың жаулап алуынан
кейін, халықтың жағдайы мүлдем нашарлаған еді.Сол уақытта кедей тұрғындар
қыздарын жезөкшелікпен айналысуға мәжбүрлеген. Вавилондықтардың ең тұрпайы
дәстүрінің бірі- өмірінің бір сәтінде әрбір әйел Афродита ғибадатханасына
келіп, ақшаға өзге еркектерге берілулері керек. Бай әйелдер өзге әйелдерге
жоламай,оқшау отыратын болған. Олар арнайы жабық пәуескемен келген.
Көздері орамалмен танылып,өздерінің парызын орындамағанша отыра беретін
болған.Ер адамдар алдарына ақша тастап: Милит құдайына қызмет етуіңді
бұйырамын!- деп айтқан. Сол жерден алған ақша ең қасиетті деп есептелген.
Милит деп Ассириялықтар Афродитаны айтады.[5)
Сонымен, таптық қоғамдардың қалыптасу кезеңінде патриархаттық
отбасылар үстем етті. Әйелдердің жағдайы құлдардыкінен айырмашылығы
шамалы болды, себебі әйел де сатып алу жолымен алынды. Күйеуі
өлгенде әйел аға-інісіне,әкесіне немесе тіпті өгей баласына берілген
(мысалы, Қосөзен, Ассирия). Ерікті әйел мен күңдердің арасында
айырмашылық киім киісінде болған, мысалы Ассирияда ерікті әйелдердің
орамал салуға құқығы, ерекше белгісі болған. Әйел беделін,абыройын
қорғауға алдымен күйеуі міндетті болған, сондықтан тұрмыстағы әйелді
зорлағаны үшін жаза қатал болған.
1.2. Шығыс патшайымдары.
Б.д.д. ІХ ғасырдың басында Ассирияда саяси биліктің әлсіреуі
басталды. Атақты Ассирия патшаларының бірі Саламансар ІІ ұрпағы
Шамшиадад Ү б.д.д. 824 билік басына келді, бірақ әлсіз билеуші жаулап
алу соғыстарын жүргізе алмады.
Б.д.д 811 жылы Шамшиадад өлгеннен кейін билікке оның жесірі
Семирамида патшайым жас баласы Ададнерари ІІІ регенті болады. Ассирия
территориясында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының барысында
табылған құжаттарды оқығанда, б.д.д. ІХ ғ. басында Ассирияда баласының
жас күнінде Шаммурамат есімді әйел патша билегені туралы
анықталды, ал гректер оның есімін Семирамида деп өзгерткен.
Алғашқысында Семирамиданы Ассириялық шенеунік Оннес әйелдікке алады.
Бірақ ол ассириялық патшаға ұнап қалып, оған күйеуге шығады. Екінші
күйеуінің өлімінен кейін Семирамида жеке-дара билік етеді.Сыртқы
саясатында ол барлық ассириялық билеушілердің негізгі әскери
агрессиялық бағытын ұстаған. Вавилон мен Экбатанада Мидияның астанасында
үлкен әскер ұстаған. Оның билік құрған жылдары Сирияға бірқатар
жорықтар, одан әрі шығысқа Бактрия мен Индияға жорықтар жасап, тіпті
ассириялықтар Каспий теңізінің жағалауына дейін жетіп, империя
территориясын біраз ұлғайтқан. Семирамида туралы көптеген аңыздарда
оның жеке басы жәйлі көптеген деректер келтірілген.
Египетте билік ұзақ уақыт бойы, жоғары бірінші бөлімде атап
өтілгендей, ана жақтан беріліп отырған және билік тек қана қыздарға
берілген. Биліктерін сақтап қалу мақсатында, перғауынның үлкен қыздары
өз туыстары мен аға-інілерімен некелесетін. Ханзадалар өздерінің
қарындастарына, апаларына үйлене берген. Біртіндеп билік ер адамдарға
беріле бастады. Егер де перғауынның үлкен қызында ағас немесе туысы
болмаған жағдайда билік қыздың таңдаған жігітіне берілген. Сөйтіп,
Египетің қоғамында қыздар үлкен рөл атқарған. Олар ер адамдармен тең
дәрежелі өмір сүрген.( БЭС., М- 1997 жыл)[6]
Ежелгі Египеттегі билік басындағы әйелдер тізімінің басын әлем
тарихында ең алғаш танымал ерте патшалықтың І әулеттің әйел патшайымы
Мернейт бастайды. Билікте болған тек бесеуі ғана ежелгі патшалықтан ҮІ
әулеттен Нитокрис, Нефусебек, орта патшалық кезеңінен ХҮІІІ әулеттен
Хатшепсут, ХІХ әулеттен Таусерт және жаңа патшалық дәуіріндегі
Птоломей әулетінен Клеопатра VII патшайым болып перғауын деген атақты
иеленген, ал қалғандары тек тақ мұрагерлерінің жастығына байланысты
регенттер болған. Мернейт Джосер перғауынның әйелі болса керек. Джосер
өлген соң өзінің әлі тым жас ұлына регент болып билікке келген.
Ежелгі Египеттің астанасы Абидоста Мернейттің мазарында онымен бірге
20 шақты адам жерленген.
Ежелгі патшалық кезеңіндегі алтыншы әулеттің ең белгілері Нитокрис,
Нефрусебек патшайымдар. Геродоттың Тарихында Манефон шығармаларында
Нейткерт (оның есімі Нитокрис, Нитигрет және Нитокрида деп беріледі)
деген патшайым перғауын ағасын өлтірген қанішерлерді Ніл өзенінің суымен
бөлмені суға толтырып жазалағаны туралы айтылады. Ол өзіне қарсы
ұйымдастырылған бүліктің алдын алу үшін, жанып жатқан бөлмеге кіріп
өртеніп өлген деген мәліметтер береді. Тағы да осы Манефон Гизадағы
пирамиданы Нитокрис салдырған деп баяндайды.[7.]
Осы VI әулеттің Нитокристан кейінгі екінші әйел патшасы Нефрусебек
патшайым- Туринск папирусында жазылғандай, Египетті бір өзі б.д.д1799-1796
басқарған әйел перғауын болды. Нефрусебекті көбінесе Аменемхет ІІІ
-нің қызы дейді. Манефон оны Аменемхет IV тің апасы дейді. Аменемхет IV
кенеттен қайтыс болып , артына мұрагер қалмағандықтан Нефрусебек таққа
келген. Нефрусебек кезеңінен ешқандай жазба деректер сақталмаған. Тек қана
лабиринт маңынан Сенсуерт ІІІ,Аменхотеп ІІІ қатарынан басы жоқ мүсін
табылған. Мінекей, ол мүсін Нефрусебек патшайымның мүсіні деп саналады.
Куммадағы қамал қабырғаларында Нефрусебек патшайымның билік еткен
кезеңінің ІІІ жылы туралы айғақтар табылған. Билігінің соңғы кезеңінде
әлеуметтік қайшылықтар күшейіп, тәуелді номдарда көтерілісітер болып
тұрған.XII әулеттің соңғы перғауыны да Таусерт Ситре Марнеман есімді
әйел болды. Ол египетті б.д.д 1188-1186 жылдары билеген.Билікке өгей
баласы Сиптаху арқылы қол жеткізген.
Тутмос 2 өлімінен соң, билік өзінің әйелі (жамағайын апасы)
Хатшепсуттің қолына тиді. Баласы Тутмос 3 әлі тым жас еді. Сондықтан,
оны өз қамқорлығына алып, билік жүргізе бастайды.
Хатшепсут үнемі ер адамның киімін киетін болған.Сөйтіп, жеке-дара
Египетті 22 жыл билейді. Оның билік еткен кезінде Египет әлеуметтік-
экономикалық жағынан күшейіп, гүлдене түскен. Сол кезде қола кеңінен
қолданыла бастады. Темірден бұйымдар да жасалған.Жер өңдейтін
соқалар мен тігін машиналары пайда болған. Шыны өндіру мен дөңгелекті
арбалар жасау ісі дамыған. Египетке бағынышты елдерден салық ретінде
және айырбас түрінде күміс,қорғасын ,мыс және Сирия мен Палестинадан
ағаштар, Куштан алтын,піл сүйектері, Пунт елінен сирек кездесетін
бағалы ағаштар әкелінген. Сонымен қатар, Пунт еліне сауда экспедициясын
жасау үшін флот жабдықтағаны туралы мәліметтер сақталған. Хатшепсут
патшайым перғауын, Тутмос І пен Яхмес (Яхмос) патшайымның қызы еді. Жаңа
патшалықтың негізін қалаған перғауын Яхмостың немересі болатын. Әкесінің
көзі тірісінде Хатшепсут Амон құдайының зайыбы болған. Хатшепсуттың екі
кішкене інілері өте жастай өлген. Сондықтан Тутмос І өлгеннен кейін ол
өзінің жамағайын туыс ағасы Тутмос ІІ (әкесі Тутмос І мен екінші әйелі
Мутнофреттен туған) небәрі 4 жыл билік еткен. (1494-1499) Мамандардың
түсіндіруінше Египеттегі билік әйелдерге берілетін болғандықтан Хатшепсут
патшайым болған. Олардың екі қызы болған.
Египетте 1912 жылы Эль – Амарын деген кішкене селодан алыс емес жерде
профессор Людвиг Борхард қазба жұмыстарын жүргізеді.Осы жылы 1912 жылы 6
желтоқсан күні Мохаммед Эс-Сенуеси деген кісі қираған тастардың арасынан
ескерткіш табады. Бұл деректердің ішінен әсіресе Египеттің саяси
қайраткері діни реформатор ХҮІІІ әулеттің перғауыны Аменхотеп ІҮ мен
оның зайыбы Нефертитидің суреті көп табылған.
Нефертити патшайымның өмірбаяны туралы деректер өте аз. Солардың
бірінде оның әкесі перғауын Аменхотеп ІІІ әскеріндегі үлкен шенді офицер
болғандығы туралы айтылады. Тағы бір деректерде Нефертитидің шын есімі
-Тадухипа Митания патшасының қызы делінген. Нефертити б.д.д. 1400 жылы
жұбайы Аменхотеп ІҮ (Эхнатон деген атқа ие болған) жаңа дін монотеизмді
қалыптастыруға ат салысқан, алайда бұл сепаратистік тенденцияларды
тоқтату мақсатында жүргізілген еді. Бұл кезде жаңа өнер мектебі де
қалыптаса бастады - соның дәлелі сұлу Нефертити патшайымның портреттік
мүсіні сақталынған. Ал, суреттер мен ескерткіштердің саны бойынша,
Нефертити өзінің зайыбынан асып түседі. Эхнатон мен Нефертити патшайым 6
қызы болған көрінеді. Екінші әйелі Киядан перғауынның Сменхкара және
Тутанхамон есімді ұлдары болған. 17 жыл билік құрған соң Эхнатон
қайтыс болады да, оның реформаларына қарсы шыққандармен Нефертити және
оның ұрпақтары ұзақ уақыт күрес жүргізді. Перғауын басқарған уақыттан
15 жылдан соң Нефертити саяси аренадан құпия түрде жоғалады. Тарихшылар
былай деп келтіреді: Нефертити патшалық атақ- даңқынан айрылып, өмірінің
соңына дейін солтүстік сарайда өмір сүреді. 40 жасқа келерден 5 күн бұрын
қайтыс болған.
30 жүзжылдық бойы Эхнатон мен Нефертити аңыздарда да айтылмай келген-
ді. Олардың есімі ескерткіштерден өшіріліп, мүсіндері жойылды.
III ғасырдың аяғында Қытайдың Орталық мемлекеттің іші
аласапыранға айналған Цинь әулеті мен Хань әулетінің тақ таласы қара
халық жақтаған Лю Банның б.д. 202 жылы жеңіске жетіп Хань әулетінің
негізін қалаумен аяқталды. Бұл әулеттің билік ету тұсында да
хұндар мен Қытай мемлекетінің арасындағы қарым-қатынастар шиеленісіп
тұрды. Хұн тәңірқұты Мөде мен қытай әміршісі Лю Банның арасындағы
шайқаста, ол жеңіліп қоршауға түседі. Лю Бан барлық кеңесшілерін
шақырып, ақыл сұрайды. Сонда бір кеңесшісі бұрыннан сыналған тәсілді жүзеге
асыруға кеңес берді. Олар Мөде тәңірқұтының әйеліне астыртын жансыз
жіберіп, императордың айдай сұлу қызының суретін хұн ханымына көрсетіп:
-Сіз ақылын тауып, Мөде тәңірқұтының райынан қайырып, Лю Бан патшаны
қоршаудан босатуға тырысыңыз. Олай істей алмасаңыз, онда бізге өкпелемеңіз.
Мына сұлу қыз- Лю Банның қызы, Мөдеге ханышалыққа беріп, өзі қайын ата
болып, тұтқыннан босайды. Ал мынадай аруға ие болған адамның өзге әйелге
қарай қоюы екіталай. Одан туған бала, әрине, тақ мұрагері болады,- деді.
Обалы қанеки, аққудың көгілдіріндей үлпілдеп өскен Лю Банның қызы
шындығын да да ғажайып сұлу перизат еді.
Ішіне қызғаныштың шоғы түскен және ертеңгі тақ мұрагерінің тағдырына
алаңдаған ана суретті қайтарып беруге көзі қимай, өзі алып, тығып тастады
да, тікелей тәңірқұтына аттанды. Дүниеде, ұоғашы арыстанның ашуы мен
қызғанышындай дүлей күш жоқ шығар , сірә!. Аяз бен қалың омбы қарға
қарамай жанұшыра жеткен ханым:
-Тәңірқұты! Сіздің құдіретіңізден Орталық мемлекеттің патшасы да
сескеніп, темір торға түскен айдаһардай торығып тұр екен. Ешкімге
сенбей, өзім келдім. Сен Лю Банды жеңесің. Ал содан кейін не істейсің?
Қалың Қытайды жаулап аларсың. Бірақ біз онда тұра алмаймыз ғой. Өйткені
олар құй, бізді сорып жұтып қояды. Оп-оңай сіңіп кетеміз. Әкеңнің
қателігін қайталама. Қаласын да шаппа, қызын да алма. Онан да татуласып,
берік одақ құр. Сенің көзің тірі тұрғанда бұлар қайтып бізге
шабуылдамайды. Алатын алымыңды ал. Еліңді тегін олжаға кенелт- деді.
Осы қоршаудан құтылғаннан кейін екі ұлы мемлекет 23 жыл бойы бетпе-
бет шайқасқа шықпады. Ұсақ шекаралық қақтығыстарды келісіммен шешті.
Лю Бан өліп, оның орнына әйелі Лю- Хэу патшалық етті. Ашық соғысқа
шақырып, Лю- Хэу жесір патшайымға:
Саздауыт жерде туып, жапан түзде үйірлі жылқы мен зәңгі өгіздердің
жайылымында өткен мына мен тәңірқұты жалғызсырап, қам көңілімді сергіту
үшін Орталық мемлекеттің жеріне барып, шекараны жағалай серуендеп қайттым.
Сіз де патшайым, жалғызсырап жүр екенсіз. Мен де сыңарсызбын әрі көңілім
жабығулы. Екеуміз де торығып, ішқұсатылықпен күн кешіп жатырмыз. Жанымызға
жұбаныш табуға ел тіршілігі мұрша берер емес. Сондықтан да менің жоғымды
сен, сенің жоғымды мен түгендеп, жоғымыздың орнын толтырсақ қайтеді,- деп
хат жазды. Мазмұны басқа болғанмен дәл осындай арандату сәлемін ең бірінші
рет ойқырлардан- дунхуандардан алған Мөде тәңірқұты енді соның қарымын
қытай патшайымынан қайыруды ойласа керек.
Бір елдің патшасы екінші елдің патшасына тұрмысқа шығу деген сөз- ол елдің
алдындағы басыбайлылығын мойындау, қорлықпен көну деген мағынаны
білдіреді.
Лю- Хэу патшайым ашуланғанмен де айла-амалға көшіп, Мөдені алған бетінен
қайыруға тырысты.
Сөйтіп ол:Тәңірқұты ескінің көзі- мен байғұсты ұмытпай, хат жолдапты.
Көңілім секем алған мен байғұс басым әуеліде тіксініп қалдым да, оңашада
ақылыммен кеңестім. Жасым болса шау тартып, көңілім құлазиды,шашым түсе-
түсе сиреді, тісі құрғыр түсіп бітті, тізем қалтырайтын болды. Тәңірқұты,
менің жайымнан хабардар шығарсыз, сондықтан да өзіңізді де әуреге салып
қайтесіз. Еліме естияр боп отырған мен байғұсты қинамаңыз. Тілегіңізді
қабыл етпегенім үшін ғафу өтінемін. Аспан әміршісіне арналған екі күйме мен
басалқы төрт сәйгүлігімді сізге сыйға тартамын, көзімдей көріп,
игілігіңізге жаратарсыз-деп аса сыпайы жауап қайырды. Ашуын ақылға
жеңдірген патшайымның мына сөзі Мөде тәңірқұтының жүрегін елжіретіп
жіберді. Қандай сыпайы, астарлы. Бұған тоқтамауды тәңірқұты ар санады. Елі
де тыныш, жері де азат. Ер азаматтық абыройдан аттап өте алмады.Қытай
жазба деректерінде Мөде мен Лю-Хэу арасында сауда-сатыққа, шекаралық
мәселелерге байланысты көптеген хат алмасулары сақталған.[8.]
Каспий теңізі батысында Кавказға тіреледі, шығыс жағында оған шексіз-
шетсіз кең жазық ұштасып жатыр. Осынау ұлан-байтақ кең жазықты массагеттер
қоныстанады. Бұл кезде массагеттердің патшасы Томирис (Тұмар) еді.Шамамен
б.д.д 570-520 жж. жылдар арасында өмір сүрген Тұмар ханым туралы
Геродот еңбегінде былай деп жазады: Томирис падиша: Қанішер Кир!...
Сен енді менің ақылымды тыңда, тұтқынға түскен ұлымды өзіме
қайырып бер де, аман-есеніңде ата жұртымнан табаныңды жалтырат,
массагеттердің әскерінің үштен бірін алдап арандатқаның да жетеді.
Егерде сен менің бұл айтқанымды істемесең, Күн Тәңірімнің атынан ант
етемін, қанша қомағай болсаң да, мен сені қанға тұншықтырамын,-
деді... ( Геродот. Тарих, 1.212- бап.)[9]
Ежелгі ирандықтар екіге бөлінген - солтүстікте мидяндықтар және
оңтүстігінде парсылар. Мидяндықтар ертерек бірігіп,соның негізінде
Мидия мемлекеті құрылды, б.д.д. ҮІІ ғ. күшті державаға айналды. Мидия
патшалығы Киаксардың (б.д.д. 625-585 жж.) және оның ұлы Астиаг ( б.д.д.
585-550 жж.)тұсында күшейді.Астиагтың қызы Манданаға үйленген Камбиз
І тұсында парсылар Мидияның вассалдары болған. Камбиздің ұлы Кир ІІ
анасы жағынан Мидия патшасының жиені болған және осы туыстық оның
және барлық парсылардың тағдырында өз рөлін ойнады. Б.д.д. 558 ж.
парсылардың патшасы болып, 553 ж. Мидияға қарсы шықты және 550 ж.
оларды бағындырды, сөйтіп өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz