ҚОҒАМДЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ЖАТАТЫН ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН САРАЛАНУЫ
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТулардың, символдар мен арнайы тізімдемесі.
АНДАТПА.
КІРІСПЕ
І- ҚЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстың түсінігі және оның санаттары
1.2 Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу
1.3 Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстардың жалпы сипаттамасы
ІІ- ҚОҒАМДЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ЖАТАТЫН ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН САРАЛАНУЫ
2.1 Қоғамдық қауіпсіздікке ерекше қауіп төндіретін қылмыстар
2.2 Қауіпсіздік ережелерін бұзумен байланысты қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар
2.3 Ұқыпсыздық салдарынан туындайтын қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
ІІІ- ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІПКЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Жаппай тәртіпсіздіктердің орын алуы мен түсінігі
3.2 Бұзақылық әрекеттердің қауіптілік салдары
3.3 Тағылықтың ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бұл жұмыстың өзектілігі мына жағдайлармен көрінеді.
Қылмыс құрамы деп қылмыстық құқық теориясында қылмыстық заңмен
орнықтырылған, қоғамдық қауіпті әрекетті нақты қылмыс ретінде бейнелейтін
обьективтік және субьективтік нышандардың жиынтығы түсінледі.
Қылмыс құрамы ұғымы теорияда қылмыс құрамының элементтері деп аталады.
Бұл қылмыстың обьектісі, обьективтік жағы, субьектісі және субьективтік
жағы. Дәлдеп келгенде, бұл элементтерді және жалпылай алғанда құрамды
құрастыратын нышандардың мазмұны бойынша ұрлық қорлаудан, тонау
бұзақылықтан ерекшеленетін болады.
Әрбір қылмыс істелген уақытында көптеген белгілермен сипатталады. Осы
белгілердің барлығы да қылмыс құрамына жатпайды.
Зерттеудің мақсаты
Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана
қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың
қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрнісі
болады. Түрлік белгілерге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән
белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс құрамынан
тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы
болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.б.) немесе
ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауғаәсер етпейді. Түрлік белгі сол
немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болады. Осы түрлік белгілердің
біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы басқа біреудің
мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі-оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің
мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес,
басқа қылмыс құрамы- тонау болады.
Зерттеудің объектісі
Заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз
мемлектіміздің нығаюының негізгі шарты. Заңдылық қағидасын сақтау, жүзеге
асыру құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл
азаматтың конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың негізгі
кепілі болып табылады. Заңдлық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс істеген
адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға беру
болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының бірі
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, әрекет немесе
әрекетсіздікке қылмыстық заң нормасының талабына сай баға беріп саралау
болып табылады.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір-біріне барлық белгілері сай келетін қоғамға
қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз.
Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін
білу айырықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-бірінен
ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде
қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен қатар қылмыс құрамының
барлық элементтері бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-құқықтық
нормалармен салыстыру керек.
Зерттеу мәні
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмсы құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралаудың іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
қажет. Егер адам іс-әрекетінде бірнеше қылмыс құрамы болса, онда оның іс-
әрекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс
сараламау, ол заңдылықты бұзуға,қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органның
беделіне нұқсан келтірумен байлансты болады. Мұндай құбылысқа жол бермеу
үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау қажет.
Зерттеу әдістері
Қылмыстық кодекстің оныншы тарауында екі түрлі топқа жататын
қылмыстардың түрі көрсетілген. Онын біріншісі қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар. Қоғамдық қауіпсіздік деп — адамдардың қауіпсіз өмір сүруін,
бірқалыпты қызметін, радио-активті материалдарды залалсыз пайдалану,
қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше
және қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын
қауіпсіз жүргізуді реттейтін қоғамдық қатынастарының жиынтығы болып
табылады. Бұл қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі
болып табылады. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі
қоғамдық қауіпсіздіктін жекелеген салалары (адам өмірінің және оның
қызметінің қауіпсіздік шарттары; ерекше қауіп кезі болып табылатын заттарды
пайдалану, өліммен аяқталатын зардап туғызуы мүмкін жұмыстарды жүргізу және
т.б.) болып табылады.
Осы топқа жататын кейбір қылмыстардың қосымша тікелей объектісі адамның
өмірі, денсаулығы болуы мүмкін.
Объективтік жағынан алғанда қоғамдық қауіпсіздікке жататын
қылмыстардың, көпшілігі әрекет арқылы (ҚК-тің 233 және басқа баптары); ал
қайсыбіреулері әрекет немесе әрекетсіздік күйде (мысалы ҚК-тің 245, 246-
баптары) жүзеге асырылады. Кейбір қылмыс құрамының нормалары бланкеттік
диспозицияға негізделген (ҚК-тің 245, 246, 251-баптары).
Көптеген Қылмыстар құрам жағынан формальдық (ҚК-тің 233, 234, 237-
баптары т.б.), ал қайсыбіреулері материалдық құрамға (ҚК-тің 245, 244-
баптары) жатады.(к.к. б 2)
Міне, сондықтан да қылмыс құрамының толық анықталуы, қылмыстылықтың
ашылуына, оның жолын кесуге, құқық қорғау органдарының жемісті жұмыс
жасауына негіз қалайды.
Сондықтан да біз осы-қылмыс құрамы мәселесіне кеңінен тоқталып толғақты
проблемалары жөніндегі ой-пікірлермен санасып, төмендегі тарауларда, осы
қылмыс құрамын егжел-тегжейлі баяандап талдау жасадық.
Бұл тақырыптың маңыздылығының өзі жоғарыда аталып өткендей, қоғамға
қауіпті іс-әрекетке заңды дұрыс қолданып, әрекет немесе әрекетсіздікке
қылмыстық заң нормасының талабына сай баға беріп саралау болып табылады.
Құрылымы: зерттеулердің мазмұны
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауында қылмыстың түсінігі мен маңызы және белгілері
қарастырылған.
Екінші тарауында қоғамға қауыпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстардың түсінігі мен түрлері.
Үшінші тарау жаппай тәртіпсіздіктердің орын алуы мен түсінігі.
Қорытынды бөлім мен қолданылған әдебиеттер тізімі.
1 -ҚЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1. Қылмыстың түсінігі мен белгілері
Ќылмыстыќ кодекстіњ 9-бабыныњ екінші бµлігінде Осы кодекстіњ Ерекше
бµлімінде кµзделген ќайсыбір єрекеттіњ белгілері формальды болса да бар,
біраќ елеулі болмаѓандыќтан ќоѓамдыќ ќауіпті емес, яѓни жеке адамѓа,
ќоѓамѓа немесе мемлекетке зиян келтірмеген жєне зиян келтіру ќаупін
туѓызбаѓан іс-єрекет немесе єрекетсіздік ќылмыс болып табылмайды делінген.
Ќоѓамѓа ќауіптілікті тек ќылмысќа ѓана ќатысты деп айтуѓа болмайды.
Єкімшілік ќ±ќыќ б±з±шылыќ та жеке адамѓа, ќоѓамѓа немесе мемлекетке зиян
келтірілуі м‰мкін. Алайда олардыњ ќоѓамѓа ќауіптілігі едєуір тµмен. Зањ
шыѓарушы ќылмысты басќа ќ±ќыќ б±зушылыќтан айырып кµрсету ‰шін, ќол
суѓ±шылыќтын нєтижесінде болатын зардаптардын белгілерін сипаттайтын
белгілерді Ќылмыстыќ кодекстін Ерекше бµлімі баптарыныњ диспозициясында.
Ќоѓамѓа ќауіптілік ќоѓамѓа зиянды єрекеттік µзініњ тікелей ерекшелігіне,
яѓни оны істеу уаќыты, орны, тєсілі, жаѓдайларѓа байланысты єр т‰рлі болуы
м‰мкін. Мысалы: тиісті р±ќсат етілмеген немесе тыйым салынѓан жерлерде не
тыйым салынѓан андарѓа ќатысты ањ ауланса, ол зањсыз болып табылуы,
Ќылмыстыќ кодексінде 296-бабы, бірінші бµлігі бойынша меникалыќ кµлік
ќ±ралдарын ж‰ргізуші адамды жол ќозѓалысы немесе кµлік ќ±ралдарын пайдалану
ережелерініњ б±зуы, айпайсызда адамныњ денсаулыѓыныњ ауыр немесе орташа
ауырлыќтаѓы зиян келтіруі. Осы бап бойынша, егер адамныњ денсаулыѓына зиян
орташа ауырлыќтан тµмен болѓан жаѓдайда жауыптылыќ єкімшілік ретпен
ќарастырылады. Ќылмыстыњ міндетті белгілерініњ бірі болып ќ±ќыќќа ќайшылыќ-
яѓни ќылмыстыќ зањмен тыйым салынѓан іс-єрекет немесе єрекетсіздік болып
табылады. Ќылмыстыњ формальді жєне материалды белгілері бір-бірімен тыѓыз
байланыста болады. Адамныњ ќылмыстыќ ќ±ќылыќ норма бойынша тыйым салѓан іс-
єрекеттерді істеуін ќ±ќыќќа ќайшы деп табуѓа болады. Ќ±ќыќќа ќайшылыќ-
ќылмыстыњ формальді белгісі. Ќылмыстыќ ќ±ќыќќа ќайшылыќтыњ міндетті белгісі
болып осы зањда кµрсетілген іс-єрекетті істеген жаѓдайда наќты нормада
кµрсетілген ќылмыстыќ ќ±ќыќтыќ санкция белгілеген жазаныњ белгілі бір
т‰рініњ таѓайындалуы болып табылады. Ќылмыстыњ болуы туралы сµз тек ќ ќана,
егер ќылмыстыќ зањмен тыйым салынѓан єрекет б±зылса ѓана болуы керек.
Мысалы: Ќазаќстан Республикасы территориясында шетел валютасымен мєміле
жасауѓа, валютаны ќадаѓалау зањымен тыйым салынѓан, біраќ м±ндай єрекет
Ќылмыстыќ кодексте ќарастырылмаѓан. Сондыќтан б±л ќылмыс болып табылмайды.
Зањ шыѓарушы ќылмыстыњ формальді белгісініњ µсуіне байланысты ќазіргі
кезењде Ќылмыстыќ кодексінде 9- бабы бірінші бµлігіне конституция нормасын
енгізген (Конституцияныњ 77- бабы, 3- бµлігі 10- тармаѓы) ќылмыстыќ зањды
±ќсастыѓы бойынша ќолдануѓа жол берілмейтіндігі. Басќаша айтќанда
конституциялыќ дењгейде белгіленген ќаѓида зањда белгіленіп кµрсетілмесе
ќылмыс жоќ. Ќ±ќыќќа ќайшылыќпен ќатар онымен байланысты ќылмыстыњ екі
белгісі кінєлілік жєне жазалылыќ болып табылады. Ќылмыстыќ кодексінде 19-
бабы екінші бµлігіне сєйкес, объективті айыптауѓа, яѓни кінєсіз зиян
келтіргені ‰шін ќылмыстыќ жауыптылыќќа жол берілмейді. Осы баптыњ ‰шінші
бµлігіне сєйкес, ќасаќана немесе абайсызда єрекет жасаѓан адам ѓана
ќылмысќа кінєлі деп танылады. Кінєлілік ќ±ќыќќа ќайшылыќтыњ міндетті
шарттарыныњ бірі болып табылады. Ќылмыстыњ ќаншалыќты міндетті шарттарыныњ
бірі болып табылады. Ќылмыстыњ ќаншалыќты зардабы болѓанына ќарамастан,
егер оны істеегн адамныњ єрекетінде кінєніњ белгілі бір т‰рі болмаса, ол
ќылмыстыќ жауыптылыќќа, жазаѓа тартылмайды. Кінє- б±л т±лѓаныњ µзі жасаѓан
ќоѓамдыќ ќауіпті іс-єрекетті мен оныњ ќасаќаналыќ жєне абайсыздыќ т‰ріндегі
салдарына психикалыќ ќатынасы. Ќылмыстыќ зањѓа сєйкес, кінє- б±л єрќашан не
ќасаќаналыќ, не абайсыздыќ. ЌР Ќылмыстыќ кодексніњ 19- бабыныњ 3- бµлімі
бойынша ќасаќана немесе абайсызда іс-єрекет жасаѓан адам ѓана кінєлі деп
танылады. Ќасаќаналыќ та, абайсыздыќ та жасалѓан іс-єрекетпен оныњ
салдарына кінєлі психикалыќ ќатынастыњ нысандары болып табылады. Б±л-
олардыњ ±ќсастыѓы. Ал, айырмашылыѓы- ќасаќана жєне абайсыз кінєні ќ±райтын
интеллектуалдыќ жєне еркіне ќарай сєттердіњ ерекше, µзіне ѓана тєн мазм±ны
мен ара ќатынасында. Ќылмыстыњ жасалуына байланысты кінє (ќасаќанылыќ та,
абайсыздыќ та) зањ ќолданушыныњ (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады.
Ол- алдын ала тергеу ж±мысын ж‰ргізу мен сотта істі ќарау кезінде
дєлелденетін затќа жатады. Ол- іс бойынша аныќталѓан дєлелдерді саралау
кезінде ж‰зеге асады. Ќылмыстыќ зањ, ќылмыстыќ жауыптылыќты т±лѓаныњ µзі
жасаѓан іс-єрекетті мен оныњ салдарына психикалыќ ќатынасыныњ кез келген
т‰рінен емес тек ѓана ќасаќаналыќ пен абайсыздыќ сияќты белгілі т‰рімен
ѓана байланыстыру бекер емес. Психикалыќ ќатынастыњ дєл осы т‰рдегі,
кінєлініњ ќылмыстыќ зањмен ќорѓалаьтын м±дделерге, яѓни жеке бастын, ќоѓам
ќарсы (ќасаќана жасалѓан ќылмыстарда) немесе немќ±райлы (абайсыздан
жасалѓан ќылмыстарда) ќатынасын білдіреді. Сондыктан, кінє- т±лѓанын
ќылмыстыќ ќастандылыќтан зањмен ќорѓалатын м‰дделерге теріс ќатынасын
кµрсететін µзінін жасаѓан ќылмысты єрекеті немесе єрекетсіздігінен
туындаѓан зиянды салдарѓа психикалыќ ќатынасы [1].
Ќылмыстыњ таѓы бір міндетті белгісі – ќылмыстыќ жазаланушылыќ
болып табылады.Ќылмыстыњ µзі ќылмыстыќ зањ жазамен тыйым салѓан єрекет
немесе єрекетсіздік. Яѓни жазалау ќатерімен тыйым салу ќылмыстыњ белгісі
болады.Адам наќты бір ќоѓамѓа ќауіпті єрекеті ‰шін ќылмыстыќ жазаѓа
тартылуы тиіс.Кейбір жаѓдайларда жазалау ќатерімен тыйым салынѓан ќылмыстыќ
жазалау іске аспай ќалуы да м‰мкін. (Ескіру мерзімініњ µтуіне байланысты
ќылмыстыќ жауаптылыќтан босату, раќымшылыќ ету т.б.) біраќ б±л жаѓдайлардан
жасалѓан єрекет ќылмыс екендігін жоѓалтпайды.
Отандыќ ѓылымда ќылмыс ±ѓымы проблемасын теориялыќ зерттеу ісінде осы
мєселеге арнайы монография жарияланѓан Н.Д. Дурмановтыњ рµлі айтарлыќтай1.
Ќылмыстыњ формалды нышаны зањда ол туралы.
кµрсетілмесе ќылмыс та жоќ деген ќаѓиданыњ зањ шыѓарушылыќ сипатын
білдіреді.Б±л ресейлік ќылмыстыќ ќ±ќыќ бойынша ќылмыстыќ зањды ±ќсастыќќа
орай ќолдануѓа жол берілмейді деген сµз. Ќ±ќыќ ќолданушы органдар ќандай да
бір
себеппен зањ шыѓарушыныњ назарынан тыс ќалѓан сондыќтан ќылмыстыќ
жазалауѓа жатпайды деп танылѓан ќоѓамдыќ ќауіпті єрекеттерді табуы м‰мкін.
Оныњ ‰стіне єрекеттіњ ќоѓамдыќ ќауіптілігі бар уаќыттарда бірдей шегеленіп
ќалѓан жаѓдай емес. Б‰гін ќоѓамѓа ќауіпті болып т±рѓан жаѓдай ертен б±ндай
болмауы кєдік жєне керісінше ќылмыстыќ зањмен жања єрекеттерге тыйым салу
ќажеттілігі туындауы м‰мкін. Біраќ, м±ндай кем-кетік жерлерді толыќтыру зањ
шыѓарушыныњ µз ќ±зырына беріледі. Сот, прокурор, тергеуші, аныќтау органы
ќылмыстыќ зерттеу ауќымынан сыртќары жатќан єрекеттерге ќылмыстыќ ќ±ќыќтыќ
баѓа беруге ќ±ќылы емес. Ќоѓамдыќ ќауіпті єрекеттердіњ жања т‰рі табылѓан
жаѓдайдаѓы ќ±ќыќ ќолданатын органныњ міндеті – оларѓа зањдылыќ т±рѓысынан
тыйым салу жµнінде, оларды жасаѓаны ‰шін ќылмыстыќ жауаптылыќ таѓайындау
т±рѓысында мєселе ќою.
Ќылмыстыњ б±л нышаны ќылмыстыќ зањда ќарастырылѓан єрекетпен
ќылмыстыќ зањ ќ±райтын объектілерге едєуір зиян келтірерліктей
м‰мкіндігімен айќындалады. Ќоѓамдыќ ќауіптілік алдында атап
кµрсетілгендей, ќылмыстыќ єрекеттіњ єлеуметтік болмысын айѓаќтайтын
материалдыќ нышан болып табылады. Б±л – ќылмыстыњ зањ шыѓарушыныњ еркіне
баѓынбайтын объективті ќасиеті.
Ќоѓамдыќ ќауіпті іс-єрекеттіњ алдын алушылыќ дегеніміз б±л жайында
тек мєлімдеме жасап ќоя салу емес, сонымен ќатар оны істегені ‰шін тиісті
жазаныњ міндетті т‰рде ќолдануын мегзейді.
Кейбір авторлар, мєселен, А.А.Герцензон ќылмыстыњ бесінші нысанын
– оныњ имансыздыѓын жеке ќарастырады.
Ќ±ќќыќа ќарсылыќ жєне имансыздыќ нышандарыныњ, моральдыќ жєне
ќылмыстыќ – ќ±ќыќтыќ факторлардыњ ара салмаѓы мєселесі революцияѓа дейінгі
ресейлік жєне кењестік ќылмыстыќ ќ±ќыќ теориясында – м‰лде єрќилы т±рѓадан
болса да - ±дайы талќыланып келеді.Революцияѓа дейінгі ресейлік
криминалистер єдетте ќылмыстыњ аныќтамасына жєне баѓа берілуде моральдыќ
аспектініњ ењгізілуіне ќатты ќарсы болды. Мєселен, Н.С.Таганцев былайша
т‰йіндеген болатын: Ќылмысты ‰рдіс µнегесіздікпен тењдестірілуге жатпайды
жєне олай етілуі м‰мкін де емес:м±ндай тењгеру тарихтыњ ащы сабаќтары кує
болѓандай, сот тµрелігін жалѓан жолѓа салып жібереді – м±ныњ µзі
мемлекеттіњ жазалаушылыќ ќызметіне идеяны, сенімдерді, кемістіктер мен
ќ±марлыќтарды ќуѓындауды кіргізді: жердегі сот тµрелігіне аспандаѓы сот
тµрелігініњ бµлінбес ќасиеттерін иеленуге мєжб‰рледі.
Кењестік єділет ѓылымында ќылмыстыќ – ќ±ќыќтыќ жєне моральдыќ
шамалардыњ ара ќатынасына т‰бірлі т‰рлі кµзќарас біржаќты жария
етілді:ќылмыс – бір сєтке ќылмыстыќ зањды моральды (имандылыќты) б±зу
деген сµз. Айталыќ, Н.Ф.Кузнецова былай деп есептейді: Ќылмыс атаулылары
бастан – аяќ имансыздыќпен айѓаќталады дуге болады дейді де, олардыњ
имансыздыќ ауќымымен жанасуы єрќилы , -деген уєж айтады.
Кењес криминалистері єрине, имнасыздыќ шаралары кењестік ќоѓамда да
бірегей болмайтындыѓын т‰ісіне білді. Олар б±л жаѓдайда да коммунизм ќ±ру
ісіне, революцияѓа пайдалы жаѓдайлардыњ баршасы иманды деген коммунистік
моральдыњ идеясы жµніндегі белгілі лениндік н±скаулардан бастама алды.
Сµйтіп,кењестік ќоѓамда ресми т‰рде ‰стемдік ж‰ргізген моральдын шамаларын
б±зу ќылмыс ±ѓымыныњ ажырамас атрибуты ( ерекше белгісі) деп танылды. Десе
даѓы, айтыс – дау ‰шін сылтаулар сол кезде де табылатын талќыѓа салудыњ
себеп – салдары мынаѓан келіп тірелетін: имансыздыќтыњ нышандарын ќылмыстыњ
µз алдына нышаны деп ќарастыру керек пе, жоќ єлде ол єлгі кµрсетілген
ќаѓидалардыњ бірініњ уысында кете ме – міне, єњгіме сол ауќымда µрбитін.
Б±л т±рѓыда ‰ш т‰рлі кµзќарас ортаѓа салынды. Біріншіден, ќылмыстыќ іс –
єрекеттіњ имансыздыѓы ќоѓамдыќ ќауіптілік нышанына кіргізілді; екіншіден,
ќылмыстыќ ќ±ќыќќа ќарсылыќ нышанына жатќызылды; жєне ‰шіншіден имнасыздыќ
ќылмыстыњ іс-єрекетініњ жеке т±рѓыдаѓы нысаны деп танылады.
Ќылмыстыќ зањда ана не мына єрекеттерге тыйым салу ќажеттілігініњ
жєне олардыњ декриминализациялауѓа апарып тірейтін асыра сілтеушіліктіњ
себеп-салдары µте єрќилы болып келеді. Б±л процеске ыќтиятты т‰рде талдау
жасау,яѓны ќылмыстыќ ќ±ќыќ тыйым салуларды шыѓарып тастау
декриминализацияныњ соњѓы жылдардаѓымынадай себептермен бµліп ќарастыруѓа
м‰мкіндік береді:
Бірінші тєртіптіњ себептері ‰ш жаѓдайда жасалѓан к‰шті спирттік
ішімдіктерді сату маќсатынсыз ќ±р саќтаѓаны жєне оларды жасайтын
жабдыќтарды да сату маќсатынсыз дайындаѓаны немесе саќтаѓаны ‰шін
ќылмыстыќ жауаптылыќтыњ µзгертілуінен туындады.
Екінші тєртіптіњ себептері 1991 ж. аяѓында жеке кєсіпкерлік жєне
коммерциялыќ т±рѓыдаѓы араѓа ж‰рушілік ‰шін ќылмысты жауаптылыќтыњ
µзгертілуін д‰ниеге келтірді. Б±л дегеніміз экономиканыњ нарыќ соќпаѓына
т‰сірілуініњ ресми т‰рде жариялануыныњ кµрінісі еді, осыѓан орай
кµрсетілген єрекеттер ќоѓамдыќ ќауіптілігі былай т±рсын,енді ќоѓамдыќ
пайдалы ‰рдістерге айналды.
‡шінші тєртіптіњ себептері азаматтыќ хал актілері жазбалары жайлы
зањдарды б±зѓандыѓы ‰шін ќылмыстыќ жауаптылыќты µзгертуді туындайды. Б±л
ќылмыстыќ – ќ±ќыќтыќ тыйым салу кењестік ќылмыстыќ ќ±ќыќта ондаѓан жылдар
бойына ‰стемдік ж‰ргізіп келген еді. Криминал некеге т±руѓа кедергі
жасайтын жаѓдайларды жасырумен немесе органдарѓа азаматтыќ хал актілері
туралы жалѓан аќпараттар берумен т‰йінделеді. Б±л ќылмыстар жµніндегі істер
єрдайым кµп болмайтын, ал олардыњ ішінде басќа некеде т±ратын адамдардыњ
жања некеге т±руѓа елдердегі жыл сайынѓы толып жатќан ажырасулар отбасыныњ
орныќтылыѓы мен некеніњ беріктілігі – ќоѓамдыќ салаѓа ѓана емес, сондай-аќ
жеке адамдар арасындаѓы сырластыќ- ашыналыќ ќарым-ќатынастарѓа да
байланысты. Єрі мемлекет µзініњ тыйым салу шаралары арќылы б±л процестерге
оњ т±рѓыдан игі єсерін тигізе алады.Сондай-аќ соњѓы жаѓдай некені ќылмыстыќ
– ќ±ќыќтыќ т±рѓыдан бекітуге болмайтындыѓына кµз жеткізгендей болды жєне
аталѓан ќ±ќыќ б±зушылыќпен келтірілетін кесірдіњ елеулі екендігіне деген
кµзќарастыњ µзгеруіне де алып келді.
Сонымен осы ж±мыста ќылмыстыњ бірќатар міндетті белгілермен
сипатталатындыѓы кµрініп т‰р. Олар: ќоѓамѓа ќауіптілік, ќ±ќыќќа ќайшылыќ,
кінєлілік, жазаланушылыќ. Сондыќтан, тек осы белгілердіњ жиынтыѓы болѓанда
ѓана єрекет ќылмыс болып табылуы м‰мкін.
Ќылмыс санаттары деп оларды наќты белгілері бойынша топќа бµлуді
айтамыз. Ќылмысты санаттауѓа іс-єрекетініњ ќоѓамѓа ќауіптілігіњ сипаты мен
дєрежесі немесе ќылмыс ќ±рамыныњ жекелеген элементтері негіз болады.
Ќылмыстыќ зањда ќылмысты саннатаудын ‰ш т‰рлі кµрінісі ќалыптасќан. Ол
біріншіден, іс-єрекетіњ ќоѓамѓа ќауіптілігініњ сипаты мен дєрежесіне ќарап
ќылмысты тµрт т‰рлі санатќа бµлу, екіншіден, ќылмыстыњ объектісі бойынша
саннатау. Осы белгі бойынша барлыќ ќылмыстарды Ќылмыстыќ кодекстіњ Ерекше
бµлімінде бірнеше санатќа бµлініп, объектісініњ мањыздылыѓына ќарай бірінен
соњ бірі орын алѓан, мысалы адам µміріне ќарсы, мемлекеттіњ егемендігіне,
басќару тєртібіне, меншікке ќарсы, єскери ќылмыстар т.б. ‡шіншіден, ќоѓамѓа
ќауіптілік дєрежесі бірдей ќылмыстар, ќоѓамѓа ќауіптілік сипаттарына ќарай
жєй, к‰шейтілген (квалифицированные), артыќшылыќ берілген
(привилегированные) болып бµлшектенеді. Мысалы: кісі µлтіру, жењілдетін
жаѓдайда жан к‰йзелу, ќажатті ќорѓану шегінен асып кісі µлтіру бµліп
бµлінеді, Ќазаќ ССР-ініњ 1959 жылы ќабылдаѓан Ќылмыстыќ кодексінде ќылмыс
саннатары деген мєселе кµрсетілмеген еді. Тек ќана 1972 жылы 4 ќарашада
Ќылмыстыќ кодексте 7-1 деген жања бап енгізіліп, бапта ауыр ќылмыстыњ
т‰сінігі ѓана берілді [1].
Қылмыста көрсетілген санаттарға болу манызы зор. Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау арнаулы норма
енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне және
кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса
ауыр болып санаттарға бөлінген.
Қылмыстық кодекстін 10-бабына сәйкес: Жасалғаны үшін осы кодексте
кездескен ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қазақана жасалға әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең
ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жазалған
әрекет онша ауыр емес қылмыс деп танылады. Жасалғаны үшін осы кодексте
көзделген ең ауыр жаза бес жылга бас бостандығанан айырудан аспайтын
қосақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген абайсызда
жасалған әрекет ауырмағы орташа қылмыс деп танылады [1].
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет сондай-
ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндеге жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы
орташа қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі
жылдан бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған
әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Жасалған үшін осы кодексте көзденген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс
деп танылады.
Жасалған үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзінеге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза козделген абайсызда жасалған әрекет ауырлағы отраша қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасағаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан астам
мерзінеге бас бостандығынан айру түріндегі жаза немесе өлім жазасы –
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады. Қылмысты осылай деп
санаттарға бөлу қылмыстық құқық ғылымында қалыптасқан
санаттарын қылмыстық кодекстің санкциясында белгінеген, қоғамға қауптілік
дәрежесіне қарай бөлу жөніндегі қазіргі заманғы талапқа сай келеді.
Қылмыстық заңның жекелеген бабында көрсетінген санкция қоғамға қауптіліктің
дәрежесін бейнелейді және әр терлі қылмыстардың қоғамға қауптілік дәрежесін
салыстыруға мүмкіндік береді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік
беретін қосымша белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Мысалы ауыр
және аса ауыр қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Ауырлығы
орташа немесе онша ауыр емес қылмыстарға қасақана немесе абайсыздықпен
істелген қылмыстар жатады. Осы санаттарға сәкес аса ауыр қылмыстарға
қоғамға қауптілік дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар, мысалы, кісіні
ауырлататын жағдайда қасақана олтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм
эиянкестік, шабуыл жасаптонау сияқты түрлері жатады. Ауыр қылмыстарға
мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат салу, ауырлататын
жағдайды. Біле тура кінәсіз адамды қылмыстық жаупқа тарту т.б. қылмыстар
жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе орта
дәрежедегі жарақат түсіру сияқты қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше. Санаттарға бөлу
белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтейтін режимді
белгілеу: шартты жазаны қолдану немесе қолданбау (63-бап), шартты түрде
соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту (64-бап), қылмыстардың
жиынтығы бойынша жаза тағайындау (59-бап), жазаны өтеуден мерзімінен бұрын
шартты түрде босату (70-бап), айыптау үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты жазаны өтеуден босату (75-бап), рақымшылық немесе кешірім жасау
актісі негізінде қылмыстық жауаптылық немесе жазадан босату (76-бап),
сотталғандықты жою немесе алып тастау (77-бап) мәселелері шешіледі [1].
1.2 Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің кейбір жағдайда жалпы
бөлімнің нормалары бойьшша толық және кең көлемде нақты қылмыс құрамының
белгілерін анықтау больш табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау -
бұл қылмысты дұрыс дәрежлеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын, сонымен
қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс
дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
көзделмейді. Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде
ғана нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегеңде қателесу ауыр зардаптарға
әкеліп соғады (негізсіз ауыр жаза тағайыңдау, ұзақ мерзімге бас
бостандығынан айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке бас араздықтарына байланысты бір адамға
жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның істеген іс-әрекетін бұзақылық
үшін қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас
бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (257-б. 1-ші бөлігі), ал
денсаулыққа қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (105-б.) бір жылға
дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға
жазаланады. Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз - бұл қрғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық заңды толық қолдану және қылмысқа дұрыс қылмыстық-
құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелсу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлармен толық танысу керек, өйткені қылмысты дәрежелеудің
өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің сипатына, кінәлінің
жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық жауапқа тартылып отырған
әрекетінің қандай жағдайда істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір-біріне барлық белгілері сай келетін қоғамға
қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз.
Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін
білу айырықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-бірінен
ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде
қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен қатар қылмыс құрамының
барлық элементтері бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-құқықтық
нормалармен салыстыру керек,
Жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең алдымен қылмыстың объектісі
мен объективтік жағын анықтаумен басталып, субьектісі мен субъективтік
жағын анықтаумен аяқталады. Барлық жағдайлар қылмыстық заңда қарастырылған
қандайда болмасын қылмыс құрамының элементтері мен белгілері сәйкес
келгенде ғана қылмыстық іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады.
Қылмыстық іс-әрекетті дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық-құқықтық
нормаға сәйкес қылмыс құрамы бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс
жүргізу құжаттарын, соның ішінде сот үкімі мен айыптау қортындысында
көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке
тартуға және жазалауға мүмкіншілік беретін, қылмыстық-құқықтық нормаларды
реттейтін қылмыстық заңның баптарын дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу
жүреді. Айта кететін жағдай, әрекетті дәрежелеу кезіңде, анықталған қылмыс
құрамының барлық белгілері көрсетілген, ҚК-тің Жалпы және Негізгі
бөлімдеріндегі баптар дәл көрсетілуі керек. Соның інтінде құрамның ерекше
белгілері, құрам түрлері, негізіі, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайлар, ҚК-тің Негізгі бөлімінің баптарының тармақтары көрсетілсе, онда
оларды дәрежелеу барысында еске алынуы керек. Айталық, тонау адамдар
тобының алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалса, олардың істеген іс-әрекеті
ҚР ҚК-нің 178-бабы 2-ші бөлімі В тармағымен дәрежененуі тиіс, ал
азғырушы, көмектесуші немесе ұйымдастырушы болса олардың қылмыстық әрекеті
ҚК-тің Жалпы бөлімінің 28-бабына сілтеме жасай отырып дәрежеленуі тиіс.
Егерде пайда табу мақсатымен қасақана кісі өлтіру барысында орындаушымен
бірге көмектесуші болса, онда соңғысының істеген қылмыстық әрекегі ҚК-тің
28-бабы 5-ші бөлігі және 96-баптың 2-ші бөлігі И тармағымен дәрежеленуі
керек. Қасақана кісі өлтіру барысында орындаушы өзінің көздеген мақсатына
жете алмаса, оның әрекеті қасақана кісі өлтіруге оқталғандық болып табылады
(мұндай әрекет ҚК-тің 24-бабы 3-ші бөлігі және 96-баптың тиісті бөлігі,
тиісті тармақтары бойынша дәрежеленеді) [1].
Қылмыстық әрекетті дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандайда болмасын
қылмыстық іс-әрекетке сәйкес қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен
жүзеге асады, онда соңғысы қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа
тартуға, кінә тағу үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық
жауаптылық пен жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық
жағдайларда қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз соттардың, прокурорлық,
тергеу және алдын-ала анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау
болып табылады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу ерекше криминологиялық маңызға ие, себебі,
соның негізінде қылмыстық куылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың алдын
алу және ескерту шаралары жасалынады, Сонымен қатар ол ҚР-дағы жасалынған
қылмыстардың жағдайын, деңгейін, оның динамикасын, жалпы және жекелеген
қылмыстардың түрлерін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
1.3 Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
Қылмыстық кодекстің бұл тарауында екі түрлі топқа жататын қылмыстардың
түрі көрсетілген. Онын біріншісі қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар.
Қоғамдық қауіпсіздік деп — адамдардың қауіпсіз өмір сүруін, бірқалыпты
қызметін, радио-активті материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-
дәріні, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және
қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын қауіпсіз
жүргізуді реттейтін қоғамдық қатынастарының жиынтығы болып табылады. Бұл
қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі болып табылады.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі қоғамдық
қауіпсіздіктін жекелеген салалары (адам өмірінің және оның қызметінің
қауіпсіздік шарттары; ерекше қауіп кезі болып табылатын заттарды пайдалану,
өліммен аяқталатын зардап туғызуы мүмкін жұмыстарды жүргізу және т.б.)
болып табылады.
Осы топқа жататын кейбір қылмыстардың қосымша тікелей объектісі адамның
өмірі, денсаулығы болуы мүмкін.
Объективтік жағынан алғанда қоғамдық қауіпсіздікке жататын
қылмыстардың, көпшілігі әрекет арқылы (ҚК-тің 233 және басқа баптары); ал
қайсыбіреулері әрекет немесе әрекетсіздік күйде (мысалы ҚК-тің 245, 246-
баптары) жүзеге асырылады. Кейбір қылмыс құрамының нормалары бланкеттік
диспозицияға негізделген (ҚК-тің 245, 246, 251-баптары).
Көптеген Қылмыстар құрам жағынан формальдық (ҚК-тің 233, 234, 237-
баптары т.б.), ал қайсыбіреулері материалдық құрамға (ҚК-тің 245, 244-
баптары) жатады.
2-ҚОҒАМДЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІПКЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ
ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Қоғамдық қауіпсіздікке ерекше қауіп төндіретін қылмыстар
Терроризм (233-бап) — қазіргі дәуірдегі ең қауіпті қылмыс түрі болып
табылады, Мұндай қылмыстар көп жағдайларда ұлттық шектен шығып халықаралық
сипат алуда. Террорлық әрекеттер әртүрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрін
біріктіретін екі түрлі элемент бар.Оның біріншісі—терроризм —мемлекеттік
өкімет билігін күйретуге бағытталған; екіншісі — терроризмді жүзеге асыру
арқылы яғни террористердің ұйымдасқан, қатыгездік әрекеттері арқылы
тұрғындарға үрей, қорқыныш, қорғансыздық сезімін туғызу болып табылады.
Қазақстан Республиқасының Қылмыстық кодексінің 233-бабы бойынша:
"Терроризм, яғни адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не
қоғамға қауіпті басқа зардаптардың болу қаупін төндіретін жарылыс жасау,
өрт кою немесе өзге де іс-әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты қорқыту не мемлекеттік органдардың шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса, сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді
дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту" — болып табылады.
Қылмыстың тікелей объектісі — қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін,
реттейтін қоғамдыққатынастар. Азаматгардың өмірі, денсаулығы, меншігі,
мүліктік немесе сезім мүдделері осы қылмыстың қосымша тікелей объектісі
болады.
Қылмыстық кодекстің 233-бабында көрсетілген қылмыс объективтік жағынан:
1) адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті
басқа зардаптардың болу қаупін төндіретін жарылыс жасау, өрт қою немесе
өзге де іс-әрекеттер жасау; 2) аталған іс-әрекеттерді жасаймын деп қорқыту
арқылы сипатгалады. Жарылыс жасау, өрт қоюдан басқа өзге де іс-әрекетгерге
көліктердің апатқа ұшырауын, күйреуін, ғимараттардың, мәдени және діни
кұрылыстардың қиратылуын, сондай-ақ радиоактивті, химиялық,
бактериологиялық немесе басқадай жолмен уландыруды тарату, қоймаларға,
тұрғын-жайларға, құрылыстарға, алаңдарға су жіберіп, толтыру сияқтылар
жатады.
Терроризмнің объективтік жағының ерекшелік белгісі — осы баптың
диспозициясында көрсетілген (қылмыс зардаптарының нақты орын алуы емес)
зардаптардың, бөлу қаупінін тудырылуы жеткілікті болып табылады. Яғни өрт
қою, жарылыс жасау немесе өзгеде әрекеттерді жүзеге асыру арқылы іс-әрекет
істелгенімен, заңда көрсетілген зардап орын алмаса да қылмыс аяқталған деп
табылады, өйткені мұндай әрекет адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян
келтіру не қоғам үшін қауіпті басқа зардаптардың болу қаупін тікелей
төндіріп тұр. Осыған байланысты қылмыс құрамы формальдық болып табылады.
Субъективтік жағынан терроризм тек қана тікелей қасақаналықпен жасалады.
Кінәлі адам заңда көрсетілген әре-кеттерді істеу арқылы зардаптардың болу
қаупін туғызғанын немесе соны жасаймын деп қорқытудың қоғамға қауіптілігін
сезеді және соны жүзеге асыруды тілейді.
Қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісіне заң — қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты қорқыту не мемлекеттік органдардың, шешім
қабылдауына ықпал ету арнаулы мақсатын қосып көрсеткен.
Қылмыстың субъектісі — 14-ке толған, есі дұрыс кез келген адам.
Қылмыстық кодекстің 233-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын
түрлері: адамдар тобынын алдың ала сөз байласуы бойынша, бірнеше рет; атыс
қаруын қолдана отырып жасаған терроризм үшін жауаптылық көзделген. Алдынғы
екі ауырлататын түрлердің түсінігі Қылмыстық кодекстің 31-бабының 2-
тармағында және 11-бабында берілген.
Атыс қару-жарағының түсінігі Қазақстан Республиқасының 1998 жылғы 30
желтоқсандағы "Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау
жасау туралы" Заңында берілген.
Қылмыстық кодекстің 233-бабының 3-тармағында терроризмнің аса
ауырлататын түрі үшін жауаптылық көрсетілген. Олар: ұйымдасқан топ жасаған;
жаппай қырып-жоятын қаруды, радиоактивтік материалдарды қолдануға немесе
қолданамын деп қорқытуға және адамдарды жаппай қырып-жоюға әкеп соғуы
ықтимал өзге де әрекеттерді жасауға немесе жасаймын деп қорқытуға ұштасқан;
абайсызда адам әліміне немесе басқа ауыр зардаптарға әкеп соққан әрекеттер.
Ұйымдасқан топ жасаған қылмыс түсінігі ҚК-тің 31-бабының 3-тармағында
көрсетілген, жаппай қырып-жоятын қарудың, радиоактивті материалдардың
түсінігі Қылмыстық кодекстің 243, 247-баптарында берілген.
Басқа ауыр зардаптарға (абайсызда адам өлімінен басқа) екі немесе одан
да көп адамның денсаулығына ауыр дене жарақатын келтіру, көп адамның
денсаулығына орта дәрежелі жарақат салу, көлік құралдарының жұмысын ұзақ
уақытқа тоқтату, жарылыс жасау немесе өрт қою арқылы құрылыстарды жою т.б.
әрекеттер жатады. Абайсызда адам өліміне немесе басқа ауыр зардаптарға әкеп
соққан терроризмнің субъективтік жағы кінәнің екі нысанымен сипатталады.
Бұл ретге кінәлінің істеген әрекеті — қасақаналық, ал одан болатын зардапқа
қатынасы абайсыздық болады. Егер кінәлінің әрекеті және одан туатын зардап
— адам өліміне деген қатынасы қасақаналықтан құрылатын болса, онда оның
әрекеті қылмыстардың жиынтығы (ҚК-тің 96-бабы 2-тармағының тиісті тармағы
және 233-бап) бойынша сараланады.
Қылмыстық кодекстің 233-бабының ескертуінде; "Терроризм актісін
дайындауға қатысқан адам, егер ол мемлекеттік органдарды дер кезінде
ескертумен немесе басқа жолмен терроризмактісінің жүзеге асырылуын
болдырмауға жәрдемдессе және егер ол адамның іс-әрекетінде өзге қылмыс
құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады",— делінген,
Жарылыс жасау, өрт қою немесе өзге де іс-әрекеттерді істегенге дейін
тиісті органдарға хабарлап, көрсетілген зардаптардың қаупін болғызбауды
тиятын, сөйтіп мемлекеттік өкімет органдарына терроризм актісі бойынша
төнген қауіпті тойтаруға нақты мүмкіндік алуға мүмкіндік беретін
әрекеттерді істегендерді мемлекеттік органдарға дер кезінде ескерту жасаған
адам деп білеміз. Басқа жолмен терроризм актісінік жүзеге асырылуын
болдырмауға жәрдемдесуге адамның өзінін. жарылысты, өртті, қылмыскерлердің
қару-жарақты, не мүлікті өз бетімен басып алуын тойтаратын әрекеттері
жатады.
Осыларды істеген адамның іс-әрекетінде өзге қылмыс құрамы (мысалы,
қаруды, жарылғыш заттарды, жарылғыш құрылымдарды заңсыз сақтау, өткізу,
алу, оларды ұрлау т.б.) болмаса, ол терроризм үшін қылмыстық жауаптылықтан
босатылады.
Адамды кепілге алу (234-бап). Адамды кепілге алу халықаралық маңызы бар
қылмыс болып табылады. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 1979 жылғы
желтоқсанда "Адамды кепілге алуға қарсы күрес туралы" халықаралық конвенция
қабылдаған.
Қылмыстың тікелей объектісі — кепілге алынған адамдардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігі. Объективтік жағынан қылмыс адамды кепілге алу
немесе кепілдік ретінде ұстау арқылы сипатталады.
Кепілге алу — кез келген құқыққа қайшы түрде, күш қолдану арқылы адамды
бостандығынан айырып, қолға түсіру болып табылады.
Кепілдік ретінде ұстау — адамды өз еркімен жүріп-тұру мүмкіндігінен күш
қолдану арқылы айырып, бостандығынан айыру болып табылады.
Адамды кепілге алу — формальдық құрамға жатады. Қылмыс жәбірленушінің
бас бостандығынан айырылған уақытынан бастап аяқталған деп саналады.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі адам
адамды заңсыз кепілге алғанын және кепілдік ретінде ұстап тұрғанын сезеді,
біледі және соны тілеп әрекет істейді.
Заңда қылмыстың субъективтік жағынын қажетті белгісі — қылмыстың
мақсаты тікелей көрсетілген. Ол — мемлекетті, ұйымды немесе азаматты
қандайда бІр іс-әрекет жасауға немесе қандайда бір іс-әрекет жасаудан
тартынуға мәжбүр ету болып табылады. Мәжбүр ету әрекет немесе әрекетсіздік
түрінде жасалады. Кінәлінің мәжбүр ететін әрекеттеріне: мысалы оған ақшалай
қаражат немесе наркотикалық заттарды, қару-жарақ кәлік құралдарын беруді
немесе біреуді түтқын орнынан боса-тып жіберуді талап етулері жатады.
Әрекетсіздікті істеуді мәжбүр етулерге: қылмысты істі тергеуді доғаруды
немесе белгілі бір ұйымның қызметін тоқтатуды, саяси, әлеуметтік немесе
экономикалық акцияларды жүзеге асырмауды талап етулер жатады.
Қылмыстьтң субъектісі 14-ке толған, есі дұрыс адам.
Қылмыстық кодекстің 234-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын
түрлері көрсетілген: а) осы қылмысты адамдар тобының алдың ала сөз байласуы
бойынша жасауы (ҚК-тің 31-бабынын. 2-тармағын қараңыз);
б) бірнеше рет (ҚК-тін 11-бабын қараңыз);
в) өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолдана отырып жасау:
жәбірленушінің денсаулығына қасақана жеңіл, орташа ауырлықтағы, ауыр зиян
келтіру, ұрып-соғу, оларды суық немесе ете ыстық жайларда ұстау, ұзақ
уақытқа қол-аяғын байлап, аузын тығындап тастау, т.б.;
г) қаруды (атылатын немесе суық) немесе қару ретінде пайдаланылатын
заггарды (таяқ, балта, монтировка және т.б.) қолдана отырып жасау;
д) көрінеу кәмелетке (18-ге) толмаған адамға қатысты жасау;
е) айыптыға жүктілік жағдайы көрінеу мәлім әйелге қатысты;
ж) көрінеу дәрменсіз күйдегі адамға (өте жас, кәрі, есалаң, ауру
адамдарға) қатысты;
з) екі немесе одан да көп адамға қатысты. Қылмыстық кодекстін. 234-
бабының 1-тармағында адамды ғана кепілге алғандық үшін жауаптылық
белгіленген;
и) пайдакүнемдікпен немесе жалдану арқылы жасалса. Пайда табудың немесе
жалданудың түсінігі ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының "а" тармақшасында
берілген.
Қылмыстық кодекстің 234-бабының 3-тармағында адамды кепілге алуды
ұйымдасқан топ (қараңыз: ҚК-тің 31-бабының 3-тармағы) жасаған не абайсызда
адам өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға (жәбірленушінің немесе оның
туыстарының ауыр науқасқа душар болуы, ауыр дене жарақатын алуы немесе
оларға едәуір мөлшердегі мүліктік залал келтірілсе және т.б.) әкеп соққаны
үшін жауаптылық белгіленген.
Қылмыстық кодекстің 234-бабының ескертуінде: "Кепілге алынған адамды өз
еркімен немесе өкіметтің талап етуі бойынша босатқан адам, егер оның іс-
әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан
босатылады,— делінген. Осыған орай қылмыстық жауаптылықтан босатылудың
шарттары: а) кепілге алынған адамды өз еркімен босату; б) өкіметгің талап
етуі бойынша босату болып табылады. Кепілге алынған адамды өз еркімен
босату деп кепілге алған адамның кепілге алынған адамды ұстап тұруға толық
мүмкіндігі бола тұра, оны босатуын айтамыз. Өкіметтін талап етуі бойынша
босатуда осылай жүзеге асырылады. Кепілге алынған адамды амалсыздан босату
өз еркімен босатуға жатпайды.
Кепілге алынған адамы өз еркімен немесе өкіметтін, талап етуі бойынша
босатқан адамның әрекетінде басқа қылмыс құрамы (мысалы, кепілге алынған
адамды зорлауға, оған ауыр орта, жеңіл дене жарақатын келтіру: адам
өлтіруі, қару-жарақ, оқ, дәріні ұрлауы т.б.) бар болса, онда ол осы істеген
қылмысы үшін жауаптылыққа тартылады."
Ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қауымдастықты (қыл-мыстық
ұйымды) құру және оны басқару, қылмыстық қоғамдастыққа қатысу (235-бап)
Көрсетілген қылмыс құрамы Қазақстан Республиқасы Қылмыстық кодексіне
тұңғыш рет енгізіліп отыр. Ұйымдасқан қылмыс жеке адам, қоғам, мемлекет
үшін аса қауіп тудыратыны жалпыға мәлім. Осыған орай осы қылмыстың тікелей
объектісі — қоғамдық немесе мемлекеттік қауіпсіздік болып табылады. Өйткені
ұйымдасқан қылмыс мемлекеттің, қоғаыдық ұйымдардың әртүрлі құрылымдарының
бірқалыпты дұрыс қызмет атқаруына кедергі келтірумен бірге, олардың дұрыс
қызметіне сан-килы тосқауылдар жасап, нақты қауіп төндіреді.
Объективтік жағынан Қымыстық кодекстің 235-бабында көрсетілген қылмыс
құрамы төмендегіше түрде сипатталады:
а) ұйымдасқан қылмыстық топты құру, сондай-ақ оны басқару (235-баптың 1-
тармағы);
б) қылмыстық қоғамдастықты (қылмыстық ұйымды) ауыр немесе аса ауыр
қылмыс жасау үшін құру;
в) қылмыстық қоғамдастықты (ұйымды) немесе оған кіретін құрылымдық
бөлімшелерді басқару;
г) қылмыстық топтардың ұйымдастырушыларының, басшыларының немесе өзге
де өкілдерінің бірлестіктерін құру (235-баптың 2-тармағы);
д) қылмыстық қоғамдастық не ұйымдасқан қылмыстық топтардың.
ұйымдастырушыларының, басшыларының немесе өзге өкілдерінің
е) "жоғарыда көрсетілген әрекетгерді адамның өз қызмет бабын пайдалана
отырып жасауы (235-баптың 4-тармағы).
Ұйымдасқан қылмыстық, топты құру, сондай-ақ оны басқаруға — бір немесе
бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын екіден кем емес адамдардың біріккен
тұрақты тобын құру, құрылған топқа басшылық істеу әрекеттері жатады. Осы
әрекеттерді істеген адам Қылмыстық кодекстің 235-бабынын 1-тармағы бойынша
жауапқа тартылады.
Қылмыстық қоғамдастықты (ұйымды) құруға осы қоғамдастыққа қатысушыларды
тарту, оларға кіретін құрылымдық бөлімшелерді құру, қылмыстық топтардың
ұйымдастырушыларын, басшыларын, өзге де өкілдерін белгілеу, олардың
міндеттерін анықтау, ұйымдастырушылық нысандағы жоспарлар жасау болып
табылады. Қылмыстық қоғамдастық ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасау үшін
немесе осындай қылмыстарды жүзеге асыру үшін жоспарлар мен шарттар әзірлеу
мақсатында құрылады. Осындай мақсатгы жүзеге асыру — қылмыстық
қоғамдастықты немесе оған кіретін бөлімшелерді басқарушыға да тән болып
табылады. Осыған орай онша ауыр емсс, ауырлығы орта қылмыстарды істеу үшін
қылмыстық қоғамдастықты (ұйымды) құру және оның немесе оған кіретін
бөлімшелерді басқару көрсетілген қылмыс кұрамына (235-баптын 2-тармағы)
жатпайды, мұндай әрекеттер ҚК-тің 235-бабының 1-тармақшасымен қамтылады.
Қылмыстық қоғамдастық, банда құрамына ұқсас, бірақ одан оқшау, өзіндік
өзгешеліктері де бар.
Қылмыстық қоғамдастық көп жағдайларда заң тыйым салған басқадай
әрекеттер: наркотикалық нәрселерді ендіру, тасымалдау, тарату, жалғам ақша
жасау, жасырын түрде алкоголь ішімдіктерін, дәрі-дәрмек, улар, қару-
жарақтар, жаппай зақымдау заттарын дайындау, жезекшелікпен айналысуға
арналған притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық сияқты іс-
әрекеттерді істеумен байланысты болады. Ал банда болса азаматтарға немесе
ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында құрылады. Қылмыстық қоғамдастықтың
міндеті әруақытта шабуыл жасаумен байланысты емес. Банда мүшелері сияқты
қылмыстық қоғамдастықка кіретіндер де қаруланған болуы мүмкін. Бірақ
қылмыстық қауымдастықтағы қару шабуыл жасау үшін емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТулардың, символдар мен арнайы тізімдемесі.
АНДАТПА.
КІРІСПЕ
І- ҚЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстың түсінігі және оның санаттары
1.2 Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу
1.3 Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстардың жалпы сипаттамасы
ІІ- ҚОҒАМДЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ЖАТАТЫН ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН САРАЛАНУЫ
2.1 Қоғамдық қауіпсіздікке ерекше қауіп төндіретін қылмыстар
2.2 Қауіпсіздік ережелерін бұзумен байланысты қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар
2.3 Ұқыпсыздық салдарынан туындайтын қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
ІІІ- ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІПКЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Жаппай тәртіпсіздіктердің орын алуы мен түсінігі
3.2 Бұзақылық әрекеттердің қауіптілік салдары
3.3 Тағылықтың ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бұл жұмыстың өзектілігі мына жағдайлармен көрінеді.
Қылмыс құрамы деп қылмыстық құқық теориясында қылмыстық заңмен
орнықтырылған, қоғамдық қауіпті әрекетті нақты қылмыс ретінде бейнелейтін
обьективтік және субьективтік нышандардың жиынтығы түсінледі.
Қылмыс құрамы ұғымы теорияда қылмыс құрамының элементтері деп аталады.
Бұл қылмыстың обьектісі, обьективтік жағы, субьектісі және субьективтік
жағы. Дәлдеп келгенде, бұл элементтерді және жалпылай алғанда құрамды
құрастыратын нышандардың мазмұны бойынша ұрлық қорлаудан, тонау
бұзақылықтан ерекшеленетін болады.
Әрбір қылмыс істелген уақытында көптеген белгілермен сипатталады. Осы
белгілердің барлығы да қылмыс құрамына жатпайды.
Зерттеудің мақсаты
Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана
қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың
қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрнісі
болады. Түрлік белгілерге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән
белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс құрамынан
тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы
болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.б.) немесе
ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауғаәсер етпейді. Түрлік белгі сол
немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болады. Осы түрлік белгілердің
біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы басқа біреудің
мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі-оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің
мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес,
басқа қылмыс құрамы- тонау болады.
Зерттеудің объектісі
Заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз
мемлектіміздің нығаюының негізгі шарты. Заңдылық қағидасын сақтау, жүзеге
асыру құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл
азаматтың конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың негізгі
кепілі болып табылады. Заңдлық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс істеген
адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға беру
болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының бірі
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, әрекет немесе
әрекетсіздікке қылмыстық заң нормасының талабына сай баға беріп саралау
болып табылады.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір-біріне барлық белгілері сай келетін қоғамға
қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз.
Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін
білу айырықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-бірінен
ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде
қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен қатар қылмыс құрамының
барлық элементтері бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-құқықтық
нормалармен салыстыру керек.
Зерттеу мәні
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмсы құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралаудың іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
қажет. Егер адам іс-әрекетінде бірнеше қылмыс құрамы болса, онда оның іс-
әрекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс
сараламау, ол заңдылықты бұзуға,қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органның
беделіне нұқсан келтірумен байлансты болады. Мұндай құбылысқа жол бермеу
үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау қажет.
Зерттеу әдістері
Қылмыстық кодекстің оныншы тарауында екі түрлі топқа жататын
қылмыстардың түрі көрсетілген. Онын біріншісі қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар. Қоғамдық қауіпсіздік деп — адамдардың қауіпсіз өмір сүруін,
бірқалыпты қызметін, радио-активті материалдарды залалсыз пайдалану,
қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше
және қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын
қауіпсіз жүргізуді реттейтін қоғамдық қатынастарының жиынтығы болып
табылады. Бұл қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі
болып табылады. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі
қоғамдық қауіпсіздіктін жекелеген салалары (адам өмірінің және оның
қызметінің қауіпсіздік шарттары; ерекше қауіп кезі болып табылатын заттарды
пайдалану, өліммен аяқталатын зардап туғызуы мүмкін жұмыстарды жүргізу және
т.б.) болып табылады.
Осы топқа жататын кейбір қылмыстардың қосымша тікелей объектісі адамның
өмірі, денсаулығы болуы мүмкін.
Объективтік жағынан алғанда қоғамдық қауіпсіздікке жататын
қылмыстардың, көпшілігі әрекет арқылы (ҚК-тің 233 және басқа баптары); ал
қайсыбіреулері әрекет немесе әрекетсіздік күйде (мысалы ҚК-тің 245, 246-
баптары) жүзеге асырылады. Кейбір қылмыс құрамының нормалары бланкеттік
диспозицияға негізделген (ҚК-тің 245, 246, 251-баптары).
Көптеген Қылмыстар құрам жағынан формальдық (ҚК-тің 233, 234, 237-
баптары т.б.), ал қайсыбіреулері материалдық құрамға (ҚК-тің 245, 244-
баптары) жатады.(к.к. б 2)
Міне, сондықтан да қылмыс құрамының толық анықталуы, қылмыстылықтың
ашылуына, оның жолын кесуге, құқық қорғау органдарының жемісті жұмыс
жасауына негіз қалайды.
Сондықтан да біз осы-қылмыс құрамы мәселесіне кеңінен тоқталып толғақты
проблемалары жөніндегі ой-пікірлермен санасып, төмендегі тарауларда, осы
қылмыс құрамын егжел-тегжейлі баяандап талдау жасадық.
Бұл тақырыптың маңыздылығының өзі жоғарыда аталып өткендей, қоғамға
қауіпті іс-әрекетке заңды дұрыс қолданып, әрекет немесе әрекетсіздікке
қылмыстық заң нормасының талабына сай баға беріп саралау болып табылады.
Құрылымы: зерттеулердің мазмұны
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауында қылмыстың түсінігі мен маңызы және белгілері
қарастырылған.
Екінші тарауында қоғамға қауыпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстардың түсінігі мен түрлері.
Үшінші тарау жаппай тәртіпсіздіктердің орын алуы мен түсінігі.
Қорытынды бөлім мен қолданылған әдебиеттер тізімі.
1 -ҚЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1. Қылмыстың түсінігі мен белгілері
Ќылмыстыќ кодекстіњ 9-бабыныњ екінші бµлігінде Осы кодекстіњ Ерекше
бµлімінде кµзделген ќайсыбір єрекеттіњ белгілері формальды болса да бар,
біраќ елеулі болмаѓандыќтан ќоѓамдыќ ќауіпті емес, яѓни жеке адамѓа,
ќоѓамѓа немесе мемлекетке зиян келтірмеген жєне зиян келтіру ќаупін
туѓызбаѓан іс-єрекет немесе єрекетсіздік ќылмыс болып табылмайды делінген.
Ќоѓамѓа ќауіптілікті тек ќылмысќа ѓана ќатысты деп айтуѓа болмайды.
Єкімшілік ќ±ќыќ б±з±шылыќ та жеке адамѓа, ќоѓамѓа немесе мемлекетке зиян
келтірілуі м‰мкін. Алайда олардыњ ќоѓамѓа ќауіптілігі едєуір тµмен. Зањ
шыѓарушы ќылмысты басќа ќ±ќыќ б±зушылыќтан айырып кµрсету ‰шін, ќол
суѓ±шылыќтын нєтижесінде болатын зардаптардын белгілерін сипаттайтын
белгілерді Ќылмыстыќ кодекстін Ерекше бµлімі баптарыныњ диспозициясында.
Ќоѓамѓа ќауіптілік ќоѓамѓа зиянды єрекеттік µзініњ тікелей ерекшелігіне,
яѓни оны істеу уаќыты, орны, тєсілі, жаѓдайларѓа байланысты єр т‰рлі болуы
м‰мкін. Мысалы: тиісті р±ќсат етілмеген немесе тыйым салынѓан жерлерде не
тыйым салынѓан андарѓа ќатысты ањ ауланса, ол зањсыз болып табылуы,
Ќылмыстыќ кодексінде 296-бабы, бірінші бµлігі бойынша меникалыќ кµлік
ќ±ралдарын ж‰ргізуші адамды жол ќозѓалысы немесе кµлік ќ±ралдарын пайдалану
ережелерініњ б±зуы, айпайсызда адамныњ денсаулыѓыныњ ауыр немесе орташа
ауырлыќтаѓы зиян келтіруі. Осы бап бойынша, егер адамныњ денсаулыѓына зиян
орташа ауырлыќтан тµмен болѓан жаѓдайда жауыптылыќ єкімшілік ретпен
ќарастырылады. Ќылмыстыњ міндетті белгілерініњ бірі болып ќ±ќыќќа ќайшылыќ-
яѓни ќылмыстыќ зањмен тыйым салынѓан іс-єрекет немесе єрекетсіздік болып
табылады. Ќылмыстыњ формальді жєне материалды белгілері бір-бірімен тыѓыз
байланыста болады. Адамныњ ќылмыстыќ ќ±ќылыќ норма бойынша тыйым салѓан іс-
єрекеттерді істеуін ќ±ќыќќа ќайшы деп табуѓа болады. Ќ±ќыќќа ќайшылыќ-
ќылмыстыњ формальді белгісі. Ќылмыстыќ ќ±ќыќќа ќайшылыќтыњ міндетті белгісі
болып осы зањда кµрсетілген іс-єрекетті істеген жаѓдайда наќты нормада
кµрсетілген ќылмыстыќ ќ±ќыќтыќ санкция белгілеген жазаныњ белгілі бір
т‰рініњ таѓайындалуы болып табылады. Ќылмыстыњ болуы туралы сµз тек ќ ќана,
егер ќылмыстыќ зањмен тыйым салынѓан єрекет б±зылса ѓана болуы керек.
Мысалы: Ќазаќстан Республикасы территориясында шетел валютасымен мєміле
жасауѓа, валютаны ќадаѓалау зањымен тыйым салынѓан, біраќ м±ндай єрекет
Ќылмыстыќ кодексте ќарастырылмаѓан. Сондыќтан б±л ќылмыс болып табылмайды.
Зањ шыѓарушы ќылмыстыњ формальді белгісініњ µсуіне байланысты ќазіргі
кезењде Ќылмыстыќ кодексінде 9- бабы бірінші бµлігіне конституция нормасын
енгізген (Конституцияныњ 77- бабы, 3- бµлігі 10- тармаѓы) ќылмыстыќ зањды
±ќсастыѓы бойынша ќолдануѓа жол берілмейтіндігі. Басќаша айтќанда
конституциялыќ дењгейде белгіленген ќаѓида зањда белгіленіп кµрсетілмесе
ќылмыс жоќ. Ќ±ќыќќа ќайшылыќпен ќатар онымен байланысты ќылмыстыњ екі
белгісі кінєлілік жєне жазалылыќ болып табылады. Ќылмыстыќ кодексінде 19-
бабы екінші бµлігіне сєйкес, объективті айыптауѓа, яѓни кінєсіз зиян
келтіргені ‰шін ќылмыстыќ жауыптылыќќа жол берілмейді. Осы баптыњ ‰шінші
бµлігіне сєйкес, ќасаќана немесе абайсызда єрекет жасаѓан адам ѓана
ќылмысќа кінєлі деп танылады. Кінєлілік ќ±ќыќќа ќайшылыќтыњ міндетті
шарттарыныњ бірі болып табылады. Ќылмыстыњ ќаншалыќты міндетті шарттарыныњ
бірі болып табылады. Ќылмыстыњ ќаншалыќты зардабы болѓанына ќарамастан,
егер оны істеегн адамныњ єрекетінде кінєніњ белгілі бір т‰рі болмаса, ол
ќылмыстыќ жауыптылыќќа, жазаѓа тартылмайды. Кінє- б±л т±лѓаныњ µзі жасаѓан
ќоѓамдыќ ќауіпті іс-єрекетті мен оныњ ќасаќаналыќ жєне абайсыздыќ т‰ріндегі
салдарына психикалыќ ќатынасы. Ќылмыстыќ зањѓа сєйкес, кінє- б±л єрќашан не
ќасаќаналыќ, не абайсыздыќ. ЌР Ќылмыстыќ кодексніњ 19- бабыныњ 3- бµлімі
бойынша ќасаќана немесе абайсызда іс-єрекет жасаѓан адам ѓана кінєлі деп
танылады. Ќасаќаналыќ та, абайсыздыќ та жасалѓан іс-єрекетпен оныњ
салдарына кінєлі психикалыќ ќатынастыњ нысандары болып табылады. Б±л-
олардыњ ±ќсастыѓы. Ал, айырмашылыѓы- ќасаќана жєне абайсыз кінєні ќ±райтын
интеллектуалдыќ жєне еркіне ќарай сєттердіњ ерекше, µзіне ѓана тєн мазм±ны
мен ара ќатынасында. Ќылмыстыњ жасалуына байланысты кінє (ќасаќанылыќ та,
абайсыздыќ та) зањ ќолданушыныњ (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады.
Ол- алдын ала тергеу ж±мысын ж‰ргізу мен сотта істі ќарау кезінде
дєлелденетін затќа жатады. Ол- іс бойынша аныќталѓан дєлелдерді саралау
кезінде ж‰зеге асады. Ќылмыстыќ зањ, ќылмыстыќ жауыптылыќты т±лѓаныњ µзі
жасаѓан іс-єрекетті мен оныњ салдарына психикалыќ ќатынасыныњ кез келген
т‰рінен емес тек ѓана ќасаќаналыќ пен абайсыздыќ сияќты белгілі т‰рімен
ѓана байланыстыру бекер емес. Психикалыќ ќатынастыњ дєл осы т‰рдегі,
кінєлініњ ќылмыстыќ зањмен ќорѓалаьтын м±дделерге, яѓни жеке бастын, ќоѓам
ќарсы (ќасаќана жасалѓан ќылмыстарда) немесе немќ±райлы (абайсыздан
жасалѓан ќылмыстарда) ќатынасын білдіреді. Сондыктан, кінє- т±лѓанын
ќылмыстыќ ќастандылыќтан зањмен ќорѓалатын м‰дделерге теріс ќатынасын
кµрсететін µзінін жасаѓан ќылмысты єрекеті немесе єрекетсіздігінен
туындаѓан зиянды салдарѓа психикалыќ ќатынасы [1].
Ќылмыстыњ таѓы бір міндетті белгісі – ќылмыстыќ жазаланушылыќ
болып табылады.Ќылмыстыњ µзі ќылмыстыќ зањ жазамен тыйым салѓан єрекет
немесе єрекетсіздік. Яѓни жазалау ќатерімен тыйым салу ќылмыстыњ белгісі
болады.Адам наќты бір ќоѓамѓа ќауіпті єрекеті ‰шін ќылмыстыќ жазаѓа
тартылуы тиіс.Кейбір жаѓдайларда жазалау ќатерімен тыйым салынѓан ќылмыстыќ
жазалау іске аспай ќалуы да м‰мкін. (Ескіру мерзімініњ µтуіне байланысты
ќылмыстыќ жауаптылыќтан босату, раќымшылыќ ету т.б.) біраќ б±л жаѓдайлардан
жасалѓан єрекет ќылмыс екендігін жоѓалтпайды.
Отандыќ ѓылымда ќылмыс ±ѓымы проблемасын теориялыќ зерттеу ісінде осы
мєселеге арнайы монография жарияланѓан Н.Д. Дурмановтыњ рµлі айтарлыќтай1.
Ќылмыстыњ формалды нышаны зањда ол туралы.
кµрсетілмесе ќылмыс та жоќ деген ќаѓиданыњ зањ шыѓарушылыќ сипатын
білдіреді.Б±л ресейлік ќылмыстыќ ќ±ќыќ бойынша ќылмыстыќ зањды ±ќсастыќќа
орай ќолдануѓа жол берілмейді деген сµз. Ќ±ќыќ ќолданушы органдар ќандай да
бір
себеппен зањ шыѓарушыныњ назарынан тыс ќалѓан сондыќтан ќылмыстыќ
жазалауѓа жатпайды деп танылѓан ќоѓамдыќ ќауіпті єрекеттерді табуы м‰мкін.
Оныњ ‰стіне єрекеттіњ ќоѓамдыќ ќауіптілігі бар уаќыттарда бірдей шегеленіп
ќалѓан жаѓдай емес. Б‰гін ќоѓамѓа ќауіпті болып т±рѓан жаѓдай ертен б±ндай
болмауы кєдік жєне керісінше ќылмыстыќ зањмен жања єрекеттерге тыйым салу
ќажеттілігі туындауы м‰мкін. Біраќ, м±ндай кем-кетік жерлерді толыќтыру зањ
шыѓарушыныњ µз ќ±зырына беріледі. Сот, прокурор, тергеуші, аныќтау органы
ќылмыстыќ зерттеу ауќымынан сыртќары жатќан єрекеттерге ќылмыстыќ ќ±ќыќтыќ
баѓа беруге ќ±ќылы емес. Ќоѓамдыќ ќауіпті єрекеттердіњ жања т‰рі табылѓан
жаѓдайдаѓы ќ±ќыќ ќолданатын органныњ міндеті – оларѓа зањдылыќ т±рѓысынан
тыйым салу жµнінде, оларды жасаѓаны ‰шін ќылмыстыќ жауаптылыќ таѓайындау
т±рѓысында мєселе ќою.
Ќылмыстыњ б±л нышаны ќылмыстыќ зањда ќарастырылѓан єрекетпен
ќылмыстыќ зањ ќ±райтын объектілерге едєуір зиян келтірерліктей
м‰мкіндігімен айќындалады. Ќоѓамдыќ ќауіптілік алдында атап
кµрсетілгендей, ќылмыстыќ єрекеттіњ єлеуметтік болмысын айѓаќтайтын
материалдыќ нышан болып табылады. Б±л – ќылмыстыњ зањ шыѓарушыныњ еркіне
баѓынбайтын объективті ќасиеті.
Ќоѓамдыќ ќауіпті іс-єрекеттіњ алдын алушылыќ дегеніміз б±л жайында
тек мєлімдеме жасап ќоя салу емес, сонымен ќатар оны істегені ‰шін тиісті
жазаныњ міндетті т‰рде ќолдануын мегзейді.
Кейбір авторлар, мєселен, А.А.Герцензон ќылмыстыњ бесінші нысанын
– оныњ имансыздыѓын жеке ќарастырады.
Ќ±ќќыќа ќарсылыќ жєне имансыздыќ нышандарыныњ, моральдыќ жєне
ќылмыстыќ – ќ±ќыќтыќ факторлардыњ ара салмаѓы мєселесі революцияѓа дейінгі
ресейлік жєне кењестік ќылмыстыќ ќ±ќыќ теориясында – м‰лде єрќилы т±рѓадан
болса да - ±дайы талќыланып келеді.Революцияѓа дейінгі ресейлік
криминалистер єдетте ќылмыстыњ аныќтамасына жєне баѓа берілуде моральдыќ
аспектініњ ењгізілуіне ќатты ќарсы болды. Мєселен, Н.С.Таганцев былайша
т‰йіндеген болатын: Ќылмысты ‰рдіс µнегесіздікпен тењдестірілуге жатпайды
жєне олай етілуі м‰мкін де емес:м±ндай тењгеру тарихтыњ ащы сабаќтары кує
болѓандай, сот тµрелігін жалѓан жолѓа салып жібереді – м±ныњ µзі
мемлекеттіњ жазалаушылыќ ќызметіне идеяны, сенімдерді, кемістіктер мен
ќ±марлыќтарды ќуѓындауды кіргізді: жердегі сот тµрелігіне аспандаѓы сот
тµрелігініњ бµлінбес ќасиеттерін иеленуге мєжб‰рледі.
Кењестік єділет ѓылымында ќылмыстыќ – ќ±ќыќтыќ жєне моральдыќ
шамалардыњ ара ќатынасына т‰бірлі т‰рлі кµзќарас біржаќты жария
етілді:ќылмыс – бір сєтке ќылмыстыќ зањды моральды (имандылыќты) б±зу
деген сµз. Айталыќ, Н.Ф.Кузнецова былай деп есептейді: Ќылмыс атаулылары
бастан – аяќ имансыздыќпен айѓаќталады дуге болады дейді де, олардыњ
имансыздыќ ауќымымен жанасуы єрќилы , -деген уєж айтады.
Кењес криминалистері єрине, имнасыздыќ шаралары кењестік ќоѓамда да
бірегей болмайтындыѓын т‰ісіне білді. Олар б±л жаѓдайда да коммунизм ќ±ру
ісіне, революцияѓа пайдалы жаѓдайлардыњ баршасы иманды деген коммунистік
моральдыњ идеясы жµніндегі белгілі лениндік н±скаулардан бастама алды.
Сµйтіп,кењестік ќоѓамда ресми т‰рде ‰стемдік ж‰ргізген моральдын шамаларын
б±зу ќылмыс ±ѓымыныњ ажырамас атрибуты ( ерекше белгісі) деп танылды. Десе
даѓы, айтыс – дау ‰шін сылтаулар сол кезде де табылатын талќыѓа салудыњ
себеп – салдары мынаѓан келіп тірелетін: имансыздыќтыњ нышандарын ќылмыстыњ
µз алдына нышаны деп ќарастыру керек пе, жоќ єлде ол єлгі кµрсетілген
ќаѓидалардыњ бірініњ уысында кете ме – міне, єњгіме сол ауќымда µрбитін.
Б±л т±рѓыда ‰ш т‰рлі кµзќарас ортаѓа салынды. Біріншіден, ќылмыстыќ іс –
єрекеттіњ имансыздыѓы ќоѓамдыќ ќауіптілік нышанына кіргізілді; екіншіден,
ќылмыстыќ ќ±ќыќќа ќарсылыќ нышанына жатќызылды; жєне ‰шіншіден имнасыздыќ
ќылмыстыњ іс-єрекетініњ жеке т±рѓыдаѓы нысаны деп танылады.
Ќылмыстыќ зањда ана не мына єрекеттерге тыйым салу ќажеттілігініњ
жєне олардыњ декриминализациялауѓа апарып тірейтін асыра сілтеушіліктіњ
себеп-салдары µте єрќилы болып келеді. Б±л процеске ыќтиятты т‰рде талдау
жасау,яѓны ќылмыстыќ ќ±ќыќ тыйым салуларды шыѓарып тастау
декриминализацияныњ соњѓы жылдардаѓымынадай себептермен бµліп ќарастыруѓа
м‰мкіндік береді:
Бірінші тєртіптіњ себептері ‰ш жаѓдайда жасалѓан к‰шті спирттік
ішімдіктерді сату маќсатынсыз ќ±р саќтаѓаны жєне оларды жасайтын
жабдыќтарды да сату маќсатынсыз дайындаѓаны немесе саќтаѓаны ‰шін
ќылмыстыќ жауаптылыќтыњ µзгертілуінен туындады.
Екінші тєртіптіњ себептері 1991 ж. аяѓында жеке кєсіпкерлік жєне
коммерциялыќ т±рѓыдаѓы араѓа ж‰рушілік ‰шін ќылмысты жауаптылыќтыњ
µзгертілуін д‰ниеге келтірді. Б±л дегеніміз экономиканыњ нарыќ соќпаѓына
т‰сірілуініњ ресми т‰рде жариялануыныњ кµрінісі еді, осыѓан орай
кµрсетілген єрекеттер ќоѓамдыќ ќауіптілігі былай т±рсын,енді ќоѓамдыќ
пайдалы ‰рдістерге айналды.
‡шінші тєртіптіњ себептері азаматтыќ хал актілері жазбалары жайлы
зањдарды б±зѓандыѓы ‰шін ќылмыстыќ жауаптылыќты µзгертуді туындайды. Б±л
ќылмыстыќ – ќ±ќыќтыќ тыйым салу кењестік ќылмыстыќ ќ±ќыќта ондаѓан жылдар
бойына ‰стемдік ж‰ргізіп келген еді. Криминал некеге т±руѓа кедергі
жасайтын жаѓдайларды жасырумен немесе органдарѓа азаматтыќ хал актілері
туралы жалѓан аќпараттар берумен т‰йінделеді. Б±л ќылмыстар жµніндегі істер
єрдайым кµп болмайтын, ал олардыњ ішінде басќа некеде т±ратын адамдардыњ
жања некеге т±руѓа елдердегі жыл сайынѓы толып жатќан ажырасулар отбасыныњ
орныќтылыѓы мен некеніњ беріктілігі – ќоѓамдыќ салаѓа ѓана емес, сондай-аќ
жеке адамдар арасындаѓы сырластыќ- ашыналыќ ќарым-ќатынастарѓа да
байланысты. Єрі мемлекет µзініњ тыйым салу шаралары арќылы б±л процестерге
оњ т±рѓыдан игі єсерін тигізе алады.Сондай-аќ соњѓы жаѓдай некені ќылмыстыќ
– ќ±ќыќтыќ т±рѓыдан бекітуге болмайтындыѓына кµз жеткізгендей болды жєне
аталѓан ќ±ќыќ б±зушылыќпен келтірілетін кесірдіњ елеулі екендігіне деген
кµзќарастыњ µзгеруіне де алып келді.
Сонымен осы ж±мыста ќылмыстыњ бірќатар міндетті белгілермен
сипатталатындыѓы кµрініп т‰р. Олар: ќоѓамѓа ќауіптілік, ќ±ќыќќа ќайшылыќ,
кінєлілік, жазаланушылыќ. Сондыќтан, тек осы белгілердіњ жиынтыѓы болѓанда
ѓана єрекет ќылмыс болып табылуы м‰мкін.
Ќылмыс санаттары деп оларды наќты белгілері бойынша топќа бµлуді
айтамыз. Ќылмысты санаттауѓа іс-єрекетініњ ќоѓамѓа ќауіптілігіњ сипаты мен
дєрежесі немесе ќылмыс ќ±рамыныњ жекелеген элементтері негіз болады.
Ќылмыстыќ зањда ќылмысты саннатаудын ‰ш т‰рлі кµрінісі ќалыптасќан. Ол
біріншіден, іс-єрекетіњ ќоѓамѓа ќауіптілігініњ сипаты мен дєрежесіне ќарап
ќылмысты тµрт т‰рлі санатќа бµлу, екіншіден, ќылмыстыњ объектісі бойынша
саннатау. Осы белгі бойынша барлыќ ќылмыстарды Ќылмыстыќ кодекстіњ Ерекше
бµлімінде бірнеше санатќа бµлініп, объектісініњ мањыздылыѓына ќарай бірінен
соњ бірі орын алѓан, мысалы адам µміріне ќарсы, мемлекеттіњ егемендігіне,
басќару тєртібіне, меншікке ќарсы, єскери ќылмыстар т.б. ‡шіншіден, ќоѓамѓа
ќауіптілік дєрежесі бірдей ќылмыстар, ќоѓамѓа ќауіптілік сипаттарына ќарай
жєй, к‰шейтілген (квалифицированные), артыќшылыќ берілген
(привилегированные) болып бµлшектенеді. Мысалы: кісі µлтіру, жењілдетін
жаѓдайда жан к‰йзелу, ќажатті ќорѓану шегінен асып кісі µлтіру бµліп
бµлінеді, Ќазаќ ССР-ініњ 1959 жылы ќабылдаѓан Ќылмыстыќ кодексінде ќылмыс
саннатары деген мєселе кµрсетілмеген еді. Тек ќана 1972 жылы 4 ќарашада
Ќылмыстыќ кодексте 7-1 деген жања бап енгізіліп, бапта ауыр ќылмыстыњ
т‰сінігі ѓана берілді [1].
Қылмыста көрсетілген санаттарға болу манызы зор. Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау арнаулы норма
енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне және
кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса
ауыр болып санаттарға бөлінген.
Қылмыстық кодекстін 10-бабына сәйкес: Жасалғаны үшін осы кодексте
кездескен ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қазақана жасалға әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең
ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жазалған
әрекет онша ауыр емес қылмыс деп танылады. Жасалғаны үшін осы кодексте
көзделген ең ауыр жаза бес жылга бас бостандығанан айырудан аспайтын
қосақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген абайсызда
жасалған әрекет ауырмағы орташа қылмыс деп танылады [1].
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет сондай-
ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндеге жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы
орташа қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі
жылдан бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған
әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Жасалған үшін осы кодексте көзденген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс
деп танылады.
Жасалған үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзінеге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза козделген абайсызда жасалған әрекет ауырлағы отраша қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасағаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан астам
мерзінеге бас бостандығынан айру түріндегі жаза немесе өлім жазасы –
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады. Қылмысты осылай деп
санаттарға бөлу қылмыстық құқық ғылымында қалыптасқан
санаттарын қылмыстық кодекстің санкциясында белгінеген, қоғамға қауптілік
дәрежесіне қарай бөлу жөніндегі қазіргі заманғы талапқа сай келеді.
Қылмыстық заңның жекелеген бабында көрсетінген санкция қоғамға қауптіліктің
дәрежесін бейнелейді және әр терлі қылмыстардың қоғамға қауптілік дәрежесін
салыстыруға мүмкіндік береді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік
беретін қосымша белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Мысалы ауыр
және аса ауыр қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Ауырлығы
орташа немесе онша ауыр емес қылмыстарға қасақана немесе абайсыздықпен
істелген қылмыстар жатады. Осы санаттарға сәкес аса ауыр қылмыстарға
қоғамға қауптілік дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар, мысалы, кісіні
ауырлататын жағдайда қасақана олтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм
эиянкестік, шабуыл жасаптонау сияқты түрлері жатады. Ауыр қылмыстарға
мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат салу, ауырлататын
жағдайды. Біле тура кінәсіз адамды қылмыстық жаупқа тарту т.б. қылмыстар
жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе орта
дәрежедегі жарақат түсіру сияқты қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше. Санаттарға бөлу
белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтейтін режимді
белгілеу: шартты жазаны қолдану немесе қолданбау (63-бап), шартты түрде
соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту (64-бап), қылмыстардың
жиынтығы бойынша жаза тағайындау (59-бап), жазаны өтеуден мерзімінен бұрын
шартты түрде босату (70-бап), айыптау үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты жазаны өтеуден босату (75-бап), рақымшылық немесе кешірім жасау
актісі негізінде қылмыстық жауаптылық немесе жазадан босату (76-бап),
сотталғандықты жою немесе алып тастау (77-бап) мәселелері шешіледі [1].
1.2 Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің кейбір жағдайда жалпы
бөлімнің нормалары бойьшша толық және кең көлемде нақты қылмыс құрамының
белгілерін анықтау больш табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау -
бұл қылмысты дұрыс дәрежлеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын, сонымен
қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс
дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
көзделмейді. Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде
ғана нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегеңде қателесу ауыр зардаптарға
әкеліп соғады (негізсіз ауыр жаза тағайыңдау, ұзақ мерзімге бас
бостандығынан айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке бас араздықтарына байланысты бір адамға
жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның істеген іс-әрекетін бұзақылық
үшін қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас
бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (257-б. 1-ші бөлігі), ал
денсаулыққа қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (105-б.) бір жылға
дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға
жазаланады. Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз - бұл қрғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық заңды толық қолдану және қылмысқа дұрыс қылмыстық-
құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелсу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлармен толық танысу керек, өйткені қылмысты дәрежелеудің
өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің сипатына, кінәлінің
жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық жауапқа тартылып отырған
әрекетінің қандай жағдайда істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір-біріне барлық белгілері сай келетін қоғамға
қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз.
Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін
білу айырықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-бірінен
ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде
қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен қатар қылмыс құрамының
барлық элементтері бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-құқықтық
нормалармен салыстыру керек,
Жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең алдымен қылмыстың объектісі
мен объективтік жағын анықтаумен басталып, субьектісі мен субъективтік
жағын анықтаумен аяқталады. Барлық жағдайлар қылмыстық заңда қарастырылған
қандайда болмасын қылмыс құрамының элементтері мен белгілері сәйкес
келгенде ғана қылмыстық іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады.
Қылмыстық іс-әрекетті дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық-құқықтық
нормаға сәйкес қылмыс құрамы бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс
жүргізу құжаттарын, соның ішінде сот үкімі мен айыптау қортындысында
көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке
тартуға және жазалауға мүмкіншілік беретін, қылмыстық-құқықтық нормаларды
реттейтін қылмыстық заңның баптарын дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу
жүреді. Айта кететін жағдай, әрекетті дәрежелеу кезіңде, анықталған қылмыс
құрамының барлық белгілері көрсетілген, ҚК-тің Жалпы және Негізгі
бөлімдеріндегі баптар дәл көрсетілуі керек. Соның інтінде құрамның ерекше
белгілері, құрам түрлері, негізіі, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайлар, ҚК-тің Негізгі бөлімінің баптарының тармақтары көрсетілсе, онда
оларды дәрежелеу барысында еске алынуы керек. Айталық, тонау адамдар
тобының алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалса, олардың істеген іс-әрекеті
ҚР ҚК-нің 178-бабы 2-ші бөлімі В тармағымен дәрежененуі тиіс, ал
азғырушы, көмектесуші немесе ұйымдастырушы болса олардың қылмыстық әрекеті
ҚК-тің Жалпы бөлімінің 28-бабына сілтеме жасай отырып дәрежеленуі тиіс.
Егерде пайда табу мақсатымен қасақана кісі өлтіру барысында орындаушымен
бірге көмектесуші болса, онда соңғысының істеген қылмыстық әрекегі ҚК-тің
28-бабы 5-ші бөлігі және 96-баптың 2-ші бөлігі И тармағымен дәрежеленуі
керек. Қасақана кісі өлтіру барысында орындаушы өзінің көздеген мақсатына
жете алмаса, оның әрекеті қасақана кісі өлтіруге оқталғандық болып табылады
(мұндай әрекет ҚК-тің 24-бабы 3-ші бөлігі және 96-баптың тиісті бөлігі,
тиісті тармақтары бойынша дәрежеленеді) [1].
Қылмыстық әрекетті дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандайда болмасын
қылмыстық іс-әрекетке сәйкес қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен
жүзеге асады, онда соңғысы қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа
тартуға, кінә тағу үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық
жауаптылық пен жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық
жағдайларда қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз соттардың, прокурорлық,
тергеу және алдын-ала анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау
болып табылады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу ерекше криминологиялық маңызға ие, себебі,
соның негізінде қылмыстық куылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың алдын
алу және ескерту шаралары жасалынады, Сонымен қатар ол ҚР-дағы жасалынған
қылмыстардың жағдайын, деңгейін, оның динамикасын, жалпы және жекелеген
қылмыстардың түрлерін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
1.3 Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
Қылмыстық кодекстің бұл тарауында екі түрлі топқа жататын қылмыстардың
түрі көрсетілген. Онын біріншісі қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар.
Қоғамдық қауіпсіздік деп — адамдардың қауіпсіз өмір сүруін, бірқалыпты
қызметін, радио-активті материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-
дәріні, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және
қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын қауіпсіз
жүргізуді реттейтін қоғамдық қатынастарының жиынтығы болып табылады. Бұл
қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі болып табылады.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі қоғамдық
қауіпсіздіктін жекелеген салалары (адам өмірінің және оның қызметінің
қауіпсіздік шарттары; ерекше қауіп кезі болып табылатын заттарды пайдалану,
өліммен аяқталатын зардап туғызуы мүмкін жұмыстарды жүргізу және т.б.)
болып табылады.
Осы топқа жататын кейбір қылмыстардың қосымша тікелей объектісі адамның
өмірі, денсаулығы болуы мүмкін.
Объективтік жағынан алғанда қоғамдық қауіпсіздікке жататын
қылмыстардың, көпшілігі әрекет арқылы (ҚК-тің 233 және басқа баптары); ал
қайсыбіреулері әрекет немесе әрекетсіздік күйде (мысалы ҚК-тің 245, 246-
баптары) жүзеге асырылады. Кейбір қылмыс құрамының нормалары бланкеттік
диспозицияға негізделген (ҚК-тің 245, 246, 251-баптары).
Көптеген Қылмыстар құрам жағынан формальдық (ҚК-тің 233, 234, 237-
баптары т.б.), ал қайсыбіреулері материалдық құрамға (ҚК-тің 245, 244-
баптары) жатады.
2-ҚОҒАМДЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІПКЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ
ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Қоғамдық қауіпсіздікке ерекше қауіп төндіретін қылмыстар
Терроризм (233-бап) — қазіргі дәуірдегі ең қауіпті қылмыс түрі болып
табылады, Мұндай қылмыстар көп жағдайларда ұлттық шектен шығып халықаралық
сипат алуда. Террорлық әрекеттер әртүрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрін
біріктіретін екі түрлі элемент бар.Оның біріншісі—терроризм —мемлекеттік
өкімет билігін күйретуге бағытталған; екіншісі — терроризмді жүзеге асыру
арқылы яғни террористердің ұйымдасқан, қатыгездік әрекеттері арқылы
тұрғындарға үрей, қорқыныш, қорғансыздық сезімін туғызу болып табылады.
Қазақстан Республиқасының Қылмыстық кодексінің 233-бабы бойынша:
"Терроризм, яғни адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не
қоғамға қауіпті басқа зардаптардың болу қаупін төндіретін жарылыс жасау,
өрт кою немесе өзге де іс-әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты қорқыту не мемлекеттік органдардың шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса, сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді
дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту" — болып табылады.
Қылмыстың тікелей объектісі — қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін,
реттейтін қоғамдыққатынастар. Азаматгардың өмірі, денсаулығы, меншігі,
мүліктік немесе сезім мүдделері осы қылмыстың қосымша тікелей объектісі
болады.
Қылмыстық кодекстің 233-бабында көрсетілген қылмыс объективтік жағынан:
1) адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті
басқа зардаптардың болу қаупін төндіретін жарылыс жасау, өрт қою немесе
өзге де іс-әрекеттер жасау; 2) аталған іс-әрекеттерді жасаймын деп қорқыту
арқылы сипатгалады. Жарылыс жасау, өрт қоюдан басқа өзге де іс-әрекетгерге
көліктердің апатқа ұшырауын, күйреуін, ғимараттардың, мәдени және діни
кұрылыстардың қиратылуын, сондай-ақ радиоактивті, химиялық,
бактериологиялық немесе басқадай жолмен уландыруды тарату, қоймаларға,
тұрғын-жайларға, құрылыстарға, алаңдарға су жіберіп, толтыру сияқтылар
жатады.
Терроризмнің объективтік жағының ерекшелік белгісі — осы баптың
диспозициясында көрсетілген (қылмыс зардаптарының нақты орын алуы емес)
зардаптардың, бөлу қаупінін тудырылуы жеткілікті болып табылады. Яғни өрт
қою, жарылыс жасау немесе өзгеде әрекеттерді жүзеге асыру арқылы іс-әрекет
істелгенімен, заңда көрсетілген зардап орын алмаса да қылмыс аяқталған деп
табылады, өйткені мұндай әрекет адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян
келтіру не қоғам үшін қауіпті басқа зардаптардың болу қаупін тікелей
төндіріп тұр. Осыған байланысты қылмыс құрамы формальдық болып табылады.
Субъективтік жағынан терроризм тек қана тікелей қасақаналықпен жасалады.
Кінәлі адам заңда көрсетілген әре-кеттерді істеу арқылы зардаптардың болу
қаупін туғызғанын немесе соны жасаймын деп қорқытудың қоғамға қауіптілігін
сезеді және соны жүзеге асыруды тілейді.
Қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісіне заң — қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты қорқыту не мемлекеттік органдардың, шешім
қабылдауына ықпал ету арнаулы мақсатын қосып көрсеткен.
Қылмыстың субъектісі — 14-ке толған, есі дұрыс кез келген адам.
Қылмыстық кодекстің 233-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын
түрлері: адамдар тобынын алдың ала сөз байласуы бойынша, бірнеше рет; атыс
қаруын қолдана отырып жасаған терроризм үшін жауаптылық көзделген. Алдынғы
екі ауырлататын түрлердің түсінігі Қылмыстық кодекстің 31-бабының 2-
тармағында және 11-бабында берілген.
Атыс қару-жарағының түсінігі Қазақстан Республиқасының 1998 жылғы 30
желтоқсандағы "Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау
жасау туралы" Заңында берілген.
Қылмыстық кодекстің 233-бабының 3-тармағында терроризмнің аса
ауырлататын түрі үшін жауаптылық көрсетілген. Олар: ұйымдасқан топ жасаған;
жаппай қырып-жоятын қаруды, радиоактивтік материалдарды қолдануға немесе
қолданамын деп қорқытуға және адамдарды жаппай қырып-жоюға әкеп соғуы
ықтимал өзге де әрекеттерді жасауға немесе жасаймын деп қорқытуға ұштасқан;
абайсызда адам әліміне немесе басқа ауыр зардаптарға әкеп соққан әрекеттер.
Ұйымдасқан топ жасаған қылмыс түсінігі ҚК-тің 31-бабының 3-тармағында
көрсетілген, жаппай қырып-жоятын қарудың, радиоактивті материалдардың
түсінігі Қылмыстық кодекстің 243, 247-баптарында берілген.
Басқа ауыр зардаптарға (абайсызда адам өлімінен басқа) екі немесе одан
да көп адамның денсаулығына ауыр дене жарақатын келтіру, көп адамның
денсаулығына орта дәрежелі жарақат салу, көлік құралдарының жұмысын ұзақ
уақытқа тоқтату, жарылыс жасау немесе өрт қою арқылы құрылыстарды жою т.б.
әрекеттер жатады. Абайсызда адам өліміне немесе басқа ауыр зардаптарға әкеп
соққан терроризмнің субъективтік жағы кінәнің екі нысанымен сипатталады.
Бұл ретге кінәлінің істеген әрекеті — қасақаналық, ал одан болатын зардапқа
қатынасы абайсыздық болады. Егер кінәлінің әрекеті және одан туатын зардап
— адам өліміне деген қатынасы қасақаналықтан құрылатын болса, онда оның
әрекеті қылмыстардың жиынтығы (ҚК-тің 96-бабы 2-тармағының тиісті тармағы
және 233-бап) бойынша сараланады.
Қылмыстық кодекстің 233-бабының ескертуінде; "Терроризм актісін
дайындауға қатысқан адам, егер ол мемлекеттік органдарды дер кезінде
ескертумен немесе басқа жолмен терроризмактісінің жүзеге асырылуын
болдырмауға жәрдемдессе және егер ол адамның іс-әрекетінде өзге қылмыс
құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады",— делінген,
Жарылыс жасау, өрт қою немесе өзге де іс-әрекеттерді істегенге дейін
тиісті органдарға хабарлап, көрсетілген зардаптардың қаупін болғызбауды
тиятын, сөйтіп мемлекеттік өкімет органдарына терроризм актісі бойынша
төнген қауіпті тойтаруға нақты мүмкіндік алуға мүмкіндік беретін
әрекеттерді істегендерді мемлекеттік органдарға дер кезінде ескерту жасаған
адам деп білеміз. Басқа жолмен терроризм актісінік жүзеге асырылуын
болдырмауға жәрдемдесуге адамның өзінін. жарылысты, өртті, қылмыскерлердің
қару-жарақты, не мүлікті өз бетімен басып алуын тойтаратын әрекеттері
жатады.
Осыларды істеген адамның іс-әрекетінде өзге қылмыс құрамы (мысалы,
қаруды, жарылғыш заттарды, жарылғыш құрылымдарды заңсыз сақтау, өткізу,
алу, оларды ұрлау т.б.) болмаса, ол терроризм үшін қылмыстық жауаптылықтан
босатылады.
Адамды кепілге алу (234-бап). Адамды кепілге алу халықаралық маңызы бар
қылмыс болып табылады. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 1979 жылғы
желтоқсанда "Адамды кепілге алуға қарсы күрес туралы" халықаралық конвенция
қабылдаған.
Қылмыстың тікелей объектісі — кепілге алынған адамдардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігі. Объективтік жағынан қылмыс адамды кепілге алу
немесе кепілдік ретінде ұстау арқылы сипатталады.
Кепілге алу — кез келген құқыққа қайшы түрде, күш қолдану арқылы адамды
бостандығынан айырып, қолға түсіру болып табылады.
Кепілдік ретінде ұстау — адамды өз еркімен жүріп-тұру мүмкіндігінен күш
қолдану арқылы айырып, бостандығынан айыру болып табылады.
Адамды кепілге алу — формальдық құрамға жатады. Қылмыс жәбірленушінің
бас бостандығынан айырылған уақытынан бастап аяқталған деп саналады.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі адам
адамды заңсыз кепілге алғанын және кепілдік ретінде ұстап тұрғанын сезеді,
біледі және соны тілеп әрекет істейді.
Заңда қылмыстың субъективтік жағынын қажетті белгісі — қылмыстың
мақсаты тікелей көрсетілген. Ол — мемлекетті, ұйымды немесе азаматты
қандайда бІр іс-әрекет жасауға немесе қандайда бір іс-әрекет жасаудан
тартынуға мәжбүр ету болып табылады. Мәжбүр ету әрекет немесе әрекетсіздік
түрінде жасалады. Кінәлінің мәжбүр ететін әрекеттеріне: мысалы оған ақшалай
қаражат немесе наркотикалық заттарды, қару-жарақ кәлік құралдарын беруді
немесе біреуді түтқын орнынан боса-тып жіберуді талап етулері жатады.
Әрекетсіздікті істеуді мәжбүр етулерге: қылмысты істі тергеуді доғаруды
немесе белгілі бір ұйымның қызметін тоқтатуды, саяси, әлеуметтік немесе
экономикалық акцияларды жүзеге асырмауды талап етулер жатады.
Қылмыстьтң субъектісі 14-ке толған, есі дұрыс адам.
Қылмыстық кодекстің 234-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын
түрлері көрсетілген: а) осы қылмысты адамдар тобының алдың ала сөз байласуы
бойынша жасауы (ҚК-тің 31-бабынын. 2-тармағын қараңыз);
б) бірнеше рет (ҚК-тін 11-бабын қараңыз);
в) өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолдана отырып жасау:
жәбірленушінің денсаулығына қасақана жеңіл, орташа ауырлықтағы, ауыр зиян
келтіру, ұрып-соғу, оларды суық немесе ете ыстық жайларда ұстау, ұзақ
уақытқа қол-аяғын байлап, аузын тығындап тастау, т.б.;
г) қаруды (атылатын немесе суық) немесе қару ретінде пайдаланылатын
заггарды (таяқ, балта, монтировка және т.б.) қолдана отырып жасау;
д) көрінеу кәмелетке (18-ге) толмаған адамға қатысты жасау;
е) айыптыға жүктілік жағдайы көрінеу мәлім әйелге қатысты;
ж) көрінеу дәрменсіз күйдегі адамға (өте жас, кәрі, есалаң, ауру
адамдарға) қатысты;
з) екі немесе одан да көп адамға қатысты. Қылмыстық кодекстін. 234-
бабының 1-тармағында адамды ғана кепілге алғандық үшін жауаптылық
белгіленген;
и) пайдакүнемдікпен немесе жалдану арқылы жасалса. Пайда табудың немесе
жалданудың түсінігі ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының "а" тармақшасында
берілген.
Қылмыстық кодекстің 234-бабының 3-тармағында адамды кепілге алуды
ұйымдасқан топ (қараңыз: ҚК-тің 31-бабының 3-тармағы) жасаған не абайсызда
адам өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға (жәбірленушінің немесе оның
туыстарының ауыр науқасқа душар болуы, ауыр дене жарақатын алуы немесе
оларға едәуір мөлшердегі мүліктік залал келтірілсе және т.б.) әкеп соққаны
үшін жауаптылық белгіленген.
Қылмыстық кодекстің 234-бабының ескертуінде: "Кепілге алынған адамды өз
еркімен немесе өкіметтің талап етуі бойынша босатқан адам, егер оның іс-
әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан
босатылады,— делінген. Осыған орай қылмыстық жауаптылықтан босатылудың
шарттары: а) кепілге алынған адамды өз еркімен босату; б) өкіметгің талап
етуі бойынша босату болып табылады. Кепілге алынған адамды өз еркімен
босату деп кепілге алған адамның кепілге алынған адамды ұстап тұруға толық
мүмкіндігі бола тұра, оны босатуын айтамыз. Өкіметтін талап етуі бойынша
босатуда осылай жүзеге асырылады. Кепілге алынған адамды амалсыздан босату
өз еркімен босатуға жатпайды.
Кепілге алынған адамы өз еркімен немесе өкіметтін, талап етуі бойынша
босатқан адамның әрекетінде басқа қылмыс құрамы (мысалы, кепілге алынған
адамды зорлауға, оған ауыр орта, жеңіл дене жарақатын келтіру: адам
өлтіруі, қару-жарақ, оқ, дәріні ұрлауы т.б.) бар болса, онда ол осы істеген
қылмысы үшін жауаптылыққа тартылады."
Ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қауымдастықты (қыл-мыстық
ұйымды) құру және оны басқару, қылмыстық қоғамдастыққа қатысу (235-бап)
Көрсетілген қылмыс құрамы Қазақстан Республиқасы Қылмыстық кодексіне
тұңғыш рет енгізіліп отыр. Ұйымдасқан қылмыс жеке адам, қоғам, мемлекет
үшін аса қауіп тудыратыны жалпыға мәлім. Осыған орай осы қылмыстың тікелей
объектісі — қоғамдық немесе мемлекеттік қауіпсіздік болып табылады. Өйткені
ұйымдасқан қылмыс мемлекеттің, қоғаыдық ұйымдардың әртүрлі құрылымдарының
бірқалыпты дұрыс қызмет атқаруына кедергі келтірумен бірге, олардың дұрыс
қызметіне сан-килы тосқауылдар жасап, нақты қауіп төндіреді.
Объективтік жағынан Қымыстық кодекстің 235-бабында көрсетілген қылмыс
құрамы төмендегіше түрде сипатталады:
а) ұйымдасқан қылмыстық топты құру, сондай-ақ оны басқару (235-баптың 1-
тармағы);
б) қылмыстық қоғамдастықты (қылмыстық ұйымды) ауыр немесе аса ауыр
қылмыс жасау үшін құру;
в) қылмыстық қоғамдастықты (ұйымды) немесе оған кіретін құрылымдық
бөлімшелерді басқару;
г) қылмыстық топтардың ұйымдастырушыларының, басшыларының немесе өзге
де өкілдерінің бірлестіктерін құру (235-баптың 2-тармағы);
д) қылмыстық қоғамдастық не ұйымдасқан қылмыстық топтардың.
ұйымдастырушыларының, басшыларының немесе өзге өкілдерінің
е) "жоғарыда көрсетілген әрекетгерді адамның өз қызмет бабын пайдалана
отырып жасауы (235-баптың 4-тармағы).
Ұйымдасқан қылмыстық, топты құру, сондай-ақ оны басқаруға — бір немесе
бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын екіден кем емес адамдардың біріккен
тұрақты тобын құру, құрылған топқа басшылық істеу әрекеттері жатады. Осы
әрекеттерді істеген адам Қылмыстық кодекстің 235-бабынын 1-тармағы бойынша
жауапқа тартылады.
Қылмыстық қоғамдастықты (ұйымды) құруға осы қоғамдастыққа қатысушыларды
тарту, оларға кіретін құрылымдық бөлімшелерді құру, қылмыстық топтардың
ұйымдастырушыларын, басшыларын, өзге де өкілдерін белгілеу, олардың
міндеттерін анықтау, ұйымдастырушылық нысандағы жоспарлар жасау болып
табылады. Қылмыстық қоғамдастық ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасау үшін
немесе осындай қылмыстарды жүзеге асыру үшін жоспарлар мен шарттар әзірлеу
мақсатында құрылады. Осындай мақсатгы жүзеге асыру — қылмыстық
қоғамдастықты немесе оған кіретін бөлімшелерді басқарушыға да тән болып
табылады. Осыған орай онша ауыр емсс, ауырлығы орта қылмыстарды істеу үшін
қылмыстық қоғамдастықты (ұйымды) құру және оның немесе оған кіретін
бөлімшелерді басқару көрсетілген қылмыс кұрамына (235-баптын 2-тармағы)
жатпайды, мұндай әрекеттер ҚК-тің 235-бабының 1-тармақшасымен қамтылады.
Қылмыстық қоғамдастық, банда құрамына ұқсас, бірақ одан оқшау, өзіндік
өзгешеліктері де бар.
Қылмыстық қоғамдастық көп жағдайларда заң тыйым салған басқадай
әрекеттер: наркотикалық нәрселерді ендіру, тасымалдау, тарату, жалғам ақша
жасау, жасырын түрде алкоголь ішімдіктерін, дәрі-дәрмек, улар, қару-
жарақтар, жаппай зақымдау заттарын дайындау, жезекшелікпен айналысуға
арналған притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық сияқты іс-
әрекеттерді істеумен байланысты болады. Ал банда болса азаматтарға немесе
ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында құрылады. Қылмыстық қоғамдастықтың
міндеті әруақытта шабуыл жасаумен байланысты емес. Банда мүшелері сияқты
қылмыстық қоғамдастықка кіретіндер де қаруланған болуы мүмкін. Бірақ
қылмыстық қауымдастықтағы қару шабуыл жасау үшін емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz