Биотехнологиялық процестерді мал шаруашылығында қолдану

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылымминистрлігі
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік Университеті
Биология және ОӘ кафедрасы
Химия және биотехнология кафедрасы

Қорғауға рұқсат беріледі
Биология кафедрасының меңгерушісі
______________Ш.Н.Дүрмекбаева
________ _________2009ж
Қорғауға рұқсат беріледі
Химия және биотехнология кафедрасының меңгерушісі
_________________О.А.Аймаков
________ _________2009ж

Диплом жұмысы

Тақырыбы: Биотехнологиялық процестерді мал шаруашылығында қолдану

Мамандығы 050701-биотехнология

Диплом жұмысын орындаушы:БиоТК-42 тобының
студенті Г.А.Утекина
Ғылыми жетекші: аға оқытушы О.Т.Сокова

Көкшетау 2009

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.ӘДЕБИЕТТЕРГЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..5
1.1.Малдың шығу тегі.Оның ішінде қойдың шығу
тегі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Қой
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...7
1.3.Қой
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...10
1.4.Қой мен ешкінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.5.Қой
тұқымдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...14
1.6.Қой аурулары және оларға қарсы
күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 16
1.7.Қойды қолдан
ұрықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21
1.8.Қазақстанда жүн
өндіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..24
1.9.Қой өсіретін
зауыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...29
2.ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34

2.1 Тері сапасын анықтау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .34
2.2.Терінің лабораториялық анализ
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .35
2.2.1.Тері мықтылығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .35

2.2.2.Қолдану, сыртын қаптау және
сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .36
3.ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... .37

3.1Қойдың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37
3.2.Терісапасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...38
3.3Күтіп-бағу және қойөсіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3.4.Еркек тоқтылардың етін дайындап күтіп-бағу технологиясы талдау..41
3.4.1.Тері классировкасының соңғы
сатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...42
3.5.Өсімдік тектес препараттарды тері илеуге пайдаланудың тиімділігін
анықтау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 48

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасында нарықтық экономика дамуының басым
бағыттарының бірі ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы мал шаруашылығы болып
табылады. Республиканың Солтүстік аймағын алып жатқан орасан зор жер
көлемінде мал шаруашылығының барлық салалары дамыған.
Қазіргі кезде қой шаруашылығы өнімдерін өндіру тиімділігін талдау қой
еті мен Қызылту елтірісін өндіру шаруашылықтар үшін тиімді екенін көрсетіп
отыр.
Бұрынғы ірілендірілген бордақылау кешендерінде малды етке қарқынды
даярлау технологиясы жойылып, әртүрлі қожалықтар өзінше ізденіс жасап
жатқан уақытта, қолда бар еркек тоқтыларды онша көп шығынсыз жайылым
жағдайында семіртіп, етке өткізу – осы саламен айналысып жүрген қожалықтар
үшін өте қажетті де, экономикалық тиімді жұмыс екені даусыз.
Қазақстанның кең байтақ табиғи жайылымдарында қойларды жайып семірту
барынша кең тараған тәсіл. Бұл тәсіл малдарды семіртуге өте арзанға
түсуімен қатар, өндірілетін экологиялық таза еттің сапасын арттырып,
алынатын өнімнің мол болуына оң әсерін тигізеді.
Кейінгі жылдары елдегі экономикалық өзгерістерге байланысты қой
өндірісі күрт төмендеді және қой шаруашылығында кәрі саулықтардан алынатын
қой етін өнеркәсіптік жолмен алу тоқтатылды. Оның басты себебі жаңадан
құрылған майда шаруашылық түрлерінің мүмкіндігі болмауы, жалпы мал басының
азаюы. Қой шаруашылығындағы тағы бір толық зерттеуді қажет ететін бағыт –
талынған қой еті мен қой терісін сапалы алғашқы өңдеудің тиімді
технологиясын жасау және жетілдіру. Бұрыннан қалыптасқан өңдеу зауыттары
тоқтап, елтірілерді алғашқы өңдеу іс жүзінде жекелеген өнім өндірушілердің
еншісінде қалғандықтан, қымбат бағаланатын консерванттардың орнына
пайдалануға болатын өсімдік тектес түрлерін тауып, олардың өнім сапасына
тигізетін әсерін анықтап, өндіріске енгізу осы бағыттағы жұмыстардың
маңыздыларғының бірі болып саналады.
Зерттеудің мақсаты - Мал шаруашылығындағы биотехнологиялық
процестерді қолданудың тиімділігін анықтау.
Зерттеудің міндеттері
1. Еркек тоқтылардың етін дайындап күтіп-бағу технологиясын талдау
2. Өсімдік тектес препараттарды тері илеуге пайдаланудың тиімділігін
анықтау жолдары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Мал шаруашылығы бойынша қазақ тілінде
мәліметтер алғаш рет алынып талданды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу жұмысындағы материалдарлы жоғарғы
оқу орындарында Жануарлар биотехнологиясы пәнін оқытуда қосымша материал
ретінде қолдануға ұсынуға болады.

1.ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1.Малдың шығу тегі.Оның ішінде қойдың шығу тегі
Қазіргі қолда өсірілетін малдың барлық түрлерінің арғы тегі-жабайы
хайуанаттар. Адам өзінің тіршілік қамы үшін олардың көптеген түрлерін қолға
үйретуге ертеден-ақ талпынған, алайда олардың ішіндегі ең тиімдісін,
пайдалысын ғана таңдап алды.
Жабайы хайуандарды қолға үйрету-күрделі және ұзақ процесс.Қазіргі
уақытта тіршілік ететін сүт қоректілердің 8 мың түрінің алпысы үйретіліп,
үй малына айналған. Мал өсіру тарихы адам тарихымен тікелей байланысты,
оларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды.Жабайы хайуанаттарды қолға үйрету
адамзаттың отыоықшылық тұрмысқа көше бастаған кезеңімен байланысты, ол
біздің дәуірімізден 8-10 мың жыл бұрын басталған. Жабайы хайуандарды қолға
үйрету,үй малын өсіру жер шарының бірнеше аймағында қатар жүрген. Ғалымдар
ауыл шаруашылық малы алғаш қолға үйретілген алты орталықты анықтады:
1.Қытайлық кіші орталықта (Үндістан, Малай архипелагі) -қолға шошқа,
енеке, үйрек, қаз, тауық үйретілген.
2.Үнділік орталықта –қолға енеке, таял, зебу, тауыс үйретілген.
3.Оңтүстік-батыс Азиялық орталықта (Кіші Азия , Кавказ, Иран)-қолға
сиыр, жылқы, қой, ешкі, қоян, үйрек үйретілген.
4.Жерорта теңізі жағалауында-қолға сиыр, жылқы, қой, ешкі, қоян, үйрек
үйретілген.
5.Андылық орталықта(Солтүстік Анды, Оңтүстік Америка)-қолға альпаки,
иісті үйрек, күркетауық үйретілген.
6.Африкалық орталықта(Солтүстік-шығыс Африкада)-қолға түйеқұс, есек,
шошқа, ит, мысық және мысыр тауығы үйретілген.1
Негізгі үй жануарларының(сиыр, шошқа, қой, ешкі, жылқы) алғашқы шыққан
жері-Азия немесе Жерорта теңізі жағалауы. Жабайы хайуандарды үй малына
айналдырудың ең ежелгі орталығы-Орталық Азия деуге Аннауда жүргізген қазба
жұмыстары көптеген дәлелдемелер берді. Үй маланың жер шарының жаңа
аудандарына таралуына халықтардың шығыстан батысқа қарай қоныс аударуы
үлкен әсер етті. Елмен бірге мал да ауысып отырды. Қазіргі жүйелеу бойынша,
жануарлар дүниесі 9 зоологиялық типке бөлінеді.Үй малы хордалы типтің
омыртқалылартармағына жатады. Омыртқалылар жақ сүйексіз шеміршекті
балықтар, сүйекті балықтар, қос мекенділер бауырымен жорғалаушылар, құстар
және сүт қоректілер сияқты 6 класқа бөлінеді. Бұлардың ішінде негізінен жер
бетінде тіршілік ететін екі класс қолға үйретілген.1
Қой-үй жануарларының ең көп тараған түрлерінің бірі. Қой малы басқа үй
хайуанаттарымен салыстырғанда,қолға ерте үйретілген. Ғалымдардың соңғы
цитогенетикалық зерттеулерінің деректері бойынша, үй қойларының арғы тегіне
қазіргі уақытта кездесетін муфлон, арқар, артали сияқты жабайы қойлар
жатады. Муфлон-жабайы қойлардың ішіндегі ең ұсағы.Мекендейтін жерлері-
Жерора теңізінің Сардиния мен Корсика аралдары,күнгей Кавказдың таулы
аудандары, Иран мен Түркия жерлері. Муфлонның салмағы-50 кг, биіктігі-65-70
см, құйрығының ұзындығы-10 см шамасында.Түсі- қара бурылтау, қылқыш жүнді,
қылшығы ірі, түбіті-қысқа. Арқар-денесі ұзын, мәліш құйрықты, майлы
құйрықты қой тұқымдарының арғы тегідеп есептеледі. Аргали-құйрықты
қойлардың арғы тегі, қазіргі жабайы қойлардың ең ірісі. Тірілей салмағы-180-
200 кг, ірілерінікі 240 кг жетеді.1

1.2.Қой азықтандыру
Қой да ірі қара секілді күйіс қайыратын мал қатарына жатады. Сондықтан
оны азықтандыру негізгі ережелерге сәйкес келеді. Бірақ бірқатар
биологиялық негізгі өнім түріне байланысты қойдың өз ерекшеліктері бар.
Басқа малға қарағанда қой жайылым отын анағұрлым жақсы пайдалынады. Күйіс
қайыратын мал болғанымен,ол ірі қарамен салыстырғанда клетчаткаға бай ірі
азықты нашар жейді. Клетчатканы қорыту қабілеті ірі қарадан төмен; мәселен,
гүлдене бастаған кезде шабылған жоңышқаның құрғақ затын 61 процент, ал
гүлденгеннен кейін, қатайған кезде шабылған жоңышқаның құрғақ затын 51
процент қорытады.
Қойдан алынатын негізгі өнім-жүн. Оның көлемі мен сапасы азықтандыру
деңгейіне байланысты. Мыңдаған жылдар бойы табиғи жайылым отымен
азықтандырылып,сыртқы ортаның құбылыстарына бейімделген қой
организміқоректік заттарды ең алдымен орталық жүйке жүйесіне, қан
айналымына, жыныстық органдарға пайдаланады да, ең соңғы кезекте жүнге
жұмсайды. Ал қоректік заттар жеткіліксіз болған жағдайда, жүндегі қоректік
заттар организм қажетіне пайдалынады. Сондықтан қойды азықтандыру деңгейі
қандай екенің жүн бітімінен дәл білуге болады. Азықтандыру деңгейі
нашарлап, қой біраз уақыт ашықса, жүн өсіміне жұмсалатын қоректік заттар
күрт азайып, жүн талшықтары жіңішкеріп, сұйылып кетеді. Ал азықтандыру
жақсарған күнде де, бұл өз қалпына келмейді. Саулықтарды азықтандыру
нормасын белгілегенде, олардың қоңдылығы, салмағы және организмнің
физиологиялық күйі ескеріледі. Буаз саулықтарды алғашқы айларда қоңдылығы
жақсарып, күйлілігін жоғалтпайтындай дәреже азықтандыру керек. Егер саулық
арық болса, рационның мөлшерін 0,2-0,3 азық өлшеміне көбейтіп, қондылығы
орташа дәрежеге жеткенше азайтпаған дұрыс. Сол сияқты жас, алғаш рет
қоздайтын қойдың рациондағы азық өлшемін сақа саулықтармен салыстырғанда 15-
20 процент жоғарылатқан жөн.2
Саулықтың роганизміндегі зат алмасу процесі буаздықтың соңғы айларында
жеделдей түседі, сондықтан бұл кезде оған негізгі рационға қосымша азық
беріледі. Буаздығының екінші жартысында тойдыра азықтандырылған
саулықтардан денесі ірі, денесі қатпарлы, жүні қалың қозылар алынады және
олар есейген кезде жүнді көп береді. Буаздығының бірінші жартысындағы
тірілей салмағы 50-55кг саулықтардың қоректік заттарға деген қажеттілігін
2,5-3,0 кг сапалы шөп толығымен өтей алады. Бұл шөптің бір бөлігін сүрлем
немесе пішендемемен алмастыруға болады2.
Тұқымдық қошқарларды азықтандыру.Оларды қарқынды пайдаланған кезде
зауыттық кондицияларын (5-кесте) ұстау қажет.
Шағылысу кезеңінде құнарлы азықтандыру үшін тәулігіне 1,2-2кг бұршақ
тұқымдастар немесе астық тұқымдас-бұршақ тұқымдастар пішені, 1,5-2,0кг
шырынды азықтар (20-25%)-сәбіз, қызылша, сүрлем; 0,6-0,8кг (40-45%).3

1-кесте Жүнді және етті-жүнді тұқымның тұқымдық қошқарларын азықтандыру
нормалары
Көрсеткіштер Шағылысқа түспейтін Шағылысқа түсу кезеңі
кезенде
Тірілей салмағы
70 100 70 100
Азық өлшемі, кг 1,5 1,8 2,0 2,3
Алмасу энергиясы, МДж 17,0 20,0 22,0 25,0
Құрғақ зат, кг 1,7 2,05 2,0 2,5
Шикі протейн, г 125 252 340 380
Қорытылатын протейн, г 145 165 225 255
Ас тұзы, г 10 13 15 18
Кальций, г 9,5 11,5 12,1 13,8
Фосфор, г 6,0 7,2 9,0 10,5
Магний, г 0,85 1,0 1,0 1,2
Күкірт, г 5,25 6,15 7,0 8,1
Темір, мг 65 78 84 95
Мыс, мг 12 14 15 18
Мырыш, мг 49 60 64 73
Кобальт, мг 0,6 0,7 0,8 0,9
Марганец, мг 65 78 84 95
Йод, мг 0,5 0,6 0,7 0,8
Каротин, мг 17 23 27 42
Д витамин, ХӨ 500 615 780 900
Е витамин, мг 50 60 63 75

2-кесте.Сақа қойларды азықтандыру нормалары
(бір қойға тәулігіне)
Көрсеткіштер Тірілей салмағы, кг
40 50 60 70 80
Азық өлшемі, кг 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7
Алмасу энергиясы, 14,8 15,0 17,1 18,2 19,4
МДж 1,6 2,0 2,4 2,8 3,1
Құрғақ зат, кг 182 195 210 230 240
Шикі протейн, г 117 125 135 145 150
Қорытылатын 15 16 17 18 20
протейн, г 7,8 8,4 9,0 9,6 10,0
Ас тұзы, г 5,2 5,6 6,0 6,4 6,8
Кальций, г 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
Фосфор, г 4,5 4,9 5,2 5,6 6,0
Магний, г 10 11 12 13 14
Күкірт, г 585 630 675 720 760
Д витамин, ХӨ
Е витамин, мг

1.3.Қой шаруашылығы
Қой тұқымын асылдандыру ұйымдастыру.Асылдандыру жұмысы-малдың өнімін
жоғарылатып, тұқымдық сапасын жақсартуға бағытталған зоотехникалық және
ұйымдастыру шараларының жиынтығы. Осы бағытта жақсы нәтижеге жетіп,малдың
жаңа, аса бағалы ұрпағын көбейту үшін қой өсірудің әр турлі тәсілдері,
сұрыптау, жұп таңдау істері т.б. жүргізіледі. Бұл істердің нәтижелі болуы
ең алдымен малды жақсы азықтандырып, дұрыс күтіп-бағуға байланысты. Асыл
тұқымды малдарды жетілдіріп, өз төлі есебінен көбейту үшін асыл тұқымды мал
зоводтарының, шаруашылықтарының, тауарлы фермалардың жұмысын дұрыс
ұйымдастыру қажет.
Асыл тұқымды мал заводтарында, шаруашылықтар мен фермаларда жыл сайын
төменгідей асылдандыру жұмыстары жүргізілуге тиіс:
-12-15 айлық ұрғашы және еркек тоқтылардың ішінде элита және 1-класқа
жататындарын бөліп алып, элита саулықтардан және сапасы бойынша ұрпағы
пайдалынған саулықтардан алынған малдарды түгел бағалау.Оларды толықтыру
үшін қалдырылған барлық қошқарлар мен саулықтарды екі жасында бағалаудан
өткізу;
-асыл тұқым тобындағы барлық малдар мен қошқарларды ұрпағы жағынан
тексеру үшін пайдаланылған саулықтар тобын, сондай-ақ олардан өрбіген бір
жастағы тоқтылардан қырқылған жүн мөлшерін жеке-жеке есепке алып отыру;
-тұқымдық қошқарларды көктемде қырқар алдында және күзде шағылысқа
түсерде тексеріп, байқау тұқымдық әрбір қошқарды пайдаланудың нәтижесін
анықтап, есептеп отыру;
-асыл тұқымды табынның саулықтарынан, сол сияқты қошқарларды, ұрпағы
бойынша тексеру үшін пайдалынған саулықтардан алынған қозыларды енесінен
айырар шақта бағалау;
-тұқымдық қошқарларды ұрпағынан сапасы бойынша тексеруді ұйымдастыру;
-алдағы уақытта осы мақсат үшін пайдаланылуы мүмкін деген саулықтар
мен қозылардан отар ұйымдастыру;
-ұрықтандыру үшін тұқымдық қошқарларды элита саулықтармен топтап, ал
кластарға жататын саулықтарды тобына қарай белгілеу;
-еркек тоқтыларды өз отарын толықтыру және сату үшін,сондай-ақ
ұрпағының сапасы арқылы тексеру үшін сұрыптап алып өсіру;
-бекітілген формалар бойынша тұқымдық малдың есебін жүргізу;4
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша, Қазақстанда қой тұқымын
жақсартудың шешуші түйіні-асыл тұқымды қойларды мейлінше пайдалану арқылы
саулықтарды қолдан ұрықтандыруды одан әрі өрістете түсу. Қойды қолдан
ұрықтандыру орындарын төлдің сапасына қарай сыналған, жоғары класты
қошқарлармен қамтамасыз етіп отыру керек. Қошқарларға шыққан тегі, түрі
және өнімділігі жөнінен қойылатын талаптың неғұрлым жоғары болғаны жөн.4
Өндірістік шаруашылықтар мен тауарлы фермаларда мал тұқымын
асылдандырудағы мақсат-өнім өлшеміне келетін шығынды мейлінше аз жұмсай
отырып, сапасы жоғары жүнді, етті, елтіріні, теріні және басқа өнімдерді
барынша мол алу. Бұл шаруашылықтарда таза тұқымды мал өсірумен бірге
будандастыру әдісі де қолданылады. Таза тұқымды мал өсіру үшін өзінің
қошқарлары, сондай-ақ асыл тұқымды заводтар мен шаруашылықтардың жоғары
өнімді қошқарлары да пайдалынады.
Шағылыстыруға пайдалынатын қошқарлар сол отардағы саулықтардан едәуір
сапалы ұпақ ала алатындай дәрежеде, сондай-ақ жергілікті жағдайға
бейімделген болуы тиіс. Малды асылдандыру үшін тауарлы шаруашылықтарда жыл
сайын төмендегіде жұмыстар жүргізіледі:
-еркек қойлар 2-3 апталық жасында піштіріледі;
-енесінен айырар шақта барлық ұршағы қозылар жете тексеріліп,
жақсылары өз тобын толықтыру үшін қалдырылады;
-барлық ұршағы тоқтыларды бір жсында кластық бағалаудан өткізеді;
-қойды қолдан ұрықтандыру кеңінен қолданылады;
-тұқымды қошқарларды көктем мен күзде жете қарап, өлшейді, асыл
тұқымды басқс шаруашылықтардан жоғары өнімді қошқарлар сатып алуды
ұйымдастырады;5

1.4.Қой мен ешкінің жалпы сипаттамасы
Қой мен ешкілер иттен кейінгі үй хайуанаттарына айналған,шамамен 5-6
жыл біздің заманымызға дейін. Қойларды үй хайуанаттардың қатарына
кіргізуген жерін нақты анықтауға болмайды, бірақ Еуропада, Солтүстік Африка
және Алдыңғы Азия жерлері болуы мүмкін.
Үй қойларын жабайы қойлардың екі топтан:муфлон және аргали шықты деп
санайды.
Қойлар-тез дамитын жануар, олардың жыныстық ер жетуі 5-6 ай жасында
дами бастайды. Қойлардың ұрығы нәсілдерінің көпшілігі 120-150% құрайды, ал
романовский нәсілдері-250-300 %. Жоғары тездамуы және қарапайымдылық тез
арада салынған ақшаны қайтадан алуға мүмкіндік береді. Орташакүндік тірі
массаның өсуі 250-300 г жетеді (кейбір кезде 600 грамға дейін жетеді) және
4 айдан кейін есейген малдың тірі массаның 50 %, ал 1 жыл жасында 80-90%
құрайды. Қойдан алынатын негізгі өнімдері-бұл жүн, ет, сүт және тері.6
Қой еті-бағалы өнімдердің бірі, әсіресе 6-8 айлық қозылардың еті.
Ақуыздың құрамы бойынша , керекті аминқышқылдар, дәрумендер және минералды
заттар бойынша олар сиыр етінен кем емес, ал каллорий бойынша жоғары да
болады (сиыр еті-1838 ккал, қой еті-2256 ккал). Қой майында сиыр мен
шошқаға қарағанда холестерині кішкене азырақ.
Қойларда еттен басқа көп май алынады.Майлықұйрықты және курдючты
қойлар жақсы тамақтанған кезде құйырығында 15-16 кг және одан да көп май
бөле алады. Қойдың майы жоғарғы қоректілік және көпке дейін сақталуымен
ерекшелінеді. Қой сүті 18-20 % құрғақ зат және 7-10 % май құрайды,
сондықтан ол қоректі және жақсы шикізат болып кетеді. Бірақ қой сүті
әсіресе қозыларды өсіру үшін қолданылады. Сүттің жақсы болуына қарай
қозылардың бірінші айларында жақсы дамиды. Сондықтан көптеген қой
шаруашылығында сүт тағамдарына жақсы назар аударады.6
Қойлар әртүрлі жайылымдарда бағыла алады-жайылымда, жайлауда, таулы,
сонымен қатар жартылай шөлді және шөлді жерлерде.
Ет-терілі және ет-сальді қой шаруашылығында өндірісті үлкейту үшін
жоғары сапалы ет 1 жасқа дейінгі жаста қолданылады. Бір маткадан екі
қозының тууы бір маткадан бір қозының тууына қарағанда 35-50% шығымы
азаяды. Қойлар қимылдағыш және төзімді болвп келеді. Шошқа мен құстарға
қарағанда өсімдіктермен қөректенгенде концентрлі тағамды қолдануда адаммен
конкуренцияға түспейді. Алайда қойларды өнім алу үшін 5-6 жыл қолданылады,
бірақ қойлардың өмір сүруі 15 жылдан асады.6

1.5.Қой тұқымдары
Қойдың сыртқы жүнінің қасиетіне қарай биязы жүнді, жартылай биязы
жүнді, қылқыш жүнділер, жартылай қылқыш жүнділер.
Негізгі тұқымдары
Түрі Бағыты Түрлері
1 2 3
Биязы жүнді жүнді Грозненский, ставропольский, совет
мориносы, сальская, азербайджан
таулы меринос
Жүнді-етті Кавказды, алтай, забайкалды,
қырғызды биязды жүнді, красноярлы,
оңтүстік қазақ меринос, солтүстік
қазақ меринос
Етті-жүнді Прекос, қазақ биязы жүнді, таулы
дагестанлы, қазақ архаромеринос,
грузинді майлы құйрық
Жартылай биязы Етті-жүнді Линкольн, орыс ұзын жүнді, ромни
жүнді ұзынжүнді марш, куйбышевті,
солтүстік кавказдыетті-жүнді
Етті-жүнді қысқаГорьковский, латвиялы қоңыр басты,
жүнді эстонды қоңыр басты және ақбасты,
оксфордшир, суффольк, гемпшир,
шропшир
Жүнді-етті Йигайская, грузинді майлықұйрықты
Қылқыш жүнділер Елтіріден Қаракөлді, гиссарды, джайдара
жасалған
етті-сальді

Қойлы-етті Балбас, лезгинді, каранаевті,
етті-жүнді-сүтті қарабахты,
Етті-майлы Кучугурлы, волошті, мохновті,
черкасты, дарвазды
Жартылай қылқыш Етті-сальді-жүндіСараджинді, таджикстандық, алтайлы
жүнділер

Биязы жүнді. Осы тұқымды қойлардың жүнінің беті бірдей жіңішке
талшықтардан тұрады. Оның жуандығы шамамен 14-тен 25 мкм-ға дейін,
штапельдің ұзындығы 6-10см. Осы қойларға мынадай қасиеттері тән: жүннің
қоюлығы, талшықтардың біркелкілігі және және тағы да басқа техналогиялық
қасиеттері тән. Биязды жүнді қойларда басқа қойларға қарағанда құрамында
майтері бар, ол талшықтардың бағалы қасиеттерін сақтап қалады.7
Биязы жүнді қой шаруашылығында етті және майлы қатынастарына қарай үш
бағытта ерекшелінеді: жүнді, жүнді-етті және етті- жүнді. 1.Жүнді бағытты.
Жүнді бағытты қойларға грозненский, сальді және азербайджан таулы меринос
жатады. Осы қойлардан жоғары бағалы мериносты жүнді қойы алуға болады.Олар
жақсы жетілген тері және сүйектен тұрады.Жүнді бағытты қойлар терінің
мойында,құрсағында және аяғында бірнеше қабатты болуымен ерекшелінеді. Осы
тұқымның жүнінің орташа қырқуы құрайды:қойлардан-15-18кг, құрсақтан-6-8кг.
Қойлардың орташа тірі массасы 80-95кг, құрсақтан-45-48кг. 2.Жүнді-етті
бағыт.Осы типке келесі қойлар жатады:асканды, кавказды, алтайлы,
забайкалды, қырғыз биязы жүнді, красноярлы, оңтүстік және солтүстік қазақ
мериносы. Осы бағыттың түрлері жүнділерге қарағанда тамақты жақсы қабыл
етеді. Биязы жүнді жүнді-етті қойлардың салмағы 90-100кг, құрсағы-56-65кг,
жүні-6-7кг, жүннің сапасы 60-64%, қойлардың жүнінің ұзындығы 9-10см.
Жартылай биязы жүнді. Осы қойлар типі жоғары жүнді және етті
тағамдармен сәйкес келеді. Олардың жүндері біркелкі, бірақ қылқыш және
биязды жүнділерге қарағанда қоюлау болып келеді. Жартылай биязы жүнділердің
жүнінің ұзындығы шамамен алғанда 16-20см және одан да көп; жүннің қалыңдығы
58-36, осы типті қойлардың еті жақсы дәмі мен дәмді қасиеттерімен
ерекшелінеді.7
Жартылай қылқыш жүнділер. Осы типті қойлар орташа бойлы,жақсы дамыған
сүйек,ұзын түзу бел және терең кеуде, түскен құйрық. Қойлардың салмағы 80-
85кг, матка 55-60кг. қойлардың жүнін қырқу 3,5-4кг, маткалардан 2,5-3кг.
Ересек қойларды 2 рет қырқады-көктемде және күзде.Жүні ақ жылтырлау келген.
Кейбір малдарда түрлі түсті болып келеді.
Қылқыш жүнділер. Қылқыш жүнді қойларда негізгі бағыттары мынадай:
тонлы, етті-сальді және етті-жүнді сүтті.7

1.6.Қой аурулары және оларға қарсы күрес
Қой, әсіресе төл аурулары, өлім-жетімі, саулықтардың қысыр қалуы
бәрінен бұрын азықтандыру мен күтіп-бағудың зоотехниялық және мал
дәрігерлік ережелерінің бұзылуынан туындайтын жағдай. Осы ережелерді сақтай
отырып, қызметкерлер ауру шығатын, ол жұғатын жағдайлардың алдын алу
шараларын жасау жолымен, бұл саланың рентабельдігін көтереді.
Жалпы алдын алуға қойды құнарлы азықпен азықтандырып, таза сумен
суаруды, оларды кең де жарық қорада ұстауды, отарларға бөгде кісілер мен
бөтен жануарды келтірмеуді, қой қосып алуды, қой жағдайын үнемі бақылап
отыруды, ауруларын дер кезінде тауып, оқшаулауды жатқызуға болады.
Көптеген жүзжылдықтар бойы малшылардың мал аурулары хақында өз
тәжірибелеріне сүйенгендігі, ал олардың бақылаулары бойынша тиімділік
көрсеткен дәрілермен және тәсілдермен емдегені белгілі. Сөйтіп осындай
деректер жиынтығы, мәліметтер қоры жинақталып келіп, ұрпақтан ұрпаққа жетіп
отырды. Қазіргі кезде де фермерге ауру жайлы, оның себептері, белгілері,
туындау және өршу ошақтары жайлы түсінік керек.Сонда ғана олар ауруды
анықтап, тиісті шаралар жасай алады.8
Мал күтушілерден алынған ауру мал жайлы мәлімет кешені: ол мал осы
шаруашылықта көптен бері бар ма (қашан сатып алынған), қайда бағып-күтілді,
азықтандыру жағдайы, азық сапасы, суарылған суының мөлшері мен сапасы, мал
пайдалану жайы, оның өнімділігі, т.т. аурудың қалайша туындағанын анықтауға
мүмкіндік береді. Сондай-ақ аурудың қалай байқалғанын, қалай білінгенін,
басқа малда осындай белгінің бар-жоқтығын, мал емделді ме, емделсе қандай
дәрілермен, малдың жемшөп жеп, су ішу жағдайын, кекіретінін, құсатының, іші
өтетінің, іші қататының, жөтелетінін, ентігетінін, мұрыннан ірің ағатының,
жиі зәр шығару, шығармауын, зәрінің түсін, жыныс мүшелерінің сұйықтық
ағатының, мал мінез-құлын және ол туберкулез, бруцеллезге, инвазиялық тағы
басқа ауруларға тексерілген-тексерілмегенін, оның нәтижесін білу керек.
Малды жалпы тексерудің маңызы зор. Бұл кейде, әсіресе өрісте немесе
қора-жайда жаппай тексергенде кейбір аурулардың маңызды белгілерің табуға
мүмкіндік береді. Жалпы тексеру тұрпатын анықтаудан, терісін, лимфа
түйіндерін, кілегейлі қабықтарын тексеруден және термометриядан тұрады. 8
Мал тұрпатын оның дене құрылысын (мықты, орташа, әлсіз), кеңістіктегі
денесінің жағдайын, қоңдылығын, ағзасының, сыртқы тітіркендірілуге жауабын,
конституциясын білдіретін сыртқы белгілерінің жиынтығы бойынша анықтауға
болады. Бұл ұғымға ағзаның іштен туылған туылған және кейін пайда болған
қасиеттері енгізілген.
Теріні тексеру.Ол дене бөліктеріне қол тигізу жолымен немесе
термометрмен өлшеу арқылы тексеріледі. Сиырдың мүйізін, құлағын, тұмсығын
сипап көру керек.
Терідегі, тері астындағы, бұлшық еттердегі жіті асқыну процестерінде
сол жердің қызуы көтеріледі. Тері сарғайса сары аурудың белгісі, қызарса-
тері тамырларының қанға толуы немесе қан құйылуы.
Қанталу әсерінен қызарудың гиперемиядан айырмашылығы саусақпен
басқанда жоғалып кетпейді. Жалпы бозарусуық тию салдарынан болатын қан
аздық кезінде байқалады.
Тері иісі сау малда өзіне тән болады. Шайыр ыдыраса, зәрмен, нәжіспен
былғанса иіс өткір келеді. Уремиялық құбылыс кезінде зәр иісі мұрынды
жарардай қатты білінеді.8
Қойдың жұқпайтын аурулары.Қойдың жұқпайтын аурулары жиі де барлық
жерде кездеседі. Олар мал мен құстың тіркелген жалпы ауруларының 80-95
пайызын құрайды және өлім-жетім, амалсыздан сою, өнімділігінің төмендеуі
салдарынан бұл аурулар үлкен экономикалық зиян келтіреді.Ішкі жұқпайтын
аурулардың ішінде көбінесе энтероколиттер, пневмония, т.б., сондай-ақ зат
алмасудың бұзылуынан болатын түрлері кездеседі. Сонымен бірге малдың улануы
мен жарақаттануы да аз зиян келтірмейді. Бұл аурулардың алдын алу мен
емдеуге малды күтіп-бағу мен азықтандырудың маңызы зор. Оған мал дәрігерлік
қызметтіараластырудың қажеті жоқ.
Стоматит-ауыз қуысының (жақ, тіл, қызыл иек, таңдай) кілегей қабығының
қабынуы. Механикалық тітіркенуден және азықтық ірі бөліктері, бөгде заттар,
химиялық заттар, улы шөптер, көгерген азықтар, өте ыстық жем, су және өз
тісін өзі зақымдағанда туындай ауру.9
Белгілері. Ауырған малдың тәбеті өзгереді, азықты аса сақтықпен өте
жай жейді, шолдей береді, аузынан сілекей ағады. Кілегейлі қабықтары
қызарады, ісінеді, ауырсынады, кей жерлері бөрткен, ойық жараға айналған,
аузынан қолайсыз иіс шығады.
Өңештін бітелуі. Бұл бөгде заттар немесе ірі тамыржемістер мен
жемістер жұтып қойғанна болатын ауру. Мұндай ауру көбіне ірі қарада болады,
ал қойда сирек кездеседі. Өңеші бітелген мал жем жемейді, тынышсазданып,
тамыр соғысы мен тыныс алуы жиелейді. Сілекейі шұбырып ағып, ақыры іші
кебеді. Мал жұтынып, мойынын созады, одан төмен түсіріп, басын шайқайды.
Кейде азық жегісі келіп, біраз шайнаған соң жұта алмай, аузынан шығарып
тастайды. Мойын тұсынан бетілген өңешті жай көзбен қарап-ақ және қолмен
сипап білуге болады. Ал одан әрі кетсе зонд сатып анықтау керек. Өңешті
қалыпқа келтіру үшін бітеген затты ауыз арқылы шығаруға немесе қарынға
түсіріп жіберуге тырысқан жөн. Екі жағдайда да өңешке 200-500мл өсімдік
майын не болмаса кілегейлі тұнба құю қажет.9
Асқазанның әлсіреуі жеммен тойдыра азықтандырғанда, клетчаткаға бай
азықты сабан, топан тым көп бергенде, серуендетпеу, аздап қана
азықтандырып, шектен тыс суарып ұзақ жолға тасымалдау салдарынан туындайды.
Асқазан жиырылуынан әлсіреу салдары мал тәбетінің қашуы, күйсеудің азайтуы
не тоқтауы, қарын жиырылуының әлсіреуі болып табылады.Емі: себебін табу,
қарынды уқалау, іш жүргізетін дәрілер, ақ тамырдәрі тұңбасын беру, диеталық
азықтандыруға көшу.
Пневмониялар көбінесе бронхиттің асқынуы, өзіндік инфекцияның салдары
ретінде, сирегірек болса да асқазан-ішек жолдарының ауыр түрде қабынуы
кезінде өршиді. Көптеген өзіндік инфекциялар ақырында катаральді
пневмонияларға (паратиф, геморрагиялық септимиция) шалдықтырады.
Алғашқы белгісі-аяқ астынан қызуының көтерілуі, немқұрайлылық,
тәбетінің жоғалуы. Жиі-жиі ауыр тыныс алады, жөтеледі, мұрнынан серозды
ірінді сұйықтық ағады. Ауру 2-3 апта өтеді және бұл аурудан мал жүрегінің
салдануы және жалпы улану салдарынан шығынға шығады.9
Рахит - сүйектің дұрыс құралмауын, шерімшек тканьдерінде кальций мен
фосфор жиналуының жеткіліксіздігінен сүйек қаңқасының өсуін тоқтатуға әкеп
соғатын ауру. Фосфор-кальций алмасуы бұзылғанда және ағзасына Д витамині
жетіспегенде, ағзасында марганец, мыс, йод секілді микроэлементтер мүлде
болмағанда қозыға әбден зардап шеккізеді.
Қойдың инфекциялық аурулары. Топалаң-жіті өтетін, аса қауіпті
инфекциялық ауру. Мұнда септимиция құбылысы байқалады, инфильтраттар,
көршиқандар шығады, түрлі ағзалары серроздық-гемморагиялық қабынады.
Қазіргі кезде Қазақстанда топалаң ауруы қауіп туғызатын 3 мыңнан аса
пункт бар. Олар адам мен малға айтарлықтай қауіп туғызады. Ірі қара, шошқа,
қой арасында бұл ауру жыл сайын шығып отыр.10
Қоздырғышы-Bacillus antracis. Оттегі жеткілікті болып, температура 12-
42ºС кезде спора түзеді. Оларды сыртқы ортада өте төзімді және топырақта
ондаған жылдар тіршілік етеді. Сондай-ақ суыққа да төзімді болғандықтан
өлмейді.
Бруцеллез (мальтий қызбасы, инфекциялық немесе эпизоологиялық іш
тастау)-мал мен адамның Brusella тобының микроорганизмдері тудыратын
созылмалы инфекциялық ауруы. Ауру мал шаруашылығына айтарлықтай материалдық
зиян шектіреді. Ол малдан адамға жұғады. Сөйтіп адам ұзақ ауырады. Малдың
ретикульді-эндоденелі жүйесі зақымданады, іш тастайды, шуының түсуі
кешеуілдейді, эндометрит, орхит, бурсит, артрит қозады, өсіп-өну қабілеті
төмендейді. Бруцеллез әлемнің көптеген елінде тіркелген. Әсіресе Африкада,
Орталық және Оңтүстік Америкада, Азияның кейбір елдері мен Қазақстанда кең
тараған. 11

1.7.Қойды қолдан ұрықтандыру
Қолдан ұрықтандырудың ең негізгі артықшылығы сол, мұнда малды табиғи
жолмен салыстырғанда, бір тұқымдық қошқардан бірнеше есе көп ұрпақ алуға
мүмкіндік бар, соның нәтижесінде тұқымдық қошқарға деген қажетті едәуір
азаяды. Себебі, бұл жағдайда ұрықты сұйылтуға, сақтауға және тасымалдауға
жағдай жасалады, демек бір ғана тұқымдық қошқардан бір жылда мыңдаған ұрпақ
алуға болады. Мұның өзі өте бағалы қошқарлардыіріктеп пайдалануға жағдай
туғызады. Қазіргі заманғы қолдан ұрықтандыру тежникасын меңгеріп, бұл
жұмысты дұрыс ұйымдастыра білсе, саулықтардың қысыр қалуы күрт азаяды, ал
қойды қолдан ұрықтандырудың мал дәрігерлік шара ретінде де үлкен маңызы
бар, өйткені ол қойды табиғи шағылыстыру кезінде жұғатын аурулардың
тарауына жол бермейді.
Қой тұқымын жақсартып, оның өнімділігін арттыруға бағытталған жұмысты
дәйектілікпен жүргізуге аса бағалы асыл тұқымды қошқарларды кеңінен
пайдаланудың зор маңызы бар. Тұқымдық топқа дені сау, өнімі мол,тұрқы мықты
әрі келіскен, ендері жақсы жетілген, ұрығы сапалы қошқарлар таңдап
алынады.12
Мемлекеттік тұқым жақсарту және малды қолдан ұрықтандыру станциялары
мен пункттерінде әрбір асыл тұқымды қошқарлардың қабілеті міндетті түрде
тексеріледі. Саулықтарды жаппай ұрықтандыру кезінде жайылымдардың қой
шоғырланған бөлігінде мал тұқымын асылдандыру станциясының уақытша
фермалары ашылады, олар ұрықты тасымалдауды жеңілдетіп, арзандатады әрі
ұрықтандыру жұмысын сапалы жүргізуге мүмкіндік береді. Қошқар тағайындау
жұмысы белгілі бір отардағы қой тұқымын жақсарту жоспарына сәйкес
жүргізіледі. Барлық жағдайда да қошқардың өнімділігі оның ұрығымен
ұрықтандырылатын саулықтың өнімділігінен басым болуы шарт. Тұқымдық
қошқарларға арналған қора-жайлар өте таза, құрғақ, жарық және кең болуға
тиіс.
Шағылыстыру науқанына жақсы дайындалған қошқарлардың ұрығы қою болады
және белсенділігі 8 балдан төмендемейді, шәуеттің шоғырлануы 1 шаршы
миллиметрде 2 миллиардтан кем болмайды,резистенттігі 30-50 мың, шәуеттің
мөлшері 1-1,5 мл болады. Қазақ қой шаруашылығы техналогиясы ғылыми-зерттеу
институтының мәліметі бойынша, әр түрлі қошқарлардың тұқым сапасы бірдей
болып келмейді (3-кесте). 12

3-кесте.Тұқымы әр түрлі қошқарлар шәуетінің сапасы
Қойдың тұқымы Шәуеттің Ұрықтың Шәуеттің Шәуеттің
мөлшері, млбелсенділігі, шоғырлануы, резистенттігі
балл есебімен млрдмл
Қазақтың биязы1,47-1,51 8,71-8,85 3,39-3,65 19,00-31,60
жүнді қойы
Оңтүстік қазақ1,45-1,49 8,64-8,71 3,23-3,61 18,70-30,70
мериносы
Еділбай қойы 1,46-1,56 8,04-8,51 2,52-3,17 18,24-30,01
Австралиялық 0,69-0,76 8,00-8,40 2,07-2,25 21,40-27,10
меринос

Қолдан ұрықтандыру басталған кезде ұрықтың белсенділігі 8 балдан төмен
қошқарларды пунктерге пайдалынуға жібермейді. Күйек алу кезінде асыл
тұқымды сақа қошқар, әдетте, күніне 2-3 рет ұрық береді, ал кейде 4-5 рет
ұрық алуға болады. Егер бір күннің ішінде тұқымдық қошқардан тек үш эякулят
алу қажет болса, онда тұқымдық қошқарлардан алғашқы ұрықты ертеңгі сағат 6-
7-де, екіншісін 30 минут немесе 1 сағат өткеннен кейін, ал үшіншісін 1-1,5
сағат өткеннен соң алады.12
Саулықтың төлдегіштігі-шаруашылыққа пайдалы белгілердің бірі және
мұның өзі қойды өз төлінен көбейтуге, тауарлығы мен табыстылығын арттыруға
мүмкіндік береді. Саулықтарды түгелдей ұрықтандырып, қысыр қалуды азайту
үшін олрдың қоңын орта және жоғары дәрежеге жету керек. Шағылыстыру
кезеңінде саулықтарды азықтандыру сапасын жақсартуға арналған құрамажемнің,
белокты-витаминді-минералды қоспалардың Қазақ қой шаруашылығы технологиясы
ғылыми-зерттеу институты жасаған рецепті ұсынылады (4-кесте).
4-кесте.Құрамажемнің және белокты-витаминді-минералды
қоспалардың саулыққа арналған рецепті (салмағы бойынша процент
есебімен)
Құрамы Концентратты құрама- Белокты-витаминді-минералды
жемнің рецепті қоспалар
№1 №2 №1 №2
Арпа 23,3 25,0 - -
Бидай 17,3 11,0 - -
Бидай кебегі 39,4 43,0 - 16,9
Азық ашытқысы - 5,0 21,0 -
Мақта шроты - 14,0 35,0 45,7
Ет-сүйек ұны - - - 8,9
Қаусын ұны - - - 10,0
Карбамид 2,0 - - -
Амонит 1,0 - - 6,5
сульфаты
Азықтық фосфат1,0 1,0 7,0 12,0
Ас тұзы 1,0 1,0 2,0 -

Ескерту.1.1 тонна құрамажемге 9 мг хлорлы кобальт, 21 мг күкірт
қышқылды мыс, 1,5 мг иод қосылады. 2.Қойға беретін жемнің 20-25 процентін
белокты-витаминді-минералды қоспалар құрайды.

1.8.Қазақстанда жүн өндіру
Қазақстан қой шаруашылығы дәстүрлі сала, жергілікті халық тұрмысының
ажырамас бір бөлігі болып табылады. 1930-1940 жылдарға дейінбүкіл елде
негізінен еті үшін қылшық жүнді құйрықты (етті-майлы) қой ғана өсіріледі.
Әр текті қылшық жүннің тауарлық мәні болмағандықтан халық киіз, байпақ басу
үшін ғана пайдаланды. Жүн өндейтін мамандырылған ірі кәсіп орын болмады.
Қазақстанда жүн тауарлық мәнге қылшық жүнді құйрықты саулықтар 30-40
жылдары әкелінген түрлі биязы жүнді тұқым қошқарларымен будандастырылғаннан
кейін, сондай-ақ Ұлы Отан соғысы жылдарында КСРО-ның европалық бөлігінен
биязы және биязылау жүнді қой шаруашылығы қоныс аударған соң ие болды.
Қазақстанда биязы жүнді қой шаруашылығы 1946 жылы республикалық
Оңтүстік шығысында бекітілген қазақтың биязы жүнді қой тұқымы шығарылған
соң бастау алды.1950 жылы басқа бір биязы жүнді қой тұқымы-арқармеринос
шығарылды.13
Қазақстанда тауарлы жүн өндірісі және жүн өңдеу өнеркәсібінің дамуы
осы сәттен басталды. Осы саладағы алғашқы ірі кәсіп орын сол жылдары
салынып, іске кіріскен Жамбыл қаласындағы жүнді алғашқы өңдеуден өткізетін
Жамбыл фабрикасы болды. Сол уақыттарда ол Кеңес одағының жылына 30-40
тоннадай лас жүн өндей алатын ең ірі фабриканың бірі еді. Мұнда қазақтың
биязы жүнді қой тұқымының, қазақтың арқармериносының, сондай-ақ 1965 жылы
Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында бекітілген Оңтүстік қазақ
мериносының биязы жүні тұрақты түрде жеткізіліп отырды.13
Қазақстанның солтүстігі мен солүстік шығысында биязы жүнді қой
шаруашылығы аймағының кеңеюіне және мұнда 4-ші ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.