Көкшетау облысының Ұлы Отан соғысынан кейінгі дамуы. Тың жерлерді игеру және оның нәтижесі мен зардаптары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 100 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .3

І тарау. Көкшетау облысының Ұлы Отан соғысынан кейінгі дамуы.

1. Көкшетау облысының құрылуы, тарихи және әлеуметтік алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2. Соғыстан кейінгі облыстың экономикалық-әлеуметтік дамуы, жаңа өндіріс
салаларының пайда болуы, ауыл шаруашылығындағы
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..

3. Соғыстан кейінгі қоғамдық-саяси жағдай, мәдениеттің дамуы ...

ІІ тарау. Тың жерлерді игеру және оның нәтижесі мен зардаптары

1. Тың және тыңайған жерлерді игеру кезіндегі Көкшетау облысының
дамуы ... ... ... ... ... ..

2. Тың жерлерді игерудің жетістігі мен экологиялық және демографиялық
зардаптары ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан
кейін, әлемдік деңгейдегі саяси-экономикалық қатынастарға белсенді
араласуы, қоғамдағы өзгерістер процессінің жүруі, халқымыздың сана-сезімі
жаңа деңгейге көтеріліп, тарихқа, соның ішінде Отан тарихына деген
қызығушылығы күннен-күнге арттырды. Ұлттық сана-сезімнің дамуы, қазіргі
уақыттағы тарих ғылымының дамуына байланысты. Соның нәтижесінде бұрыннан
жазылып келген тарих беттері қайтадан қарастырылып, бүгінгі заман талабына
сай ақиқатты зерттеуге бастау салынды. Кез-келген өркениетті мемлекет өз
тарихын қастерлейді, оны ұрпақтардың санасына енгізуге жағдай жасайды,
өйткені тарих халықтың мыңжылдап жинаған тәжірибесі, баға жетпес асыл
қазынасы. Қоғамның прогрессивті дамуы үшін тарихи тәжірибені сыни көзқарас
тұрғысынан қарастыру керек. Болашақта әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-
мәдени, саяси нәтижелерге жету үшін, тарихи тәжірибені қазіргі уақытта
терең әрі жанжақты сараптау керек. Сондықтан Қазақстанның тәуелсіз мемлекет
болып қалыптасу кезеңінде оның жаңа талапқа сай тарихы болуы шарт, алайда
халқымыздың өткен тарихы Ресейдің империялық тарихнамасының ықпалымен,
кейін коммунистік идеологияның қағидаларына сәйкес бұрмаланып, мүлдем теріс
бағаланып келді. Қазір еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін отандық тарихшылар
еліміздің өткен тарихын ұлттық көзқарас тұрғысынан зерделеп, ақтаңдақтар
орнын толтыруда. Өткенді, қазіргі уақытты, болашақты синтездеу қоғамның
тарихи танымын оятады. Халқымыздың нақыл, қанатты сөздерінің бірі
кешегісіз бүгінгі жоқ, бүгінгісіз ертеңгі жоқ дегендей әрбір саналы
азамат , ең алдымен өзінің туған елі мен жерінің төл тарихын жақсы білуі
қажет.
Қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстан жан-жақты дамыған мемлекет ретінде,
жарқын болашаққа деген үлкен сеніммен, өзінің төл тарихын қастерлеп те
ардақтап, еліміздің болашақ ұрпағын тәрбиелеуде басты құрал ретінде сақтап
қалуы керек. Себебі тарихи білімсіз толық, жан-жақты жетілген саналы азамат
болмайды, тек осы білім негізінде қарапайым адам бойында азаматтық
қасиеттер тәрбиеленіп қалыптасады. Еліміздің әлеуметтік-экономикалық
жағынан белсенді дамуы оның азаматтарының кәсіби, адамгершілік және
шығармашылық даму белсенділігінің артуымен тығыз байланысты. Қоғамдық
прогресстің негізгі күші – адам, оның шығармашылық қабілеті, білімі, ойлау
жүйесі.
Қазіргі таңда ақиқатты, әрі заман талабына сай зерттеуді талап ететін
кезек күттірмейтін өзекті мәселелердің бірі – аймақтар мен тарихи кезеңдер
тарихын зерттеу болып табылады. Осы орайда тәуелсіз Қазақстанның
белгілі тарихшысы М.Қ. Қозыбаев: Қазақ халқының өзіндік тарихын ресми
идеологияның доктринасы формациялық негізге салып, схемалық түрге ие болды,
маңызды фактілер мен оқиғалар, атақты тарихи тұлғалар аты жазылмады.
Халықтың трагедиясы айтылмады. деп жазады.
(Самобытная история казахского народа подгонялась под общие закономерности
формационного характера, схематизировались, из нее выпадали важные события
и факты, выдающиеся исторические личности, деятельность которых не
укладывалась в доктринальные установки официальной идеологии.Замалчивались
трагические страницы истории народа.) [1, 4б.].
Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихнамасы, оның ішінде аймақтарды зерттеу
тарихнамасы тек қызыл империя ұсынған ресми шеңберде жазылды. Отандық
тарихшылар көптеген мәселелерді идеология бөлімі ұсынып, бақылаған
тұжырымдамада жазды. Сондықтан да ХХ ғасырдағы Отан тарихын тәуелсіздік
кезеңіндегі жаңаша тұжырымдама объективті зерттеу тарих ғылымының міндеті.
Әлеуметтік-экономикалық, мәдени тәжірибені сараптау арқылы қазіргі және
болашақ дамуындағы міндеттерді жобалай аламыз. Осындай маңызды сұрақтардың
қатарында Қазақстанның жекелеген аймақтарының әлеуметтік-экономикалық,
мәдени даму тарихы жатады. Соғыс жылдарында құрылған Көкшетау облысының
даму ерекшелігін қарастыру өзекті болып табылады. 1944-1964 жж.
аралығындағы Көкшетау облысының даму ерекшелігі, кейін 60-70-80 жж.
Облыстың қарыштап дамуына негіз болды. Сонымен қатар, тақырыптың
өлкетанушылық яғни локальді тарихи танымды арттыруы маңызды. 40-50 жж.
мемлекеттік органдардың жұмысты ұйымдастыруы, олардың функциялары,
жұмылдыру мүмкіндіктері т.б. қазіргі уақыттағы тәжірибеде қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының маңыздылығы:
Еліміздің алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттің қатарынан көрінуі, экономикалық
еркін аймақты құруға ұмтылысы, білім беру жүйесінің Болонья декларациясына
сәйкес әлемдік білім кеңістігіне кіруі біздің алдымызға үлкен міндеттерді
жүктейді. Бүгінгі жаһандану үрдісінде патриотизм ұғымы тек мемлекеттік
тұрғыда ғана емес. Әлемдік деңгейде бейбітшілік пен тыныштықты сақтау
тұрғысынан қарастырылады. Ал осы патриотизмді өсіп келе жатқан ұрпаққа
сіңірудің ең тиімді жолы, туған өлке тарихын оқыту, білу. Өзінің туған
өлкесінен бастау алған отаншылдық, махаббат, туған еліне деген махаббатты
қалыптастырады. Осы орайда дана халқымның Отан отбасынан басталады деген
мақалы еске түседі. Қазақстан тарихында тәуелсіздік алғаннан кейін
өлкетануға көңіл бөліне бастады. 1944-1997 жж. аралығында Қазақстан
территориясында үлкен аумақты алып жатқан Көкшетау облысы өмір сүрді [2].
Сұрапыл соғыс жылдарында пайда болған Көкшетау облысы соғыстан кейінгі
дамуында, әсіресе тың игеру жылдарында Қазақстан тарихында алар орны
ерекше. Өйткені, Көкшетау облысының тарихы Қазақстан тарихының бір бөлігі
еді [3, 5б.]. Кеңестік кезеңдегі туған өлке тарихын зерттеу қашан да
өзекті. Облыс тек экономикалық жағынан ғана емес, әлеуметтік салада,
мәдени салада үлкен жетістіктерге жетті. Сондықтан мемлекеттің тарихы мен
аймақтың тарихын, оның ерекшелігін, тұлғаларын білу де маңызды.

Тақырыптың зерттелу деңгейі, тарихнамасы. Ұлы Отан соғысынан кейінгі
Көкшетау облысының тарихы жайлы тарихи әдебиеттер, арнайы зерттеулер
кездеспейді, ал егер де қандай бір мәліметтер болған уақытта онша көп
ғылыми мәлімет айтылмайды. 1997 ж облыс Қазақстан республиуасы
Президентінің жарлығымен таратылды да, территориясы Солтүстік Қазақстан
мен Ақмола облыстарының құрамына енді [указы ].
Кеңестік тарихшылар көбінесе үлкен әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді,
шиелініскен таптық күресті, саяси қақтығыстарды сипаттап жазды. Кеңестік
уақытта аймақтардың тарихын ғылыми зертттеудің аса маңызды болған жоқ. Өлке
тарихын В.А. Терещук Маршрутами Кокшетау атты еңбегінде тың игеру
кезіңдегі Көкшетау облысының жетістіктерін журналист әдебиетші ретінде
жазды [4, 4б.].
Кеңестік кезеңдегі Көкшетау облысы жайлы А.П. Егоровтың Природа и человек
Кокшетауской области атты монографиясында көптеген мәліметтер келтіріледі.
Көкшетау облысының физико-географиялық сипаттамасы (облыс климаты туралы
мәліметтер), табиғи жағдайлар, жалпы көрсетілген. Монографияда өзендер,
көлдер, орман мен орман байлығы туралы айтылып, қазіргі заманғы экологиялық
ахуалдың өршіп тұрғанын жазады. Өзендердің тайыздануы, көлдердің түбінің
былғануы, әсіресе курортты аймақтағы көлдердің жағдайы алаңдатыны
байқалады. Монографияның 1994 жылы басылып шыққанын ескерсек, қазіргі
экологиялық жағдайдың да мәз емес екені байқалады. Тұрғын халқы бөлімінде
ол жергілікті автохтонды халықтың келімсектермен (переселенцы) кейін тың
игерушілер мен тату-тәтті өмір сүргенін жазады. 1994 жылы Қазақстан
тарихындағы қазақтар мен басқа келімсек халықтармен қарым-қатынасы мәселесі
әлі де кеңестік идеология шырмауынан шықпағанын көреміз. Ауылшаруашылығы
бөлімінде ол әсіресе тың игеру жылдарындағы астық өсіруді, 1992-93
жылдардағы астық өндірумен салыстырады. Сонымен қатар мал шаруашылығның
дамуын жалпылай айта келіп, әр түліктің 1941, 1946, 1965 жылдардағы өсу-
кему процесін жазады. Ол соғыстан кейін мал шаруашылығының қиын жағдайда
болды деп жазады. Облыс тұрғындарының өсу динамикасын А.П. Егоров бұл өсім
тек келімсек тың игерушілер ғана емес, сонымен қатар облыс тұрғындарының
табиғи өсуінің нәтижесі дейді. Ол 1961 жылы елімізде мың – 24 бала туса,
ал Көкшетау облысында – 41 бала туды дейді. Бірақта тың игерушілердің
легі 1954 жылы келгенін, және олардың көбі комсомол жастары екенін айтады.
Осы комсомол жастардың негізгі легі славян ұлттарының өкілдері екенін ашық
айтпайды. Міне осы кезеңде облыста қазақ халқының үлес салмағы кеми түседі.
Нәтижесінде 1970 жылғы санақ кезінде облыстағы ұлт құрамы: орыстар –
237062, қазақтар – 133701, немістер — 75485, украиндар – 64712, поляктар –
27062, белорустар – 23979, татарлар – 10555 және басқа ұлт өкілдері.
Қазақтар 1959 жылы – 26,3% болса, 1970 жылы – 22,7% болды [5,
13,15,18,53б.]. Сонымен қатар Егоров ауылшаруашылығы бөлімінде облыстың
ауылшаруашылығындағы жетістіктері жайлы, алдыңғы қатарлы кеңшарларды,
олардың жетекшілері жайлы жазады. Осы жетістіктерге жеткен тыңгерлер,
малшылар, егіншілер, Еңбек ерлерінің елеулі жетістіктерін жазады. Облыстың
өндірісінің 40 жылдардағы ауыр жағдайын, кейін осы өндіріс салаларының даму
процессін қарастырады. Көлік саласының дамуының облыс экономикасына өзгеріс
әкелгенін, оның ішінде теміржолдың көптеп салынуын, автомобиль тас
жолдарының көптеп салынуын, осының барлығы Көкшетау облысында 50-60 жылдары
үлкен өзгерістер Көкшетаулықтардың тек болашаққа ұмтылғанын көрсетеді.
Тың игеру кезеңін қамтитын тарихнамада, сол кезеңдегі публицистика, үгіт,
ғылыми көпшілік, документальды және ғылыми-зерттеу әдебиеттерінде, сол
заманның бейнесі көрініс табады.
Облыстың ғана емес, жалпы тың игеру кезеңіндегі Солтүстік аймақтардың
экономикалық жағынан Д.А. Қонаевтың өзінің О моем времени атты кітабында
айтылады. Бірақ автордың зерттеуші тарихшы емес, мемлекет қайраткері
ретінде мемуар жазып жатқанын ескерсек, облыстағы теріс жағдайларды
жазбағанын көреміз. Бірақта автордың сол кездегі КСРО басшылығының тың
облыстарына үлкен қаржы құйғанын, әрдайым көңіл бөліп отырғанын ескерсек,
Көкшетау облысының экономикасының дамуына олардың (Н.С. Хрущев, А. Микоян
т.б.) да еңбек сіңіргенін көреміз [5, 164б.]. Осы жылдар аралығында
жергілікті баспасөз беттерінде көптеген мәліметтер, арнайы статистикалық
маңызы бар мақалалар шықты.
Берілген тақырыптың ғылымилық деңгейін сипаттай келе, 1946-1965 жж.
Көкшетау облысының тек экономикалық жағынан ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік, мәдени жағынан даму процесі туралы қолда бар ғылыми
әдебиеттерге талдау жасау арқылы мәселенің әлі толықтай зерттелмегені
туралы байлам жасауға болады.
Деректемелік базасы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі
Көкшетау облысының даму барысының ерекшелігін жаңа концептуалдық көзқарас
тұрғысынан зерттеу. Соғыстан кейінгі кезеңдегі тарихын зерттеп, жан-жақты
сипаттау. Облысымыздың тарихын мүмкіндігінше шындыққа жақын тұрғыдан
зерттеу.
– Облыс дамуындағыфакторларды айқындау,
– Басқа зерттеушілердің қандай мәселеге көңіл бөлгенін анықтау,
– Облыстың экономикалық дамуында пайда болған қиыншылықтарды анықтау, және
оны шешу жолдарын қарастыру.

Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дисертацияның
кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, тақырыптың зерттелу
деңгейі, тарихнамасы, зерттеудің мақсаты мен міндеттері, жұмыстың ғылыми
жаңалығы мен құрылымы беріледі. Негізгі бөлімінде облыстың 1946-1965 жж.
қалыптасып дамуы айқын көрініп дамытылған. Қорытындыда аталған тақырып
бойынша жүргізілген зерттеу нәтижелері тұжырымдалып, әрбір тарауға
қорытындылар шығарылады.
І тарау Көкшетау облысының Ұлы Отан соғысынан кейінгі дамуы.

1. Көкшетау облысының құрылуы, тарихи және әлеуметтік алғышарттары

Көкшетау облысының құрылу тарихы Ресей империясының Қазақстанды өз отарына
айналдыра бастаған кезеңінен бастау алады. Патша үкіметі Орта жүз
территориясын бөлшектеп, әкімшілік өзгерістер енгізу жолында 1822 ж Сібір
қырғыздары туралы жарғысын қабылдайды. Қазақстанның солтүстік
аймақтарында, 1824 жылдан бастап, сыртқы округтер ашу көзделеді [абуев,
14б]. Жарғы бойынша округте – 15-20 болыс, ал болыстар – 10-12 ауылдан, ал
ауылдар – 50-70 шаңырақтан тұрды. Округті сайлау жолымен билікке келген,
аға сұлтан басқарды, әкімшілік басқару аппараты – округ приказы болды.
1824 жылы Көкшетау округі ашылып, Ғұбайдолла Уәлиханов округтің аға сұлтаны
болып сайланады. Көкшетау округінің орталығы кейін, Ғұбайдолла Уәлиханов
басқарған қазақтардың өтінішімен, басқа аймаққа ауыстырылады. 1824 жылы
Бұқпа тауының етегінде Көкшетау қаласының негізі қаланып, кейін 1827 жылы
қазіргі Көкшетау қаласы орналасқан жерге көшіріледі [абуев, 24б]. Округ
құрамындағы 15 болыста – 13810 шаңырақ, 41450 адам (кей деркетерде 56918
адам) тұрды [абуев, 27б].
1867-1868 жылдары Ресей империясы Қазақстан территориясын басқаруда жаңа
өзгерістер енгізеді. Қазақстанның негізгі территориясы үш генерал-
губернторлыққа бөлінеді. Солтүстіктік аймақтар Батыс Сібір генерал-
губернатолығының территориясына енгізіледі. Батыс Сібір генерал-
губернаторлығы құрамында Семей және Ақмола облыстары кіреді. Ақмола облысы
құрамында Көкшетау уезі кіреді, Көкшетау қаласы оның орталығы болады.
Көкшетау уезі құрамында 9 болыс кіреді [абуев, 39б].
1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерістерінен кейін, Кеңес үкіметі
орнады.Азамат соғысы жылдарында Орынбор қаласында Қазақ революциялық
комитеті құрылады. Қазревкомның басты міндеттерінің бірі қазақ жерлерін
біріктіру және қазақ кеңестік автономиясын құруға дайындық жұмыстарын
жүргізу болды. Қырғыз (Қазақ) АКСР-і құрылып, қазақ жерлері кеңестік
мемлекеттілік құрамында біріктіріле бастады. 1920 жылы Қырғыз (Қазақ) Кеңес
Автономиялы Социалистік Республикасы құрылғанда, Сібір ревкомының құрамында
болған жерлер кейін Қазақ АКСР-іне қосылды. Қазақстанға Ақмола, Семей, Орал
облыстарының қосылуы алаш қайраткерлерінің табандылығының арқасында жүзеге
асты. А. Байтұрсынов пен М. Сералин Қазақстанның солтүстік облыстарының,
соның ішінде Қостанай облысының ежелден қазақ жерлері екендігін және оны
Қазақстан құрамына қосу қажеттілігін дәлелдеген хаты негізінде бұл мәселе
1920 жылы 20 ақпанда Лениннің қатысуымен РКП(б) Орталық Комитетінде
қаралды, оны шешу Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің әкімшілік
комиссиясына берілді. Дегенмен Сібір ревкомы Ертіс бойындағы және қоныс
аударылғандар тұратын территорияларды беруге қарсы болды [6, 228].
Көкшетау уезі территориялық бірлестік ретінде Ақмола облысының құрамында
болды. Кейін 1928 жылы Автономиялы Республикадағы әкімшілік-территориялық
өзгерістерге байланысты Көкшетау уезі таратылып, Көкшетау ауданы құрылады,
ал оның территориясы Қарағанды округінің территориясына кірді, кейіннен
Солтүстік Қазақстан облысының құрамына енді [абуев,60б]. КОКП ОК 1932 жылы
қаңтарда Қазақстанда облыстар құру қажет екенін түсіндірді [мейірбеков,
73б].
1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталды.Соғысты бастаған фашистік Германия Кеңес
Одағын, біздің сол кездегі Отанымызды жоюды мақсат етті. Ал кеңес халқына
өз елін, мемлекетін, халқының тәуелсіздігін сақтап қалу керек еді.
Сондықтан да осы соғысты жеңіспен аяқтау үшін бүкіл ел, бүкіл халық
жұмылдырылды. Соғыс туралы хабар Қазақстанның барлық жеріне, маусымның 22-
сі күні жетті. Қалалар мен ауылдардың бәрінде жиналыстар мен митингілер
өткізілді. Солтүстік Қазақстан облысның құрамдас бөлігі болған Көкшетау
ауданында да митингілер мен жиналыстар өткізілді. 22 маусымда Көкшетау
қаласында болған митингіде 5 мың еңбекшілер қатысып, аудандық комитеттің І
хатшысы К.Т. Кантарбаев: Еңбекшілер өз орнында табылып, еңбек тәртібін
нығайту, Қызыл Армияға көмектесуге шақырды. Жиналысқа қатысқандар неміс
фашистерінің елімізге опасыздықпен шабуыл жасағанын айыптады. Отанымызға
астық, ет қанша керек болса, сонша береміз деген үндеу қабылдады [архив,
84б].
Бүкіл ел біртұтас әскери лагерьге айналды, шаруашылықтың барлық саласы
майдан қажеттігі үшін қайта құрылды. Жергілікті партия органдары өз жұмысын
соғыс қажеттілігіне қарай құра бастады. Тұрғын халық арасында түсіндіру
жұмыстары жүргізіле бастады. Көптеген өнеркәсіп орындары соғысқа қажетті
өнімдер шығаруға кірісті. Әскери комиссариаттрға еріктілерден өтініштер
түсе бастады. 16 мен 50 жас аралығындағы ер адамдар арасында әскери іске
үйрету, резерв дайындау, кейін әскерге жіберу жұмыстары жүргізіле бастады.
Осоавиахим, Қызыл Ай мен Қызыл Крест, денешынықтыру, спорт ұйымдары ішінде
оқыту жүргізілді. Майданға қажетті пулеметші, снайпер, автоматшы, сапер
танк жоюшы т.б. мамандықтар дайындалды.Ұлттық құрамалар құрыла бастады.
Партия мен комсомол комитеттері ұлттық құрамалар үшін арнайы мобилизация
жүргізді. Әскери құрамалардың резервтерін дайындау, оларды майданға жіберу
соғыс жылдары үздіксіз жүргізілді. Соғыс жылдарында әскер резервін дайындау
бірінші мәселе қатарына жатқызылды. Соғыс жылдарында Красноармейск
ауданында екі авиация полкі – ауыр бомбалаушылар полкі мен жоюшы авиация
полкі жасақталды [абуев, 59б]. Партия, комсомол, кәсіподақтар мүшелерінің
көбі әскерге кетті. Қызыл Армия қатарында олар саяси жетекшілер,
комиссарлар қызметін атқарды. Майдан даласында фашистерге қарсы, деректер
бойынша 60 мың көкшетаулық шайқасты [абуев, 58б].
Қысқа мерзім ішінде көп адамды, көптеген зауыт, фабрикалардың жабдығын,
азық-түлік қорларын, малды және мәдени құндылықтарды шығысқа, соның ішінде
Көкшетау қаласына көшірді. 1941 жылдың қыркүйек айында Көкшетау қаласына
Подольск тігін машиналар зауытының құрал-жабдықтары мен жұмысшыларының
эшелоны келді. Бір айдан кейін Орджоникидзе қаласынан – кооперативтік аяқ
киім мен тігін фабрикалары эвакуацияланды. 1942 жылы Подольск зауытының
жұмысшылары майданға алғашқы өнімдерін: жарықшақ және фугас миналар,
гранаталар, әскери құрамалар үшін тігін машиналарын жіберді [абуев, 59б].
Зауыттарды көшіріп, жаңа жерлерге орналастыру қиын шаруа еді. Орналасқан
зауыттар енді майдан қажеттігі үшін қару-жарақ шығара бастады. Зауыт пен
фабрикаларды көшірген жұмысшылар 13-14 сағат жұмыс істеді, олар асығыс
салынған үйлерде, жертөлелерде тұрды [армянин, 41б]. Қыстың жақындап
қалғанын, ал эвакуацияланған халықта өзіне қажетті заттардың, киімдердің
жоқ екенін ескерген Эвакуация Кеңесі майдан шебіндегі халықтың біраз
бөлігін ауа райы жылы өлкелерге – Орта Азия мен Қазақстанға орналастыруға
тырысты. Соғыста жеңіске жетуде тылдағы күрделі жағдай қалыптасты,
жұмысшылардың басым бөлігі майданға кетті. Олардың орнына келген әйелдер
мен жас өспірімдердің өндірістік тәжірибесі жоқ болатын, бірақ жеткілікті
түрде бастауыш білімі болды. Олар қысқа уақытта білікті мамандарға айнала
бастады. Зауыттар мен фабрикаларға көптеген зейнеткерлер қайтып оралды.
Кеңес халқының соғысты жеңіспен аяқтауда эвакуация факторы да шешуші роль
атқарды. Милиондаған адамның өмірі сақталып, тылдығы өндірістік күшті
жұмылдыруда жұмыс күшімен толықтырды. Шетелдік зерттеушілер Шығысқа
көшірілген зауыт-фабрикалардың тез іске қосылғанына таң қалды.
Эвакуацияланған зауыттардың көбі Солтүстік Қазақстан территориясына
көшірілді. Себебі, облыс индустриалды аймақ саналатын Челябинск,
Магнитогорскіге жақын, арзан жұмыс күші ретінде арнайы көшіріп әкелінгендер
(спецпереселенцы), сотталғандар және жергілікті тұрғындар пайдаланылды.
1941 жылы алғашқы партияны Москва, Қырым АССР, Ростов, Харковь, Запорож,
Рязань, Чернигов, Краснодар, Смоленск, Ленинград, Орлов, Винница,
Сталинград, Одесса, Ивановск, Николаев облыстарынын тұрғындары құрады.
Республика милионнан артық адамдарды қабылдаса, 120 мыңы Солтүстік
Қазақстан территориясына қоныстандырылды. Көкшетау қаласында соғыс жылдары
№239, 621 зауыттары, балалар үйі, Грозный қаласынан драмалық театр
орналасты. Макинка темір жол бекетінде Мичуринск қаласынан 1942 ж тамыз
айында келген Автотрактордеталь (кей деректерде Мурманск қаласының
Автотранспортдеталь) зауыты орналасты. Қазан айында зауыт алғашқы өнімін
берді. Соғыс жылдарында зауыт ұжымы танктерге, трактор паркіне қажетті 50
млн поршень шығарды [пришимя,46б]. Щучье қаласында сода мен шыны шығаратын
зауыттар жұмыс істеді. Зауыттарда эвакуанттармен қатар сотталғандар да
жұмыс істеді.
Сонымен қатар өндірістік кәсіпорындарымен қатар, ғылыми-зерттеу, оқу
орындары, мәдени мекемелер эвакуацияланды. 1941 ж шілде айында Бурабай
ауылына Москва қаласынан Физикалық әдістермен емдейтін Сеченов ат. орталық
ғылыми-зерттеу институты, институт директоры Ю.М. Эпштейн-Колонтай,
профессор Е.А. Никольсон, рентгенолог-доцент Б.В. Михтерман, О.Г. Мацко
және т.б. келді. Академик Қ.И. Сәтпаев қажырлығымен КСРО ҒА Президиумы
Қазақстанға эвакуацияланып, Щучье қаласына бір топ ғалымдармен олардың
отбасылары келді. Көптеген ғалымдар Бурабай мектептерінде сабақ берді.
Математик С.Н. Бернштейн, физик Л.И. Мандельштам, химик Н.Д. Зелинский
көкшетау жерінде математика, химия, физикадан еңбектерін жариялап,
Мемлекеттік сыйлықты алды [мысль, 90-92б]. Келген ғалымдар Солтүстік
өңірдегі интеллегенция санының өсуіне ықпал етті. Ғалымдардың басты мақсаты
халықтың жеңіске жетуіне ғылыми көмек көрсету болып табылды. Әскери
технканы жетілдіру және қарудың жаңа түрлерін құрастыру, өндірісті
ұйымдастыруда ғылыми көмек пен әскери өндірісті өсіру, елдің жаңа шикізат
қорын анықтау, технологияны жетілдіру т.б. жұмыстарда ғалымдардың ролі зор
болды.
Соғыс жылдарында батыс аудандардың халқы шығысқа эвакуацияланды. Басына
қиыншылық түскен адамдарды жергілікті тұрғындар қарсы алды. Оларды үймен,
киім-кешекпен, азық-түлікпен қамтамассыз етті. Әсіресе,ата-аналарынан
айрылған балаларға айрықша қамқорлық жасалды. Көкшетау қаласында бес мыңдай
отбасы орналастырылды. Жеке үй салу үшін қалалық атқару комитеті 40 мың
рубль бөлді. Жетім балалар үшін Көкшетау ауданында екі балалар
ұйымдастырылды, эвакуацияланған 450 бала Щучье ауданында орналастырылды
[абуев, 59б]. Эвакуациямен келген кеңес адамдары Көкшетау облысындағы
өндірістің материалдық-техникалық базасының дамуына белсенді түрде
араласты. Жергілікті тұрғындар – қазақтармен бірге, эвакуанттар,
сотталғандар, арнайы көшіріп әкелінгендер өндірістік орындарды қалпына
келтіріп, жаңа объектілерді салды. Көкшетау облысы ғана емес, Жалпы
Солтүстік Қазақстан өңіріндегі эвакуация шаралары әлеуметтік-экономиалық,
мәдени, этносаралық, демографиялық өзгерістерге әкелді. Картада жаңа
өндірістік орталықтармен қатар, қала тұрғындарының саны өсті. Бәрі де
майдан үшін! Бәрі де жеңіс үшін! деген ұранды бүкіл ел қорғады.
Жұмысшылар: Біз өзіміз үшін ғана емес, майданға кеткен жолдастарымыз үшін
де жұмыс істейміз, – деп жариялады. Тылдағы жұмыстың көп бөлігін әйелдер
істеді. Майданға аттанған жұмысшының орнына жеткіншектер мен қарттар жиі
тұратын. Адамдар зауыттардан тәуліктер бойы кетпеді. Екі жүздікшілер, үш
жүздікшілер, көп станокшылар қозғалысымен қатар социалистік жарыстың жаңа
формалары туындады. Кәсіпорындарда қалаларды фашистік оккупантардан азат
ету кезінде ерлігімен көзге түскен құрамалардың құрметіне майдандық
онкүндіктер мен айлықтар өткізілді. Инженер-техник мамандардың майданға
кетуі, кадр тапшылығын тудырды. Жаңа еңбек режимі енгізілді, жұмыс күні
ұзарды. Демалыс айлары алынып тасталды. Жұмысшылар мен қызметкерлер өз
өндірістерінде мобилизацияланған болып бекітілді. Өндірістерге келген жас
жеткіншектерге жаңа техниканы үйренуге аз бөлікте қалған жұмысшылар мен
инженерлер көмектесті. Жұмысшы жастарды фабрика-завод оқуына кең көлемде
тартты. Мемлекеттік еңбек резервтері мектебінің жүйесі кең таралды. Ауыл
шаруашылығы үшін кадр дайындау кең көлемде жүргізілді. 1944-1945 жж.
ұжымшар төрағаларын, МТС директорларын, аудандық жер бөлімінің
меңгерушілерін (заврайземотделами) дайындау курстары, біржылдық 27 облыстық
аралас агротехникалық және мал шаруашылық мектептері жұмыс істеді.
Механизация мектептері, МТС жанындағы курстар 50 мың механизаторларды
дайындады. Қысқа уақыттағы курстар мен семинарларда 1943-1945 жылдары 275
мың еңбекшілер су шаруашылығы мен мал шаруашылығы мамандары аттестацияланды
[очерки, 342б]. Жүздеген көкшетаулықтар тылда ерлік көрсетті. Ауыл
шаруашылығында үлкен өзгерістер болды. Соғыстың алғашқы жылы МТС үшін
даярлаған село механизаторлары арасында әйелдер саны артты. Партия
комитеттері жанынан әйелдермен жұмыс істейтін бөлімдер құралды. Зауыттар
мен фабрикаларда, ұжымшарлар мен кеңшарларда әйелдер кеңесі құралды. Партия
органдары әйелдермен түсіндіру жұмыстарын жүргізді[очерки, 345-346б].
Әйелдерден құрылған трактор бригадалары көбейді. Ұжымшарларда жұмыс
істегендердің дені әйелдер, жас өспірімдер мен қарттар болатын.
Ауылшаруашылық техникасының біраз бөлігі майдан қажеттілігіне, қорғаныс
өнеркәсібін салуға т.б. жұмыстарға тартылды. Сонымен қатар, жаудан азат
етілген аудандарға ауылшаруашылық техникасы берілді. МТС-тердің қуаты
кеміді. Трактор да, жұмысшы аттар да аз болды. Олар армия қажетін өтеді.
Бірақ ұжымшарлар майдан мен азық-түлікпен қамтамассыз етті. Егіс көлемі
артты. Жаңа дақылдар егіле бастады. Шаруалар жоспардан тыс майданға
ауылшаруашылық өнімдерін жіберді. Қала тұрғындары, үй шаруасындағы әйелдер,
студенттер, қызметкерлер, мектеп оқушылары да майданда жеңіске жету үшін
еңбек сіңірді. Ново–Сухотин мектебінің оқушылары танк колонасы мен Пионер
Северного Казахстана атты сүңгуір қайыққа 14081 рубль жинады [архив,
107б]. Оқушылар егіс даласында жұмыс істеп, масақ, металл сынықтарын
жинады. Майданды азық-түлікпен қамтамассыз ету мақсатында оқушылыр егін
жинау кезінде сабақтан босатылып, 5-10 сынып оқушыларының сабағы 1944 ж 1
қазанынан басталды [архив, 226б]. Сонымен қатар, мектептерде жоғары
нәтижемен бітірген оқушыларға алтын және күміс медальдар тапсырылды. Тылға
ата-анасынан айрылған мыңдаған балалар көшірілді. Эвакуацияланған отбасылар
жергілікті тұрғындармен бірге еңбек етті. Еңбекшілер арасында екі немесе үш
адам үшін жұмыс істеушілер, бірнеше мамандықты меңгергендер, екі-үш норма
орындаушылар көбейді. Көкшетау механикалық зауытында әйелдер ерлер
мамандығын игерді [архив, 84б]. Майданға: қару-жарақ, оқ-дәрі, азық-түлік
сияқты маңызды жүктер үздіксіз жөнелтіліп жатты. Барлық ұлт адамдары
фашизмді жеңу үшін барлық күшін жұмсап аянбай еңбек етті.
Солтүстік Қазақстан облыстық депутаттар Кеңесінің қаулысымен Көкшетау
қаласында 500 орындық эвакогоспитальді қабылдау қажет болды [архив, 84б].
Көкшетау қаласында орналасқан эвакогоспитальда жараланғандардың өмірі мен
денсаулығы үшін ерлікпен арпалысқан медицина саласының мамандары:
дәрігерлердің, медицина сестраларының, санитарлардың ерліктері ешқашан да
ұмытылмайды [архив дело 31]. Көкшетау қаласында соғыс жылдары 2 госпиталь
орналасты [мысль, 92б]. 1941 жылдың тамыз айынан бастап Қызыл Армия
жауынгерлеріне арналған №2447 ең алғашқы госпитальі жұмыс істей бастады.
Кейін қалада жараланған неміс әскери тұтқындарының арнайы №3602 госпиталі
орналасты. Аймақтың ұжымшарлары госпитальдарды азық-түлікпен қамтамассыз
етіп отырды. Жергілікті халық өз көмектерін көрсетіп отырды. Олар тұрмыстық
заттар, төсек-орын, жаралы жауынгерлерге өз қандарын беріп, донор болған.
1941 жылы 23 маусымда Алматының бір топ доноры республика еңбекшілеріне Өз
қанымызды Отан қорғауға берейік! деп үндеу арнады. Жұмысшылар, жұмысшы
әйелдер, шаруалар өздерінің қанын Қызыл Армия жауынгерлеріне арнап
тапсырды. Медицина саласының қызметкерлері тылда жаралы жауынгерлерді
емдесе, майдандағы көкшетаулықтар санитарлық батальон қызметкерлері
ретінде, жауынгерлерді ұрыс даласынан алып шығып, сапқа тез оралуына
көмектесті. Соғыс жылдарында майдандық медбике қызметін атқарған Мария
Петровна Смирнова-Кухарская ерлігі үшін Халықаралық Қызыл Жарты Ай мен
Қызыл Крест қоғамдық лигасының Флоренс Найтингейл медалімен марапатталды.
Көптеген көкшетаулықтар жау тылында партизан отрядтары құрамында шайқасты.
Арықбалық ауданының тумасы ақын Жұмағали Саин партизан отрядының комисары
ретінде жаумен шайқасты [абуев, 59б]. Соғыс басталғанда өз еркімен майданға
аттанған ол 1942 жылы қоршауда қалып, Донецк өзені бойындағы орманда
партизан отрядын құрады.
Отанға деген патриотизмнің көрінісі Қорғаныс қорын құрылуы. Аса қиын
кезеңде кеңес патриоттары мемлекетіне көмекке келді. Мемлекеттің бюджеттің
әскери шығыстарының көбеюіне байланысты, ерікті түрдегі салымдар бюджеттің
табысының үлкен көлемін құрады. Еңбекшілер өздерінің асыл бұйымдарын, еңбек
жинақтарын, бағалы металдардан жасалған заттарды тапсырды. Облыс тұрғындары
өздерінің жинаған қаржысына танк пен самолет жасау үшін, майдандағы
жауынгерлерге жылы киімдер сатып алуға жұмсады. Соғыс жылдарында
көкшетаулықтар майдан қажеттілігі үшін 13 млн 170 мың рубль жинады [абуев,
59б]. Ай сайын бір-екі күндік табысын, еңбекшілердің қаржысы, бағалы
заттары, алтын, күміс бұйымдар т.б. қозғалыстар етек алды. 1941 жылдың
аяғында Көкшетау ауданы бойынша Қызыл Армия үшін – 47 тон, 873 – қой
шекпендері (овчин), 921 – бас киім, 352 – пима және т.б. Тапсырылған
киімдер күннен-күнге өсіп берді. 1942 ж қаңтарында аудандық қабылдау
пунктіне 1130 жылы киім мен 25 пима тапсырылды [архив, 1б]. Қызыл Армияны
жылы киіммен қамтамассыз ету үшін қоғамдық қабылдау мекендері құрылды.
Жергілікті халықтан жылы киімді қабылдау үшін оларда қоғамдық қабылдаушылар
жұмыс істеді. Ұжымшарларда пима дайындайтын, тері өңдейтін бөлмелер
ұйымдастырылды. Майдан қажеттілігін өтейтін мұндай бөлмелер барлық
аудандарда құрылды. Қалаларда көше комитеттері, ауылдарда жергілікті
коммунистер мен белсенділер үй шаруасындағы әйелдерді жылы киім тоқитын
(қолғап, шұлық, шекпен, мақта костюмдері) бригадаларды ұйымдастырды. Жылы
киімдерді жинап, оларды сақтайтын қоймалардан майданға жіберілді. Бұл
патриоттық қозғалыста үлкендермен қатар, балалар да көмек көрсетті. Сонымен
қатар, жылы киімдерді патриоттық қозғалыстың бір тармағы жеке адамдар мен
ұжымдар да жіберді. Әскерге кеткен жауынгерлердің отбасыларына, жаралы
жауынгерлерге, Отан соғысының мүгедектеріне, соғыста өлгендердің отбасына
әлеуметтік көмек көрсетілді
Соғыс жылдарында жеңіске жету үшін жеке кеңес адамдарының мүдделілігін
пайдалана отырып, әкімшіл-әміршіл жүйенің негативті жақтары халыққа Бәрі
де жеңіс үшін! Бәрі де майдан үшін! ұранымен көмкерілді. Бүкіл ел
көлемінде мықты жүйе құрылып, тыл мен майдан арасындағы бірлік идеясы
насихатталды. Тыл майданға қажетті қару-жарақты, әскери техниканы, азық-
түлікті, йскери құрамалар үшін үйретілген құрамаларды жіберді. Халықтың
рухын көтеруде майдан мен тыл арасындағы газет беттерінде жарияланған
хаттар үлкен әсер етті [архив дело 31]. Тылдағы халыққа соғыс тақырыбындағы
кинолар көрсетілді. Олар оның майдан үшін, фашистерді жеңу үшін
жұмсалатынын білді. Жеке тұтынушылық соғыс жылдарында 40%-ға кеміді.
Жұмысшылар мен қызметшілерге жеке және коллективті егін егуге рұқсат
етілді. Бұл ретте олардың үй маңындағы қосалқы шаруашылықтарына шек
қойылған ауыл-село тұрғындарына қарағанда артықшылығы болды. Ақшаның құны
болмады, карточкаларды тауарға айналдырудың үнемі сәті түсе бермеді. Осының
бәрі қара нарық (черный рынок), алыпсатарлық пен затқа айырбас өсті.
Осының бәрі психологиялық ауыртпалықпен: жақын адамның қаза табуына
байланысты қайғымен, майданнан хат күтумен (қара қағаздың келуі де мүмкін)
11-12 сағаттық жұмыс күнімен, жексенбі күндерінің сирек болуымен, іс
жүзінде бақылаусыз қалған балалар үшін үрейленумен қосылып жатты. Жеңісті
жақындата түсу үшін еңбек ету қажет болды. Өнеркәсіптің көптеген
салаларында шапшаң жұмыс істеу қозғалысы кең өрістетілді. Саяси және
идеологиялық қысым азайып, өндіріс орындарында экономикалық тиімділік жол
берілді. Жұмыс уақытындағы саяси жиналыстар азайды, техникалық басшыларға
ұйымдастырушылық және кадрлық сұрақтарды шешу құқығы берілді. Екі норма
орындайтын жұмысшылар үш норма орындай бастады, олар бірнеше мамандықты
меңгерді. 1944 жылы материалдық ынталандыру енгізілген шаруашылық есеп
элементтері қолданыла бастады. Инициативалы, іскер жұмысшылардың көп табыс
табуға, сөйтіп еркін сатылатын коммерциялы магазиндерден тауарлар алуға
мүмкіндігі болды, мұнда талондар мен карточкалар бойынша нормамен берілетін
тауарларға қарағанда, тауарлар бағасы жоғарылау еді.
Осы аса ауыр соғыс жылдарында үлкен аумақты басқару күрделене түсті. КСРО-
ның батыс аймақтарында қырғын шайқастары жүріп жатқанда, бүкіл кеңес халқы
майданнан жақсы хабарларды күткен уақыт еді. Міне, осы кезеңде 1944 жылы 1
наурызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Көкшетау облысы
жасақталып, Көкшетау қаласы оның орталығы болып бекітілді. Облыс 1928 жылғы
Көкшетау уезінің шекарасы қалпында келді. Оның құрамына Ақмола облысы мен
Солтүстік Қазақстан облыстарының құрамындағы 11 аудан кірді [7, 60б.].
1944 жылдың 16 наурыздағы Қазақ КСР-нің Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен
Көкшетау облысында 16 аудан, 4 қала және 10 қала типтес кенттер кірді [8,
67б]. Кейінгі әкімшілік-территориялық өзгерістер нәтижесінде Көкшетау
облысы Қазақстанның 3,9% территориясын алып жатты. Территориясы батыстан –
шығысқа 600 км, ал солтүстіктен – оңтүстікке 200 км асады. 1944 ж 20
наурызда ХКК №6216р қаулысымен Қаржыхалкомы резервті қордан жаңадан
құрылған Көкшетау мен Талдықорған облыстарына жергілікті мекемелерді
ұйымдастырушылық жұмысына 500 мың рубль бөлді. Наркомсредмаш 1944 ж сәуір-
мамыр айларында 12 жеңіл автомобиль, оның ішінде Көкшетау облысына 3 жеңіл
автомобиль бөлінді [архив, 412б].
Облыс құрылғаннан кейін облыстық, қалалық партия ұйымдары пайда болды.
Облыс құрылғаннан кейін, 1945 жылы 10-13 наурызда Көкшетауда Қазақстан
компартиясының І облыстық конференциясы өтті [очерки, 734б].
26 наурызда кеңес әскерлері КСРО мемлекеттік шекарасына шықты. Облыс
аумағында осы ерекше оқиғаға арнап, митингілер мен жиналыстар өткізілді.
Облыс негізінен аграрлы аймақ болып саналды. 1944-45 жылдары Көкшетау
қаласында өндірістік электр станциясы салынды [очерки, 344б].
Ұлы Отан соғысы жылдары, мемлекет халық шаруашылығы үшін маңызды
объектілерді соғыс мұқтаждығы үшін алған еді. Соғыс мыңдаған балалардың
оқуға деген мүмкіндіктерін шектеді. Облыстағы мектептер мен техникумдар
госпитальдар мен шақыру пунктеріне алынды. Мектептерді оқулықтармен, оқуға
қажетті құрал-жабдықтармен қамтамассыз ету едәуір төмендеді. Сабақтар 3-4
ауысымда өткізілді. Жоғары сынып оқушылар азайды, бір бөлігі майданға
кетсе, қалғандары өндірістік орындарда, ұжымшарларда жұмыс істеді. Жоғары
сыныптарда міндетті түрде әскери дайындық сабақтары өткізіле бастады. Осы
соғыста КСРО жеңетіні мәлім болған соң, объектілер босатыла бастады. 1944 ж
25 қазандағы КСРО Үкіметінің қаулысымен 1945 ж 1 қаңтарына дейін, бүкіл оқу
ғимараттары, госпитальдар мен өндіріс орындарынан басқа, ЖОО мен
техникумдардың жатақханалары босатылсын [архив,8б]. Соғыста қаза болған
жауынгерлердің балалары мемлекет қамқорлығына алынды. 1944 ж 5
желтоқсандағы КСРО Үкіметінің №22334р бұйрығымен 1944 ж 1 қыркүйегінен
бастап 8-10 сынып оқушылары, офицерлердің, офицер балалардың балалары оқу
ақысынан босатылды [архив, 57б]. Соғыс жылдарында облыс территориясында 10
госпиталь орналасты [абуев, 59б].
1944 жылы 30 сәуірде жұмысшы жастар мектебі жайлы қаулы шықты. Жұмысшы
жастар фабрика-завод оқуына кең тартылды. Тоталитарлық тәртіп күшейді.
Партийное строительство журналы тылдағы партия органдары әскери
штабтардың қызметін салыстырды. Өз кезегінде бұл бюрократиялық жұмысты
азайтып, халықпен нақты мәселелер бойынша тығыз жұмыс істеуге септігін
тигізді. Ең бірінші кезекте халық шаруашылығының мұқтаждықтары шешілді.
Соғыс уақытында директивті әдістер инерциямен нағыз әміршіл-әкімшілдікке
әкелді. Сонымен қатар соғыс уақытында идеологиялық жұмыс күшейді. Радио
хабарларда тыл мен майдан байланысының күннен-күнге күшейіп жатқанын
насихатталып жатты. Барлық саяси-бұқаралық жұмыс кеңес халқының бірлігін
нығайту үшін жұмыс істеді. Интернационалдық тәрбие беруді партия органдары
қатаң бақылады. Еңбекшілер мен майдан делегацияларының кездесулері,
майданға делегациялар жіберу достықты нығайтудың маңызды факторы саналды.
Тұрғын халықтың арасында саяси-идеологиялық жұмысты – қызыл отаулар, вагон-
клубтар, үгіт-вагондары, санитарлық-мәдени поездар, әйелдер кеңестері,
жылжымалы кітапханалар, көшпенді мектептер жүргізді. Тылдағы клубтар,
мәдениет үйлері мәдени-ағартушылық шараларды өрістетті. Лекциялар,
баяндамалар оқылды, концерттер мен спектакльдер қойылды, соғыс
тақырыбындағы кинолар көрсетіліп отырды. Кітапханалар мен үгіт пунктерінде
газет оқу, саяси әңгімелер өткізілді. Мұражайларда негізінен патриоттық
мазмұндағы көрмелер ұйымдастырылды. Облыстық Көкшетау правдасы, орыс
тілінде 1944 жылы Сталинское знамя газеттерінде қосымша ретінде Кеңестік
ақпарат бюросының (Совинформбюро) материалдары Последние известия үн
парағы шығарды [очерки, 358б]. Майданнан соңғы хабарларды тәулігіне 18 рет
беріп отырды. Жалпы майдан мен тыл арасындағы байланысты нығайтуда
бұқаралық ақпарат құралдары әсіресе, газеттер зор роль атқарды. Халықты
мобилизациялауда радио жақсы құрал болды. Барлық аудандарда радио
ұйымдастырушы радио хабарларын, кеңес әскерлерінің қай жерде соғысып
жатқанын халыққа түсіндіріп отырды. Соғыс жылдарында мәдениетке көп көңіл
бөлінді. Мәдениет барлық саласы патриоттық мазмұндағы шығармалар көп
шығарыла бастады. Идеологиялық қысым азайып, қазақ халқының батырлар жыры
шығарылып жатты. Алматыда республикалық ақындар айтысы, Едіге жырының 600
жылдығы атап өтілді [ хабаршы, 264б]. Мәдениет саласының қызметкерлерінің
жалақысы арнайы қаулымен көбейтілді [архив, 106б].
1945 жылы 9 мамырда Германияның жеңілгендігі, Кеңес әскерінің жеңісі туралы
хабарды халық зор қуанышпен қарсы алды. Сол күні барлық мекемелерде
митингілер мен жиналыстар болды. Бейбіт өмірді сағынған халыққа үлкен
қиыншылықтарды жеңу керек еді. Экономиканы бейбіт өмірдің тынысына көшіру,
соғыстың ауыртпалықтарын жою, халық шаруашылығын дамыту керек болды. Ұлы
Отан соғысындағы жеңіс кеңес халқына оңайға түспеді. Қатысқан әскерлер мен
қырылған адамдар саны жөнінен, шаруашылыққа, жалпы адамзатқа келтірген
зияны жөнінен тарихта мұндай соғыс болған емес. Орасан зор күш жұмсалып,
көптеген адамдар құрбан болды, оның ішінде 24331 көкшетаулық соғыста қаза
тапты [абуев, 58б]. Қарапайым кеңес адамдары соғыс кезінде отан үшін
жандарын шүберекке түйді. КСРО үкіметі ерлік көрсеткен батырларға КСРО
еліндегі ең жоғары атақ Кеңес Одағының батыры атағымен марапаттады
[архив, 54б]. Көкшетау облысының 29 тумасы бұл атақты батырлығы үшін
иеленді [Совет одағының, 189-459б]. Сонымен қатар, Көкшетау облысының
алты тумасы Даңқ орденінің кавалері атағын иеленді. Жауды жеңуде ерлік
көрсеткен батырлырдың қатарында Мәлік Ғабдуллин, Николай Сапронов т.б.
болды [абуев, 58б].
Ең қажетті заттар, азық-түлік пен халық тұтынатын тауарлар жетіспеді. Нан,
май, ет, қант, мата, аяқкиім қатаң түрде карточкамен ғана берілді.1941 жылы
1 қыркүйегінен бастап, карточка жүйесі ене бастады [қазақстан ұлы отан,67-
68б]. 1941-1945 жж Ұлы Отан соғысынан кейінгі Қазақстанның экономикалық
және әлеуметтік – саяси өмірінде маңызды өзгерістер болды. Бұл кезеңде
халыққа көптеген жеңілдіктер жасалғанмен, жалпы халықтың жағдайы ауыр
болды. Соғыстан қираған халық шаруашылығын қалпына келтіру үшін арнайы
бесжылдық жоспар қабылдады. Осы жоспар бойынша бүлінген шаруашылықты
қалпына келтіріп, оны әрі дамыту қажет болды. Зауыттар мен фабрикаларда,
ұжымшарларда, бесжылдықтың жаңа құрылыстарында бесжылдықты мерзімінен бұрын
орындау жолында социалистік жарыс басталды. Көкшетау горбыткомбинаты
төртінші бесжылдықты мерзімінен бұрын орындап, 3 жыл 10 айда орындады [лг,
4б]. Облыс еңбекшілерінің патриоттық рухы енді жаңа жеңістерге жетеледі.
Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті 1945 ж 26 мамырда Өндірісті бейбіт өмірдің
қажеттіліктерін шығару атты қаулысын қабылдады [очерки, 376б]. Коммунизм
орнату – басты мақсатымыз деп сенген кеңес адамдары қажырлы еңбек етті.
Әрбір бесжылдық – осы құрылыстағы алға басқан қадам деп санады.

2. Соғыстан кейінгі облыстың экономикалық-әлеуметтік дамуы, жаңа өндіріс
салаларының пайда болуы, ауыл шаруашылығындағы жағдай

Соғыстан кейін бейбіт өмірге көшу түпкілікті өзгерістерді талап етті.
Экономиканы қалпына келтіріп, алға дамыту үшін жұмыс күші қажет еді.
Сондықтан жұмыс күші, шикізат, материалдарды жүйелеп пайдалану жұмыстары
жүргізілді. Өндірісте технологиялық процесстер өзгертілді, станоктар,
машиналар, тұтас өндірістік құрылымдар күрделі жөндеуден өткізілді.
Кәсіпорындар арасында жаңа өндірістік формалар байланысы орнатылды.
Көкшетау қаласының облыс орталығына айналуы, жаңа өндіріс орындарының
салуына серпін берді. Жергілікті шикізатты өңдейтін, халық тұтынатын
тауарларды, тамақ өнімдерін шығаратын және т.б. өндірістер салына бастады.
Кәсіпорындар жаңа өнімдер шығара бастады. Соғыс уақытындағы шектеулердің
біразы жойылды: 8 сағаттық жұмыс қалпына келтірілді, негізгі жұмыстан тыс
еңбек ету қысқарды, жыл сайынғы демалыс берілетін болды. Көкшетау
облысындағы ескі кәсіпорындар реконструкцияланып, жаңалары салынды.
Төртінші бесжылдықта кірпіш зауыты, 2-қабатты етік цехы, тігін цехы
реконструкцияланып, кеңейтілді, 10 горндық ұсталар цехы (кузница) салынды,
тамақ цехы (диірмен, просорушка, майшайқау-маслобойка), етікдайындайтын
(сапоговаляльный) цех салынды, барлық цехтар үлкен және аз бөлікте
механизацияланды. Қосымша ретінде 1948 жылы 60 кВт электрстанция салынып,
агрегаттарды электр энергиясымен, жарықпен қамтамассыз етті.
Халық тұтынатын тауарларды шығару кәсіпорындары өзінінің өнімдерін көп
көлемде шығара бастады. Жеңіл және тамақ, өндірістік кооперация
кәсіпорындарының өндірістік базасы нығайтылды. Олар кең көлемдегі тауарлар
ассортиментін шығарып, жаңа өнімдерді шығаруды қолға алды. 1946 жылдың
аяғында Механикалық зауыт Жеңіл өнеркәсіп министрлігі ведомствосына өтіп,
киім мен аяқ өнімдерін шығара бастады. 1946-48 жж. зауыт орнатқан 20000
тігін (швея) машинасында, ондаған мың жұмысшыны еңбек етті, олар
тұрғындарға киім мен аяқ киім шығарды. 1948 ж зауыт Машина жасау және
прибор жасау министрлігі қарамағына өтіп, таразы өнімін шығара бастады
[лг,4б]. Көкшетау қаласында 4 артель: Прогресс – аяқ киім, киіз басу, жүн
өңдеу, Рассвет - нан, тоқыма (трикотаж), Ломовик - ұсталық цех, етік
жөндеу, Красное знамя. 1947 жылы 9 жергілікті өндірістік өнеркәсіп орны
болды [архив, 8б].
Халық шаруашылығы жоғары мамандығы бар, жан-жақты дайындалған кадрларды
талап етті. Өндіріске кадрларды дайындап, орналастырып, бекіту де қиын
шаруалардың бірі еді. Жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың кеңеюі, жаңа
өндіріс орындарының салынуы, бұрын майдан қажеттігі үшін шығарып келген
өндірістер, енді бейбіт өмірге қажетті заттарды шығаруға көшті.
Жұмысшыларды оқытып, қайта даярлау курстарынан өткізу қажеттілігі туды.
Эвакуациямен келген жұмысшылар ұжымдары азат етілген аудандардағы өздерінің
жұмыс орындарына қайтты.Сонымен қатар, көптеген білікті жұмысшылар,
инженер-техниктер КСРО-ның батыс аудандарының халық шаруашылығын қалпына
келтіруге көмекке жіберілді. Сонымен қатар, кәсіпорындарда кадрлардың
тұрақсыздығы да себеп болды [очерки, 377б]. Соғыс кезінде әкелері мен
ағаларының орнына зауыттар, фабрикаларда мен ұжымшарларда жұмысқа шыққан
оқушы жастар оқу бағдарламасынан қалып қойған еді. Сондықтан өндірістен қол
үзбей оқуын жалғастыру үшін, кешкі мектептер, (Көкшетау қаласында) және
сыртқы мектеп ашылды. Бірақ та оқу ғимараттары, арнайы оқулықтар мен
бағдарламалар, мұғалімдер жетіспеді. Осы мәселені шешу мақсатында БКП(б)
Орталық Комитеті мен Кеңес өкіметі 1947 жылы қарашада Қазақ КСР-інде
жоғары және орта білімді бұрынғыдан әрі жетілдіру шаралары туралы қаулы
қабылдады. Қаулыға сәйкес республикаға мектеп пен басқа да орындарының
құрылысына және олардың материалдық-техникалық негізін жақсартуға қосымша
қаражат бөлініп, Қазақстанға мамандаған кадрлар жіберілді. Жергілікті халық
жастарынан орталықтағы жоғары оқу орындарына алынатындардың саны
көбейтілді. Мектептер мен ЖОО-на қабылдау көбейді. Қабылданған шаралардың
нәтижесінде қысқа мерзімде халық шаруашылығы үшін жоғары және арнаулы орта
білімі бар мамандар дайындалды. Аудандарда интернат жүйесі қалыптасты.
Мұғалімдердің материалдық жағдайы қамқорлыққа алынды. Ауылда тұрған
мұғалімдер мен олардың отбасыларына жеңілдіктер қарастырылды. Оларға пәтер
тегін берілді, пәтер болмаған жағдайда жергілікті Кеңестер жалға алу ақысын
төледі, отынмен, жарықпен, үй жанынан қосалқы шаруашылықтар бөлді. Үкімет
жергілікті билікті мұғалімдерге көптеп үй салуды міндеттеді.
Жұмыс қолының жетіспеушілігін жою мақсатында Кеңес Армиясы қатарынан
мыңдаған жауынгерлерді босату қажет еді. 1945 ж 23 маусымында КСРО Жоғары
Кеңесінің сессиясы әскерден босату (демобилизация) туралы заңды қабылдады.
1945 жылдың шілде-қыркүйегінде бірінші босату болды. Әскер қатарынан
бірінші кезекте жасы ұлғайған жауынгерлер және халық шаруашылығы үшін
қажетті инженер, агроном, мұғалім, механизатор сияқты мамандық иелері
босатылды 1945-1948 жылдарда әскер қатарынан 8,5 млн. адам босатылды [сс
1]. Көкшетау қаласына әскерден босаған жауынгерлердің алғашқы эшелоны 1945
жылдың 19 тамызында келді. Бұл айтулы оқиғаны көру үшін барлық
көкшетаулықтар жиналды. Әскерден босаған кешегі жауынгерлер өздерінің жұмыс
орындарына қайта орналаса бастады.
Халық шаруашылығын ары қарай дамыту перспективасын соғыстан кейінгі алғашқы
бесжылдық жоспарлады. Соғыс жылдары КСРО Жоғары Кеңесіне сайлау
өткізілмеді. Сондықтан алғашқы шақырылған Жоғары кеңес 8 жыл жұмыс істеді.
1946 ж 10 ақпанында Жоғары Кеңеске сайлау өткізілді. 1946 жылғы наурызда
КСРО Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясы 1946-1950 жылдар аралығын қамтитын
халық шаруашылығын қалпына келтіру мен дамытуға арналған бесжылдық туралы
заң қабылдады. Соғыс жылдары енгізілген шаруашылық есеп қатынастарының
болашағын шаруашылық басшылары да байқады. Мемлекеттік жоспарлау
комитетінің төрағасы Н.А. Вознесенский орталықтандырылған жоспарлаудың
шешуші ролін сақтай отырып, соғыстан кейінгі қалыптасқан экономикалық
жүйеге, шаруашылық есеп, материалдық ынталандыру элементтерін енгізуге
тырысты. Осы жылдары сонымен қатар өндірісте ақырын дами бастады. Осы
бесжылдықты насихаттау үшін ауылдарға арнайы насихатшылар тобы жіберілді.
Үгітшілер еңбекшілерге төртінші бесжылдық жоспар тапсырмаларын түсіндіру
үшін, қалалар мен ауылдарда жиналыстарөткізді. Көркемдік үгіт материалдары
(плакаттар шығарылды, көрмелер ұйымдастырылды) кең таралды. Әкімшіл-
әміршіл өкіметтің орнығуы, ауыл халқын шаршатқан жоспаршылдық соғыстан
кейінгі дамуда кең таралды. Ауыл тұрғындарын коммунизмге жетелеу, барлық
адамдарды белгілі-белгісіз бір іске құлшындыру тұрпатындағы саяси-
экономикалық науқандар тұтас Кеңес империясы көлемінде жүргізілген
эксперименттер деп атауға болады. Халыққа оның соғыстағы ерлігі коммунистік
партияның басқаруымен болған ғажайып деп сіңіруге тырысты. Социалистік
жарыстың жаңа формалары туындады, олар еңбек өнімділігінің қосымша
резервтерін көбейтті. Стахановшылар, соғыс кезіндегі мыңдықтар тәжірибесін
пайдаланған жұмысшылар жарыстың жаңа формалары арқылы сапалы еңбек
өнімділігі үшін күресті. Шикізатты, материалдарды, отынды үнемдеу,
өндірістік қорларды жақсы пайдалану сол кездегі социалистік жарыстың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.