КӨКШЕТАУ ҚАЛАСЫНЫҢ АУЫЗ СУ МӘСЕЛЕСІН СИПАТТАУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУДЫҢ ҚОРЫ ЖӘНЕ ТАБИҒИ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайы мен мәселелері ... ... ... 7
1.2 Мемлекет бойынша ауыз су қорларының экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Су қорларының ластанудың негізгі көздері ... ... ... ... ... ... .. 15
1.4 Көкшетау аумағының жалпы табиғи жағдайлары мен су қорларының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.5 Судың құрамынан ластаушы заттарды жоюдың қазіргі замаңғы
технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2 КӨКШЕТАУ ҚАЛАСЫНЫҢ АУЫЗ СУ МӘСЕЛЕСІН СИПАТТАУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
2.1 Ауыз сумен қамтамасыз ету 30
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Көкшетау қаласы бойыншасу тазарту станциясына келіп
жиналатын судың 32
сапасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2.3 Су тазарту станциясына келіп жиналатын судың 33
сапасы ... ... ..
2.4 Көкшетау қаласы бойынша ауыз суының сапасын зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Су тазарту станциясының жұмыс істеудің экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...45
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 46
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: ол – Елбасымыздың сөздерімен айтқанда
отандастарымыздың төрттен үш бөлігі сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су
ластануының көрсеткіші біздің мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен
проблема. Қалалық Көкшетау Су Арнасының басшыларының айтуы бойынша
бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау құрылғыларына және құбырларымызға 30
жылдан астам уақыт болған екен, яғни олардың пайдалану мерзімі істен
шыққан.
Облыстық Санитарлы эпидемологиялық станциясының мәліметтеріне жүгіне
отырып облысымыздың орталығында ауыз судың сапасы күрт төмендеп кеткенін
байқауға болады. 2010 жылдың мәліметтері бойынша, микробиологиялық
тексерулер нәтижелер көрсеткіші жалпы алынған 440 үлгілердің 63-і
талаптарға сәйкес келмеуін көрсетті. Осы орайда қалада гепатит А, энтерит
деген жұқпалы аурулардың жоғары деңгейі байқалады. Ол аурулар көбінесе су
арқылы таралады. Энтерит жұқпалы аурумен (100,000 тұрғындарға 400-500
ауыратындар саны келеді) және Гепатит А жұқпалы аурумен (100,000
тұрғындарға 200 ауратындар саны келеді) бұл көрсеткіштер Қазақстандағы
орташа сәйкестерге сәйкес келеді (350-400 және 250-300, сәйкесінше)
бірақта, бұл көрсеткіштер халықаралық көрсеткіштерге сай келмейді.
Табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бірі – су. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Планетамыздағы организмдердің тіршіліктері
үшін, оның ішінде адамның өмірі және денсаулығы үшін, судың қаншалықты
маңызды екендігін түсіну қиын емес. Сол себептен адам қоғамында судың орны
ерекше, сондықтан планетамыздағы су, халықтың негізгі байлығы деп
түсінуіміз керек.
Жер бетінің 77,5% су алып жатыр. Сөз жоқ, біз үшін тұщы судың маңызы
үлкен. Олардың қоры өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулар қоры
гидросфера ресурсының 1 % да жетпейді. Қазақстан Республикасы да тұщы су
қоры тапшы елдер қатарына жатады. Еліміздің су қорлары өзендерден,
көлдерден, бөгендерден, жер асты сулардан, мұздардан, мемлекеттік шекараға
кіретін теңіздерден және теңіз жағалауындағы территориялық сулардан
құралады. Көп жылдық мәліметтерге қарағанда өзендердің жылдық ағын мөлшері
64,8 км3 шамасында. 1 км2 -ге бөлгенде секунтіне 0,8 литрден келеді. Бұл
Орта Азия елдеріндегі ең төмен көрсеткіш. Су қорлары мемлекет меншігіндегі
бүкіл халықтың байлығы болып табылады. Қазақстан Республикасының су кодкесі
1993 жылы наурыз айының 31 жұлдызында қабылданды. Кодексте қойылған негізгі
міндет – су қорларын ластанудан, таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді
болдырмау, суды пайдалануда заңдылықты күшейту, халықтың экономика
салдарының қажетін өтеу үшін суды ұтымды пайдалану.
Жұмыстын мақсаты: Ауыз судың сапасының нашар болуының себебі неде?
Біріншіден, Ақмола су қорларының экологиялық жағдайын зерттеу қажет және
екіншіден, тазарту станциясының тиімділігін бағалау қажет.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-Республикадағы ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайымен танысу.
-Ақмола аумағығы су қорларының сипаттамасымен, экологиялық жағдайымен
танысу.
-Су тазарту станциясының суды тазалаудағы мүмкін әдістерімен танысу.
-Қазіргі кездегі Көкшетау қаласының суды тазалау станциясының жұмыс
жасау тиімділігін бағалау және ауыз су сапасымен танысу.
-Ауыз су сапасын жақсарту мақсатында ұсыныстар жасау.
Ғылыми жаңалығы: Ғаламдық тұрақты- дамуға лайықты үлес қосу және
қоршаған ортаның экологиялық жағдайын тұрақтандырудың ұйымдық –экономикалық
негізін қалау.
Практикалық маңызы: Халықтың 68% ғана суды орталықтандырылған жүйеден
алады. Ал 7% халық ауыз суды тасып ішеді, не ашық су көзінен пайдаланады.
Жер асты және жер үсті ауыз суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс
қалған. Су құбырлары ескіріп, тозып кеткен. Жалпы ауыз су жүйелерінде
санитарлық жағдай қалыпты емес. Осыдан барып эпидемиялық ауру көп тарайды.
Атбасар, Қорғалжын, Целиноград. Шортанды аудандарда, Көкшетау, Степногорск
қалаларында вирустық гепатит көп болды. Жылдың өткен 9 айындағы инфекциялық
ауру өткен жылғыдан көбейіп кеткен.
Облыста 7 ірі өзен, 140 көл бар. Басты су көзі Есіл өзені болып
табылады. Соңғы жылдары бұл өзеннің ластануы біршама азайды. Ал көлдердің
тайыздалып, ластануы тоқталмай отыр. Өзендер мен көлдердің ластануына кір
ағынды сулардың үздіксіз құйылуының, жағалауларына орналасқан нысандардың
көң-қоқыс тастауының да әсері мол.
Қопа мен Қотыркөл көлдерінің тағдыры да алаңдатпай қоймайды. Екеуінде
де қорыс – батпақтың қалыңдығы 1,5-2 м жетіп қалған. Қопаның жағдайы жыл
сайын нашарлап барады. Қопаның тазарту жобасына обылыстық бюджеттен қаржы
бөлінуі қажетті-ақ.
Ағынды суларда тазарту мәселесі Көкшетау қаласында да толықтай шешілген
жоқ. Канализациялық жүйенің жалпы ұзындығы 214,6 км. Канализациялық тазарту
қондырғыларының қуаты тәулігіне 32 мың текше метр су тазартуға жетеді.
Алайда тазартылған су мен тазартылмаған ағынды сулардың араласып кететін
жағдайлары да болады. Сөйтіп әліде ағынды суларды тазарту мәселелері күні
осы уақытқа дейін тиімді шешімін таппай отыр.
Жұмыстын жобасы: Дипломдық жұмыс кіріспеден,
6 тараудан, қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Бетте жазылған, кестеден , суреттерден тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУДЫҢ ҚОРЫ ЖӘНЕ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ
1. Ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайы мен мәселелері
Әлемде 1,4 млрд адамның ауыз суға қолы жетпей отыр. 2,4 млрд адам
керекті санитарлы талаптарға сай келмейтін суды қолдануда. Халықты сапалы
ауыз сумен қамтамасыз ету Қазақстан үшін де ең өзекті мәселелердің бірі
болып отыр. Қазақстан қалаларының сумен қамтамасыз ету жүйесінің негізгі
дамуы 1960-70 жылдары болды. Қазір рентабельділіктің аз болуы, сумен
қамтамасыз етудің жоғары шындылығы банктердің қазіргі ставкалары
шарттарында сумен қамтамасыз ету қоршаған ортаның өздігінен дамуы мүмкін
емес. Су Арналарының негізгі құралдары өте ұзақ пайдаланғандықтан және
уақытылы жөндеу жұмыстарын жүргізбегендіктен көп қалалар мен елді-
мекендерде қатты тозған. Сонымен еліміздің сумен қамтамасыз ету жүйесінің
техникалық жағдайы шектен тыс шыққан болып отыр. Республиканың тек 13
облыстық орталықтарында жалпы қалалық тазалау станциялары бар. Атырауда
тазалау құрылғылары қаланың оң жақ бөлігіне ғана қызмет етеді. Ал Қызылорда
және Тараз қалаларында тазалау станциялары мүлдем жоқ.
Қазіргі су тазалау станциялары қайта құруды, жаңашылдықты,
технологиялық процестің қосуын, жаңа химиялық реагенттердің қолдануын талап
етеді. 2002 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі 2010 жылға дейін
жоспарланған, 115,1 млрд теңгеге бағаланған Ауыз су бағдарламасын
бекітті. Бұл бағдарлама бойынша ауылды жерлерді сумен қамтыландырулар жүріп
жатса, жергілікті бюджеттен ақша қаражаттар аз бөлінеді немесе мүлдем
бөлінбейді. Су арналарының қазіргі шығыны құрылымына су жүйелерінің қайта –
құруы және дамуы кіргізілмейді. Капиталды жөндеу жұмыстарына жалпы табыстың
7-10% ғана бөлінеді. Бұл қалалық су жүйелерін қалпына келтіруге мүлдем
жеткіліксіз. Мемлекет басшысының сөзімен айтқанда отандастарымыздың төртен
үш бөлігі сапасыз ауыз суды пайдалануда, оның салдарынан адамдардың
денсаулықтары нашарлауда аймақтың дамуы кідіруде. Қазіргі уақытта тұщы
соның ішінде ауыз суы жетіспеушілігі Қазақстан өлкесінде (аймақтарында) ең
бір маңызды проблемаға айналды. Дәл қазіргі уақытта көрсеткіштерге жүгінсек
100 км3, басқа көрсеткіштерде 85 км3, 15 жыл бұрын бұл цифрлер 105 км3
құраған болатын. Еліміздің сулы-өзенді бассейнінің төмендегені айқын.
2002 жылдан бастап Қазақстанда Ауыз су атты сапалы бағдарлама
аймақтардың сумен қамтамасыз етуін анық жақсартуда. Бағдарламаға жүгінсек,
2010 жылға Қазақстанның 7660 елді-мекен сапалы ауыз сумен қамтамасыз етілуі
тиіс.
Жетісу, Талдықорған өңірінде су проблемасы жоқ деп ойлаған болса ол
қателеседі. Көптеген өзен көлдерге қарамастан, ауданда таза ауыз суы
жеткіліксіз. Бір орталыққа бағындырылған сумен жабдықтандырылған 418 елді
мекен бар. Бірақ көптеген су құбырлары 30 жыл бұрын құрылған, оларды
техникалық қайта жабдықтандыру және қайта құру қажет. Ал 376 ауылдарда
жақсы деген суды колонкалардан құдықтардан кейде ашық көлдер мен өзендерден
алып пайдаланады. 12 ауылда адамдар басқа жерден әкелінген суды
пайдалануда. Жалпы 2001-2005 жылдары Ауыз су бағдарламасы бойынша 2140,2
млн тенге көлемінде инвестиция жасалынды. Бұл уақытта
94 елді-мекен сумен қамтамасыз ету жақсарды, бірақ бұл шараларда
жеткіліксіз болып шықты. Ауыз су бағдарламасы бойынша бөлінген ақша
проблемалардың тек жартысын шешуде, ал шешілмеген проблемалар көлемі
азаймайды. Сонымен мысалға алдында атап өткен 418 елді-мекендегі су
құбырларының көпшілігі 25-30 жыл бұрын құрылған, сондықтанда техникалық
жөндеуді қайта құрылуды қажет етеді. Мамандардың айтуы бойынша Алматы
облысын түгелдей сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету үшін жыл сайын бюджеттен
қаржыландыруды 1,5 млрд. тенгеге жеткізу керек. Қазір де 600-650 млн. тенге
ғана бөлінуде.
Астананы қамтамасыз ететін негізгі артерия Есіл өзені және Вечеслав су
қоймасы болып отыр. Астана бойынша су құбырлар магистралі сумен қамтамасыз
етудің ең маңызды проблемасы болып саналады. Олардың тозуы шегіне жетті,
тек үш жыл бұрын қолданған шаралар бұл мәселені тұрақтыландырды. Жыл сайын
ондаған километрлі ескі су құбырлары жаңаларына ауыстырылды. Сонымен қатар
жаңа қазіргі заманғы құралдармен жабдықталған фильтрленген станция
құрылады. Бұл мақсаттарға арнайы жапондық басшылықтан 215 млн доллар
көлемінде қаржы бөлінген.
Алматы бүгінгі күнде Ауыз су аймақтық бағдарламасы көлемінде Алматыда
2500 км су қамтамасыз ету жүйесі қайта құрылды, бұл 5 қалалық
микроаудандарды сумен қамтамасыз етуін жақсартты. Соңғы жылдары оңтүстік
астана шекарасы маңызды түрде үлкейді. Қазір Алматы 31900 га құрайды.
Петропавловск Ауыз су бағдарламасын іске асырудағы жауапты
орталықтардың әрдайым табысты есеп берулеріне қарамастан Солтүстік
Қазақстан облысының жалпы жағдайы күрделі. Облыс әкімі Таир Мансуров 2006
жылдың 9 қарашасында Мамалютка және Тайынша аудандарын тексеріп, бұл
жерлерде сапалы ауыз суы мен қамтамасыз ету мәселесі өте күрделі және тез
арада қажетті шешім қабылдауды қажет ететінін атап өтті. Қазіргі уақытта
елді-мекенінде ауыз су бағасы 1м3 125 тенге. Сондай-ақ басқа жерден
әкелінген ауыз суды әркім сатып ала алмайды. Бұл жағдай кей ауыл
тұрғындарын сапасы төмен көлдер мен батпақтардың суын пайдалануға мәжбүр.
Солтүстік Қазақстан облысында 131,261 км магистралдық топтық су құбырларын
салып және 14,473 км су құбырлар жүйесін, сондай-ақ 7 скважиналық су
бекетін енгізуді қарастырады. Бұл мақсатқа 2222,6 млн. тенге бөлінген, оның
ішінде республикалық бюджеттен – 1958 млн. тенге, облыстық бюджеттен -
264,6 млн. тенге. Су құбырларының суының сапасына да көптеген талаптар
қойылуда. Петропавловск қаласынан 10 км жерде орналасқан Қызылжар ауданының
Якорь ауылы тұрғындарының айтуы бойынша кейде краннан ауыз сумен бірге
жаңбыр құрттары жүзіп шығады. Сонымен бұл ауыл тұрғындары су үшін ақыны
петропавловск тұрғындарынан да көп төлейді.
Өскемен Ауыз су бағдарламасын жүзеге асыруда 4991 млн. тенге
маңайында қаржы сондай-ақ облыстық бюджеттен - 2520 млн. тенге
республикалық бюджеттен - 2104,98 млн. тенге, шаруашылық субъектілерден -
366,95 млн. тенге бөлінді. Бағдарламаны жүзеге асыру облыста түгелдей
жасалуда. 19 қалалармен аудандарда жағдайлар әртүрлі болып отыр. Сондықтан
ауыз су және қаржы мәселесінің проблемалар әртүрлі шешілуде. Өскемен және
Семейде күрделі жағдай бақылануда. Канализация дюкерлері әр уақыттада
жарылады, бұл жағдайда Ертістен ағып Ресейге жететін су тасқыны біздің
көршілес мемлекеттерді қуанта қоймас.
Қарағанды облысында жөндеуді қажет ететін 311 объектілерден, су
құбырларының 60 толық жөнделіп, ал 57 елді-мекен су тұрақты түрде беріледі.
Жалпы Қарағанды облысында Ауыз су аймақтық бағдарламасына қарасты
құрылысқа қайта құруға және су құбырларының жүйесін күрделі жөндеуге кеткен
қаржы 1366,7 млн. тенге құрады. Қарағанды облысы негізінен ауыз суды жер
асты су көздерінен яғни, Токрау жер асты орны, Жартас су бөгеті және тағы
басқалары. Биыл ЖШС Қарағанды Су жаңа арнайы техниканы сатып алуға
көптеген қаржы жұмсады. Сондай-ақ кәсіпорын Сортировка және Пришахтинскта
су құбырларын ауыстырып, күнделікті апаттарды шешуге ат салысуда. Егер
ортша авария саны жылына 3000 құраса, қазіргі кезде бұл көрсеткіш 2000
төмендетілді. СЭС қызметкерлерінің айтулары бойынша биылғы жылдары су
сапасының кейбір көрсеткіштері жақсарған.
Қызылорда: Арал өлкесінің байырғы тұрғындары судың жаңа дәміне
құмарлары қанар емес. Бұл жерлерде өмірлік ылғал әрдайым тапшылық еді.
Аралды сумен қамтамасыз ету жобасына жалпы - 16,41млн. доллар құрайды.
Шығынның көп бөлігін араб экономикалық дамуында Кувейт қоры өз мойнына
алды. Мемлекет бюджетінен - 2,17 млн доллар жұмсалды. Көршілес Қазалы
ауданында экологиялық апат эпицентріне тұрғындары енді ғана таза ауыз сумен
қамтамасыз етілуде. Қызылорда тұрғындарында крандарынан аққан судың сапасын
мақтаныш ете алмайды. Республикалық бюджеттен биыл 2,6 млн тенге
бағытталған.
1.2 Мемлекет бойынша ауыз су қорларының экологиялық жағдайы
Ауыз судың радиактивті элементтердің қалдықтарымен ластануы – адамзат
баласының алдында тұрған үлкен мәселенің бірі болып есептелінеді . Кейінгі
жылдары ауыз сулардың радиоактивті элементтердің , қалдықтарымен ластануы
адамзат баласына айтарлықтай қауіп төңдіруде. Ауыз сулардың әр түрлі
радиактивті элементтердің қалдықтары – стронций – до , цези- полоний – уран
және тағы басқа улы қосылыстар жыл өткен сайын көбейе түсуде.
Сондай – ақ суда неше түрлі нитраттар , фосфатидтер, гербицидтер ,
дефолианттар , десиканттар және басқадай неше түрлі улы қосылыстардың
мөлшерден тыс көбейгені соншалық кейбір , өзен мен көл суларын ауыз су
ретінде пайдалануға болмайтыны анықталып отыр . Олардың зиянды әректтері
жаңадан дүниеге келген сәбилердің 20 – 30 % кемтар болып туатыны анықталды
.
Радиоактивті элементтердің қалдықтары термоядролық сынақ процестерін
өткізген жерлерде өте көп мөлшерде болатынын ғалымдар толығымен анықтап
шықты. Әсіресе бұл проблема халық өте көп және жиі орналасқан аймақтарда
үлкен қалалардың маңайында жинақталған елді мекендерде тым үлкен орын алып
отыр.
Радиоактивті элементтер өзен сулары мен көл, теңіз, мұхит сулардың
мөлшерден тыс ластайтыны кейінгі кезде толығымен анықтайды, тұщы сулардың
ластануы – қоғам алдында тұрған өзекті мәселе .
Планета халқының үштен бірі қазірдің өзіне – ақ су тапшылығына ұшырап
отыр. Су таза товарға айналып отыр. Германия суды Шведциядан сатып алады.
Гонког ауыз суды Қытайда түтік құбыры арқылы алады. Тасымал сумен тұтас бір
мемлекет – Алжир тіршілік етіп отыр . Судың ластану дәрежесі ел
өнеркәсібінің даму деңгейіне тікелей байланысты . Америка Құрама
Штаттарында мәселен жер бетіндегі судың ластануы 1900, жылмен
салыстырғанда 1960 жылға қарай 6 есеге жуық өскен , 60 жылдың ішінде
тұрмыстық ағын сулармен – 10 еседей артқан.
Тіршілік иелері – қаншама әлсіз болса биосфераның жалпылай
әрекеттестігі де соншама әлсіз экологиялық жүйе екені байқалады , су
техникалық прогрестің жедел дамуы тез сезіледі.
Суға түскен органикалы заттардың ыдрауы ең алдымен аэробты (ауамен)
тыныс алатын микроорганизмдердің қатысуымен іске асады . Ол үшін суда
еріген көп мөлшерде оттек қажет.
Суды ластайтын заттардың көлемі артқан сайын оны ыдыратуға өте көп
мөлшерде оттек жұмсалады. Бұл оттектің судағы концентрациясын азайтады және
сонымен бірге ыдырау процесін оттексіз жүргізетін анаэробты
Микроорганизмдердің санының артуына жағдай жасайды. Бұл жағдайда түзілетін
заттардың сапасы бөлек. Онда метан, аминдер , күкірт және фосфор улы
қосылыстары пайда болып су борси бастайды . Оттектің азаюымен тіршілік
ететін организмдердің, балықтардың қырылып қалуына әрекет жасайды . Су
өсімдіктері де жойылып кетеді. Ең ақырында судың ластануының зардабын
адамзат баласының бүкіл тіршілік үшін және адамның өз денсаулығы үшін және
тіршілік иелері үшін қаншама ауыр жүк екенін түсіндіру артық , сондықтан да
қазіргі уақытта барлық елдерде суды тазрту бірінші кезекте қолға алынған.
Қазақстан бойынша 2008 жылы зерттеген су көздерінің ішінде таза
дегеніне тек 10 өзен, 4 көл, және 2 су қоймасы жатады. Орташа ластанған су
көздеріне - 25 өзен, 6 су қоймасы және 3 көл енеді. Ластанған деген класты
су көздеріне 2 көл лас және өте лас - 3 көл, ал төтенше ластанғандарға -
Ертіс бассейн 3 көлі кіреді. Республикамыздың негізгі су артерилері транс
шекаралы тасқындармен ластанады. Ертіс, Сырдария, Іле, Шу, Талас өзендері
шектес (іргелес) территорияда орналасуы нәтижесінде, біздің республикамызға
ластанған күйінде келеді. Құрамы бойынша жоғары негізгі ластаушы заттарға
нитриттер, мыс қосылыстары және мұнай өнімдері, цинк фенолдар жатады.
[1,11]
Ақмола облысы су қорлары. Ақмола облысымыздағы су көздерінің соңғы
жылдардағы жағдайының жайсыз халде екендігі баршаға мәлім.
Облыс аумағында Есіл, Калутон, Жабай, Сілеті, Нұра, Шағалы, Қылшақты
сияқты жеті ірі өзен ағады. Ал ірі көлдер саны 140, өзгесі шағын-шағын
көлшіктер. Ең ірі көл Теңіз. Оның су айдынының көлемі 1590 шаршы км. Одан
кейінгі аумақтысы Қорғалжын көлі. Көптеген көлдеріміздің тереңдігі орташа
есеппен 1-1,5 метр ғана жетеді. Соңғы жылдары өзен суларының оның ішінде
Есіл суының ластануы азайғандай. Алайда кейбір тұстарында ластану деңгейі
нормадағыдан жоғары.
Екінші ірі өзен Нұра суының нитратпен , сульфатпен, темірмен, мыспен,
фенолмен, мұнай өнімдерімен және сынаппен ластануы жоғарырақ.
Бурабайдағы Үлкен Шабақты, Шортан және Зеренді көлдерінің ластану
деңгейлері бір-бірімен шамалас, ластану индексі 3-класты. Ал Кіші Шабақты
мен Көкшетау түбіндегі Қопа көлдерінің табандарында қорыс та көп, негізінен
бұлар лас көлдер қатарына жатады. Екеуінің ластану индексі 5 класты.
Қотыркөл көлінің жағдайы бұдан да нашар, ең лас бұл көлдің ластану индексі
6-класты. Тұзды Майбалық көлінің ластану да нормадан көп жоғары, 6-класты
ластану индексіне жатады. [2]
Шағалы өзеніндегі Шағалы су қоймасы 1969 жылы Көкшетау қаласынан
батысқа қарай орналастырылып құрылған. Оның мақсаты жергілікті су
ресурстарын максималды қолдану. Су қойманың көлемі – 28 млн.м3, су бетінің
ауданы – 660 га. Көктемде су көтерілген кезде өзеннің артық суы бөгеттің су
ағызулары арқылы төгіледі. Соңғы 10 жылда жыл сайын 21 млн.м3 су төгіліп
отырған. Гидротехникалық құрылыс МКМ Көкшетау су арнасына тиесілі.
Қазіргі уақытта Шағалы су қоймасы Көкшетау қаласының орталықтанған
сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылады. МКМ Көкшетау су
арнасы мәліметтері бойынша су қоймадан су алу 01.01.2003 жылға 21.7мтәу.
немесе суды қолданудың жалпы көлемінің 80.4% құрады.
Шағалы су қоймасы сумен қамтамасыз етудің екінші класына – жоғарғы
қабатты көздеріне жатады. Сонымен қатар, керекті сапалы суды алу үшін
тұндыру, фильтрлеу, каогуляциялау және залалсыздандыру процестерін жүргізу
керек. 2008-2010 жылдар кезеңінде су анализі бойынша эпидемиологиялық
қауіпсіздіктің талаптарына сәйкес келмейтін судың үлес салмағы
2,8 %-дан 3,12 %-ға дейін құрады, органолептикалық қасиеттеріне қарай
8,3 %-дан 18,2 %-ға дейін. Әсіресе көктемгі су тасу мен жаз және күз
маусымдары кезінде судың сапасы күрт бұзылады. Қанағаттандырылмайтын су
анализдерінің үлес салмағы 15-19 %,
органикалық – 40-45 %.
Өзен және су бекеттерінің үстіңгі сулармен қоса, пунктерді сумен
қамтамасыз етуге кейбір ұсақ төбешікті территория бөлігінде орналасқан
көлдердің де қосымша сулары қолданылады.
Көп жылдар бойы 42 мың тұрғындары бар Щучье қаласының тұрғындарын сумен
қамтамасыз ету үшін Щучье көлінен интенсивті су алынады. Бұл көл Щучье-
Бурабай курортты аумағында орналасқан, көлге құятын тұрақты ағындар жоқ. Су
бетінің орташа көлемі 1836 км, су жиналатын көлем – 88 км2.
97%-дық қамтамасыз етумен көлден мүмкін болатын жылдық алу көлемі 5.5
млн.метр куб немесе 15.068 мың мтәу. Су қалаға су тазалайтын станциядан
өтіп келеді. Жүйелі түрде жүргізілген бақылаулардың мәліметтеріне сүйенсек,
соңғы жылдары Щучье көліндегі судың сапасы нашарлаған, сондай-ақ, аммоний
тұздары және органикалық заттардың құрамы 2.3 -тен 5.4 ПДК арасында болып
отыр. [2]
Көлемі жағынан шағын су алу облысымыздың 7 көлдерінде Астрахань,
Атбасар, Есіл, Жақсы және Қорғалжын аудандарының 9 шағын елді-мекендерінің
шаруашылық-тұрмыстық қажеттіліктердің минималды сұранысын қанағаттандыру
үшін жүргізіледі.
Жалпы облыс бойынша жер бетіндегі су көздерден су алу 138 мың мтәу.
құрайды.
Ақмола облысының территориясында жер асты 33 су көздері барланған. Су
қорларының көлемі 276,7 мың мтәулікті құрайды. Су қорлары мемлекеттік
экспертизадан өтіп, сапа жағынан ішуге жарамды деп танылды.
Соңғы жүз жылдықтың 90 жылдарына дейін барланған 30 көздің 19
қолданылған. Соңғы жылдары олардың саны 12-ге дейін түсті. Олардың локальды
пайдаланымы және топтасқан су қорғандарының көмегімен іске асырылады. 5-20
скважинадан тұратын.
Жер асты суларының қатты ластануынан су көздерінің бір бөлігі толық
көлемінде қолданылмай отыр. Атбасар – Приишим су көзінде 1994 жылы облыстық
СЭС су асты суы сапасының нашарлауынан
2 скважинаны қолдануға тиым салды. Дәл осы себептен Целиноградтық су
көзі де жойылды. Ақмола, Көксенгірсор карбондық мульдтерінде жұмыс істейтін
бірқатар су бекеттері 1976 жылы 1980 жылдар аралығында су қорларының азаюы
салдарынан біртіндеп жабылды. Кейбір су көздері әлі қолданылмай жатыр
немесе құрлысына немесе қайта жөндеуге қаржы жетіспегендіктен қолданыстан
шығып отыр.
Соңғы 30-40 жылдар әр түрлі арнайы ұйымдар территорияда жоспарлы
ізденіс-барлау жұмыстарын жүргізіп, жер асты суларын ішуге, жер суаруға,
жайылымдарды жарамдығын бағалайды. Қазіргі таңда Ақмола облысы жерінде
шамамен 430 шаруашылық орталықты сумен қамтамасыз ете алатын тұщы су және
қалыпты сулардың 240 астам участкелері табылған. Тексерілген участкелердің
25-інде скважиналы субъектілері салынды, ал қалғандары қаржының болмауына
байланысты қолданыс таппай отыр.
Су бекеттері, өз кезегінде, 30-71 м тереңдігі бар екі-үш скважиналардан
құралады. Су бекеттерінің көбі жобасыз салынған және олар әдетте ауылдардың
жанында немесе маңайында құрастырылған құрылыстары бар территорияларда
орналасқандықтан оларға санитарлық қорғаныс зоналарын ұйымдастыру мүмкін
емес.
Орталықтанған сумен қамтамасыз ететін жүйесі жоқ 368 ауылды жерлерінде
жер асты суларын ішуге қолдану бекітілген қорлар негізінде жалғыз
скважинаның және индивидуалды-шахталы құдықтардың көмегімен жүреді.
Әдетте олар онша терең болмайды (10-15м) және тәулігіне ондаған метр
кубпен өлшенетін шығындары да көп емес.
Су бекетінің құрылғылары, әдетте, ауылды жерлердің өзінде және олардан
200-500 м қашықтықта орналасады.
01.01.2004 жылғы Мемлекеттік есептің мәліметтері бойынша елді-
мекендерді ішетін сумен қамтамасыз ететін қолданыстағы су асты көздерінен
76 мың мтәу. Таза сапалы су алады. Участкелерден барланған су қорларынан
жылына 46 мың мтәу. Тұщы су алынады, ал бекітілген су қорларынан жылына 30
мың мтәу. алынады. Барланған тұщы су қорларын қолдану облысымыз бойынша
19% құрайды.
Бұндай суларды қолданудың жоғарырақ коэфициенті (32-52%) территорияның
сумен жақсы қамтылған аудандары – солтүстік және оңтүстіктерінде
анықталған. Жер асты суларын қолданудың төмен көрсеткіштерінің себептері
келесіде: барланған су көздері мен участкелерін қолданысқа енгізу
жылдамдығының төмендігі, эксплуатациядағы скважиналардың жиі істен шығуы
және оларды қалпына келтіруге қаржының жоқтығы. Соңғы 5 жылда жер астынан
су алудың жалпы көлемі алдыңғы жылдармен салыстырғанда орташа 2.5 есеге
азайған.
Алынатын судың көлемі 3 су бекеттерінде су өлшейтін счетчиктер (Павлов,
Заозерный, Нұра) көмегімен, ал басқаларында осыған жақын әдістермен насосты
құрылғының паспортты өндіргіштілігімен және электроэнергияның шығындалуымен
анықталады. Шаруашылық және ауыз-су көзі ретінде қолданылатын 19 су
көздерінің 13-інде режимді тор бар. Олар 10-15 бақылау скважиналардан
құралады. Осы торды қолданысқа енгізгеннен бастап арнайы ұйымдармен жүйелі
бақылаулар жүргізіледі. Бақылаулар қолданылатын жер асты суларының
деңгейінің режиміне, температурасына және химиялық құрамына жүргізіледі.
Айта кететін бір жәйт бекітілген және бекітілмеген қорлар негізінде жұмыс
істейтін шамамен барлық локальді су бекеттерінде жер асты су көлемі
деңгейінің өзгеруіне бақылау жүргізілмейді және қолданылатын сулардың
сапасына бақылау үнемі жүргізілмейді. [2]
Ірі су тұтынушылар: Астана, Көкшетау, Атбасар қалаларының, Астраханка,
Зеренді аудан орталықтарының және 30 елді-мекендерінің негізгі орталықтарын
су көздеріне Нұра, Шағалы, Жабай өзендеріне ұштастырылған аллювиалды
тұнбалардың жер асты сулары жатады. Қазіргі уақытта олар 3 топтастырылған
(Нұра, Сергеев және Верхнеромановский) және 12 локальді су бекеттері арқылы
қолданылады. Режимді бақылаулардың нәтижелері көрсеткендей, осындай типті
су бекеттерінде динамикалық деңгейдің тербелістері маусымдық сипатқа ие
болып табылады. Жыл сайын өзенде ағынның болмаған кезінде 9-11 ай бойы
шамамен барлық байқалатын скважиналар деңгейлерінің интенсивті түсуі
байқалады. Азаюдың көлемі 1.0-ден 5.0-метрге дейін өзгеріп, орташа 3.0
метрді құрайды. Көктем кезіндегі қар еру және су тасу кезеңдерінде
деңгейлердің күрт өсуі байқалады. Осылай деңгейлер алғашқы қалыптарына
келеді де, қорлардың толық толуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта су қорлары локальді су бекеттерімен, жекелеген
скважиналармен қолданылады және олар шағын елді-мекендердің суға деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отырады.
Көптеген жұмыс істейтін субъекттердің үлкен емес өндіргіштігі бар (1-5
лсек.-на дейін). Олар тәулік бойы жұмыс істемейді және жиі үзіліспен жұмыс
істейді. Сондықтан да олардағы динамикалық деңгейлер шекті деңгейлерден
әдетте жоғары болады.
Сонымен, су алудың көп еместігімен және көптеген су бекеттерінің
қолдануының көп жалғаспауынан территориямызда жер асты суларының регионалды
масштабта көп азаюы байқалмайды.
Көкшетау қаласының ауыз суының ластану мәселелері және оларды шешу
жолдары. Сақтау резервуарлары дегеніміз – үнемі тазаланып тұратын жабық
құрылғылар болып келеді. Қызметкерлердің айтуы бойынша кейбір
резервуарларды тазалаған кезде қалыңдығы седементарлық процестен кейін 50
см болады. Мұндай жағдайлар көбінесе су - Павловка су бекетінен келіп
түсетін резервуарларда болады. Резервуарлар қайта құруды және қалпына
келтіруді талап етеді. Резервуарлар тазаланып отыру үшін қолайлы жағдайлар
жасалу керек.Жаңа фильтрлі құралдарды әзірлегенде келесідей ұсыныс шаралар
ескеріліп жобалануы тиіс.
Екі құмды және антроцитті қабаты бар 8 мсағ арналған 6 фильтрлі камера
қажет, құмның қалыңдығы 2 м болуы тиіс, фильтрдің тереңдігі де 2м болуы
керек. Су үшін жуу жылдамдығы 50 мсағ, ауа үшін 100мсағ болу керекТолық
автоматизация енгізілу керек
Ағымдағы су сапасының анализдері нәтижелеріне және көптеген
параметрлерді нейтрализациялау қажеттіліктеріне байланысты туындаған
станцияны кезең-кезеңмен қайта құрудың дұрыс ыңғайын табу құрылғылардың
нашар жағдайлары салдарынан қиын болып отыр. Әсіресе фильтрлердің жағдайы
өте нашар болып отыр, себебі флокуляция процесінің фильтрлерге дейін
болмауы фильтрлік құрылғыларға үлкен салмақ тигізуде. Осыған байланысты ең
тиімді шешім болып керекті химиялық препараттарды қосу арқылы және қазіргі
құбырлар жүйесіндегі коррозияны бақылау үшін рН деңгейін анықтау арқылы
алдын ала флокуляцияны енгізу болып табылады. 2-тарауда айтып өткендей
флокуляция су тазарту станцияларында флокулянтарды пайдалану жалпақ тәрізді
тұнбалардың түзіліп, олардың тез тұнуына, судың мөлдірлігінің жоғарлауына
және фильтлеу процесінің тез жүруіне, су тазалау технологиясының
өнімділігін артыруға мүмкіндік береді. Су тазалау технологиясында
флокулянттарды қолданудың болашағы өте зор.
3) Шағалы жер асты су көзінің тұщы суын қазіргі Павловский және Шағалы
инфильтрационды су бекеттерінің көмегімен максималды қолдану керек. Бұл су
бекеттер Көкшетау қаласынан сәйкесінше 25 км және 7 км қашықтықта
орналасқан. 01.01.2003 жылғы жағдай бойынша Шағалы су бекетінде 6 су
бекетті скважиналар қазылған және 22 км су желісі өткізілген болатын.
Трансформациялы подстанцияның қайта құрылуы аяқталды. Ал енді су бекетін
эксплуатацияға енгізу үшін 5 скважина қазу керек және 10 электрлі насосты
сатып алып орнату керек. Павловский су бекетінде де 5 скважинаны қайта
қазып, 3 скважинаның насосын және көтеретін құрылғысын ауыстыру қажет.
Шағалы жер асты су көзін қолданудың негізгі артықшылығы бұл сулардың
табиғи қорғалғандығымен қоса, олар техногенді ластануға аса бейім емес
болғандықтан судың тұрақты сапалы құралы саналады. Бұл сулар жоғары ішу
сапасына ие және түссіздендіруді және залалсыздандыруды қажет етпейді.
4) Көп бақылауларға сүйенсек шикі суда үлкен деңгейде органикалық,
бактериалық (вирустық болуы мүмкін), органолептикалық параметрлері, әрине
судың лайлылығы жоғары екенін айта кету керек, әсіресе жазғы айларда.
Заласыздандыруға дейін қолдану технологиясының көмегімен (тұндыру,
фильтрация) судың лайлылығын төмен деңгейде ұстау өте қиын. Европалық
тәжірбиеге сәйкес тазаланған судың лайлану деңгейі жуық шамамен 0,05мгл
немесе одан да аз, ал Көкшетау қаласында бұл деңгей 0,5-5мгл.
1.3 Су қорларының ластанудың негізгі көздері
Топтасқан және локальді орталықтанған су бекеттеріндегі жер асты
суларының сапасын аудандық және облыстық санитарлы-эпидемиологиялық
станциялары бақылайды. Бұған қоса, 1983 жылдан бастап территорияда жоспарлы-
мониторингтік зерттеулер жүргізіледі. Мониторингтік зерттеулердің мақсаты –
ресурстардың жағдайы және жер асты суларының ластану деңгейін бағалау болып
табылады. Ақмола облысының 17 әкімшілік аудандары шегіндегі су бекеттерді
және жекелеген эксплуатациялық скважиналарды жыл сайын тексеру, олардан
гидрохимиялық пробаларды алу үшін мониторингтік зерттеулер жүргізіледі.
Облыс территориясында ішу мақсатында қолданылатын ластануға бейім 20 су
бекеттері бар. Ластанған суды қолдану көлемі 21.6 мың мтәу. немесе су
алудың жалпы көлемінің 35%-ы.
Суды ластайтын компоненттердің жоғары құрамы кейбір бақылаудағы
скважиналарда байқалған: аммоний-4.5-24 мл (9-48 ШРК) дейін Сандықтау, бром
– 0.48 млл (2.4 ШРК), бор – 1.2 млл (2.4 ШРК) Державинск, бром -1.25 мгл
(6.25 ШРК), марганец - 0.38 мгл (3.8 ШРК) Қызылсу, марганец – (0.2 ШРК),
бром – (0.4 ШРК) Астрахан скважиналарында.
Жер асты суларының ластануы Атбасардағы су көзінен де анықталған –
марганецпен 0.36мгл (1.25 ШРК), Атбасар - Ишим су көзінде – темірмен
0.8-26.7 млл (2.7-8.9 ШРК) дейін, Асртахан су көзінде – марганецпен –
2ШРК, броммен -2 ШРК. Нұра және Романовский субъекттерінің пробадан өткен
17 скважиналардың ішінде 15 скважинада сынап 1.2-4.4 ШРК көлемінде
анықталған. Су пунктерінің кезеңді тексерісі нәтижелері бойынша Бурабай
ауылында грунтты сулардың азотты қосылыстары ШРК-нан 4-6 есе артық. Осындай
ластану 3 бақылау және эксплуатационды скважиналарда анықталған. Жер асты
сулардың күшті нитратты ластануы Оқжетпес
(100-180 мгл), Қотыркөл, Кучучур (200мгл) ауылдарының скважиналы су
бекеттерінде анықталған.
Ластанудың негізгі көздері болып, әдетте, ағынды сулар жинағыштары,
суландыру-прудтары, фильтрация өрістері, қалалар, ауылдар, өндірістік және
ауылшаруашылық кәсіпорындар қалдықтары саналады.
Жалпы айтқанда Ақмола облысы территориясында, Щучье-Бурабай курортты
аумағын қоспағанда, жер асты суларының ластануы локальді сипатталады. Жалпы
Ақмола облысы бойынша Щучье-Бурабай курортты зонасын қоспағанда жер асты
суларының ластануы локальді сипатқа ие. Облыстың су шаруашылық кешенінде
негізгі орынды Вячеславский, Селеті, Шағалы су қоймалары және 7 ірі
топтасқан (Нұра, Селеті, Сергеев, Яблоневский) және локальді (Шағалы,
Павлов, Вячеславский) су құбырлары алады.
Сумен қамтамасыз ететін жүйелердің кең тараған түрлеріне локальді су
құбырлары жатады. Олар сумен қамтылған халықтың 30 % -ын қамтиды. Локальді
су құбырларының 255-і жер асты су көздеріне негізделіп жасалған. 01.01.2001
жылы облыс территориясында
3 топтасқан және 272 локальді су құбырлары бар, олар сәйкесінше 1676
және 2344 км құрайды. [2]
Қазіргі су құбырлары ішінен ең ірілері болып топтасқан Нұра, Селеті,
Сергеев су құбырлары саналады. Олардың бірнеше магистральді водоводтары
бар. Олар арқылы елді-мекендер сумен қамтылады.
Нұра топтасқан су құбыры 1966-1979 жылдары Сабынды ауылының маңында
Нұра өзені жанынан табылған Нұра жер асты су көзінің негізінде құрылған. Су
құбыры желісінің жалпы ұзындығы 01.01.2004 жылда 1026.7 км құрады. Қазіргі
уақытта алыс орналасқан 19 елді-мекендерде адам саны азайғандықтан су беру
тоқтатылған. Сондықтан да су құбыры желісінің іске қосылған бөлігінің
ұзындығы 770 км-ге дейін қысқарған. Қазір тек 22 елді-мекендер ғана сумен
қамтамасыз етіледі.
20 жылдан астам қолданылатын су құбырларының бөліктері коррозияға
ұшырап, толық физикалық тозуға жеткен. Бұл құбыр арқылы жіберілетін судың
елеулі жоғалуларына алып келді. 2003-2004 жылдары ағып кеткен сулардың
көлемі 31-36% құрады. Ал 2005 жылы Нұра су көлінен 2136.1 мың м3 көлемінде
су алынса, су құбырлары желісінен оның 385.2 мың м3(18%) ағып кеткен.
Селеті топтасқан су құбырлары 1965-1973 жылдары салынып, қазір ұзындығы
406 км құрайды. Ол ауыз сумен Ақкөл, Ерементау, Шортанды аудандарының 30
елді-мекендерін қамтамасыз еткен. Су Ерементау, Шортанды аудан
орталықтарына бағытталған магистральді су құбырлары арқылы Селеті су
құбырларынан жеткізіледі.
1996 жылы магистральді трасса нормативті жұтыс мерзіміне байланысты
тоқтап қалғандықтан Селеті су құбырларының эксплуатациясы толығымен
тоқтатылды. Қазір 4 насосты станциялардың 3-і қайта жөнделген. Су
құбырларын толық жөндеу үшін 714 млн. тг. көлемінде қаржы керек.
Сергеев топтасқан су құбырларының салынғанына көп болған жоқ. Ол 1985-
1995 жылдары Атбасар ауданының 9 елді-мекенін қамтамасыз етуге салынған. Су
құбырларының жалпы ұзындығы 500 км. су Атбасар-Приишим жер асты су көзінен
алынады.
1992 жылы қолданылып жүрген жер асты суларының антропогенді ластануы
салдарынан 2 су бекетті скважина жабылды. Сонымен қатар эксплуатацияланып
жүрген скважиналарда жер аты суларының темірмен 2.7-8.9 ШРК дейін және 1.2-
1.4 ШРК дейін ластанғаны анықталды. [2]
Ақмола облыс аймағында суды басқа жақтан әкеліп, не болмаса ашық су
көздерін пайдаланатын ауылдар кездеседі. Сондықтан ұзақ мерзімді Ауыз су
бағдарламасы өте қажет. Осы жылы ғана республика бюджетінен сумен
қамтамасыз ету жүйесін дамытуға 365,457 млн тенге бөлінген. Барлық бөлінген
қаржыға мемлекеттік жұмыс сатып алу келісімін шарт бекітілді. Құрылыс
мерзім ішнде Макинканың сумен қамтамасыз ету жүйелерін қайта құру
жүргізілді, қараша айында бөлінген құралдың 89 % іске асты. Бірақ ең көп
қаржы облыстың проблемалы далалы ауданы Егіндікөлге бөлінді, мұнда Нұра
топтық су құбырларын қайта құруына арналған құралдардың төртен үш бөлігі
жұмсалды. Бұл жылы Павловка, Державинск, Костычева, Донское, және Степняк
қалаларында да Ауыз су бағдарламасы бойынша жұмыстар атқарылды. Ақмола
облысының құрылыс және архитектура департаментінің директоры
А. Митрофановтың айтуы бойынша Павловка, Державинск және Степняк
қаласында 2006 жылы бастап сапалы ауыз суын пайдалана алады. [1]
1.4 Көкшетау аумағының жалпы табиғи жағдайлары мен су қорларының
сипаттамасы
Көкшетау аумағының жалпы табиғи жағдайлары мен су қорларының
сипаттамасы. Ақмола облысының орталығы – Көкшетау, облыстың солтүстік бөлік
жазығында орналасқан, оңтүстік батыс және батыс бөлігін жан жағын биік
төмпешіктер қоршаған. Қаланың солтүстігінде Қопа көлі орналасқан, оңтүстік
батыстан солтүстік жағалауынан Шағалы өзені құяды, ал солтүстіктен Төменгі
Шағалы ағып шығады. Ауданның климаты шұғыл континентті құрғақ, ыстық
жазымен және суық қысымен ерекшеленеді. Ауаның температурасы Үлкен
амплитуда және жылдық айналымда да тәулікте де ылғалды. Орташа жылдық
ауаның температурасы жаз айында +180, max +420 C (шілдеде), ал ең суық
айларда -470С (ақпан).
Сыртқы ауа температурасы есептегенде құрайды:
Ең суық 5 күндік -360С
Желді күндерде : -200С, жазда +250С.
Аясыз күндердің созылу кезеңі 100-150 тәулік, жылу қосылатын кезең -214
тәулік. Орташа жылдық түсім мөлшері – 253мм. Қар жамылғысының салмағы – 100
кгм2. 557 ден 864 мм жылына үстіңгі су булануының тербелісі. Ауданның тағы
бір климатындағы ерекшелік ол ылғи да соғушы жел болып тұрады. Жалпы желдің
соғысы оңтүстік батыстан бағытталған, осы жел соғыстары қыста боранның
соғуына ықпалын тигізеді. Орташа жылдық желдің жылдамдығы - 4,5 мсек, қыс
айларында ең үлкен – 9,5 мсек. Нормативтік жылдамдық желдің өктемділігі –
70 кгсм2.
Нормативті топырақтың қату тереңдігі - 210 см, максималды топыраққа ену
тереңдігі - 285 см.
Қазіргі қоғамның шаруашылық және мәдени өмірі табиғат суын пайдаланумен
тығыз байланысты. Сонша су қорының жай және оның өзгерістерін уақытылы
болжау бүгінгі таңның бірінші дәрежелі қажеттілігіне айналып отыр.
Өндірістік өнекәсіптер өзен, көлдерге көп көлемде өнеркәсіпте қолданған
лас су және көптеген қоқыстарды төгуде. Дұрыс жұмыс жасамауда және де
тазартатын құрал жабдықтардың ескі, кейбір жерлерде жоқтың қасы. Осы
жағдайлардан -Үлбі, Ертіс, Тихая өзендерінің экологиялық жағдайлары ауыр
халде.
Су ластануы индексінің деңгейі негізінен 3-классқа жатады (орташа
ластану). Тым алысқа бармай – ақ, Қопа көлі мен Шағалы су қоймаларын алсақ
олардың суы күнделікті тұрмыстық, балық шаруашылығы мақсатында пайдалануға
қойылатын экологиялық талаптарға сай емес. Көптеген көрсеткіштері бойынша
зиянды заттар шоғырлануы зиянсыздық шегінен әлдеқайда жоғары болып тұр.
Қопа көлі түбінің тұнбалануының басты себебі – су қорғау аймағымен су бөлу
орындарына жақын аумақтың жыртылуы. Яғни, бұл қарашірік және басқа да
органикалық заттардың нитраттар мен нитриттердің шалындысының көлге ағуымен
байланысты. Осы кезге дейін Көкшетау және Шучинск қалаларының сапалы ауыз
суымен қамтамасыз ету мәселесі де шешімін таппай отыр. Мысалы, облыс
санитарлық – эпидемиологиялық департаментінің дерегі бойынша 12 елді мекен
тұрғындары ашық су көздерінен алдын ала тазартылмаған суды пайдаланып отыр.
Көкшетауды сумен жабдықтайтын жер бетілік Шағалалы су қоймасы мен
Павловск және Шағалы жер асты су арналары экономикалық және өндірістік
қиыншылықтарға байланысты толық пайдаланбайды. Сол себептерден жылдың жазғы
күзгі мерзімдерінде судың лайлануы ұлғаяды, шылауланудың кесірінен судың
түсі өзгереді. Тіпті су жағасынан келіп машиналарын жууға дәті баратын
адамдар да кездесіп жатады.
Бұл айтылғандарға демалғандардан қалған қоқыстарды, жақын маңдағы
үйлерден аққан кір-қоқысқа толы суларды қоссақ - біздің суға тазалық пен
адалдық қайдан келеді.
Есіл-өзені жалпы облыстың басты су торабы болып келеді. Халық оның суын
ауыз су ретінде, ауыл шаруашылықта да қолданады. Өзеннің жоғары ағысында
Вячеслав су қоймасы орналасқан. Су жиналу облыстық аумақта 84300 км².
Есілдің жылдық көлемі 90 % облыстан тыс жерлерге қамтамасыз етеді 129967
мың м³жыл.
Вячеслав су қоймасының өзенінің суында үлкен көлемде БПК5 (1 ПДК
дейін), сульфат (1,15-3,5 ПДК), хлорид (1,2 ПДК дейін), жалпы темір(6,7 ПДК
дейін), фенол және мұнай өнімдерімен (1-2 ПДК ) ластанған . Судың индекстік
ластануы 1-2,2 құрайды, орташа – 1,1 (3-класс, қалыпты ластану).
Қаланың солтүстік бөлігінде Шағалы өзені орналасқан. Судың жалпы қорын
қала тұрғындары пайдалануда. Өзеннің аумағы 144 км -ге созылып жатыр,
өзінің орташа жылдық түсім-40770 мың м³жыл құрайды. Ал басқа өзендер
көлемі орташа, олардың көбісі жаздық ыстық айларында кеуіп қалады.
Шучье көлі жалпы су жиналу ауданы 64,4 км² судың құрамы
гидрокарбанаттың -кальцийлі минерализациясын – 250 мл, судың қаттылығы 2,0-
2,5 мг экв , ластану индексі – қалыпты ластанған (3 класс) дәрежеде болып
тұр.
Қопаның жалпы су жинау ауданы – 3860 км², судың құрамы:
гидрокарбанаттың, хлорлы-натрий минерализациясы 300-700 мгл, судың
қаттылығы 3-7 мгэкв (өте қатты) ластану индексі -ластанған, 5 класс.
Қотыркөлдің жалпы су жиналатын ауданы – 29,9 км², - су жиналымы -4,5км²;
судың құрамы гидрокарбанатты-натрийлі судың қаттылығы - 3,8мгэкв (қалыпты
қатты) ластану индексі – өте ластанған, класс 6.
Есіл, Нұра, Шағалы өзендерінің жалпы ластаушылары - ол осы жердегі
тұратын халықтардың лас, кір сулары және ағынды сулары минералды-
органикалық тыңайтқыштар жаңбыр сумен немесе қар еріген суларымен өзен,
көлдерге түседі. Химиялық зерттеулердің нәтижесінде өзендерде құрамында
азот бар заттар кездеседі. Аммиак, нитраттар - таза суда кездеспейді. АҚ
Химпром мекемесі өзендерді ластауға өзінің үлесін қосуда. Нұра – Есіл
өзендерінің каналдарына сынап қалдықтары бар заттар мен ластанған
каналдарды құрылыс аяқталғасын жауып тастаған, бірақ Нұра өзенінде қазірге
дейін (ластанған заттардың әсері бар), өйткені 1996 жылы шілде айында
жүргізілген зерттеулерде өзеннің жоғары бетінде де сынап бар екенін
көрсетті. Нұра өзенінің жоғарғы бетінде сынаптың құрамы 1,2-2,4 ПДК
көрсетті. Ал су қоймасындағы сынаптың ластану жағдайы жер асты суларында да
11 рет зерттегенде 1,2-3,8 ПДК, өте қауіпті. Өткен жарты жылдықта
шаруашылық қажетіне және ауыз су есебінде барлық су көздерінен 34,11 млн
текше метр жұмсалды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУДЫҢ ҚОРЫ ЖӘНЕ ТАБИҒИ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайы мен мәселелері ... ... ... 7
1.2 Мемлекет бойынша ауыз су қорларының экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Су қорларының ластанудың негізгі көздері ... ... ... ... ... ... .. 15
1.4 Көкшетау аумағының жалпы табиғи жағдайлары мен су қорларының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.5 Судың құрамынан ластаушы заттарды жоюдың қазіргі замаңғы
технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2 КӨКШЕТАУ ҚАЛАСЫНЫҢ АУЫЗ СУ МӘСЕЛЕСІН СИПАТТАУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
2.1 Ауыз сумен қамтамасыз ету 30
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Көкшетау қаласы бойыншасу тазарту станциясына келіп
жиналатын судың 32
сапасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2.3 Су тазарту станциясына келіп жиналатын судың 33
сапасы ... ... ..
2.4 Көкшетау қаласы бойынша ауыз суының сапасын зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Су тазарту станциясының жұмыс істеудің экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...45
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 46
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: ол – Елбасымыздың сөздерімен айтқанда
отандастарымыздың төрттен үш бөлігі сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су
ластануының көрсеткіші біздің мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен
проблема. Қалалық Көкшетау Су Арнасының басшыларының айтуы бойынша
бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау құрылғыларына және құбырларымызға 30
жылдан астам уақыт болған екен, яғни олардың пайдалану мерзімі істен
шыққан.
Облыстық Санитарлы эпидемологиялық станциясының мәліметтеріне жүгіне
отырып облысымыздың орталығында ауыз судың сапасы күрт төмендеп кеткенін
байқауға болады. 2010 жылдың мәліметтері бойынша, микробиологиялық
тексерулер нәтижелер көрсеткіші жалпы алынған 440 үлгілердің 63-і
талаптарға сәйкес келмеуін көрсетті. Осы орайда қалада гепатит А, энтерит
деген жұқпалы аурулардың жоғары деңгейі байқалады. Ол аурулар көбінесе су
арқылы таралады. Энтерит жұқпалы аурумен (100,000 тұрғындарға 400-500
ауыратындар саны келеді) және Гепатит А жұқпалы аурумен (100,000
тұрғындарға 200 ауратындар саны келеді) бұл көрсеткіштер Қазақстандағы
орташа сәйкестерге сәйкес келеді (350-400 және 250-300, сәйкесінше)
бірақта, бұл көрсеткіштер халықаралық көрсеткіштерге сай келмейді.
Табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бірі – су. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Планетамыздағы организмдердің тіршіліктері
үшін, оның ішінде адамның өмірі және денсаулығы үшін, судың қаншалықты
маңызды екендігін түсіну қиын емес. Сол себептен адам қоғамында судың орны
ерекше, сондықтан планетамыздағы су, халықтың негізгі байлығы деп
түсінуіміз керек.
Жер бетінің 77,5% су алып жатыр. Сөз жоқ, біз үшін тұщы судың маңызы
үлкен. Олардың қоры өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулар қоры
гидросфера ресурсының 1 % да жетпейді. Қазақстан Республикасы да тұщы су
қоры тапшы елдер қатарына жатады. Еліміздің су қорлары өзендерден,
көлдерден, бөгендерден, жер асты сулардан, мұздардан, мемлекеттік шекараға
кіретін теңіздерден және теңіз жағалауындағы территориялық сулардан
құралады. Көп жылдық мәліметтерге қарағанда өзендердің жылдық ағын мөлшері
64,8 км3 шамасында. 1 км2 -ге бөлгенде секунтіне 0,8 литрден келеді. Бұл
Орта Азия елдеріндегі ең төмен көрсеткіш. Су қорлары мемлекет меншігіндегі
бүкіл халықтың байлығы болып табылады. Қазақстан Республикасының су кодкесі
1993 жылы наурыз айының 31 жұлдызында қабылданды. Кодексте қойылған негізгі
міндет – су қорларын ластанудан, таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді
болдырмау, суды пайдалануда заңдылықты күшейту, халықтың экономика
салдарының қажетін өтеу үшін суды ұтымды пайдалану.
Жұмыстын мақсаты: Ауыз судың сапасының нашар болуының себебі неде?
Біріншіден, Ақмола су қорларының экологиялық жағдайын зерттеу қажет және
екіншіден, тазарту станциясының тиімділігін бағалау қажет.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-Республикадағы ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайымен танысу.
-Ақмола аумағығы су қорларының сипаттамасымен, экологиялық жағдайымен
танысу.
-Су тазарту станциясының суды тазалаудағы мүмкін әдістерімен танысу.
-Қазіргі кездегі Көкшетау қаласының суды тазалау станциясының жұмыс
жасау тиімділігін бағалау және ауыз су сапасымен танысу.
-Ауыз су сапасын жақсарту мақсатында ұсыныстар жасау.
Ғылыми жаңалығы: Ғаламдық тұрақты- дамуға лайықты үлес қосу және
қоршаған ортаның экологиялық жағдайын тұрақтандырудың ұйымдық –экономикалық
негізін қалау.
Практикалық маңызы: Халықтың 68% ғана суды орталықтандырылған жүйеден
алады. Ал 7% халық ауыз суды тасып ішеді, не ашық су көзінен пайдаланады.
Жер асты және жер үсті ауыз суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс
қалған. Су құбырлары ескіріп, тозып кеткен. Жалпы ауыз су жүйелерінде
санитарлық жағдай қалыпты емес. Осыдан барып эпидемиялық ауру көп тарайды.
Атбасар, Қорғалжын, Целиноград. Шортанды аудандарда, Көкшетау, Степногорск
қалаларында вирустық гепатит көп болды. Жылдың өткен 9 айындағы инфекциялық
ауру өткен жылғыдан көбейіп кеткен.
Облыста 7 ірі өзен, 140 көл бар. Басты су көзі Есіл өзені болып
табылады. Соңғы жылдары бұл өзеннің ластануы біршама азайды. Ал көлдердің
тайыздалып, ластануы тоқталмай отыр. Өзендер мен көлдердің ластануына кір
ағынды сулардың үздіксіз құйылуының, жағалауларына орналасқан нысандардың
көң-қоқыс тастауының да әсері мол.
Қопа мен Қотыркөл көлдерінің тағдыры да алаңдатпай қоймайды. Екеуінде
де қорыс – батпақтың қалыңдығы 1,5-2 м жетіп қалған. Қопаның жағдайы жыл
сайын нашарлап барады. Қопаның тазарту жобасына обылыстық бюджеттен қаржы
бөлінуі қажетті-ақ.
Ағынды суларда тазарту мәселесі Көкшетау қаласында да толықтай шешілген
жоқ. Канализациялық жүйенің жалпы ұзындығы 214,6 км. Канализациялық тазарту
қондырғыларының қуаты тәулігіне 32 мың текше метр су тазартуға жетеді.
Алайда тазартылған су мен тазартылмаған ағынды сулардың араласып кететін
жағдайлары да болады. Сөйтіп әліде ағынды суларды тазарту мәселелері күні
осы уақытқа дейін тиімді шешімін таппай отыр.
Жұмыстын жобасы: Дипломдық жұмыс кіріспеден,
6 тараудан, қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Бетте жазылған, кестеден , суреттерден тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУДЫҢ ҚОРЫ ЖӘНЕ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ
1. Ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайы мен мәселелері
Әлемде 1,4 млрд адамның ауыз суға қолы жетпей отыр. 2,4 млрд адам
керекті санитарлы талаптарға сай келмейтін суды қолдануда. Халықты сапалы
ауыз сумен қамтамасыз ету Қазақстан үшін де ең өзекті мәселелердің бірі
болып отыр. Қазақстан қалаларының сумен қамтамасыз ету жүйесінің негізгі
дамуы 1960-70 жылдары болды. Қазір рентабельділіктің аз болуы, сумен
қамтамасыз етудің жоғары шындылығы банктердің қазіргі ставкалары
шарттарында сумен қамтамасыз ету қоршаған ортаның өздігінен дамуы мүмкін
емес. Су Арналарының негізгі құралдары өте ұзақ пайдаланғандықтан және
уақытылы жөндеу жұмыстарын жүргізбегендіктен көп қалалар мен елді-
мекендерде қатты тозған. Сонымен еліміздің сумен қамтамасыз ету жүйесінің
техникалық жағдайы шектен тыс шыққан болып отыр. Республиканың тек 13
облыстық орталықтарында жалпы қалалық тазалау станциялары бар. Атырауда
тазалау құрылғылары қаланың оң жақ бөлігіне ғана қызмет етеді. Ал Қызылорда
және Тараз қалаларында тазалау станциялары мүлдем жоқ.
Қазіргі су тазалау станциялары қайта құруды, жаңашылдықты,
технологиялық процестің қосуын, жаңа химиялық реагенттердің қолдануын талап
етеді. 2002 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі 2010 жылға дейін
жоспарланған, 115,1 млрд теңгеге бағаланған Ауыз су бағдарламасын
бекітті. Бұл бағдарлама бойынша ауылды жерлерді сумен қамтыландырулар жүріп
жатса, жергілікті бюджеттен ақша қаражаттар аз бөлінеді немесе мүлдем
бөлінбейді. Су арналарының қазіргі шығыны құрылымына су жүйелерінің қайта –
құруы және дамуы кіргізілмейді. Капиталды жөндеу жұмыстарына жалпы табыстың
7-10% ғана бөлінеді. Бұл қалалық су жүйелерін қалпына келтіруге мүлдем
жеткіліксіз. Мемлекет басшысының сөзімен айтқанда отандастарымыздың төртен
үш бөлігі сапасыз ауыз суды пайдалануда, оның салдарынан адамдардың
денсаулықтары нашарлауда аймақтың дамуы кідіруде. Қазіргі уақытта тұщы
соның ішінде ауыз суы жетіспеушілігі Қазақстан өлкесінде (аймақтарында) ең
бір маңызды проблемаға айналды. Дәл қазіргі уақытта көрсеткіштерге жүгінсек
100 км3, басқа көрсеткіштерде 85 км3, 15 жыл бұрын бұл цифрлер 105 км3
құраған болатын. Еліміздің сулы-өзенді бассейнінің төмендегені айқын.
2002 жылдан бастап Қазақстанда Ауыз су атты сапалы бағдарлама
аймақтардың сумен қамтамасыз етуін анық жақсартуда. Бағдарламаға жүгінсек,
2010 жылға Қазақстанның 7660 елді-мекен сапалы ауыз сумен қамтамасыз етілуі
тиіс.
Жетісу, Талдықорған өңірінде су проблемасы жоқ деп ойлаған болса ол
қателеседі. Көптеген өзен көлдерге қарамастан, ауданда таза ауыз суы
жеткіліксіз. Бір орталыққа бағындырылған сумен жабдықтандырылған 418 елді
мекен бар. Бірақ көптеген су құбырлары 30 жыл бұрын құрылған, оларды
техникалық қайта жабдықтандыру және қайта құру қажет. Ал 376 ауылдарда
жақсы деген суды колонкалардан құдықтардан кейде ашық көлдер мен өзендерден
алып пайдаланады. 12 ауылда адамдар басқа жерден әкелінген суды
пайдалануда. Жалпы 2001-2005 жылдары Ауыз су бағдарламасы бойынша 2140,2
млн тенге көлемінде инвестиция жасалынды. Бұл уақытта
94 елді-мекен сумен қамтамасыз ету жақсарды, бірақ бұл шараларда
жеткіліксіз болып шықты. Ауыз су бағдарламасы бойынша бөлінген ақша
проблемалардың тек жартысын шешуде, ал шешілмеген проблемалар көлемі
азаймайды. Сонымен мысалға алдында атап өткен 418 елді-мекендегі су
құбырларының көпшілігі 25-30 жыл бұрын құрылған, сондықтанда техникалық
жөндеуді қайта құрылуды қажет етеді. Мамандардың айтуы бойынша Алматы
облысын түгелдей сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету үшін жыл сайын бюджеттен
қаржыландыруды 1,5 млрд. тенгеге жеткізу керек. Қазір де 600-650 млн. тенге
ғана бөлінуде.
Астананы қамтамасыз ететін негізгі артерия Есіл өзені және Вечеслав су
қоймасы болып отыр. Астана бойынша су құбырлар магистралі сумен қамтамасыз
етудің ең маңызды проблемасы болып саналады. Олардың тозуы шегіне жетті,
тек үш жыл бұрын қолданған шаралар бұл мәселені тұрақтыландырды. Жыл сайын
ондаған километрлі ескі су құбырлары жаңаларына ауыстырылды. Сонымен қатар
жаңа қазіргі заманғы құралдармен жабдықталған фильтрленген станция
құрылады. Бұл мақсаттарға арнайы жапондық басшылықтан 215 млн доллар
көлемінде қаржы бөлінген.
Алматы бүгінгі күнде Ауыз су аймақтық бағдарламасы көлемінде Алматыда
2500 км су қамтамасыз ету жүйесі қайта құрылды, бұл 5 қалалық
микроаудандарды сумен қамтамасыз етуін жақсартты. Соңғы жылдары оңтүстік
астана шекарасы маңызды түрде үлкейді. Қазір Алматы 31900 га құрайды.
Петропавловск Ауыз су бағдарламасын іске асырудағы жауапты
орталықтардың әрдайым табысты есеп берулеріне қарамастан Солтүстік
Қазақстан облысының жалпы жағдайы күрделі. Облыс әкімі Таир Мансуров 2006
жылдың 9 қарашасында Мамалютка және Тайынша аудандарын тексеріп, бұл
жерлерде сапалы ауыз суы мен қамтамасыз ету мәселесі өте күрделі және тез
арада қажетті шешім қабылдауды қажет ететінін атап өтті. Қазіргі уақытта
елді-мекенінде ауыз су бағасы 1м3 125 тенге. Сондай-ақ басқа жерден
әкелінген ауыз суды әркім сатып ала алмайды. Бұл жағдай кей ауыл
тұрғындарын сапасы төмен көлдер мен батпақтардың суын пайдалануға мәжбүр.
Солтүстік Қазақстан облысында 131,261 км магистралдық топтық су құбырларын
салып және 14,473 км су құбырлар жүйесін, сондай-ақ 7 скважиналық су
бекетін енгізуді қарастырады. Бұл мақсатқа 2222,6 млн. тенге бөлінген, оның
ішінде республикалық бюджеттен – 1958 млн. тенге, облыстық бюджеттен -
264,6 млн. тенге. Су құбырларының суының сапасына да көптеген талаптар
қойылуда. Петропавловск қаласынан 10 км жерде орналасқан Қызылжар ауданының
Якорь ауылы тұрғындарының айтуы бойынша кейде краннан ауыз сумен бірге
жаңбыр құрттары жүзіп шығады. Сонымен бұл ауыл тұрғындары су үшін ақыны
петропавловск тұрғындарынан да көп төлейді.
Өскемен Ауыз су бағдарламасын жүзеге асыруда 4991 млн. тенге
маңайында қаржы сондай-ақ облыстық бюджеттен - 2520 млн. тенге
республикалық бюджеттен - 2104,98 млн. тенге, шаруашылық субъектілерден -
366,95 млн. тенге бөлінді. Бағдарламаны жүзеге асыру облыста түгелдей
жасалуда. 19 қалалармен аудандарда жағдайлар әртүрлі болып отыр. Сондықтан
ауыз су және қаржы мәселесінің проблемалар әртүрлі шешілуде. Өскемен және
Семейде күрделі жағдай бақылануда. Канализация дюкерлері әр уақыттада
жарылады, бұл жағдайда Ертістен ағып Ресейге жететін су тасқыны біздің
көршілес мемлекеттерді қуанта қоймас.
Қарағанды облысында жөндеуді қажет ететін 311 объектілерден, су
құбырларының 60 толық жөнделіп, ал 57 елді-мекен су тұрақты түрде беріледі.
Жалпы Қарағанды облысында Ауыз су аймақтық бағдарламасына қарасты
құрылысқа қайта құруға және су құбырларының жүйесін күрделі жөндеуге кеткен
қаржы 1366,7 млн. тенге құрады. Қарағанды облысы негізінен ауыз суды жер
асты су көздерінен яғни, Токрау жер асты орны, Жартас су бөгеті және тағы
басқалары. Биыл ЖШС Қарағанды Су жаңа арнайы техниканы сатып алуға
көптеген қаржы жұмсады. Сондай-ақ кәсіпорын Сортировка және Пришахтинскта
су құбырларын ауыстырып, күнделікті апаттарды шешуге ат салысуда. Егер
ортша авария саны жылына 3000 құраса, қазіргі кезде бұл көрсеткіш 2000
төмендетілді. СЭС қызметкерлерінің айтулары бойынша биылғы жылдары су
сапасының кейбір көрсеткіштері жақсарған.
Қызылорда: Арал өлкесінің байырғы тұрғындары судың жаңа дәміне
құмарлары қанар емес. Бұл жерлерде өмірлік ылғал әрдайым тапшылық еді.
Аралды сумен қамтамасыз ету жобасына жалпы - 16,41млн. доллар құрайды.
Шығынның көп бөлігін араб экономикалық дамуында Кувейт қоры өз мойнына
алды. Мемлекет бюджетінен - 2,17 млн доллар жұмсалды. Көршілес Қазалы
ауданында экологиялық апат эпицентріне тұрғындары енді ғана таза ауыз сумен
қамтамасыз етілуде. Қызылорда тұрғындарында крандарынан аққан судың сапасын
мақтаныш ете алмайды. Республикалық бюджеттен биыл 2,6 млн тенге
бағытталған.
1.2 Мемлекет бойынша ауыз су қорларының экологиялық жағдайы
Ауыз судың радиактивті элементтердің қалдықтарымен ластануы – адамзат
баласының алдында тұрған үлкен мәселенің бірі болып есептелінеді . Кейінгі
жылдары ауыз сулардың радиоактивті элементтердің , қалдықтарымен ластануы
адамзат баласына айтарлықтай қауіп төңдіруде. Ауыз сулардың әр түрлі
радиактивті элементтердің қалдықтары – стронций – до , цези- полоний – уран
және тағы басқа улы қосылыстар жыл өткен сайын көбейе түсуде.
Сондай – ақ суда неше түрлі нитраттар , фосфатидтер, гербицидтер ,
дефолианттар , десиканттар және басқадай неше түрлі улы қосылыстардың
мөлшерден тыс көбейгені соншалық кейбір , өзен мен көл суларын ауыз су
ретінде пайдалануға болмайтыны анықталып отыр . Олардың зиянды әректтері
жаңадан дүниеге келген сәбилердің 20 – 30 % кемтар болып туатыны анықталды
.
Радиоактивті элементтердің қалдықтары термоядролық сынақ процестерін
өткізген жерлерде өте көп мөлшерде болатынын ғалымдар толығымен анықтап
шықты. Әсіресе бұл проблема халық өте көп және жиі орналасқан аймақтарда
үлкен қалалардың маңайында жинақталған елді мекендерде тым үлкен орын алып
отыр.
Радиоактивті элементтер өзен сулары мен көл, теңіз, мұхит сулардың
мөлшерден тыс ластайтыны кейінгі кезде толығымен анықтайды, тұщы сулардың
ластануы – қоғам алдында тұрған өзекті мәселе .
Планета халқының үштен бірі қазірдің өзіне – ақ су тапшылығына ұшырап
отыр. Су таза товарға айналып отыр. Германия суды Шведциядан сатып алады.
Гонког ауыз суды Қытайда түтік құбыры арқылы алады. Тасымал сумен тұтас бір
мемлекет – Алжир тіршілік етіп отыр . Судың ластану дәрежесі ел
өнеркәсібінің даму деңгейіне тікелей байланысты . Америка Құрама
Штаттарында мәселен жер бетіндегі судың ластануы 1900, жылмен
салыстырғанда 1960 жылға қарай 6 есеге жуық өскен , 60 жылдың ішінде
тұрмыстық ағын сулармен – 10 еседей артқан.
Тіршілік иелері – қаншама әлсіз болса биосфераның жалпылай
әрекеттестігі де соншама әлсіз экологиялық жүйе екені байқалады , су
техникалық прогрестің жедел дамуы тез сезіледі.
Суға түскен органикалы заттардың ыдрауы ең алдымен аэробты (ауамен)
тыныс алатын микроорганизмдердің қатысуымен іске асады . Ол үшін суда
еріген көп мөлшерде оттек қажет.
Суды ластайтын заттардың көлемі артқан сайын оны ыдыратуға өте көп
мөлшерде оттек жұмсалады. Бұл оттектің судағы концентрациясын азайтады және
сонымен бірге ыдырау процесін оттексіз жүргізетін анаэробты
Микроорганизмдердің санының артуына жағдай жасайды. Бұл жағдайда түзілетін
заттардың сапасы бөлек. Онда метан, аминдер , күкірт және фосфор улы
қосылыстары пайда болып су борси бастайды . Оттектің азаюымен тіршілік
ететін организмдердің, балықтардың қырылып қалуына әрекет жасайды . Су
өсімдіктері де жойылып кетеді. Ең ақырында судың ластануының зардабын
адамзат баласының бүкіл тіршілік үшін және адамның өз денсаулығы үшін және
тіршілік иелері үшін қаншама ауыр жүк екенін түсіндіру артық , сондықтан да
қазіргі уақытта барлық елдерде суды тазрту бірінші кезекте қолға алынған.
Қазақстан бойынша 2008 жылы зерттеген су көздерінің ішінде таза
дегеніне тек 10 өзен, 4 көл, және 2 су қоймасы жатады. Орташа ластанған су
көздеріне - 25 өзен, 6 су қоймасы және 3 көл енеді. Ластанған деген класты
су көздеріне 2 көл лас және өте лас - 3 көл, ал төтенше ластанғандарға -
Ертіс бассейн 3 көлі кіреді. Республикамыздың негізгі су артерилері транс
шекаралы тасқындармен ластанады. Ертіс, Сырдария, Іле, Шу, Талас өзендері
шектес (іргелес) территорияда орналасуы нәтижесінде, біздің республикамызға
ластанған күйінде келеді. Құрамы бойынша жоғары негізгі ластаушы заттарға
нитриттер, мыс қосылыстары және мұнай өнімдері, цинк фенолдар жатады.
[1,11]
Ақмола облысы су қорлары. Ақмола облысымыздағы су көздерінің соңғы
жылдардағы жағдайының жайсыз халде екендігі баршаға мәлім.
Облыс аумағында Есіл, Калутон, Жабай, Сілеті, Нұра, Шағалы, Қылшақты
сияқты жеті ірі өзен ағады. Ал ірі көлдер саны 140, өзгесі шағын-шағын
көлшіктер. Ең ірі көл Теңіз. Оның су айдынының көлемі 1590 шаршы км. Одан
кейінгі аумақтысы Қорғалжын көлі. Көптеген көлдеріміздің тереңдігі орташа
есеппен 1-1,5 метр ғана жетеді. Соңғы жылдары өзен суларының оның ішінде
Есіл суының ластануы азайғандай. Алайда кейбір тұстарында ластану деңгейі
нормадағыдан жоғары.
Екінші ірі өзен Нұра суының нитратпен , сульфатпен, темірмен, мыспен,
фенолмен, мұнай өнімдерімен және сынаппен ластануы жоғарырақ.
Бурабайдағы Үлкен Шабақты, Шортан және Зеренді көлдерінің ластану
деңгейлері бір-бірімен шамалас, ластану индексі 3-класты. Ал Кіші Шабақты
мен Көкшетау түбіндегі Қопа көлдерінің табандарында қорыс та көп, негізінен
бұлар лас көлдер қатарына жатады. Екеуінің ластану индексі 5 класты.
Қотыркөл көлінің жағдайы бұдан да нашар, ең лас бұл көлдің ластану индексі
6-класты. Тұзды Майбалық көлінің ластану да нормадан көп жоғары, 6-класты
ластану индексіне жатады. [2]
Шағалы өзеніндегі Шағалы су қоймасы 1969 жылы Көкшетау қаласынан
батысқа қарай орналастырылып құрылған. Оның мақсаты жергілікті су
ресурстарын максималды қолдану. Су қойманың көлемі – 28 млн.м3, су бетінің
ауданы – 660 га. Көктемде су көтерілген кезде өзеннің артық суы бөгеттің су
ағызулары арқылы төгіледі. Соңғы 10 жылда жыл сайын 21 млн.м3 су төгіліп
отырған. Гидротехникалық құрылыс МКМ Көкшетау су арнасына тиесілі.
Қазіргі уақытта Шағалы су қоймасы Көкшетау қаласының орталықтанған
сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылады. МКМ Көкшетау су
арнасы мәліметтері бойынша су қоймадан су алу 01.01.2003 жылға 21.7мтәу.
немесе суды қолданудың жалпы көлемінің 80.4% құрады.
Шағалы су қоймасы сумен қамтамасыз етудің екінші класына – жоғарғы
қабатты көздеріне жатады. Сонымен қатар, керекті сапалы суды алу үшін
тұндыру, фильтрлеу, каогуляциялау және залалсыздандыру процестерін жүргізу
керек. 2008-2010 жылдар кезеңінде су анализі бойынша эпидемиологиялық
қауіпсіздіктің талаптарына сәйкес келмейтін судың үлес салмағы
2,8 %-дан 3,12 %-ға дейін құрады, органолептикалық қасиеттеріне қарай
8,3 %-дан 18,2 %-ға дейін. Әсіресе көктемгі су тасу мен жаз және күз
маусымдары кезінде судың сапасы күрт бұзылады. Қанағаттандырылмайтын су
анализдерінің үлес салмағы 15-19 %,
органикалық – 40-45 %.
Өзен және су бекеттерінің үстіңгі сулармен қоса, пунктерді сумен
қамтамасыз етуге кейбір ұсақ төбешікті территория бөлігінде орналасқан
көлдердің де қосымша сулары қолданылады.
Көп жылдар бойы 42 мың тұрғындары бар Щучье қаласының тұрғындарын сумен
қамтамасыз ету үшін Щучье көлінен интенсивті су алынады. Бұл көл Щучье-
Бурабай курортты аумағында орналасқан, көлге құятын тұрақты ағындар жоқ. Су
бетінің орташа көлемі 1836 км, су жиналатын көлем – 88 км2.
97%-дық қамтамасыз етумен көлден мүмкін болатын жылдық алу көлемі 5.5
млн.метр куб немесе 15.068 мың мтәу. Су қалаға су тазалайтын станциядан
өтіп келеді. Жүйелі түрде жүргізілген бақылаулардың мәліметтеріне сүйенсек,
соңғы жылдары Щучье көліндегі судың сапасы нашарлаған, сондай-ақ, аммоний
тұздары және органикалық заттардың құрамы 2.3 -тен 5.4 ПДК арасында болып
отыр. [2]
Көлемі жағынан шағын су алу облысымыздың 7 көлдерінде Астрахань,
Атбасар, Есіл, Жақсы және Қорғалжын аудандарының 9 шағын елді-мекендерінің
шаруашылық-тұрмыстық қажеттіліктердің минималды сұранысын қанағаттандыру
үшін жүргізіледі.
Жалпы облыс бойынша жер бетіндегі су көздерден су алу 138 мың мтәу.
құрайды.
Ақмола облысының территориясында жер асты 33 су көздері барланған. Су
қорларының көлемі 276,7 мың мтәулікті құрайды. Су қорлары мемлекеттік
экспертизадан өтіп, сапа жағынан ішуге жарамды деп танылды.
Соңғы жүз жылдықтың 90 жылдарына дейін барланған 30 көздің 19
қолданылған. Соңғы жылдары олардың саны 12-ге дейін түсті. Олардың локальды
пайдаланымы және топтасқан су қорғандарының көмегімен іске асырылады. 5-20
скважинадан тұратын.
Жер асты суларының қатты ластануынан су көздерінің бір бөлігі толық
көлемінде қолданылмай отыр. Атбасар – Приишим су көзінде 1994 жылы облыстық
СЭС су асты суы сапасының нашарлауынан
2 скважинаны қолдануға тиым салды. Дәл осы себептен Целиноградтық су
көзі де жойылды. Ақмола, Көксенгірсор карбондық мульдтерінде жұмыс істейтін
бірқатар су бекеттері 1976 жылы 1980 жылдар аралығында су қорларының азаюы
салдарынан біртіндеп жабылды. Кейбір су көздері әлі қолданылмай жатыр
немесе құрлысына немесе қайта жөндеуге қаржы жетіспегендіктен қолданыстан
шығып отыр.
Соңғы 30-40 жылдар әр түрлі арнайы ұйымдар территорияда жоспарлы
ізденіс-барлау жұмыстарын жүргізіп, жер асты суларын ішуге, жер суаруға,
жайылымдарды жарамдығын бағалайды. Қазіргі таңда Ақмола облысы жерінде
шамамен 430 шаруашылық орталықты сумен қамтамасыз ете алатын тұщы су және
қалыпты сулардың 240 астам участкелері табылған. Тексерілген участкелердің
25-інде скважиналы субъектілері салынды, ал қалғандары қаржының болмауына
байланысты қолданыс таппай отыр.
Су бекеттері, өз кезегінде, 30-71 м тереңдігі бар екі-үш скважиналардан
құралады. Су бекеттерінің көбі жобасыз салынған және олар әдетте ауылдардың
жанында немесе маңайында құрастырылған құрылыстары бар территорияларда
орналасқандықтан оларға санитарлық қорғаныс зоналарын ұйымдастыру мүмкін
емес.
Орталықтанған сумен қамтамасыз ететін жүйесі жоқ 368 ауылды жерлерінде
жер асты суларын ішуге қолдану бекітілген қорлар негізінде жалғыз
скважинаның және индивидуалды-шахталы құдықтардың көмегімен жүреді.
Әдетте олар онша терең болмайды (10-15м) және тәулігіне ондаған метр
кубпен өлшенетін шығындары да көп емес.
Су бекетінің құрылғылары, әдетте, ауылды жерлердің өзінде және олардан
200-500 м қашықтықта орналасады.
01.01.2004 жылғы Мемлекеттік есептің мәліметтері бойынша елді-
мекендерді ішетін сумен қамтамасыз ететін қолданыстағы су асты көздерінен
76 мың мтәу. Таза сапалы су алады. Участкелерден барланған су қорларынан
жылына 46 мың мтәу. Тұщы су алынады, ал бекітілген су қорларынан жылына 30
мың мтәу. алынады. Барланған тұщы су қорларын қолдану облысымыз бойынша
19% құрайды.
Бұндай суларды қолданудың жоғарырақ коэфициенті (32-52%) территорияның
сумен жақсы қамтылған аудандары – солтүстік және оңтүстіктерінде
анықталған. Жер асты суларын қолданудың төмен көрсеткіштерінің себептері
келесіде: барланған су көздері мен участкелерін қолданысқа енгізу
жылдамдығының төмендігі, эксплуатациядағы скважиналардың жиі істен шығуы
және оларды қалпына келтіруге қаржының жоқтығы. Соңғы 5 жылда жер астынан
су алудың жалпы көлемі алдыңғы жылдармен салыстырғанда орташа 2.5 есеге
азайған.
Алынатын судың көлемі 3 су бекеттерінде су өлшейтін счетчиктер (Павлов,
Заозерный, Нұра) көмегімен, ал басқаларында осыған жақын әдістермен насосты
құрылғының паспортты өндіргіштілігімен және электроэнергияның шығындалуымен
анықталады. Шаруашылық және ауыз-су көзі ретінде қолданылатын 19 су
көздерінің 13-інде режимді тор бар. Олар 10-15 бақылау скважиналардан
құралады. Осы торды қолданысқа енгізгеннен бастап арнайы ұйымдармен жүйелі
бақылаулар жүргізіледі. Бақылаулар қолданылатын жер асты суларының
деңгейінің режиміне, температурасына және химиялық құрамына жүргізіледі.
Айта кететін бір жәйт бекітілген және бекітілмеген қорлар негізінде жұмыс
істейтін шамамен барлық локальді су бекеттерінде жер асты су көлемі
деңгейінің өзгеруіне бақылау жүргізілмейді және қолданылатын сулардың
сапасына бақылау үнемі жүргізілмейді. [2]
Ірі су тұтынушылар: Астана, Көкшетау, Атбасар қалаларының, Астраханка,
Зеренді аудан орталықтарының және 30 елді-мекендерінің негізгі орталықтарын
су көздеріне Нұра, Шағалы, Жабай өзендеріне ұштастырылған аллювиалды
тұнбалардың жер асты сулары жатады. Қазіргі уақытта олар 3 топтастырылған
(Нұра, Сергеев және Верхнеромановский) және 12 локальді су бекеттері арқылы
қолданылады. Режимді бақылаулардың нәтижелері көрсеткендей, осындай типті
су бекеттерінде динамикалық деңгейдің тербелістері маусымдық сипатқа ие
болып табылады. Жыл сайын өзенде ағынның болмаған кезінде 9-11 ай бойы
шамамен барлық байқалатын скважиналар деңгейлерінің интенсивті түсуі
байқалады. Азаюдың көлемі 1.0-ден 5.0-метрге дейін өзгеріп, орташа 3.0
метрді құрайды. Көктем кезіндегі қар еру және су тасу кезеңдерінде
деңгейлердің күрт өсуі байқалады. Осылай деңгейлер алғашқы қалыптарына
келеді де, қорлардың толық толуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта су қорлары локальді су бекеттерімен, жекелеген
скважиналармен қолданылады және олар шағын елді-мекендердің суға деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отырады.
Көптеген жұмыс істейтін субъекттердің үлкен емес өндіргіштігі бар (1-5
лсек.-на дейін). Олар тәулік бойы жұмыс істемейді және жиі үзіліспен жұмыс
істейді. Сондықтан да олардағы динамикалық деңгейлер шекті деңгейлерден
әдетте жоғары болады.
Сонымен, су алудың көп еместігімен және көптеген су бекеттерінің
қолдануының көп жалғаспауынан территориямызда жер асты суларының регионалды
масштабта көп азаюы байқалмайды.
Көкшетау қаласының ауыз суының ластану мәселелері және оларды шешу
жолдары. Сақтау резервуарлары дегеніміз – үнемі тазаланып тұратын жабық
құрылғылар болып келеді. Қызметкерлердің айтуы бойынша кейбір
резервуарларды тазалаған кезде қалыңдығы седементарлық процестен кейін 50
см болады. Мұндай жағдайлар көбінесе су - Павловка су бекетінен келіп
түсетін резервуарларда болады. Резервуарлар қайта құруды және қалпына
келтіруді талап етеді. Резервуарлар тазаланып отыру үшін қолайлы жағдайлар
жасалу керек.Жаңа фильтрлі құралдарды әзірлегенде келесідей ұсыныс шаралар
ескеріліп жобалануы тиіс.
Екі құмды және антроцитті қабаты бар 8 мсағ арналған 6 фильтрлі камера
қажет, құмның қалыңдығы 2 м болуы тиіс, фильтрдің тереңдігі де 2м болуы
керек. Су үшін жуу жылдамдығы 50 мсағ, ауа үшін 100мсағ болу керекТолық
автоматизация енгізілу керек
Ағымдағы су сапасының анализдері нәтижелеріне және көптеген
параметрлерді нейтрализациялау қажеттіліктеріне байланысты туындаған
станцияны кезең-кезеңмен қайта құрудың дұрыс ыңғайын табу құрылғылардың
нашар жағдайлары салдарынан қиын болып отыр. Әсіресе фильтрлердің жағдайы
өте нашар болып отыр, себебі флокуляция процесінің фильтрлерге дейін
болмауы фильтрлік құрылғыларға үлкен салмақ тигізуде. Осыған байланысты ең
тиімді шешім болып керекті химиялық препараттарды қосу арқылы және қазіргі
құбырлар жүйесіндегі коррозияны бақылау үшін рН деңгейін анықтау арқылы
алдын ала флокуляцияны енгізу болып табылады. 2-тарауда айтып өткендей
флокуляция су тазарту станцияларында флокулянтарды пайдалану жалпақ тәрізді
тұнбалардың түзіліп, олардың тез тұнуына, судың мөлдірлігінің жоғарлауына
және фильтлеу процесінің тез жүруіне, су тазалау технологиясының
өнімділігін артыруға мүмкіндік береді. Су тазалау технологиясында
флокулянттарды қолданудың болашағы өте зор.
3) Шағалы жер асты су көзінің тұщы суын қазіргі Павловский және Шағалы
инфильтрационды су бекеттерінің көмегімен максималды қолдану керек. Бұл су
бекеттер Көкшетау қаласынан сәйкесінше 25 км және 7 км қашықтықта
орналасқан. 01.01.2003 жылғы жағдай бойынша Шағалы су бекетінде 6 су
бекетті скважиналар қазылған және 22 км су желісі өткізілген болатын.
Трансформациялы подстанцияның қайта құрылуы аяқталды. Ал енді су бекетін
эксплуатацияға енгізу үшін 5 скважина қазу керек және 10 электрлі насосты
сатып алып орнату керек. Павловский су бекетінде де 5 скважинаны қайта
қазып, 3 скважинаның насосын және көтеретін құрылғысын ауыстыру қажет.
Шағалы жер асты су көзін қолданудың негізгі артықшылығы бұл сулардың
табиғи қорғалғандығымен қоса, олар техногенді ластануға аса бейім емес
болғандықтан судың тұрақты сапалы құралы саналады. Бұл сулар жоғары ішу
сапасына ие және түссіздендіруді және залалсыздандыруды қажет етпейді.
4) Көп бақылауларға сүйенсек шикі суда үлкен деңгейде органикалық,
бактериалық (вирустық болуы мүмкін), органолептикалық параметрлері, әрине
судың лайлылығы жоғары екенін айта кету керек, әсіресе жазғы айларда.
Заласыздандыруға дейін қолдану технологиясының көмегімен (тұндыру,
фильтрация) судың лайлылығын төмен деңгейде ұстау өте қиын. Европалық
тәжірбиеге сәйкес тазаланған судың лайлану деңгейі жуық шамамен 0,05мгл
немесе одан да аз, ал Көкшетау қаласында бұл деңгей 0,5-5мгл.
1.3 Су қорларының ластанудың негізгі көздері
Топтасқан және локальді орталықтанған су бекеттеріндегі жер асты
суларының сапасын аудандық және облыстық санитарлы-эпидемиологиялық
станциялары бақылайды. Бұған қоса, 1983 жылдан бастап территорияда жоспарлы-
мониторингтік зерттеулер жүргізіледі. Мониторингтік зерттеулердің мақсаты –
ресурстардың жағдайы және жер асты суларының ластану деңгейін бағалау болып
табылады. Ақмола облысының 17 әкімшілік аудандары шегіндегі су бекеттерді
және жекелеген эксплуатациялық скважиналарды жыл сайын тексеру, олардан
гидрохимиялық пробаларды алу үшін мониторингтік зерттеулер жүргізіледі.
Облыс территориясында ішу мақсатында қолданылатын ластануға бейім 20 су
бекеттері бар. Ластанған суды қолдану көлемі 21.6 мың мтәу. немесе су
алудың жалпы көлемінің 35%-ы.
Суды ластайтын компоненттердің жоғары құрамы кейбір бақылаудағы
скважиналарда байқалған: аммоний-4.5-24 мл (9-48 ШРК) дейін Сандықтау, бром
– 0.48 млл (2.4 ШРК), бор – 1.2 млл (2.4 ШРК) Державинск, бром -1.25 мгл
(6.25 ШРК), марганец - 0.38 мгл (3.8 ШРК) Қызылсу, марганец – (0.2 ШРК),
бром – (0.4 ШРК) Астрахан скважиналарында.
Жер асты суларының ластануы Атбасардағы су көзінен де анықталған –
марганецпен 0.36мгл (1.25 ШРК), Атбасар - Ишим су көзінде – темірмен
0.8-26.7 млл (2.7-8.9 ШРК) дейін, Асртахан су көзінде – марганецпен –
2ШРК, броммен -2 ШРК. Нұра және Романовский субъекттерінің пробадан өткен
17 скважиналардың ішінде 15 скважинада сынап 1.2-4.4 ШРК көлемінде
анықталған. Су пунктерінің кезеңді тексерісі нәтижелері бойынша Бурабай
ауылында грунтты сулардың азотты қосылыстары ШРК-нан 4-6 есе артық. Осындай
ластану 3 бақылау және эксплуатационды скважиналарда анықталған. Жер асты
сулардың күшті нитратты ластануы Оқжетпес
(100-180 мгл), Қотыркөл, Кучучур (200мгл) ауылдарының скважиналы су
бекеттерінде анықталған.
Ластанудың негізгі көздері болып, әдетте, ағынды сулар жинағыштары,
суландыру-прудтары, фильтрация өрістері, қалалар, ауылдар, өндірістік және
ауылшаруашылық кәсіпорындар қалдықтары саналады.
Жалпы айтқанда Ақмола облысы территориясында, Щучье-Бурабай курортты
аумағын қоспағанда, жер асты суларының ластануы локальді сипатталады. Жалпы
Ақмола облысы бойынша Щучье-Бурабай курортты зонасын қоспағанда жер асты
суларының ластануы локальді сипатқа ие. Облыстың су шаруашылық кешенінде
негізгі орынды Вячеславский, Селеті, Шағалы су қоймалары және 7 ірі
топтасқан (Нұра, Селеті, Сергеев, Яблоневский) және локальді (Шағалы,
Павлов, Вячеславский) су құбырлары алады.
Сумен қамтамасыз ететін жүйелердің кең тараған түрлеріне локальді су
құбырлары жатады. Олар сумен қамтылған халықтың 30 % -ын қамтиды. Локальді
су құбырларының 255-і жер асты су көздеріне негізделіп жасалған. 01.01.2001
жылы облыс территориясында
3 топтасқан және 272 локальді су құбырлары бар, олар сәйкесінше 1676
және 2344 км құрайды. [2]
Қазіргі су құбырлары ішінен ең ірілері болып топтасқан Нұра, Селеті,
Сергеев су құбырлары саналады. Олардың бірнеше магистральді водоводтары
бар. Олар арқылы елді-мекендер сумен қамтылады.
Нұра топтасқан су құбыры 1966-1979 жылдары Сабынды ауылының маңында
Нұра өзені жанынан табылған Нұра жер асты су көзінің негізінде құрылған. Су
құбыры желісінің жалпы ұзындығы 01.01.2004 жылда 1026.7 км құрады. Қазіргі
уақытта алыс орналасқан 19 елді-мекендерде адам саны азайғандықтан су беру
тоқтатылған. Сондықтан да су құбыры желісінің іске қосылған бөлігінің
ұзындығы 770 км-ге дейін қысқарған. Қазір тек 22 елді-мекендер ғана сумен
қамтамасыз етіледі.
20 жылдан астам қолданылатын су құбырларының бөліктері коррозияға
ұшырап, толық физикалық тозуға жеткен. Бұл құбыр арқылы жіберілетін судың
елеулі жоғалуларына алып келді. 2003-2004 жылдары ағып кеткен сулардың
көлемі 31-36% құрады. Ал 2005 жылы Нұра су көлінен 2136.1 мың м3 көлемінде
су алынса, су құбырлары желісінен оның 385.2 мың м3(18%) ағып кеткен.
Селеті топтасқан су құбырлары 1965-1973 жылдары салынып, қазір ұзындығы
406 км құрайды. Ол ауыз сумен Ақкөл, Ерементау, Шортанды аудандарының 30
елді-мекендерін қамтамасыз еткен. Су Ерементау, Шортанды аудан
орталықтарына бағытталған магистральді су құбырлары арқылы Селеті су
құбырларынан жеткізіледі.
1996 жылы магистральді трасса нормативті жұтыс мерзіміне байланысты
тоқтап қалғандықтан Селеті су құбырларының эксплуатациясы толығымен
тоқтатылды. Қазір 4 насосты станциялардың 3-і қайта жөнделген. Су
құбырларын толық жөндеу үшін 714 млн. тг. көлемінде қаржы керек.
Сергеев топтасқан су құбырларының салынғанына көп болған жоқ. Ол 1985-
1995 жылдары Атбасар ауданының 9 елді-мекенін қамтамасыз етуге салынған. Су
құбырларының жалпы ұзындығы 500 км. су Атбасар-Приишим жер асты су көзінен
алынады.
1992 жылы қолданылып жүрген жер асты суларының антропогенді ластануы
салдарынан 2 су бекетті скважина жабылды. Сонымен қатар эксплуатацияланып
жүрген скважиналарда жер аты суларының темірмен 2.7-8.9 ШРК дейін және 1.2-
1.4 ШРК дейін ластанғаны анықталды. [2]
Ақмола облыс аймағында суды басқа жақтан әкеліп, не болмаса ашық су
көздерін пайдаланатын ауылдар кездеседі. Сондықтан ұзақ мерзімді Ауыз су
бағдарламасы өте қажет. Осы жылы ғана республика бюджетінен сумен
қамтамасыз ету жүйесін дамытуға 365,457 млн тенге бөлінген. Барлық бөлінген
қаржыға мемлекеттік жұмыс сатып алу келісімін шарт бекітілді. Құрылыс
мерзім ішнде Макинканың сумен қамтамасыз ету жүйелерін қайта құру
жүргізілді, қараша айында бөлінген құралдың 89 % іске асты. Бірақ ең көп
қаржы облыстың проблемалы далалы ауданы Егіндікөлге бөлінді, мұнда Нұра
топтық су құбырларын қайта құруына арналған құралдардың төртен үш бөлігі
жұмсалды. Бұл жылы Павловка, Державинск, Костычева, Донское, және Степняк
қалаларында да Ауыз су бағдарламасы бойынша жұмыстар атқарылды. Ақмола
облысының құрылыс және архитектура департаментінің директоры
А. Митрофановтың айтуы бойынша Павловка, Державинск және Степняк
қаласында 2006 жылы бастап сапалы ауыз суын пайдалана алады. [1]
1.4 Көкшетау аумағының жалпы табиғи жағдайлары мен су қорларының
сипаттамасы
Көкшетау аумағының жалпы табиғи жағдайлары мен су қорларының
сипаттамасы. Ақмола облысының орталығы – Көкшетау, облыстың солтүстік бөлік
жазығында орналасқан, оңтүстік батыс және батыс бөлігін жан жағын биік
төмпешіктер қоршаған. Қаланың солтүстігінде Қопа көлі орналасқан, оңтүстік
батыстан солтүстік жағалауынан Шағалы өзені құяды, ал солтүстіктен Төменгі
Шағалы ағып шығады. Ауданның климаты шұғыл континентті құрғақ, ыстық
жазымен және суық қысымен ерекшеленеді. Ауаның температурасы Үлкен
амплитуда және жылдық айналымда да тәулікте де ылғалды. Орташа жылдық
ауаның температурасы жаз айында +180, max +420 C (шілдеде), ал ең суық
айларда -470С (ақпан).
Сыртқы ауа температурасы есептегенде құрайды:
Ең суық 5 күндік -360С
Желді күндерде : -200С, жазда +250С.
Аясыз күндердің созылу кезеңі 100-150 тәулік, жылу қосылатын кезең -214
тәулік. Орташа жылдық түсім мөлшері – 253мм. Қар жамылғысының салмағы – 100
кгм2. 557 ден 864 мм жылына үстіңгі су булануының тербелісі. Ауданның тағы
бір климатындағы ерекшелік ол ылғи да соғушы жел болып тұрады. Жалпы желдің
соғысы оңтүстік батыстан бағытталған, осы жел соғыстары қыста боранның
соғуына ықпалын тигізеді. Орташа жылдық желдің жылдамдығы - 4,5 мсек, қыс
айларында ең үлкен – 9,5 мсек. Нормативтік жылдамдық желдің өктемділігі –
70 кгсм2.
Нормативті топырақтың қату тереңдігі - 210 см, максималды топыраққа ену
тереңдігі - 285 см.
Қазіргі қоғамның шаруашылық және мәдени өмірі табиғат суын пайдаланумен
тығыз байланысты. Сонша су қорының жай және оның өзгерістерін уақытылы
болжау бүгінгі таңның бірінші дәрежелі қажеттілігіне айналып отыр.
Өндірістік өнекәсіптер өзен, көлдерге көп көлемде өнеркәсіпте қолданған
лас су және көптеген қоқыстарды төгуде. Дұрыс жұмыс жасамауда және де
тазартатын құрал жабдықтардың ескі, кейбір жерлерде жоқтың қасы. Осы
жағдайлардан -Үлбі, Ертіс, Тихая өзендерінің экологиялық жағдайлары ауыр
халде.
Су ластануы индексінің деңгейі негізінен 3-классқа жатады (орташа
ластану). Тым алысқа бармай – ақ, Қопа көлі мен Шағалы су қоймаларын алсақ
олардың суы күнделікті тұрмыстық, балық шаруашылығы мақсатында пайдалануға
қойылатын экологиялық талаптарға сай емес. Көптеген көрсеткіштері бойынша
зиянды заттар шоғырлануы зиянсыздық шегінен әлдеқайда жоғары болып тұр.
Қопа көлі түбінің тұнбалануының басты себебі – су қорғау аймағымен су бөлу
орындарына жақын аумақтың жыртылуы. Яғни, бұл қарашірік және басқа да
органикалық заттардың нитраттар мен нитриттердің шалындысының көлге ағуымен
байланысты. Осы кезге дейін Көкшетау және Шучинск қалаларының сапалы ауыз
суымен қамтамасыз ету мәселесі де шешімін таппай отыр. Мысалы, облыс
санитарлық – эпидемиологиялық департаментінің дерегі бойынша 12 елді мекен
тұрғындары ашық су көздерінен алдын ала тазартылмаған суды пайдаланып отыр.
Көкшетауды сумен жабдықтайтын жер бетілік Шағалалы су қоймасы мен
Павловск және Шағалы жер асты су арналары экономикалық және өндірістік
қиыншылықтарға байланысты толық пайдаланбайды. Сол себептерден жылдың жазғы
күзгі мерзімдерінде судың лайлануы ұлғаяды, шылауланудың кесірінен судың
түсі өзгереді. Тіпті су жағасынан келіп машиналарын жууға дәті баратын
адамдар да кездесіп жатады.
Бұл айтылғандарға демалғандардан қалған қоқыстарды, жақын маңдағы
үйлерден аққан кір-қоқысқа толы суларды қоссақ - біздің суға тазалық пен
адалдық қайдан келеді.
Есіл-өзені жалпы облыстың басты су торабы болып келеді. Халық оның суын
ауыз су ретінде, ауыл шаруашылықта да қолданады. Өзеннің жоғары ағысында
Вячеслав су қоймасы орналасқан. Су жиналу облыстық аумақта 84300 км².
Есілдің жылдық көлемі 90 % облыстан тыс жерлерге қамтамасыз етеді 129967
мың м³жыл.
Вячеслав су қоймасының өзенінің суында үлкен көлемде БПК5 (1 ПДК
дейін), сульфат (1,15-3,5 ПДК), хлорид (1,2 ПДК дейін), жалпы темір(6,7 ПДК
дейін), фенол және мұнай өнімдерімен (1-2 ПДК ) ластанған . Судың индекстік
ластануы 1-2,2 құрайды, орташа – 1,1 (3-класс, қалыпты ластану).
Қаланың солтүстік бөлігінде Шағалы өзені орналасқан. Судың жалпы қорын
қала тұрғындары пайдалануда. Өзеннің аумағы 144 км -ге созылып жатыр,
өзінің орташа жылдық түсім-40770 мың м³жыл құрайды. Ал басқа өзендер
көлемі орташа, олардың көбісі жаздық ыстық айларында кеуіп қалады.
Шучье көлі жалпы су жиналу ауданы 64,4 км² судың құрамы
гидрокарбанаттың -кальцийлі минерализациясын – 250 мл, судың қаттылығы 2,0-
2,5 мг экв , ластану индексі – қалыпты ластанған (3 класс) дәрежеде болып
тұр.
Қопаның жалпы су жинау ауданы – 3860 км², судың құрамы:
гидрокарбанаттың, хлорлы-натрий минерализациясы 300-700 мгл, судың
қаттылығы 3-7 мгэкв (өте қатты) ластану индексі -ластанған, 5 класс.
Қотыркөлдің жалпы су жиналатын ауданы – 29,9 км², - су жиналымы -4,5км²;
судың құрамы гидрокарбанатты-натрийлі судың қаттылығы - 3,8мгэкв (қалыпты
қатты) ластану индексі – өте ластанған, класс 6.
Есіл, Нұра, Шағалы өзендерінің жалпы ластаушылары - ол осы жердегі
тұратын халықтардың лас, кір сулары және ағынды сулары минералды-
органикалық тыңайтқыштар жаңбыр сумен немесе қар еріген суларымен өзен,
көлдерге түседі. Химиялық зерттеулердің нәтижесінде өзендерде құрамында
азот бар заттар кездеседі. Аммиак, нитраттар - таза суда кездеспейді. АҚ
Химпром мекемесі өзендерді ластауға өзінің үлесін қосуда. Нұра – Есіл
өзендерінің каналдарына сынап қалдықтары бар заттар мен ластанған
каналдарды құрылыс аяқталғасын жауып тастаған, бірақ Нұра өзенінде қазірге
дейін (ластанған заттардың әсері бар), өйткені 1996 жылы шілде айында
жүргізілген зерттеулерде өзеннің жоғары бетінде де сынап бар екенін
көрсетті. Нұра өзенінің жоғарғы бетінде сынаптың құрамы 1,2-2,4 ПДК
көрсетті. Ал су қоймасындағы сынаптың ластану жағдайы жер асты суларында да
11 рет зерттегенде 1,2-3,8 ПДК, өте қауіпті. Өткен жарты жылдықта
шаруашылық қажетіне және ауыз су есебінде барлық су көздерінен 34,11 млн
текше метр жұмсалды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz