Көкшетау өңірінен шыққан ұлт зиялыларының өкілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ бірінші ширегіндегі Көкшетау өңірінен шыққан
ұлт зиялылары.
1.1 Х1Х ғасырдың соңы мен ХХ ғ бірінші ширегіндегі өлкедегі қоғамдық –
саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Өлкедегі ұлт зиялыларының қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .15
II Көкшелік ұлт зиялыларының азаттық жолындағы күресінің тарихынан.
2.1 Көкшелік тарихи тұлғалар – Науан Хазірет және Шәймерден
Қосшығұлов ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Мәмбетәлі Сердалин, Айдархан Тұрлыбаевтың қоғамдық-саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Өлкедегі ұлттық- демократиялық интелигенция мәдениет саласындағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62
Кіріспе
Ұлт зиялылары олардың Отан тарихындағы орны мен ролі туралы сөз
қозғағанда бүгінгі таңда ол азаматтардың жалпыұлттық Алаштық ұлт- азаттық
күреспен байланысын айналып өтуге болмайды.2007 жылы Алаш қозғалысының 90
жылдығын ғылыми қауым мен жұртшылық кеңінен атап өтуге ұмтылыстар жасалғаны
белгілі осыған орай ғылыми конференциялар мен жаңа басылымдардың тұсау
кесер рәсімдері жасалынды. Ғасырлар тоғысындағы ұлт- азаттық қозғалысы сол
кезеңдегі қазақ қоғамының сан қырлы әлеуметтік, мәдени, саяси проблемаларын
қамтып жатты, бүгінгі күнде сол зиялы қауым күн тәртібіне қойған діл
тәрбиесі, білім, ұлттық шаруашылық экономика мәселелері өзінің өткірлігін
жоя қойған жоқ, керсінше тәуелсіздік кезеңде ол мәселелер жаңаша мән мен
мазмұнға, мақсат – мұратқа ие болуда.
Тақырып өзектілігі: Қазақ қоғамының дамуының тәуелсіздік
кезеңінде, рух пен діл, тіл халықтың әл-ауқат негізі шаруашылық-
экономикалық мәселелерін тарихи таным тұрғысынан жаңаша ой-пікір мен
көзқарастарды қалыптастыруда тарих ғылымының бүгінгі ролі жоғары. Отандык
тарихнамада тарихшылар осы мәселелерді соңғы бес-алты жылда жүйелі түрде
қойып келеді. Өткен ұрпақтың осы жолдағы күресінің интелектуальдық
теориялық табыстарын қайта бағамдамайынша бүгігі ұлттық идеологиямыздың
негізін қалыптастыру мүмкін еместігіне қоғам танушы ғалымдар үнемі назар
аударып отыр.
Зерттеушілерге XIX ғасырдың екінші жартысымен XX ғасырдың бас
кезеңі ерекше ынта-ықылас туғызатыны даусыз. Ресейде капиталистік
қатынастардың дамуы орталықтағы ғана емес, сонымен катар бүкіл отарлық шет
аймақтардағы өмір салаларында да, экономикада, мемлекеттік құрылымда,
мәдениетте ғаламат өзгерістерге жеткізді. Жаңа экономикалық укладтың
объективті заңдарының ықпалымен қазақтың қоғамдық санасында елеулі
өзгерістер орнығып, ұлттық интеллигенция қалыптаса бастады. Сондай-ақ
Ресейде парламеттік жүйенің өмірге келуі , қазақ даласы өкілдерінің 1 және
11 Думаға депутат боп сайлануы ұлт зиялыларының саяси сана мен
тәжиірбесінің жетілуіне ықпал жасады. ) Қазақстанның солтүстік- шығыс өңірі
Ресейде жүріп жатқан қызу саяси үрдістің ықпалында дамып, жергілікті ұлт
өкілдері мемлекеттік – саяси процестерге тартылғанын Шаймерден
Қосшығұлұлының екі мәрте мемлекеттік Думаға мүшелікке сайлануы,1906
бүкілресейлік мұсылмандар фракциясына қатысып оның бағдарламасын жасауға
қатысуы үлкен саяси маңызы бар оқиға еді, Айдархан Тұрлыбаев сынды алаш
қайраткерінің Алаш Орда үкіметінің -Ұлт Кеңесінің мүшесі болғанының өзі-ақ
көрсетеді. Сондай-ақ көкше өңірінен шыққан ұлт мүддесі үшін күрескен
қайраткердің бірі ол Мәмбетәлі Шөбекұлының шаруашылықты оның ішінде
егіншілікті қазақ жерінде дамыту жөніндегі идеялары өзінің өзектілігін әлі
күнге жойған емес. Немесе Науан Хазіреттің діни- рухани тұтастығымыз үшін
күресі соңғы кезде елімізге жауыннан кейінгі саңырау құлақтай қаптап кеткен
түрлі секталардың шабуылына қарсы күресушілер үшін үлгі болаларлықтай. Оның
үстіне сол кезде де дін мен діл ұлттық білім беру жүйесіндегі мәселелермен
тығыз байланыста болғанын байқаймыз.
Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық ғылымда үстем болып келген таптық
көзқарас ұғымы әрбір адам мен әрбір халықтың жеке өзінің бостандығы, бүкіл
адамзат мәдениетіндегі жетістіктерге еркін қол жеткізу қүқығы сияқты жалпы
адам баласына тән өркениетті игеру жолында қажырлықпен күрескен ХІХ-ХХ
ғасырлардағы қазақ интеллигенциясының қызметін объективті зерттеуге кедергі
жасаған болса тәуелсіздіктің алғашқы жылдары алаштың ардақтыларының ұлт-
азаттығы жолындағы күрестегі тарихи орнын қалпына келтіруге ұмтылғанымен
ұлт зиялылары күресін бүтіндей бағамдауға ғылыми әділ қөзқарастың
жеткіліксіздігі айқын байқалды. Қазақ интеллигенциясының қалыптасу тарихы,
осы процестің тарихи-мәдени алғышарттары бір жақты қарастырылды. Қазақ
интеллигенциясы алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің ықпалымен қалыптасып
дамыды деген сыңаржақ қағида орын алды. Қазақ интеллиғенциясын
қалыптастырудағы үлттық рухани бастау-көздер, қоғамда орын алған әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайлардың ХІХғ. екінші жартысы мен XX ғасырдың
бас кезіндегі қазақ интеллигенциясының жаңа легінің пайда болуы
мен оның нақтылы іс-әрекетіне жасаған әсері, зерттеушілер назарынан тыс
қалды. Ал Алаш қозғалысының пайда болуына ұйытқы болып, Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметінің белсенді қайраткерлері болған Әлихан Бөкейхановтың
төңірегіне топтасқан ұлт зиялылары халық жаулары деген жалған жалалармен
айыпталып, олар туралы айтуға да, жазуға да ресми түрде тыйым салынды.
Осынау күрделі тарихымыздың кезінде зерттеуге тыйым салынған ақтаңдақ
беттерін саралау бүгінгі күн гарихшыларының алдындағы үлкен міндеттердің
бірі.
Интеллигенция тақырыбы әрбір дәуір тынысы, оқиғалардың ықпал-
әсерімен қоғамтанушылар еңбектерінде әр қырынан карастырылып келді.
Интеллигенцияның пайда болуы, қалыптасу тарихына, қызмет ету механизміне,
қоғамдағы рөліне арнап шетелдік тарихшылар да, кеңестік ғалымдар мен
бүгінгі зерттеушілер де бірқатар еңбектер жариялады. Кеңестік тарих
ғылымында интеллигенцияның қогам дамуындағы рөлін бағалауда ғалымдар
белгілі бір әдістемелік қүрсау шеңберінен шыға алмады. Қазақстандық
тарихнамада 20-30 жылдары кеңестік болмыс өктемдігі салқынын тигізген
бірқатар ғылыми еңбектер жазылып, оларда күні бүгінге дейін кесімді шешімін
таппаған проблемалар, атап айтқанда қазақ интеллигенциясының пайда болуы
мен қалыптасу жағдайлары қарастырылды. Халқымыздың біртуар үлы Т.Рысқүлов
қазақ интеллигенциясының тарихи тағдырына зор коңіл бөліп, оның пайда болуы
мен қалыптасуының хронологиялық ауқымын XIX ғасырдың аяғына жатқызды. Ол
қазақ интеллигенциясы окілдерінің қызметін саяси, әлеуметтік, үлттық
бағдарды негізге ала отырып саралаудың дәйектілігін атап өтті.
Қазақстандағы тарих ғылымының негізін қалаушылардың бірі С.Ж.Асфендияровта
өлкеде интеллигенцияның қалыптаса бастауын XIX ғасырға жатқызады.
Алайда, қатаң таптық методологияға негізделген кеңестік
тарихнамада революцияға дейін қазақ интеллигенциясы болғанын
теріске шығаратын түжырымдама берік орнықты. Ұлттык интеллигенцияның пайда
болуы мен қалыптасуын қарастыратын арнайы еңбектің атының өзі осыны
дәлелдейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 60-жылдардың орта шеніне карай
отандық ғалымдардың еңбектерінде Қазақстандағы социалистік құрылыстың түрлі
кезеңдерінде интеллигенцияның қалыптасуын, даму мәселелерін, олардың
қызметі мен атқарған рөлін неғұрлым кең ауқымда талдаушылық сипат алды.
Ұлттық интеллигенция тақырыбын зерттеудің 70-жылдардан бастап едәуір
жандана түскені байқалады.
Проблемалардың жекелеген қырларын зерттеуге арналған, қазақ
интеллигенциясы өкілдерінің өмірбаяндық деректеріне, олардың саяси және
дүниетанымдық көзқарастарына тереңірек бойлаған еңбектер шықты
(Қ.Бисембиев, С.Бейсенбаев, Қ.Жаманбаев т.б.). Солардың ішінен
Р.Б.Сүлейменовтың орыс тілінде жарық көрген Мәдени революцияның лениндік
идеялары және олардың Қазақстанда жүзеге асырылуы деген іргелі еңбегін
атап өткен жөн, оның екінші тарауы Қазақстанның революцияға дейінгі мәдени
мүраларына арналған.
Қазақ интеллигенциясы қалыптасуының күрделі проблемаларын жаңаша
зерделеудің егеменді еліміздің тарихнамасындағы айтулы кезеңі 80- жылдардың
соңынан басталады. Осы жылдары жарияланған басылымдарда интеллигенция
үғымы мен оның тарихы бір қырынан, коғамды жаңғыртудағы интеллектуальдық
еңбектің рөлі екінші қырынан екі басқа айқындама түрғысынан қаралып,
интеллигенция мен өкіметтің, интеллигенция мен халықтың өзара қарым-
қатынасы туралы мәселелер көтерілді.
ХІХ-ХХ ғасырлардағы Қазақстанның қоғамдық өміріне арналған
В.З.Ғалиевтің еңбектерінде қазақ арасынан шыққан алғашқы оқыған, көзі ашық,
білімді азаматтар-зерттеушілер, мен публицистер, аудармашылар мен жол
нүсқаушылар хақында күнды мәліметтер кеңінен қамтылған. Х.М.Әбжанов
пен Л.Я.Гуревич өз зерттеулерінде қазақ интеллигенциясының, оның мәні мен
атқарған қызметінің бірқатар проблемаларын қарастырды, интеллигенцияның
қалыптаса бастаған кезеңі туралы жаңсақ айтылған пікірлерді сынға алды.
Соңғы жылдары интеллигенция тарихының қадау-қадау проблемаларын жаңа тарихи
таным мен методология түрғысынан саралауда қыруар істер тындырылды.
Академик М.Қ.Қозыбаев өз еңбектерінде интеллигенция тарихындағы
ақтаңдақты беттердің сырын ашып, оның жазықсыз жазаға үшыраган
қайраткерлерінің мүрасын зерттеудің бағыт-бағдарламасын айқындап берді.
Белгілі ғалым К.Н.Нүрпейісовтың дәйекті зерттеулері қазақ интеллигенциясына
таңылган қатал, әділетсіз бағаның ақиқатын анықтап, тарихи шындықты қалпына
келтіруге арналган. Егеменді еліміздің жаңа тарихи танымын қалыптастыруда
тындырымды ізденістерімен танымал М.Қойгелдиевтің докторлық
диссертациясында және соның негізінде жарияланған монографиясында қазақ
демократиялық интеллигенцияның XX ғасырдың алғашқы 20 жылындағы қоғамдық-
саяси қызметі жан-жақты терең қамтылған. Д.Аманжолованың Казахский
автономизм и Россия жуырда шыққан Алашорда на изломе ХХ века атты
монографиялар аталған тақырыпты жаңа пайымдаулар тұрғысынан қараумен
ерекшеленеді әсіресе деректемелік базаның ауқымдылығымен көзге түседі.
Ж.Б.Әбілхожиннің еңбектерінде үлттық-демократиялық интеллигенция
өкілдерінің қазақтың әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеуге қосқан үлесі
тиісті бағасын алған. Көкшелік айтулы ұлт тұлғаларын зерттеуде көп еңбек
сіңіріп, бұрындары көпшілікке беймәлім боп келген алаш азаматтарының
қызметін, саяси-қоғамдық келбетін танытудағы профессор Қ Әбуовтың
еңбектерінің орны ерекше , ғалымның: Сұлтанғазы Уәлиханов, Мәмбеталы
Шөбекұлы, Науан Хазірет, Шәймерден Қосшығұлов, Айдархан Тұрлыбаев турасында
жазған мақалалары мен кітаптары қазіргі алаштануға қосылған өзіндік үлес
болып табылады.
Сондай –ақ күнделікті баспасөз соның ішінде Өмірзақ Озғанбайдың
Егемен Қазақстан газетінде Ресей Думасындағы қазақтар атты көлемді
мақала жарияланып онда көкшелік алаш азаматтары Айдархан Тұрлыбаев,
Шаймерден Қосщығұлов турасында біраз материалдар көпшілікке танымал болды.
Зерттеуші ғалымдар мен публицистердің шығармашылық ізденістері
баспа жүзінде жарық көрді.
Зерттеу жүмысының негізгі проблемалары. Солтүстік өңірдің тарихы
Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Айтса айтқандай, осыған
дейінгімізді ой елегінен өткізгенде халқымыздың тарихында елеулі із
қалдырған, туған елі, жері үшін бар ғүмырын сарп еткен талай арыстарымызды
әлі де тани алмай, бүгінгі үрпаққа насихаттай алмай жатқанымыз шындық.
Солардың ішінде XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өмір сүрген
Көкшелік жерлестеріміз, ғүлама ғалымдар, табанды қоғам қайраткерлері,
алаштың азаттығы үшін самүрық бейнелі байрағы бар айбарлы жүйемен ымырасыз
күресе білген Наурызбай Таласұлы, халқы оны сүйіспеншілікпен Науан Хазірет
деп атаған, Мәмбетәлі Сердалин, Айдархан Тұрлыбаевтың өмірі мен қызметі
онан әрі зерттеуді талап етеді.
Науан Хазірет Таласұлының есімі зиялы қауымға кеңінен мәшһүр. Оның Көкше
өңірінде сіңірген ағартушылық қызметі ерен. Ұзақ уақыт Науан Хазірет есімі
тарихта өзінің әділ бағасын алмай келді. Осы ақтаңдақтардың орынын толтыру
мақсатында кейінгі кездерде бірқатар игі шаралар атқарылуда.
Мәмбетәлі Сердалин (Шөбеков) - Қазақстаннан шыққан алғашқы білікті
де білімді экономистердің бірі. Сонымен бірге ол әдебиет пен тарих
саласында да жан-жақты ізденістер жүрғізіп, ірілі-үсақты ғылыми еңбектер
жазған озық ойлы, оқымысты адам.
Айдархан Тұрлыбаев – алаш қозғалысының ірі қайраткері Ұлт
кеңесінің мүшесі Ақмола облысындағы алаш қозғалысының көшбасшысы соңғы
кезге дейін Қазақстан тарихнамасында есімі еленбей келген көрнекті
қайраткер алаш қозғалысының бүтін бейнесін осы тұлғаларсыз елестету мүмкін
де емес деп білеміз.Өйткені осы азаматтар қажырлы еңбек еткен аймақ
Қазақстанның ең бай өлкелерінің бірі боп саналып, отаршылдық ең бір
өрістеткен аймаққа айналған болатын. Міне осындай дүлей күшке ақылымен,
саяси-қарым парасатымен қарсы тұра білген қайраткелердің күрескерлік жолын
зерттей түсу уақыт талабы.
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басы. Аталған уақыттың саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени
өмірі үлкен өзгерістерге толы болды. Күрделі де, эр алуан жаңалықтардың
қазақ қоғамының өміріне ене бастауы, әрине Қазақстанның Солтүстік
өңіріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсерін тигізбей қойған жоқ.
Қазақ интеллигенциясын қалыптастырудағы ұлттық рухани бастау-көздер,
қоғамда орын алған әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың XIX
ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ интеллиғенциясының жаңа
легінің пайда болуы мен оның нақты іс-әрекетіне әсерін тигізді. Зсрттеудің
географиялық шеңбері қазіргі Солтүстік Қазақстан, Ақмола облыстарын
қамтиды.
Зсрттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұлт зиялыларының қалыптасу
үрдістерін саяси-қоғамдық процестермен байланыстыра қарастыру сондай-ақ
әліде болсада алаш қайраткерлері оның кейбір белсенділерінің өмірі мен
қызметін зерттей түсуге назар аудару..
Зсрттеу жұмысының мстодогиялық негізі Ұлт азаттығы қозғалысын
объективті көзқарастар тұрғысынан қарастыру принципі алынды. Мәселе нақты
тарихи қажеттілік, тарихи тағылым түрғысынан қарастырылды.
Зсрттеу жұмысының дерекктік негіздері біршама архивтік күжаттарды,
шолуларды, қазіргі таңдағы баспасөз жарияланымдарын, мәліметтерін
біріктіріп отыр. Қарастырылып отырған кезеңдегі үлттық интеллигенция жайлы
біршама маңызды архивтік деректер Омбы облысының мемлекеттік архивінің
қорында топтастырылган. Омбы мүрағатындағы мәселеге қатысты қүжаттар: 27,
65, 151 қорларда жинақталған. Мәселен, оларда М.Сердалиннің өмірбаянына
қатысты материалдар бар. Омбы техникалық училищесінің директоры Добраховка
губернатор міндетін атқарушы Ливенцовтың, уезд бастығы Коноваловтың
хаттары, Далалық генерал-губернатордың кеңсесіне жазылған хаттар, Омбы
архивінде Жасырын бақылауда жүрхен қырғыз (қазақ) М.Сердалин туралы жазба
қатынастар деп аталатын іс сақталған. Омбыдағы Смағұл оқыған оқу орнына
қатысты архив қорында, оның қай күні құжат тапсырып, неден емтихан
бергеніне дейін тіркеліпті. Тақырыпқа қатысты тың мәліметтер беретін
деректік қүжаттардың шоғырланған жері Қазақстан Республикасының Орталық
мемлекеттік мүрағаты. Онда мәселете байланысты қүжаттар 81, 369, 929
қорларда сақталуда. Зерттеуде Жүлдыз, Ақиқат, Парасат, Арка ажары,
Егеменді Қазақстан, Оқжетпес, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан атты
газет-журналдарға назар аударылды. Зсрттеу жүмысының қолданбалық маңызы.
Зерттеу жүмысын Қазақстан тарихынан жоғарғы оқу орындарында, арнайы курста,
жалпы коғамдық ғылым саласындағы еңбектерде, мектепте пайдалануға болады.
I. ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ бірінші ширегіндегі Көкшетау өңірінен шыққан
ұлт зиялылары.
с
1.1 ХIХ ырдың соңы мен ХХ ғ бірінші ширегіндегі өлкедегі қоғамдық – саяси
жағдай.
ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің қоғамдық саяси
өмірінде елеулі оқиғалар болды. Соның ішінде елдің саяси өмірін
либерализациялауға бағытталған өзгерістер болатын. Ресей мемлекеттік Думасы
және Қазақстан зерттеуінің авторы Өмірзақ Озғанбайдың пікірінше Сол
дәуірдіңдегі ең ірі саяси-әлеуметтік оқиға Мемлеттік Думаның шақырылуы еді
дегенді.[1] Бұрындары бұратана инородцы деп аталынған Ресейдің Түркістан
мен Қазақ өлкесіндегі жұрт азаматтық-саяси құқтан жұрдай болатын. Ресейдегі
революция Азиядағы езілген халықтардың оның ішінде қазақ халқының саяси
санасының жетілуіне елеулі ықпал етті.Айта кететін бір жайт бұл кезеңде
әлемдегі отар елдерінің ояну процесі жүріп жатқан болатын бұл үрдістен
Ресей қол астындағы қазақ өлкесі де шет қалған жоқ.Бұрындары ел мен жерінен
айырылғанда еш бір жөнді қарсылыққа дәрмені болмай келген халықтың енді
жерде заңды түрде өз талаптарын қоюға мүмкіндігі болды.Өлкедегі жағдайға
келетін болсақ патша өкіметінің қоныстандыру саясатының негігі орталығының
біріне айналған Ақмола-Көкшетау өңірінде жер -су мәселесі,оқу.дін мәселесі
ушығып тұрған еді Думаға сайлау кезінде өлке халқы өз өкілдеріне зор үміт
артып ,қоғамдық белсенділік танытты .Профессор М.Қойгелдиевтің сөзімен
айтқанда,1905-1907 жылдары отарлық бұғаудағы қазақ қоғамында таптық санадан
гөрі ұлттық сананың тезірек пісіп жетілуіне қолайлы алғышарттар басым
түсті[2] Дала өлкесіндегі оның ішінде Көкшетаудағы әлеуметтік- саяси
жағдайға келетін болсақ 1905 жылғы жаз айларындағы түрлі жәрмеңкелер мен
жайлаулардағы мыңдаған адамдардың қатысуымен өткен бсқосулар,оларда
қабылданып,тиісті үкімет орындарына жіберілген саяси-әлеуметтік рухани-
демократиялық талптар қойылған петициялар қабылданды.Бұл ретте қазақ
даласында әйгілі қарқаралы петициясына қабылдануы үлкен қоғамдық саяси
оқиға болды, оған қол қойған 44 азаматтардың қатарында Айдархан Тұрлыбаев,
Шаймерден Қосшығұлов тағы басқалары болғандығын атап өткен ләзім.Қарқаралы
петициясында мынандай сөздер кездеседі Күллі Ресей өмірін түгелімен қайта
өзгерту керектігін мәлімдеп жатқан тұста тағдыры Ресеймен тығыз байланысты
қазақ даласында ел басынан өтіп жатқан оқиғалардан тыс қаламастан, өзінің
пісіп-жеткен тілектерін жеткізу қажет деп танып отыр - делінген [3]
Шындығында да Ресейден бастау алған демократиялық қозғалыстың қазақ
даласына әсер етуі заңды да еді. Орыстандыру саясатының салдарынан
қазақтар, соңғы кезде өздерінің діни рухани тұрғыдағы і сстерінен қағажу
көргені сонша әкімшіліктің рұқсатынсыз бір қадам жасай алмайтын болды.
Мешіт салуға, мұсылман мектептерін ашуға, Меккеге қажылыққа баруға және
басқаларға рұқсат беру не бермеу құқы заң бойынша тек әкімшілік билігіне
берілген.[4] Осы қарастырып отырған уақытқа дейінгі Қазақстанның оның
ішінде Көкшетау өңірінің мәдениетінің көтерілуіне объективті түрде әсер
еткен жағдайлар ол Ресейдің ғылым-білім қайраткерлерінің қызметі болатын.
XIX ғасырдың екінші жартысы Россияның кұрамына енген ұлт
аудандары, оның ішінде Қазақстан жедел игерілген уақыт болды. Өлкеге оның
географиясын, тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал қорларын
зерттеу үшін ғалымдар мен саяхатшылар келіп жатты. Аса көрнекті орыс
ғалымдары П.П.Семенов-Тянь-Шанский, А.А.Северцов, И.В.Мушкетов, В.В.Радлов
Г. Потаниннің және басқалардың есімдері Қазақстанмен байланысты. Олар
өздерінің шалғайдағы өлкелерді зерттеулерімен отандық ғылымның өркендеуіне
үлкен үлес қосты. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақтардың тарихы мен
этнографиясының проблемалары пәрменді түрде зерттелді. Бүл зерттеулермен
Бас штабтың көптеген офицерлері Россия әкімшілігінің көрнекті чиновниктері,
әрі текті интеллигенция, саяси себеппен жер ауып келгендер шүғылданды.
И.Гейердің (Сырдария облысын шаруалардың отарлауы, Түркістандағы
қаңғырулар), А.К.Гейнстің (Қырғыз очерктері, Әдеби еңбектердің
жинағы), Л.Мейердің (Бас штаб офицерлерінің география мен статистика үшін
жинаған материалдарында басылған Орынбор ведомствосының Қырғыз даласы)
Повлодар мемлекеттік университетінің ғылыми орталығы шығарған қазақ
этнографиясының кітапханасы сериясымен шыққан еңбектердің ғылыми-танымдық
мәні зор ол еңбектердің анықтама материалдар ретіндегі маңызын күні бүгінге
дейін жойған жоқ.[5]
Әсіресе Г. Потаниннің өмірі мен қызметі оның саяси көзқарастары
болашақ алаш қозғалысы қайраткерлеріне елеулі әсері болғанын алаш
жетекшілерінің өздері де назар аударған болатын. Алаш қайраткерлері
бастамасымен ол кісінің
мерейлі датасын атап атап өтуі жай ғана құрмет емес ол кісінің қоғамдық
маңызды ролін мойындаған еді.
XIX ғасырдың екінші жартысында, әсіресе реформадан кейінгі дәуірде
Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық ойының дамуында ғылыми қоғамдар мен
мәдени-ағарту мекемелері үлкен роль атқарды. Қазақстан жерінде пайда болған
біршама ірі ғылыми қоғам 1868 жылы құрылған Географиялық қоғамның Орынбор
бөлімі болған еді. Оның толық мүшелері облыстың көрнекті чиновниктері,
сондай-ақ жекелеген атақты сұлтандар болды. Қоғамның корреспондент-мүшесі
болған ағартушы-педагог Ы.Алтынсарин Географиялық Қоғамның Орынбор
бөлімінің 1870 жылы шығарған бірінші жинағында Орынбор ведомствосы
қырғыздарының өлікті жерлеу мен ас беру, бата оқу кезіндегі әдет-
ғұрыптарының очеркі деп аталатын екі зерттеуін жариялаған болатын. Орыс
географиялық қоғамының жергілікті бөлімдері мен бөлімшелері Қазақстанның
басқа облыстық қалаларында да ашылды.
XIX ғасырдың ортасына дейін Қазақ даласында байырғы халықтың
балаларын оқытатын дүниелік мектептер болмады, тек Бөкей Ордасында ашылған
еді. Қазақ балаларын жеті жылдық мерзіммен оқытатын дүниелік мектеп отарлық
аппараттың төменгі орындарына писарьлар мен тілмаштар даярлау үшін Орынбор
шекаралық комиссиясының жанынан 1856 жылы ашылды. Оған бүкіл Орынбор
өлкесінен 30 оқушы, соның ішінде Ы.Алтынсарин қабылданды. Ол мектеп 19 жыл
өмір сүріп, 48 оқушы бітіріп шығарды. Мектептерде орыс тілі, арифметика,
татар (қазақ) тілі, Мухаммед дінінің қағидасы, тергеу жүргізу және іс-
қатынас қағаздарын толтыру тәртібі, одан біраз кейін география және
гимнастика сабақтары үйретілді.
Қазақстанда халықтық бастауыш мектептер XIX ғасырдың 60
жылдарында ашылды да, мүның өзі Ы.Алтынсариннің есімімен байланысты болды.
1868-1896 ж.ж. Орал облысында 24 орыс-қазақ мектебі жүмыс істеді, олардың
екеуі екі кластық, алтауы селолық бір кластық мектеп, старшындық 14 мектеп
және 2 жеке училище болды. 1877 жылы Жайық казак әскерінде 47 мектеп,
олардың бесеуі қыздар мектебі болып, бүларда 2250 оқушы оқыды, мүның өзі
сол өңірдегі мектеп жасындағы қазақ балаларының 2%-нен сәл ғана асатын еді.
1894 жылы Орал қаласында ер балалардың әскери гимназиясы, қыздар
гимназиясы, діни училище болды. Бүған қоса облыс бойынша 37
шіркеу мектебі, 77 станциялық, поселкелік шағын мектеп, сондай-ақ 10
облыстық орыс-қазақ мектебі болған еді. Бұл мектептерде барлығы 2984 оқушы
оқыды. Ақмола облысында мектеп ісі осы шамалас болды. Сібір казак
әскерлерінің бүкіл ұлан-ғайыр Горькая линиясы бойынша 1861 жылға дейін
казак балаларының сауатын ашуға арналған не бары 14 қана мектеп болды, ол
қоныс аударған шаруалардың балаларын, әсіресе қазақ халқының балаларын
оқыту жайында ол кезде сөз болуы да мүмкін емес еді.
Облыста 70-ші жылдардың бас кезінен бастап мектеп ісі бәраз жанданғандай
болды. Ер бал ал ар және қыздар гимназиялары мен прогимназиялары,
мұғалімдер даярлайтын семинария, ер балалар оқитын уездік приход
училищелері, округтік әскери училище, станциялық және поселкелік мектептер,
госпиталь жанынан фельдшер мектебі және басқалар ашылды. Ол кезде бүкіл
облыста 2767 оқушысы бар 76 оқу орны болды; олардың ішінде 1 қазақ мектебі
(27 оқушы) ер балалар оқитын, 4 татар мектебі (321 оқушы), қыздар оқитын 3
мектеп (44 оқушы) болды.
XIX ғасырдың аяғына карай облыста оқу орындарының саны екі еседен
аса көбейді. Ауылдық мектептер де ашылды, бірақ олар тым аз болды. 1898
жылы Ақмола облысында мектеп жасындағы балалардың саны 61106 болса, олардың
88% мектепке тартылмай қалды. XIX ғасырдың екінші жартысында бос жатқан
қазақ даласына Ресейден, Украинадан аш-жалаңаш қоныстанушы шаруаларға
Көкшетаудағы казак станциясының сырт жағынан бөлінген жерлерге ғана баспана
салуға ұлықсат етілді. Бұл учаске Граничная, қазіргі Зарап Темірбеков
көшесінің тұсы болатын. Қоныстанушылар тасқынының көбеюі, орыс қалаларымен
сауда-саттықтың ұлғаюы қазақ даласының қарапайым тыныс-тіршілігіне рең
берді. Бірте-бірте басқарудың жаңаша жүйесін құру кажеттілігі туындады.
Сондықтан да 1868 жылы округ таратылып,
Ақмола губерниясы құрылды. Көкшетау округы оның құрамына уезд
есебінде кіріп, Көкшетау станицасы уезд орталығына айналды. Көкшетауға қала
статусы берілді. 1882 жылы басылған Сібір қалалары мен елді мекендерінің
экономикалық жағдайы деген кітапта мынадай деректер келтірілген:
Көкшетауда қоғамдық басқару әлі құрылмаған, қала үшін жер әлі
түпкілікті бөлінбеген. Станицада 300 үй және 1800-ден астам адам бар;
қалалық мекендегі үй саны 60-70, түрғындары 450-дей. Станицада жеті, ал
қалалық мекенде бір ғана көше бар. Кәсіпшілікпен сирек айналысады.
Өнеркәсіп орындарынан шағын екі цех ғана. Казактардың басым көпшіліғі және
ауқаттылардың кейбіреулері егіншілікпен айналысады. Сауда-саттық, балық
аулау - басты кәсіпшіліктері. Қоғамдық неғізде қаржыландырылатын кішігірім
округтік казак училищесі ғана жүмыс істеуде.
Әрине, бүл кітапта келтірілген деректер сол кездегі қала
тіршіліғіне толық сипаттама береді дей алмаймыз. Өйткені 1876 жылы ер
балалар үшін бастауыш, ал қыз балалар үшін жеке мектептердің ашылғандығы
айтылмаған. Жалпыроссиялық халық санағының мәліметтері бойынша 1897 жылы
Көкшетауда 500-дей үй, түрғындарының саны 5 мыңдай болған. Бүл уақытта екі
шіркеу, екі мешіт ашылып, қоғамдық кітапхана, малдәрігерлік пункт, почта-
телеграф кеңсесі жүмыс істей бастаған-ды. Қала мен уездегі оң өзгерістер
мәдени сана мен өнеркәсіптік қүрылыста жаңа міндеттер жүктеді. Рухани және
материалдық байлықтарды жалпы халықтың игілігіне айналдыыру қажет болды.
Мәдениет саласында алда түрған басты міндеттердің бірі - сауатсыздықты жою.
Көкшетау халыққа білім беру бөлімінің бастауымен жергілікті мектептер үшін
мүғалімдер даярлайтын екі жылдық курс ашылды. 1921 жылдың аяғына қарай
мектептердің материалдық базасы нығайып, Көкшетау қаласы мен
уездегі мектеп саны біршама өсе түсті. Ересектер арасында сауатсыздықты жою
жұмысы өріс алды, арнайы пунктер ашылды. Сайлау учаскелері мен қызыл
отаулар қала мен деревнялардағы, ауылдардағы саяси-ағарту жұмыстарының
орталығына айналды. Жалпы осы кезеңде Қазақстанның басқа облыстарында да
халық ағарту ісі баяу дамыды. XIX ғасырдың екінші жартысында болыстар мен
ауылдарда қазақ бал ал ары әдетте мұсылман мектептерінде, кейде медреседе
оқыды. Патша үкіметі қазақ даласында мүсылман мектептерінің ашылуына жол
бермеу үшін шаралар қолданды. Ол жергілікті отарлық органдарға және оқу
ісінің бастықтарына мүсылман мектептеріне қатаң бақылау жасау жөнінде
нүсқаулар мен ережелер жіберді. Бүл ережелердің шек қоятын талаптарының
бірінде былай делінеді: Облыстың мектептері мен медреселерінде балаларын
оқытқысы келетіндердің бәрінің оқу орны бастықтарынан бүл үшін белгіленген
формада рүқсат алған куәлігі болуға тиіс. Бүл куәлік үшін 50 тиыннан алым
алынып отырған. Оқытуға право беретін куәлік алудан бас тартып, балаларын
мектептер мен медресеге өз бетімен берген адамдарға бірінші жолы он сом,
екінші жолы 30 сом айып төлеттіріп отырған, ал үшінші ретте ондай адамдар
бес тәуліктен 15 тәулікке дейін түтқынға алынып, одан әрі-олардың өз
балаларын мүсылман мектептерінде оқытуына тыйым салынатын болған. XIX
ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, өлкеде оқу округтері құрылды. Орынбор оку
округының қарауында Орал және Торғай облыстары, Батые Сібір оқругының
қарауында Ақмола және Семей облыстары болды.
XX ғасырдың басында мектептер уақыттың өскелең талаптарын қанағаттандырудан
қалды. Діни мектептерді қайта құру жолындағы қозғалыс басталды. Оны
үйымдастырушылар жаддашылар болды. Олар оқытудың әріп құрастыру тәсілін
дыбыстық тәсілмен алмастыруды ұсынды, мектептерде азаматтық пәндердің
оқытылуы керектігін дәлелдеді. Соған қарамастан оқытудың жаңа тәсіліне
көшкен мектептер көбейе қоймады. Діни білім беру жүйесі ортасынан қазақ
мәдениетінің А.Құнанбаев, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Б.Майлин және басқалар
сияқты аса ірі қайраткерлері шықты. Азаматтық сипаттағы жай оқу орындары
өлкенің Ресейге қосылғаннан кейін ашылды. Олар отарлық аппарат үшін
шенеуніктер, тілмаштар, мұғалімдер, дәрігерлер даярлады. Мысалы, 1786 жылы
Омск қаласында Азиаттық мектеп, 1789 жылы Орынбор қаласының айырбас сарайы
жанынан үкіметтік мектеп ашылды. Бұл оқу орындары балаларды, соның ішінде
қазақ балаларын да тілмәштік, песірлік (кеңсе хатшысы) мамандыққа үйретті.
Әскери мамандарды және әкімшілік шенеуніктерін 1821 жылы Орынбор қаласында
ашылған Неплюев кадет корпусы және 1846 жылы негізі қаланған Омск кадет
корпусы даярлады. 1898 жылдан 1914 жылға дейін
Қазақстандағы бастауыш мектептердің саны 29,1 мыңнан 101 мың адамға дейін
өсті. Мектеп ісін жолға қоюда қыз балаларға білім берудің дамуы
прогрессивті қүбылыс болды. Ы.Алтынсариннің күш салуымен 1887 жылы Ырғызда
қыздар училищесі ашылды. 1890-1896 жылдары орыс-қазақ қыздар училищелері
Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақ поселкесінде, Ақтөбеде жұмыс істей бастады.
1896 жылға қарай бүларды 211 қыз, соның ішінде 70 қазақ қызы оқыды. Қазак
қыздарының білім алуға кеңінен тартылмауына әйелдердің қүқықсыз жағдайы
және исламнің кертартпалық дәстүрлері негізгі кедергі болды. Царизм
мектептік білім беруді аз үлттарды орыстандырудың әсерлі күралдарының бірі
деп қарады. Барлық оқу орындарында дерлік оқыту орыс тілінде жүргізілді,
түпкі халықтардың тарихы мен әдебиеті мүлде оқытылмады. Орта білім беру
дәрежесі бүдан да томен болатын. Қазақстанның барлық облыстарында бірде-бір
жоғары оқу орны болған жоқ. Қазақ халқы арасындағы аазаматтық білім беру
жөніндегі істің жайы бүдан әлдеқайда нашар болатын. Мемлекеттік жәрдемдер
мардымсыз еді, мектептер халықтың қайырымшылық жасап берген ақшасы есебінен
үсталатын. 1913 жылға қарай кең-байтақ Қазақ даласында небары 157 орыс-
қазақ мектебі болатын, олардың копшіліғінде оқушылар саны 50-ден аспайтын.
Оның есесіне жер-жердің бәрінде мектептер (бастауыш діни оқу орындары)
заңсыз (нүсқау бойынша отарлыық өкімет орындарының жазбаша рүқсаты талап
етілетін) жұмыс істейтін. Орта дәрежелі діни оқу орындары-медреселер
Ақмола, Семей, Орынбор, Ташкент, Верный, Орал сияқты облыстық қалаларда
шоғырланған еді. Медреседе қазақ қоғамының үстем топтарының балалары ғана
оқыды десе де болады, мүнда жәдит мектептері, яғни діни догмаларды оқытумен
қатар азаматтық пәндер де оқытылатын мектептер ашылды. Қазақ қоғамының
жоғарғы тобының балаларының жалпы орта және арнаулы оқу орындарында, сондай-
ақ жоғары оқу орындарында оқып, білім алуға мүмкіндік болды. Мәселен,
революцияға дейін Қазан және Петербург университеттерінде, сондай-ак
техникалық және ауыл шаруашылық институттарында небары бірнеше ондаған ғана
қазақ оқыған. Шаруа балаларының денінің әдетте азаматтық білім алуға
мүмкіндігі болмады. Оқу орындарын бітірген қазақтардың көбі шалғайдағы
ауылдарға барып, балаларды оқытты, олардың кейбіреулері алдыңғы қатарлы
орыс мәдениетін таратушылар және оның насихатшылары болды. Олар орыс
классиктерінің шығармаларын және көпшілікке арналған ғылыми сипаттағы
кітаптарды қазақ тіліне аударды. Олардың арасында қазақтың ұлттық мәдениеті
мен әдебиетін дамытуға белсене атсалысқан аса дарынды адамдар болды.
Ұлт зиялыларының алаштық және коммунистік боп бөлінуіне қарамастан ол
азаматтардың көздеген де көксеген мақсаты ол қазақ халқын кайткен күнде де
өркендету болатын.Жер жерлерде құрылған қазақ комитеттерінің аса бір
талқылаған мәселесі ол халықты ағарту білім мәселесі болғаны даусыз.
Сол себепті де кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы алаш қайреткерлерімен
қатар кеңестік қайраткерлердің халыққа қызметін бірегей түрде қарастырған
жөн сияқты бұл жерде басты мәселе олардың саяси
ұстанымдары емес халқына азамат ретінде тигіген еңбегі басты ориентир
болмақ.
1.2 Өлкедегі ұлт зиялыларының қалыптасу ерекшеліктері.
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында Қазақстанның Ресей экономикалық жүйесіне
тартылуымен және капитализмнің дәстүрлі шаруашылық өмірі едәуір
өзгерістерге үшырап, көшпелі мал шаруашылыгының дағдарысы мейлінше
шиеленісе түсті. Отарлық қоныстану саясатының дәл осы кезде кең өрістеуі ,
қоныстанушылардың негізгі лектерінің еліміздің Солтүстік, солтүстік –шығыс
аудандарына орныға бастауы дәстүрлі шаруашылық өркениетіне ауыр соққы боп
тиді. Халықтың этникалық - әлеуметтік құрамы зор өзгерістерге түсе бастады.
Қазақтар негізінен көшпелі тұрмыста қала бергенімен, көшпелілерде шөп
шабудың пайда болуы олардың өміріндегі жаңа кезеңді, отырықшылыққа қарай
алгашқы қадам жасалғанын білдірді. Қыстың мал азығын, жемшөп қорын
дайындаудың орнығуы мал шаруашылыгы өнімділігінің артуына жәрдемдескен
прогресшіл қүбылыс еді. XIX ғасырдың аягы XX гасырдың басында Қазақстанның
ұлан-байтақ аумағында қүрылыс салынбаған түрақты қыстаулары жоқ таза
көшпелілер тек Маңғыстау түбегінде, Жем бойында, Қызылқұм мен Шу өзенінің
төменгі ағысында гана қалды. Х1Х ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде
Ресейдің бір ғана Петербург университетінде 20-ға жуық қазақ студенттері
оқыған. Б.Қаратай, Б.Құлман, Б.Сырттанұлы, А.Тұрлыбайұлы, М.Шоқайұлы,
Ж.Ақбайұлы және басқалар . Сондай-ақ Мәскеу мен Санкт-петербургтің басқа
да жоғары оқу орындарын Ә.Бөкейхан, Х.Досмұхаммедұлы, М. Тынышбайұлы сияқты
қазақ жастары бітірген.
Яғни қазақ зиялыларының басым көпшілігі Ресейдің бас қалалары Санкт-
Петербург пен Мәскеу , сол сияқты Қазақстанмен көршілес Омбы, Том, Орынбор,
Ташкент, Саратов, т.б. қалаларында оқып, алғашқы саяси әрекеттерге сол
жерде араласып, қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуының бастау
көздеріне айналғанын анықтау үшін жоғарыдағы деректердің маңызы зор.[6]
Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан , 54 бет Ө. Озғанбай , Алматы 2006
жыл]
Бұл деректер қазақ зиялыларының алғашқы легі соның ішінде Ресеймен іргелес
отырған Көкшетау жерінен шыққандар 1905-1907 жылдардағы орын алған саяси
ахуалға қанық болып одан өз халқына қажетті нәрсенің барлығын өз бойларына
сіңіруге тырысты десек те болады. Ресейдегі 1905-1907 жылдардағы
революциялық қозғалыс Қазақстан үшін де тарихи кезең болды.”Ол турасында
Алаш қозғалысының көшбасшысы Ә.Бөкейхенов өзінің қоғамдық саяси мақаласында
былай деген еді: “Бүкіл дала саяси додаға тартылып, азаттық үшін қозғалыс
тасқыны құрсауына енді” [7] Алаш қозғалысын зерттеуші М.Койгелдиевтің
пікірінше 1905-1907 жылдары отарлық бұғаудағы қазақ қоғамында таптық
санадан гөрі ұлттық сананың тезірек пісіп – жетілуіне қолайлы алғышарттар
басым түсіп жатты.[8] Дала өлкесіндегі 1905 жылғы жаз айларында түрлі
жәрмеңкелер мен жайлаулардағы мыңдаған адамдардың қатысуымен өткен
басқосулар, оларда қабылданып, тиісті үкімет орындарына жіберілген саяси-
әлеуметтік рухани-демократиялық талаптар қойған арыз-
тілектерді(петицияларды) оқып білу арқылы көп нәрсені ұғынуға болады.1905
жылғы Қарқаралыдағы “Қоянды” жәрмеңкесінде қабылданған петиция өзінің
мазмұн мәні жөнінен ең бір маңыздысы деп саналады.
Қазақ жерін Ресей рыногына қосу, оның дамуындағы жалпы сарын, егістік
жердің көбеюі қүрылымдық өзгерістер болып қана қойган жоқ, сонымен қатар
өндірістік-техникалық, егіншіліктің неғүрлым жогары агротехникалық
мәдениеті бағытындагы өзгерістерді де қалыптастырды.
XIX ғасырдың орта түсындагы қазақ егіншілігіне тән маңызды белгі оның
барган сайын товарлы сипат ала бастауы және диқанның жеке өз қажеттерін
қанағаттандырып қана қоймай, рынок үшін де өнім өндіру болды.
XX ғасырдың басында Қазақстанда: а) егіншілік товарлы сипат алған және
шаруашылықтың маңызды саласына айналған; ә) шамамен алғанда егіншілік пен
мал шаруашылығының маңызы бірдей болған; б) егіншілік негізгі шаруашылыққа
- мал шаруашылығына қосалқы сипатта болған немесе ол мүлде болмаған
аудандар қалыптасты. Олардың бірінші тобына Сырдария облысының Шымкент,
Әулиеата уездері мен Жетісудың Қапал уезі жатады. Қазақстанның солтүстік-
юатысындагы Торғай облысының Ақтөбе және Қостанай уездері де сол топқа
қосылады. Ал екінші топтағы аудандарға Павлодар, Семей, Зайсан уездерін
жатқызуға болады. Үшінші топқа Торғай облысының Торгай және Ырғыз уездері,
Бөкей ордасы, Закспий облысының Маңғыстау уезі, Орал облысының Гурьев уезі
енеді.
XIX ғ. аяғы - XX г. басында егіншіліктің жетілдіріле түсуі жаңа қалалардың,
қоныстанушылар поселкелері мен басқа да елді мекендердің пайда болуына игі
эсер етіп, Қазақстанда тасымал жолдарының игерілуіне байланысты товар-ақша
қатынастары да дами түсті.
Патша үкіметі мен оның жергілікті жерлердегі әкімшілігі, Ресейдің
буржуазиялық-помещиктік топтары Қазақстанды арзан шикізат көзі және
товарларын тиімді сататын қолайлы өнім өткізу рыногы ретінде пайдалануға
тырысты. Сондықтан самодержавие империялық мүдделерді көздей отырып, олар
шет аймақтарда сауданың өрістеуіне барынша қолдау жасады. Қазақ даласында
сауданың үш түрі: аралап жүріп айырбастау, ара-түра болып түратын жәрмеңке
және түрақты сауда түрлері орын алды. Сауданың бүл негізгі үш түрі
шаруашылықтың түрлі үлгілеріне сәйкес келді; көшпелі аудандарда сауда
аралап жүріп айырбастау арқылы жүргізіледі немесе ол
тасымалды сауда деп аталды; жартылай көшпенді аудандарда жәрмеңкелер
өткізіліп тұрды; ал отырықшы шаруашылықтар басым аудандарда түрақты сауда
дүкендері, қоймалар жұмыс істеді. XIX ғ. соңғы ширегінде Қазақстанда
өнеркәсіп өндірісі қалыптаса бастады. XIX ғ. аяғы - XX ғ. басында Қазақстан
аумағында 300-500 жүмысшысы бар едәуір ірі кәсіпорындар: Спасск мыс балқыту
заводы, Успен руднигі, Қарағанды кеніштері, Екібастұз және Риддер
кәсіпорындары жүмыс істеді, Орал-Жем ауданында мұнай өндірілді. Кен өндіру
өнеркәсіптің едәуір дамыған, жетекші саласына айналды. Қазақстанды
капиталистік өнеркәсіптік шикізат көзімен өнім өткізу рыногына айналдыруда
темір жолдар салу елеулі рөл атқарды. ХХғ. басында Қазақстанда Орынбор-
Ташкент, Троицк, Алтай және Жетісу темір жолдарының қүрылысы өріс алды.
Жоғарыда аталған шаруашылық процестерінің нәтижесінде қазақ қоғамы Ресей
деңгейіндегі экономикалық айырбас жүйесіне тартылды, мүның өзі түтас
алғанда оның жалпы ақыл-ой парасатына эсер етті, сөйтіп білімге және
неғүрлым озық мәдениетке жол ашыла бастады. XIX ғ. 60-жылдары бірқатар
уездік қалалар мен селоларда бастауыш білім беретін мектептер ашылып,
ғасырдың ақырғы онжылдықтарында бірнеше мың қазақ балалары бастауыш білім
алды. Сөйтіп елдің шаруашылық өміріндегі өзгерістер қазақ интеллиғенциясын
қалыптастыруға белгілі бір жағдайларды әзірледі. Бүған қазақ қоғамының
әлеуметтік-саяси өміріндегі орын алған жаңалықтар да ықал-әсерін тигізді.
Ресейдің әкімшілік-саяси жүйесі қазақтардың дәстүрлі қоғамдық қатынастар
қүрылымына тереңдей ене отырып, оларды күйретпей қоймады. Патшалық
әкімшілік 60-90 ж.ж. реформалардың барысында қазақ қоғамының әлеуметтік-
саяси жүйесін өзінің экономикалық мүмкіндігіне бейімдеп қайта құрып,
олардың ішкі мазмүнын өзгертіп, қиратты.
Ресейдің экономикалық және саяси ықпалының нақ осы қиратушылық зардаптары
қазақ қоғамына XIX ғасырда апатты салқынын тигізгеніне қарамастан, бұл
қоғамның одан әрі дамуына козғау салды.
1867-1868, 1886 және 1891 жылдардағы реформалар феодалдық-патриархаттық
тәртіптердің негізін шайқалтып, қазақ ауылдарын капиталистік қатынастардың
ауқымына тартты, өлкеде мәдениет, оқу-білім ісі өркен жая бастады. XIX ғ.
басында өлкеде аса ірі харихи оқиғалар орын алды. Мерзімді баспасөз ісі
өрісхеп, газет-журналдар шығарыла бастады. 1900 жылдан 1917 жылха дейін
Қазан, Омбы, Орынбор, Петербург, Ташкент, Троицк, Семей, Орал және басқа
қалаларда қазақ тілінде екі жүзге жуық кітап жарық көрді.
XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ. басында Қазақсхандағы оқу-ағарту ісінде
феодалдық қохамдық тәртіптің дағдарысы мен буржуазиялық қатынастардың
қалыптасу кезеңіндехі прогрессшіл идеология ретінде жалпы ағартушылыққа тән
ортақ белгілер көрініс тапты. Қазақ ағартушылары өздерінің күш-жіхерін,
шыхармашылық мүмкіншілікхерін ең алдымен, патриархалдық-феодалдық құрылыс
туғызған қоғамдық өмірдің кеселдерін батыл сынауға бағыттады, оның дала
өлкесінің одан әрі даму жолындахы кедерхі, қоғамдық прогреске тежеу
болатынын көрсетті. Осы кезеңде қазақхың интелектуалдық күштері Ресейдің әр
түрлі қоғамдарымен ынхымақтаса бастады. Мәселен, Ш.Ш.Уәлиханов Орыс
Географиялық қоғамының тұңғыш қазақ мүшесі болды. Ш.Уәлихановхың сан қырлы
қызметі революцияға дейінгі және кеңестік кезеңдегі баспасөзде кеңінен
баяндалды. Ы.Алтынсарин да Орыс Географиялық қохамының қызмехкер-мүшесі
болды. 70-жылдарда ол Орынбор ведомствосы қырғыздарының құда түсуі және
орынбор ведомствосы қырғыздарының өлікті жерлеу және еске алу
кезіндегі салтының очерктері деген этнографиялық мақалалар жариялады.
XIX ғ. екінші жартысынан бастап Орынборда, Ташкентте, Семейде, Верныйда
жаңа жағдайларда жергілікті гылыми қоғамдастықтар пайда болды, бұл орайда
белгілі бір білім алып, орыс ғалымдарымен ұзақ уақыт бойы қарым-қатынас
жасаған байырғы ұлт өкілдері зерттеушілер мен ағартушылар ретніде
қалыптасты. Ресей империясының мәдени экспансиялық бағытта ашылған орыс-
киргиз мектебін бітіргендер патша үкіметінің қолбаласына айналмай керсінше
ұлттық сананың нығаюына ықпал етті. Алаш азаматтары Азияның оянуы
қозғалысына ілесіп саяси күрестің неғұрлым жоғарғы формасын таңдауға
ұмтылыс жасады. Бұл біздің ұлт –азаттық қозғалысымыздағы жаңа сапалы кезең
болатын. Біздер ХХ1ғасырдың биігінен қарағанда сол кезеңдегі алаш
қозғалысының новаторлық- жаңашыл сипатына назар аударуымыз керек сияқты.
Ұлт ұраншысы болған газет шығару, парламенттік типті партия құру, қазақ
халқының саяси егемендігі мен жерінің тұтастығы туралы мәселелерді күн
тәртібіне қоюы, ұлт көсемдерін демократиялық жолмен еркін сайлауы т.б.
Х1Х ғасырдың ақырғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында қазақ даласына
переселендердің санының күрт артуы , ең шұрайлы деген жерлердің
қоныстанушыларға жергілікті халықтан тартып әперілуі әсіресе переселендер
ағыны күшті болған Ақмола – Көкшетау өңірінде жер мәселесі мен ұлтаралық
қатынас мәселесін мейлінше шиеленістірді. Ұлт зиялыларының алдыңғы қатарлы
өкілдерінің наразылығын ғана емес олардың жаңа саяси күрес жолына түсуіне
ықпал еткені даусыз.Көкшетау өңірі Ресей қол астына ең бірінші кезекте
отаршылдыққа ұшыраған территориялардың бірі болғаны белгілі. Бұрнағы
кездері кейбір хан тұқымдарының өкілдерін патша өкіметінің көзсіз
көлеңкелері ретінде қарастыру дәстүрі кең өріс алып, Жәңгір ханды өз
халқының жауы етіп көрсеткен тәрізді Сұлтанғазы Уәлихановты да жағымсыз
кейіпте көрсету кейбір әдеби шығармаларда болғанын білеміз. Бұл орайда бұл
тақырыптта алғаш қалам тартқандардың бірі профессор Қ.Әбуов ол кісінің
азаматтық елшіл тұлғасын ашуда жазған мақаласы көпке танымал болды. Сондай-
ақ 1903 – ші жылы генерал- майор шенінде отставкаға кеткен Сұлтанғазы өз
атасы Уәлиханға арнап құлыптас қойюы және ол келіп тоқтаған жер әлі де
Төре түскен деп аталуы оның есімін біздің жаңа тарихымызда қайта
жаңғыртуға себепші болды. Көкшетау қаласынан жиырма шақырымдай жерде
Қазақстан ауылы түбіндегі құлыптасқа өз тегінің тарихын жақсы білетін ол
Уәлі ханның туған жылы мен дүниеден өткен жылдарын нақты атап жаздырып
кеткені тарихқа косылған үлес болып табылады. Өзі білімді, беделді әскери
шенді нағыз полковниктің туған елге сапарларынан жергілікті отарлық жүйе
ұлықтары жайдан- жай зәрелері ұшпаса керек. Бұл оның қарабасын күйттеген
әлдебір мансапқор ақсүйек ұрпағы емес өз халқының адал ұлы болғандығын
көрсетеді.Бүгінгі тандағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелерінің бірі -
тарихи тұлғаларға лайыкты баға беріп. олардың іс-әрекеттерін шынайы көрсете
білу болып табылады. ұмыт болтан есімдер қатарында Сұлтанғазы Уәлиханов та
бар. Ол туралы Қазақстан тарихында кездеспейді, бола қалғанда да біз
ұшырата алмадык. Онын есімі тіпті түбегейлі енбек деп танылатын Қазак
совет энииклопедиясьшда да кездеспейді. Тек Сұлтанғазы есімі
(беллестрикалық) танымдык саладағы бірді-екілі тарихи шығармаларда тана
аталады эрі ол туындылар аталған тұлғаның атақты туысы Шокан Уәлихановқа
арналған. Олар казак әдебиетінің классигі Сәбит Мұқановтын Аккан жұлдыз
диологиясы мен Москва жазушысы Ири¬на Стрелкованың Уәлиханов атгы
дүниелері. Сондыктан Сұлтанғазы Уәлиханов кім, оның есімі кандай
істерімен белгілі? деген заңды сурак тууы ақиқат.
Сұлтанғазы Уәлиханов есіміне бізді қызыктырған бір жәйт, ол қазақтан шыққан
алғашқы полковниктердін бірі әрі бұл дәреже оған атқарған чиновниктік
қызметтсрі үшін емес, нақты әскери қызметі үшін берілген. Айта кететін бір
жәйт хандық баскару жойылғаннан кейін округтық басқару жүйесіне көшкел сон
аға сұлтандарға әскери атақтар беріліп, алдымен майор немесе подполковник,
кейіннен узақ жылғы кызметі ушін полковник шені берілетін. Ал әскери
кызметте полковник дәрежесіне жеткен казақ мулде жоқ болатын. Отаршылыққа
карсы козғалысіан қаймыққан патша үкіметі казақтарды эскери кызметке
жолатпайтын, әскер қатарына шакырмайтын еді. Тіпті Омбы мен Орынбор кадет
корпуста-рында окитын бірен-саран казақтарды таза әскери пәндерге
қатыстырмайтын. Шоканның бірге оқыған досы Г.Н. Потанин бұл туралы былай
деп еске алған болатын: Өз құрбыларына қарағанда Шоқан оқуды бір жыл бұрын
аяқтады. Бұратана халык өкілі ретінде оны соңғы курска жіберу қолайсыз деп
табылды. Себебі онда таза әскери пәндер: тактика, артилле¬рия, корғаныс
шебін жасау т.о. пәндер өтілетін [9].
Бізді Сұлтанғазы өмірі оның жогары дәрежедегі офицер атагын алуымен гана
кызықтырмайды, XIX ғасырдың екін-ші жартысы мен XX ғасыр басындағы Қазак
елінің саяси емірінде болған елеулі уақиғалардағы оның орны, соларға
араласуы анагүрлым маңыздырақ деп есептейміз. Сондай-ак ол туған халкының
тағдырына немқұрайды қарамай, еол кездеп империя астанасы Петербургке
шындық пен әділет іздеп келген отандастарына қолынан келгенінше көмектесті.
Сондыктан да біз Сұлтанғазы Уәлиханов өмірі мен тағдырын танып-білуді артык
емес деп біліп, өз білгенімізді ортаға са-луды жөн кердік.
Сұлтанғазы Шыңгысхан ұрпагы, атакты Абылай ханнан тараған, казақтын соңғы
ханы Уәлінің шөбересі, Көкшетау округінің алғашқы аға султаны Ғұбайдолланың
баласы Болат сұлтанның шаңырағында дүниеге келген-ді. Уәлихановтардың
отбасылық шежіресін, олардың хал-жағдайын терең білетін Шоқанның бірге
окыған досы, Г.Н. Потанин былай деп жаза-ды: Уәлиханның екі әйелі болатын,
бәйбішесінен Ғүбайдолла және басқа балалары болды. Ал екінші әйелі
Айғанымның үлкені ұлы Шыңғыс атандырды. Уәлихан өлгеннен кейін қырғыздар
(казактар. - Қ.Ә.) Ғүбайдолланы хан сайлады, алайда Далалық өлкеде хандықты
сақгап қалуға орыс үкіметі мүдделі болмайтын, сондықтан да Ғұбайдолла
тұтқындалып, Березовқа жер аударылды да Қазақ Ордасындағы хандык билік
жойылды 5). Шындығында Кенесары Қасымовпен байланысы бар деп айыпталған
Ғүбайдолла Березовқа жер аударылып, одан тек 1847 жылы, Кенесары өлгеннен
кейін оралды (6).
Сұлтанғазы Уәлихановтың нақты туған жылы белгісіз, алайда оның Омбы
қаласындағы Сібір кадет корпусының бірінші курсында 1857 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ бірінші ширегіндегі Көкшетау өңірінен шыққан
ұлт зиялылары.
1.1 Х1Х ғасырдың соңы мен ХХ ғ бірінші ширегіндегі өлкедегі қоғамдық –
саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Өлкедегі ұлт зиялыларының қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .15
II Көкшелік ұлт зиялыларының азаттық жолындағы күресінің тарихынан.
2.1 Көкшелік тарихи тұлғалар – Науан Хазірет және Шәймерден
Қосшығұлов ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Мәмбетәлі Сердалин, Айдархан Тұрлыбаевтың қоғамдық-саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Өлкедегі ұлттық- демократиялық интелигенция мәдениет саласындағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62
Кіріспе
Ұлт зиялылары олардың Отан тарихындағы орны мен ролі туралы сөз
қозғағанда бүгінгі таңда ол азаматтардың жалпыұлттық Алаштық ұлт- азаттық
күреспен байланысын айналып өтуге болмайды.2007 жылы Алаш қозғалысының 90
жылдығын ғылыми қауым мен жұртшылық кеңінен атап өтуге ұмтылыстар жасалғаны
белгілі осыған орай ғылыми конференциялар мен жаңа басылымдардың тұсау
кесер рәсімдері жасалынды. Ғасырлар тоғысындағы ұлт- азаттық қозғалысы сол
кезеңдегі қазақ қоғамының сан қырлы әлеуметтік, мәдени, саяси проблемаларын
қамтып жатты, бүгінгі күнде сол зиялы қауым күн тәртібіне қойған діл
тәрбиесі, білім, ұлттық шаруашылық экономика мәселелері өзінің өткірлігін
жоя қойған жоқ, керсінше тәуелсіздік кезеңде ол мәселелер жаңаша мән мен
мазмұнға, мақсат – мұратқа ие болуда.
Тақырып өзектілігі: Қазақ қоғамының дамуының тәуелсіздік
кезеңінде, рух пен діл, тіл халықтың әл-ауқат негізі шаруашылық-
экономикалық мәселелерін тарихи таным тұрғысынан жаңаша ой-пікір мен
көзқарастарды қалыптастыруда тарих ғылымының бүгінгі ролі жоғары. Отандык
тарихнамада тарихшылар осы мәселелерді соңғы бес-алты жылда жүйелі түрде
қойып келеді. Өткен ұрпақтың осы жолдағы күресінің интелектуальдық
теориялық табыстарын қайта бағамдамайынша бүгігі ұлттық идеологиямыздың
негізін қалыптастыру мүмкін еместігіне қоғам танушы ғалымдар үнемі назар
аударып отыр.
Зерттеушілерге XIX ғасырдың екінші жартысымен XX ғасырдың бас
кезеңі ерекше ынта-ықылас туғызатыны даусыз. Ресейде капиталистік
қатынастардың дамуы орталықтағы ғана емес, сонымен катар бүкіл отарлық шет
аймақтардағы өмір салаларында да, экономикада, мемлекеттік құрылымда,
мәдениетте ғаламат өзгерістерге жеткізді. Жаңа экономикалық укладтың
объективті заңдарының ықпалымен қазақтың қоғамдық санасында елеулі
өзгерістер орнығып, ұлттық интеллигенция қалыптаса бастады. Сондай-ақ
Ресейде парламеттік жүйенің өмірге келуі , қазақ даласы өкілдерінің 1 және
11 Думаға депутат боп сайлануы ұлт зиялыларының саяси сана мен
тәжиірбесінің жетілуіне ықпал жасады. ) Қазақстанның солтүстік- шығыс өңірі
Ресейде жүріп жатқан қызу саяси үрдістің ықпалында дамып, жергілікті ұлт
өкілдері мемлекеттік – саяси процестерге тартылғанын Шаймерден
Қосшығұлұлының екі мәрте мемлекеттік Думаға мүшелікке сайлануы,1906
бүкілресейлік мұсылмандар фракциясына қатысып оның бағдарламасын жасауға
қатысуы үлкен саяси маңызы бар оқиға еді, Айдархан Тұрлыбаев сынды алаш
қайраткерінің Алаш Орда үкіметінің -Ұлт Кеңесінің мүшесі болғанының өзі-ақ
көрсетеді. Сондай-ақ көкше өңірінен шыққан ұлт мүддесі үшін күрескен
қайраткердің бірі ол Мәмбетәлі Шөбекұлының шаруашылықты оның ішінде
егіншілікті қазақ жерінде дамыту жөніндегі идеялары өзінің өзектілігін әлі
күнге жойған емес. Немесе Науан Хазіреттің діни- рухани тұтастығымыз үшін
күресі соңғы кезде елімізге жауыннан кейінгі саңырау құлақтай қаптап кеткен
түрлі секталардың шабуылына қарсы күресушілер үшін үлгі болаларлықтай. Оның
үстіне сол кезде де дін мен діл ұлттық білім беру жүйесіндегі мәселелермен
тығыз байланыста болғанын байқаймыз.
Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық ғылымда үстем болып келген таптық
көзқарас ұғымы әрбір адам мен әрбір халықтың жеке өзінің бостандығы, бүкіл
адамзат мәдениетіндегі жетістіктерге еркін қол жеткізу қүқығы сияқты жалпы
адам баласына тән өркениетті игеру жолында қажырлықпен күрескен ХІХ-ХХ
ғасырлардағы қазақ интеллигенциясының қызметін объективті зерттеуге кедергі
жасаған болса тәуелсіздіктің алғашқы жылдары алаштың ардақтыларының ұлт-
азаттығы жолындағы күрестегі тарихи орнын қалпына келтіруге ұмтылғанымен
ұлт зиялылары күресін бүтіндей бағамдауға ғылыми әділ қөзқарастың
жеткіліксіздігі айқын байқалды. Қазақ интеллигенциясының қалыптасу тарихы,
осы процестің тарихи-мәдени алғышарттары бір жақты қарастырылды. Қазақ
интеллигенциясы алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің ықпалымен қалыптасып
дамыды деген сыңаржақ қағида орын алды. Қазақ интеллиғенциясын
қалыптастырудағы үлттық рухани бастау-көздер, қоғамда орын алған әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайлардың ХІХғ. екінші жартысы мен XX ғасырдың
бас кезіндегі қазақ интеллигенциясының жаңа легінің пайда болуы
мен оның нақтылы іс-әрекетіне жасаған әсері, зерттеушілер назарынан тыс
қалды. Ал Алаш қозғалысының пайда болуына ұйытқы болып, Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметінің белсенді қайраткерлері болған Әлихан Бөкейхановтың
төңірегіне топтасқан ұлт зиялылары халық жаулары деген жалған жалалармен
айыпталып, олар туралы айтуға да, жазуға да ресми түрде тыйым салынды.
Осынау күрделі тарихымыздың кезінде зерттеуге тыйым салынған ақтаңдақ
беттерін саралау бүгінгі күн гарихшыларының алдындағы үлкен міндеттердің
бірі.
Интеллигенция тақырыбы әрбір дәуір тынысы, оқиғалардың ықпал-
әсерімен қоғамтанушылар еңбектерінде әр қырынан карастырылып келді.
Интеллигенцияның пайда болуы, қалыптасу тарихына, қызмет ету механизміне,
қоғамдағы рөліне арнап шетелдік тарихшылар да, кеңестік ғалымдар мен
бүгінгі зерттеушілер де бірқатар еңбектер жариялады. Кеңестік тарих
ғылымында интеллигенцияның қогам дамуындағы рөлін бағалауда ғалымдар
белгілі бір әдістемелік қүрсау шеңберінен шыға алмады. Қазақстандық
тарихнамада 20-30 жылдары кеңестік болмыс өктемдігі салқынын тигізген
бірқатар ғылыми еңбектер жазылып, оларда күні бүгінге дейін кесімді шешімін
таппаған проблемалар, атап айтқанда қазақ интеллигенциясының пайда болуы
мен қалыптасу жағдайлары қарастырылды. Халқымыздың біртуар үлы Т.Рысқүлов
қазақ интеллигенциясының тарихи тағдырына зор коңіл бөліп, оның пайда болуы
мен қалыптасуының хронологиялық ауқымын XIX ғасырдың аяғына жатқызды. Ол
қазақ интеллигенциясы окілдерінің қызметін саяси, әлеуметтік, үлттық
бағдарды негізге ала отырып саралаудың дәйектілігін атап өтті.
Қазақстандағы тарих ғылымының негізін қалаушылардың бірі С.Ж.Асфендияровта
өлкеде интеллигенцияның қалыптаса бастауын XIX ғасырға жатқызады.
Алайда, қатаң таптық методологияға негізделген кеңестік
тарихнамада революцияға дейін қазақ интеллигенциясы болғанын
теріске шығаратын түжырымдама берік орнықты. Ұлттык интеллигенцияның пайда
болуы мен қалыптасуын қарастыратын арнайы еңбектің атының өзі осыны
дәлелдейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 60-жылдардың орта шеніне карай
отандық ғалымдардың еңбектерінде Қазақстандағы социалистік құрылыстың түрлі
кезеңдерінде интеллигенцияның қалыптасуын, даму мәселелерін, олардың
қызметі мен атқарған рөлін неғұрлым кең ауқымда талдаушылық сипат алды.
Ұлттық интеллигенция тақырыбын зерттеудің 70-жылдардан бастап едәуір
жандана түскені байқалады.
Проблемалардың жекелеген қырларын зерттеуге арналған, қазақ
интеллигенциясы өкілдерінің өмірбаяндық деректеріне, олардың саяси және
дүниетанымдық көзқарастарына тереңірек бойлаған еңбектер шықты
(Қ.Бисембиев, С.Бейсенбаев, Қ.Жаманбаев т.б.). Солардың ішінен
Р.Б.Сүлейменовтың орыс тілінде жарық көрген Мәдени революцияның лениндік
идеялары және олардың Қазақстанда жүзеге асырылуы деген іргелі еңбегін
атап өткен жөн, оның екінші тарауы Қазақстанның революцияға дейінгі мәдени
мүраларына арналған.
Қазақ интеллигенциясы қалыптасуының күрделі проблемаларын жаңаша
зерделеудің егеменді еліміздің тарихнамасындағы айтулы кезеңі 80- жылдардың
соңынан басталады. Осы жылдары жарияланған басылымдарда интеллигенция
үғымы мен оның тарихы бір қырынан, коғамды жаңғыртудағы интеллектуальдық
еңбектің рөлі екінші қырынан екі басқа айқындама түрғысынан қаралып,
интеллигенция мен өкіметтің, интеллигенция мен халықтың өзара қарым-
қатынасы туралы мәселелер көтерілді.
ХІХ-ХХ ғасырлардағы Қазақстанның қоғамдық өміріне арналған
В.З.Ғалиевтің еңбектерінде қазақ арасынан шыққан алғашқы оқыған, көзі ашық,
білімді азаматтар-зерттеушілер, мен публицистер, аудармашылар мен жол
нүсқаушылар хақында күнды мәліметтер кеңінен қамтылған. Х.М.Әбжанов
пен Л.Я.Гуревич өз зерттеулерінде қазақ интеллигенциясының, оның мәні мен
атқарған қызметінің бірқатар проблемаларын қарастырды, интеллигенцияның
қалыптаса бастаған кезеңі туралы жаңсақ айтылған пікірлерді сынға алды.
Соңғы жылдары интеллигенция тарихының қадау-қадау проблемаларын жаңа тарихи
таным мен методология түрғысынан саралауда қыруар істер тындырылды.
Академик М.Қ.Қозыбаев өз еңбектерінде интеллигенция тарихындағы
ақтаңдақты беттердің сырын ашып, оның жазықсыз жазаға үшыраган
қайраткерлерінің мүрасын зерттеудің бағыт-бағдарламасын айқындап берді.
Белгілі ғалым К.Н.Нүрпейісовтың дәйекті зерттеулері қазақ интеллигенциясына
таңылган қатал, әділетсіз бағаның ақиқатын анықтап, тарихи шындықты қалпына
келтіруге арналган. Егеменді еліміздің жаңа тарихи танымын қалыптастыруда
тындырымды ізденістерімен танымал М.Қойгелдиевтің докторлық
диссертациясында және соның негізінде жарияланған монографиясында қазақ
демократиялық интеллигенцияның XX ғасырдың алғашқы 20 жылындағы қоғамдық-
саяси қызметі жан-жақты терең қамтылған. Д.Аманжолованың Казахский
автономизм и Россия жуырда шыққан Алашорда на изломе ХХ века атты
монографиялар аталған тақырыпты жаңа пайымдаулар тұрғысынан қараумен
ерекшеленеді әсіресе деректемелік базаның ауқымдылығымен көзге түседі.
Ж.Б.Әбілхожиннің еңбектерінде үлттық-демократиялық интеллигенция
өкілдерінің қазақтың әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеуге қосқан үлесі
тиісті бағасын алған. Көкшелік айтулы ұлт тұлғаларын зерттеуде көп еңбек
сіңіріп, бұрындары көпшілікке беймәлім боп келген алаш азаматтарының
қызметін, саяси-қоғамдық келбетін танытудағы профессор Қ Әбуовтың
еңбектерінің орны ерекше , ғалымның: Сұлтанғазы Уәлиханов, Мәмбеталы
Шөбекұлы, Науан Хазірет, Шәймерден Қосшығұлов, Айдархан Тұрлыбаев турасында
жазған мақалалары мен кітаптары қазіргі алаштануға қосылған өзіндік үлес
болып табылады.
Сондай –ақ күнделікті баспасөз соның ішінде Өмірзақ Озғанбайдың
Егемен Қазақстан газетінде Ресей Думасындағы қазақтар атты көлемді
мақала жарияланып онда көкшелік алаш азаматтары Айдархан Тұрлыбаев,
Шаймерден Қосщығұлов турасында біраз материалдар көпшілікке танымал болды.
Зерттеуші ғалымдар мен публицистердің шығармашылық ізденістері
баспа жүзінде жарық көрді.
Зерттеу жүмысының негізгі проблемалары. Солтүстік өңірдің тарихы
Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Айтса айтқандай, осыған
дейінгімізді ой елегінен өткізгенде халқымыздың тарихында елеулі із
қалдырған, туған елі, жері үшін бар ғүмырын сарп еткен талай арыстарымызды
әлі де тани алмай, бүгінгі үрпаққа насихаттай алмай жатқанымыз шындық.
Солардың ішінде XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өмір сүрген
Көкшелік жерлестеріміз, ғүлама ғалымдар, табанды қоғам қайраткерлері,
алаштың азаттығы үшін самүрық бейнелі байрағы бар айбарлы жүйемен ымырасыз
күресе білген Наурызбай Таласұлы, халқы оны сүйіспеншілікпен Науан Хазірет
деп атаған, Мәмбетәлі Сердалин, Айдархан Тұрлыбаевтың өмірі мен қызметі
онан әрі зерттеуді талап етеді.
Науан Хазірет Таласұлының есімі зиялы қауымға кеңінен мәшһүр. Оның Көкше
өңірінде сіңірген ағартушылық қызметі ерен. Ұзақ уақыт Науан Хазірет есімі
тарихта өзінің әділ бағасын алмай келді. Осы ақтаңдақтардың орынын толтыру
мақсатында кейінгі кездерде бірқатар игі шаралар атқарылуда.
Мәмбетәлі Сердалин (Шөбеков) - Қазақстаннан шыққан алғашқы білікті
де білімді экономистердің бірі. Сонымен бірге ол әдебиет пен тарих
саласында да жан-жақты ізденістер жүрғізіп, ірілі-үсақты ғылыми еңбектер
жазған озық ойлы, оқымысты адам.
Айдархан Тұрлыбаев – алаш қозғалысының ірі қайраткері Ұлт
кеңесінің мүшесі Ақмола облысындағы алаш қозғалысының көшбасшысы соңғы
кезге дейін Қазақстан тарихнамасында есімі еленбей келген көрнекті
қайраткер алаш қозғалысының бүтін бейнесін осы тұлғаларсыз елестету мүмкін
де емес деп білеміз.Өйткені осы азаматтар қажырлы еңбек еткен аймақ
Қазақстанның ең бай өлкелерінің бірі боп саналып, отаршылдық ең бір
өрістеткен аймаққа айналған болатын. Міне осындай дүлей күшке ақылымен,
саяси-қарым парасатымен қарсы тұра білген қайраткелердің күрескерлік жолын
зерттей түсу уақыт талабы.
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басы. Аталған уақыттың саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени
өмірі үлкен өзгерістерге толы болды. Күрделі де, эр алуан жаңалықтардың
қазақ қоғамының өміріне ене бастауы, әрине Қазақстанның Солтүстік
өңіріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсерін тигізбей қойған жоқ.
Қазақ интеллигенциясын қалыптастырудағы ұлттық рухани бастау-көздер,
қоғамда орын алған әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың XIX
ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ интеллиғенциясының жаңа
легінің пайда болуы мен оның нақты іс-әрекетіне әсерін тигізді. Зсрттеудің
географиялық шеңбері қазіргі Солтүстік Қазақстан, Ақмола облыстарын
қамтиды.
Зсрттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұлт зиялыларының қалыптасу
үрдістерін саяси-қоғамдық процестермен байланыстыра қарастыру сондай-ақ
әліде болсада алаш қайраткерлері оның кейбір белсенділерінің өмірі мен
қызметін зерттей түсуге назар аудару..
Зсрттеу жұмысының мстодогиялық негізі Ұлт азаттығы қозғалысын
объективті көзқарастар тұрғысынан қарастыру принципі алынды. Мәселе нақты
тарихи қажеттілік, тарихи тағылым түрғысынан қарастырылды.
Зсрттеу жұмысының дерекктік негіздері біршама архивтік күжаттарды,
шолуларды, қазіргі таңдағы баспасөз жарияланымдарын, мәліметтерін
біріктіріп отыр. Қарастырылып отырған кезеңдегі үлттық интеллигенция жайлы
біршама маңызды архивтік деректер Омбы облысының мемлекеттік архивінің
қорында топтастырылган. Омбы мүрағатындағы мәселеге қатысты қүжаттар: 27,
65, 151 қорларда жинақталған. Мәселен, оларда М.Сердалиннің өмірбаянына
қатысты материалдар бар. Омбы техникалық училищесінің директоры Добраховка
губернатор міндетін атқарушы Ливенцовтың, уезд бастығы Коноваловтың
хаттары, Далалық генерал-губернатордың кеңсесіне жазылған хаттар, Омбы
архивінде Жасырын бақылауда жүрхен қырғыз (қазақ) М.Сердалин туралы жазба
қатынастар деп аталатын іс сақталған. Омбыдағы Смағұл оқыған оқу орнына
қатысты архив қорында, оның қай күні құжат тапсырып, неден емтихан
бергеніне дейін тіркеліпті. Тақырыпқа қатысты тың мәліметтер беретін
деректік қүжаттардың шоғырланған жері Қазақстан Республикасының Орталық
мемлекеттік мүрағаты. Онда мәселете байланысты қүжаттар 81, 369, 929
қорларда сақталуда. Зерттеуде Жүлдыз, Ақиқат, Парасат, Арка ажары,
Егеменді Қазақстан, Оқжетпес, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан атты
газет-журналдарға назар аударылды. Зсрттеу жүмысының қолданбалық маңызы.
Зерттеу жүмысын Қазақстан тарихынан жоғарғы оқу орындарында, арнайы курста,
жалпы коғамдық ғылым саласындағы еңбектерде, мектепте пайдалануға болады.
I. ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ бірінші ширегіндегі Көкшетау өңірінен шыққан
ұлт зиялылары.
с
1.1 ХIХ ырдың соңы мен ХХ ғ бірінші ширегіндегі өлкедегі қоғамдық – саяси
жағдай.
ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің қоғамдық саяси
өмірінде елеулі оқиғалар болды. Соның ішінде елдің саяси өмірін
либерализациялауға бағытталған өзгерістер болатын. Ресей мемлекеттік Думасы
және Қазақстан зерттеуінің авторы Өмірзақ Озғанбайдың пікірінше Сол
дәуірдіңдегі ең ірі саяси-әлеуметтік оқиға Мемлеттік Думаның шақырылуы еді
дегенді.[1] Бұрындары бұратана инородцы деп аталынған Ресейдің Түркістан
мен Қазақ өлкесіндегі жұрт азаматтық-саяси құқтан жұрдай болатын. Ресейдегі
революция Азиядағы езілген халықтардың оның ішінде қазақ халқының саяси
санасының жетілуіне елеулі ықпал етті.Айта кететін бір жайт бұл кезеңде
әлемдегі отар елдерінің ояну процесі жүріп жатқан болатын бұл үрдістен
Ресей қол астындағы қазақ өлкесі де шет қалған жоқ.Бұрындары ел мен жерінен
айырылғанда еш бір жөнді қарсылыққа дәрмені болмай келген халықтың енді
жерде заңды түрде өз талаптарын қоюға мүмкіндігі болды.Өлкедегі жағдайға
келетін болсақ патша өкіметінің қоныстандыру саясатының негігі орталығының
біріне айналған Ақмола-Көкшетау өңірінде жер -су мәселесі,оқу.дін мәселесі
ушығып тұрған еді Думаға сайлау кезінде өлке халқы өз өкілдеріне зор үміт
артып ,қоғамдық белсенділік танытты .Профессор М.Қойгелдиевтің сөзімен
айтқанда,1905-1907 жылдары отарлық бұғаудағы қазақ қоғамында таптық санадан
гөрі ұлттық сананың тезірек пісіп жетілуіне қолайлы алғышарттар басым
түсті[2] Дала өлкесіндегі оның ішінде Көкшетаудағы әлеуметтік- саяси
жағдайға келетін болсақ 1905 жылғы жаз айларындағы түрлі жәрмеңкелер мен
жайлаулардағы мыңдаған адамдардың қатысуымен өткен бсқосулар,оларда
қабылданып,тиісті үкімет орындарына жіберілген саяси-әлеуметтік рухани-
демократиялық талптар қойылған петициялар қабылданды.Бұл ретте қазақ
даласында әйгілі қарқаралы петициясына қабылдануы үлкен қоғамдық саяси
оқиға болды, оған қол қойған 44 азаматтардың қатарында Айдархан Тұрлыбаев,
Шаймерден Қосшығұлов тағы басқалары болғандығын атап өткен ләзім.Қарқаралы
петициясында мынандай сөздер кездеседі Күллі Ресей өмірін түгелімен қайта
өзгерту керектігін мәлімдеп жатқан тұста тағдыры Ресеймен тығыз байланысты
қазақ даласында ел басынан өтіп жатқан оқиғалардан тыс қаламастан, өзінің
пісіп-жеткен тілектерін жеткізу қажет деп танып отыр - делінген [3]
Шындығында да Ресейден бастау алған демократиялық қозғалыстың қазақ
даласына әсер етуі заңды да еді. Орыстандыру саясатының салдарынан
қазақтар, соңғы кезде өздерінің діни рухани тұрғыдағы і сстерінен қағажу
көргені сонша әкімшіліктің рұқсатынсыз бір қадам жасай алмайтын болды.
Мешіт салуға, мұсылман мектептерін ашуға, Меккеге қажылыққа баруға және
басқаларға рұқсат беру не бермеу құқы заң бойынша тек әкімшілік билігіне
берілген.[4] Осы қарастырып отырған уақытқа дейінгі Қазақстанның оның
ішінде Көкшетау өңірінің мәдениетінің көтерілуіне объективті түрде әсер
еткен жағдайлар ол Ресейдің ғылым-білім қайраткерлерінің қызметі болатын.
XIX ғасырдың екінші жартысы Россияның кұрамына енген ұлт
аудандары, оның ішінде Қазақстан жедел игерілген уақыт болды. Өлкеге оның
географиясын, тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал қорларын
зерттеу үшін ғалымдар мен саяхатшылар келіп жатты. Аса көрнекті орыс
ғалымдары П.П.Семенов-Тянь-Шанский, А.А.Северцов, И.В.Мушкетов, В.В.Радлов
Г. Потаниннің және басқалардың есімдері Қазақстанмен байланысты. Олар
өздерінің шалғайдағы өлкелерді зерттеулерімен отандық ғылымның өркендеуіне
үлкен үлес қосты. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақтардың тарихы мен
этнографиясының проблемалары пәрменді түрде зерттелді. Бүл зерттеулермен
Бас штабтың көптеген офицерлері Россия әкімшілігінің көрнекті чиновниктері,
әрі текті интеллигенция, саяси себеппен жер ауып келгендер шүғылданды.
И.Гейердің (Сырдария облысын шаруалардың отарлауы, Түркістандағы
қаңғырулар), А.К.Гейнстің (Қырғыз очерктері, Әдеби еңбектердің
жинағы), Л.Мейердің (Бас штаб офицерлерінің география мен статистика үшін
жинаған материалдарында басылған Орынбор ведомствосының Қырғыз даласы)
Повлодар мемлекеттік университетінің ғылыми орталығы шығарған қазақ
этнографиясының кітапханасы сериясымен шыққан еңбектердің ғылыми-танымдық
мәні зор ол еңбектердің анықтама материалдар ретіндегі маңызын күні бүгінге
дейін жойған жоқ.[5]
Әсіресе Г. Потаниннің өмірі мен қызметі оның саяси көзқарастары
болашақ алаш қозғалысы қайраткерлеріне елеулі әсері болғанын алаш
жетекшілерінің өздері де назар аударған болатын. Алаш қайраткерлері
бастамасымен ол кісінің
мерейлі датасын атап атап өтуі жай ғана құрмет емес ол кісінің қоғамдық
маңызды ролін мойындаған еді.
XIX ғасырдың екінші жартысында, әсіресе реформадан кейінгі дәуірде
Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық ойының дамуында ғылыми қоғамдар мен
мәдени-ағарту мекемелері үлкен роль атқарды. Қазақстан жерінде пайда болған
біршама ірі ғылыми қоғам 1868 жылы құрылған Географиялық қоғамның Орынбор
бөлімі болған еді. Оның толық мүшелері облыстың көрнекті чиновниктері,
сондай-ақ жекелеген атақты сұлтандар болды. Қоғамның корреспондент-мүшесі
болған ағартушы-педагог Ы.Алтынсарин Географиялық Қоғамның Орынбор
бөлімінің 1870 жылы шығарған бірінші жинағында Орынбор ведомствосы
қырғыздарының өлікті жерлеу мен ас беру, бата оқу кезіндегі әдет-
ғұрыптарының очеркі деп аталатын екі зерттеуін жариялаған болатын. Орыс
географиялық қоғамының жергілікті бөлімдері мен бөлімшелері Қазақстанның
басқа облыстық қалаларында да ашылды.
XIX ғасырдың ортасына дейін Қазақ даласында байырғы халықтың
балаларын оқытатын дүниелік мектептер болмады, тек Бөкей Ордасында ашылған
еді. Қазақ балаларын жеті жылдық мерзіммен оқытатын дүниелік мектеп отарлық
аппараттың төменгі орындарына писарьлар мен тілмаштар даярлау үшін Орынбор
шекаралық комиссиясының жанынан 1856 жылы ашылды. Оған бүкіл Орынбор
өлкесінен 30 оқушы, соның ішінде Ы.Алтынсарин қабылданды. Ол мектеп 19 жыл
өмір сүріп, 48 оқушы бітіріп шығарды. Мектептерде орыс тілі, арифметика,
татар (қазақ) тілі, Мухаммед дінінің қағидасы, тергеу жүргізу және іс-
қатынас қағаздарын толтыру тәртібі, одан біраз кейін география және
гимнастика сабақтары үйретілді.
Қазақстанда халықтық бастауыш мектептер XIX ғасырдың 60
жылдарында ашылды да, мүның өзі Ы.Алтынсариннің есімімен байланысты болды.
1868-1896 ж.ж. Орал облысында 24 орыс-қазақ мектебі жүмыс істеді, олардың
екеуі екі кластық, алтауы селолық бір кластық мектеп, старшындық 14 мектеп
және 2 жеке училище болды. 1877 жылы Жайық казак әскерінде 47 мектеп,
олардың бесеуі қыздар мектебі болып, бүларда 2250 оқушы оқыды, мүның өзі
сол өңірдегі мектеп жасындағы қазақ балаларының 2%-нен сәл ғана асатын еді.
1894 жылы Орал қаласында ер балалардың әскери гимназиясы, қыздар
гимназиясы, діни училище болды. Бүған қоса облыс бойынша 37
шіркеу мектебі, 77 станциялық, поселкелік шағын мектеп, сондай-ақ 10
облыстық орыс-қазақ мектебі болған еді. Бұл мектептерде барлығы 2984 оқушы
оқыды. Ақмола облысында мектеп ісі осы шамалас болды. Сібір казак
әскерлерінің бүкіл ұлан-ғайыр Горькая линиясы бойынша 1861 жылға дейін
казак балаларының сауатын ашуға арналған не бары 14 қана мектеп болды, ол
қоныс аударған шаруалардың балаларын, әсіресе қазақ халқының балаларын
оқыту жайында ол кезде сөз болуы да мүмкін емес еді.
Облыста 70-ші жылдардың бас кезінен бастап мектеп ісі бәраз жанданғандай
болды. Ер бал ал ар және қыздар гимназиялары мен прогимназиялары,
мұғалімдер даярлайтын семинария, ер балалар оқитын уездік приход
училищелері, округтік әскери училище, станциялық және поселкелік мектептер,
госпиталь жанынан фельдшер мектебі және басқалар ашылды. Ол кезде бүкіл
облыста 2767 оқушысы бар 76 оқу орны болды; олардың ішінде 1 қазақ мектебі
(27 оқушы) ер балалар оқитын, 4 татар мектебі (321 оқушы), қыздар оқитын 3
мектеп (44 оқушы) болды.
XIX ғасырдың аяғына карай облыста оқу орындарының саны екі еседен
аса көбейді. Ауылдық мектептер де ашылды, бірақ олар тым аз болды. 1898
жылы Ақмола облысында мектеп жасындағы балалардың саны 61106 болса, олардың
88% мектепке тартылмай қалды. XIX ғасырдың екінші жартысында бос жатқан
қазақ даласына Ресейден, Украинадан аш-жалаңаш қоныстанушы шаруаларға
Көкшетаудағы казак станциясының сырт жағынан бөлінген жерлерге ғана баспана
салуға ұлықсат етілді. Бұл учаске Граничная, қазіргі Зарап Темірбеков
көшесінің тұсы болатын. Қоныстанушылар тасқынының көбеюі, орыс қалаларымен
сауда-саттықтың ұлғаюы қазақ даласының қарапайым тыныс-тіршілігіне рең
берді. Бірте-бірте басқарудың жаңаша жүйесін құру кажеттілігі туындады.
Сондықтан да 1868 жылы округ таратылып,
Ақмола губерниясы құрылды. Көкшетау округы оның құрамына уезд
есебінде кіріп, Көкшетау станицасы уезд орталығына айналды. Көкшетауға қала
статусы берілді. 1882 жылы басылған Сібір қалалары мен елді мекендерінің
экономикалық жағдайы деген кітапта мынадай деректер келтірілген:
Көкшетауда қоғамдық басқару әлі құрылмаған, қала үшін жер әлі
түпкілікті бөлінбеген. Станицада 300 үй және 1800-ден астам адам бар;
қалалық мекендегі үй саны 60-70, түрғындары 450-дей. Станицада жеті, ал
қалалық мекенде бір ғана көше бар. Кәсіпшілікпен сирек айналысады.
Өнеркәсіп орындарынан шағын екі цех ғана. Казактардың басым көпшіліғі және
ауқаттылардың кейбіреулері егіншілікпен айналысады. Сауда-саттық, балық
аулау - басты кәсіпшіліктері. Қоғамдық неғізде қаржыландырылатын кішігірім
округтік казак училищесі ғана жүмыс істеуде.
Әрине, бүл кітапта келтірілген деректер сол кездегі қала
тіршіліғіне толық сипаттама береді дей алмаймыз. Өйткені 1876 жылы ер
балалар үшін бастауыш, ал қыз балалар үшін жеке мектептердің ашылғандығы
айтылмаған. Жалпыроссиялық халық санағының мәліметтері бойынша 1897 жылы
Көкшетауда 500-дей үй, түрғындарының саны 5 мыңдай болған. Бүл уақытта екі
шіркеу, екі мешіт ашылып, қоғамдық кітапхана, малдәрігерлік пункт, почта-
телеграф кеңсесі жүмыс істей бастаған-ды. Қала мен уездегі оң өзгерістер
мәдени сана мен өнеркәсіптік қүрылыста жаңа міндеттер жүктеді. Рухани және
материалдық байлықтарды жалпы халықтың игілігіне айналдыыру қажет болды.
Мәдениет саласында алда түрған басты міндеттердің бірі - сауатсыздықты жою.
Көкшетау халыққа білім беру бөлімінің бастауымен жергілікті мектептер үшін
мүғалімдер даярлайтын екі жылдық курс ашылды. 1921 жылдың аяғына қарай
мектептердің материалдық базасы нығайып, Көкшетау қаласы мен
уездегі мектеп саны біршама өсе түсті. Ересектер арасында сауатсыздықты жою
жұмысы өріс алды, арнайы пунктер ашылды. Сайлау учаскелері мен қызыл
отаулар қала мен деревнялардағы, ауылдардағы саяси-ағарту жұмыстарының
орталығына айналды. Жалпы осы кезеңде Қазақстанның басқа облыстарында да
халық ағарту ісі баяу дамыды. XIX ғасырдың екінші жартысында болыстар мен
ауылдарда қазақ бал ал ары әдетте мұсылман мектептерінде, кейде медреседе
оқыды. Патша үкіметі қазақ даласында мүсылман мектептерінің ашылуына жол
бермеу үшін шаралар қолданды. Ол жергілікті отарлық органдарға және оқу
ісінің бастықтарына мүсылман мектептеріне қатаң бақылау жасау жөнінде
нүсқаулар мен ережелер жіберді. Бүл ережелердің шек қоятын талаптарының
бірінде былай делінеді: Облыстың мектептері мен медреселерінде балаларын
оқытқысы келетіндердің бәрінің оқу орны бастықтарынан бүл үшін белгіленген
формада рүқсат алған куәлігі болуға тиіс. Бүл куәлік үшін 50 тиыннан алым
алынып отырған. Оқытуға право беретін куәлік алудан бас тартып, балаларын
мектептер мен медресеге өз бетімен берген адамдарға бірінші жолы он сом,
екінші жолы 30 сом айып төлеттіріп отырған, ал үшінші ретте ондай адамдар
бес тәуліктен 15 тәулікке дейін түтқынға алынып, одан әрі-олардың өз
балаларын мүсылман мектептерінде оқытуына тыйым салынатын болған. XIX
ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, өлкеде оқу округтері құрылды. Орынбор оку
округының қарауында Орал және Торғай облыстары, Батые Сібір оқругының
қарауында Ақмола және Семей облыстары болды.
XX ғасырдың басында мектептер уақыттың өскелең талаптарын қанағаттандырудан
қалды. Діни мектептерді қайта құру жолындағы қозғалыс басталды. Оны
үйымдастырушылар жаддашылар болды. Олар оқытудың әріп құрастыру тәсілін
дыбыстық тәсілмен алмастыруды ұсынды, мектептерде азаматтық пәндердің
оқытылуы керектігін дәлелдеді. Соған қарамастан оқытудың жаңа тәсіліне
көшкен мектептер көбейе қоймады. Діни білім беру жүйесі ортасынан қазақ
мәдениетінің А.Құнанбаев, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Б.Майлин және басқалар
сияқты аса ірі қайраткерлері шықты. Азаматтық сипаттағы жай оқу орындары
өлкенің Ресейге қосылғаннан кейін ашылды. Олар отарлық аппарат үшін
шенеуніктер, тілмаштар, мұғалімдер, дәрігерлер даярлады. Мысалы, 1786 жылы
Омск қаласында Азиаттық мектеп, 1789 жылы Орынбор қаласының айырбас сарайы
жанынан үкіметтік мектеп ашылды. Бұл оқу орындары балаларды, соның ішінде
қазақ балаларын да тілмәштік, песірлік (кеңсе хатшысы) мамандыққа үйретті.
Әскери мамандарды және әкімшілік шенеуніктерін 1821 жылы Орынбор қаласында
ашылған Неплюев кадет корпусы және 1846 жылы негізі қаланған Омск кадет
корпусы даярлады. 1898 жылдан 1914 жылға дейін
Қазақстандағы бастауыш мектептердің саны 29,1 мыңнан 101 мың адамға дейін
өсті. Мектеп ісін жолға қоюда қыз балаларға білім берудің дамуы
прогрессивті қүбылыс болды. Ы.Алтынсариннің күш салуымен 1887 жылы Ырғызда
қыздар училищесі ашылды. 1890-1896 жылдары орыс-қазақ қыздар училищелері
Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақ поселкесінде, Ақтөбеде жұмыс істей бастады.
1896 жылға қарай бүларды 211 қыз, соның ішінде 70 қазақ қызы оқыды. Қазак
қыздарының білім алуға кеңінен тартылмауына әйелдердің қүқықсыз жағдайы
және исламнің кертартпалық дәстүрлері негізгі кедергі болды. Царизм
мектептік білім беруді аз үлттарды орыстандырудың әсерлі күралдарының бірі
деп қарады. Барлық оқу орындарында дерлік оқыту орыс тілінде жүргізілді,
түпкі халықтардың тарихы мен әдебиеті мүлде оқытылмады. Орта білім беру
дәрежесі бүдан да томен болатын. Қазақстанның барлық облыстарында бірде-бір
жоғары оқу орны болған жоқ. Қазақ халқы арасындағы аазаматтық білім беру
жөніндегі істің жайы бүдан әлдеқайда нашар болатын. Мемлекеттік жәрдемдер
мардымсыз еді, мектептер халықтың қайырымшылық жасап берген ақшасы есебінен
үсталатын. 1913 жылға қарай кең-байтақ Қазақ даласында небары 157 орыс-
қазақ мектебі болатын, олардың копшіліғінде оқушылар саны 50-ден аспайтын.
Оның есесіне жер-жердің бәрінде мектептер (бастауыш діни оқу орындары)
заңсыз (нүсқау бойынша отарлыық өкімет орындарының жазбаша рүқсаты талап
етілетін) жұмыс істейтін. Орта дәрежелі діни оқу орындары-медреселер
Ақмола, Семей, Орынбор, Ташкент, Верный, Орал сияқты облыстық қалаларда
шоғырланған еді. Медреседе қазақ қоғамының үстем топтарының балалары ғана
оқыды десе де болады, мүнда жәдит мектептері, яғни діни догмаларды оқытумен
қатар азаматтық пәндер де оқытылатын мектептер ашылды. Қазақ қоғамының
жоғарғы тобының балаларының жалпы орта және арнаулы оқу орындарында, сондай-
ақ жоғары оқу орындарында оқып, білім алуға мүмкіндік болды. Мәселен,
революцияға дейін Қазан және Петербург университеттерінде, сондай-ак
техникалық және ауыл шаруашылық институттарында небары бірнеше ондаған ғана
қазақ оқыған. Шаруа балаларының денінің әдетте азаматтық білім алуға
мүмкіндігі болмады. Оқу орындарын бітірген қазақтардың көбі шалғайдағы
ауылдарға барып, балаларды оқытты, олардың кейбіреулері алдыңғы қатарлы
орыс мәдениетін таратушылар және оның насихатшылары болды. Олар орыс
классиктерінің шығармаларын және көпшілікке арналған ғылыми сипаттағы
кітаптарды қазақ тіліне аударды. Олардың арасында қазақтың ұлттық мәдениеті
мен әдебиетін дамытуға белсене атсалысқан аса дарынды адамдар болды.
Ұлт зиялыларының алаштық және коммунистік боп бөлінуіне қарамастан ол
азаматтардың көздеген де көксеген мақсаты ол қазақ халқын кайткен күнде де
өркендету болатын.Жер жерлерде құрылған қазақ комитеттерінің аса бір
талқылаған мәселесі ол халықты ағарту білім мәселесі болғаны даусыз.
Сол себепті де кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы алаш қайреткерлерімен
қатар кеңестік қайраткерлердің халыққа қызметін бірегей түрде қарастырған
жөн сияқты бұл жерде басты мәселе олардың саяси
ұстанымдары емес халқына азамат ретінде тигіген еңбегі басты ориентир
болмақ.
1.2 Өлкедегі ұлт зиялыларының қалыптасу ерекшеліктері.
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында Қазақстанның Ресей экономикалық жүйесіне
тартылуымен және капитализмнің дәстүрлі шаруашылық өмірі едәуір
өзгерістерге үшырап, көшпелі мал шаруашылыгының дағдарысы мейлінше
шиеленісе түсті. Отарлық қоныстану саясатының дәл осы кезде кең өрістеуі ,
қоныстанушылардың негізгі лектерінің еліміздің Солтүстік, солтүстік –шығыс
аудандарына орныға бастауы дәстүрлі шаруашылық өркениетіне ауыр соққы боп
тиді. Халықтың этникалық - әлеуметтік құрамы зор өзгерістерге түсе бастады.
Қазақтар негізінен көшпелі тұрмыста қала бергенімен, көшпелілерде шөп
шабудың пайда болуы олардың өміріндегі жаңа кезеңді, отырықшылыққа қарай
алгашқы қадам жасалғанын білдірді. Қыстың мал азығын, жемшөп қорын
дайындаудың орнығуы мал шаруашылыгы өнімділігінің артуына жәрдемдескен
прогресшіл қүбылыс еді. XIX ғасырдың аягы XX гасырдың басында Қазақстанның
ұлан-байтақ аумағында қүрылыс салынбаған түрақты қыстаулары жоқ таза
көшпелілер тек Маңғыстау түбегінде, Жем бойында, Қызылқұм мен Шу өзенінің
төменгі ағысында гана қалды. Х1Х ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде
Ресейдің бір ғана Петербург университетінде 20-ға жуық қазақ студенттері
оқыған. Б.Қаратай, Б.Құлман, Б.Сырттанұлы, А.Тұрлыбайұлы, М.Шоқайұлы,
Ж.Ақбайұлы және басқалар . Сондай-ақ Мәскеу мен Санкт-петербургтің басқа
да жоғары оқу орындарын Ә.Бөкейхан, Х.Досмұхаммедұлы, М. Тынышбайұлы сияқты
қазақ жастары бітірген.
Яғни қазақ зиялыларының басым көпшілігі Ресейдің бас қалалары Санкт-
Петербург пен Мәскеу , сол сияқты Қазақстанмен көршілес Омбы, Том, Орынбор,
Ташкент, Саратов, т.б. қалаларында оқып, алғашқы саяси әрекеттерге сол
жерде араласып, қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуының бастау
көздеріне айналғанын анықтау үшін жоғарыдағы деректердің маңызы зор.[6]
Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан , 54 бет Ө. Озғанбай , Алматы 2006
жыл]
Бұл деректер қазақ зиялыларының алғашқы легі соның ішінде Ресеймен іргелес
отырған Көкшетау жерінен шыққандар 1905-1907 жылдардағы орын алған саяси
ахуалға қанық болып одан өз халқына қажетті нәрсенің барлығын өз бойларына
сіңіруге тырысты десек те болады. Ресейдегі 1905-1907 жылдардағы
революциялық қозғалыс Қазақстан үшін де тарихи кезең болды.”Ол турасында
Алаш қозғалысының көшбасшысы Ә.Бөкейхенов өзінің қоғамдық саяси мақаласында
былай деген еді: “Бүкіл дала саяси додаға тартылып, азаттық үшін қозғалыс
тасқыны құрсауына енді” [7] Алаш қозғалысын зерттеуші М.Койгелдиевтің
пікірінше 1905-1907 жылдары отарлық бұғаудағы қазақ қоғамында таптық
санадан гөрі ұлттық сананың тезірек пісіп – жетілуіне қолайлы алғышарттар
басым түсіп жатты.[8] Дала өлкесіндегі 1905 жылғы жаз айларында түрлі
жәрмеңкелер мен жайлаулардағы мыңдаған адамдардың қатысуымен өткен
басқосулар, оларда қабылданып, тиісті үкімет орындарына жіберілген саяси-
әлеуметтік рухани-демократиялық талаптар қойған арыз-
тілектерді(петицияларды) оқып білу арқылы көп нәрсені ұғынуға болады.1905
жылғы Қарқаралыдағы “Қоянды” жәрмеңкесінде қабылданған петиция өзінің
мазмұн мәні жөнінен ең бір маңыздысы деп саналады.
Қазақ жерін Ресей рыногына қосу, оның дамуындағы жалпы сарын, егістік
жердің көбеюі қүрылымдық өзгерістер болып қана қойган жоқ, сонымен қатар
өндірістік-техникалық, егіншіліктің неғүрлым жогары агротехникалық
мәдениеті бағытындагы өзгерістерді де қалыптастырды.
XIX ғасырдың орта түсындагы қазақ егіншілігіне тән маңызды белгі оның
барган сайын товарлы сипат ала бастауы және диқанның жеке өз қажеттерін
қанағаттандырып қана қоймай, рынок үшін де өнім өндіру болды.
XX ғасырдың басында Қазақстанда: а) егіншілік товарлы сипат алған және
шаруашылықтың маңызды саласына айналған; ә) шамамен алғанда егіншілік пен
мал шаруашылығының маңызы бірдей болған; б) егіншілік негізгі шаруашылыққа
- мал шаруашылығына қосалқы сипатта болған немесе ол мүлде болмаған
аудандар қалыптасты. Олардың бірінші тобына Сырдария облысының Шымкент,
Әулиеата уездері мен Жетісудың Қапал уезі жатады. Қазақстанның солтүстік-
юатысындагы Торғай облысының Ақтөбе және Қостанай уездері де сол топқа
қосылады. Ал екінші топтағы аудандарға Павлодар, Семей, Зайсан уездерін
жатқызуға болады. Үшінші топқа Торғай облысының Торгай және Ырғыз уездері,
Бөкей ордасы, Закспий облысының Маңғыстау уезі, Орал облысының Гурьев уезі
енеді.
XIX ғ. аяғы - XX г. басында егіншіліктің жетілдіріле түсуі жаңа қалалардың,
қоныстанушылар поселкелері мен басқа да елді мекендердің пайда болуына игі
эсер етіп, Қазақстанда тасымал жолдарының игерілуіне байланысты товар-ақша
қатынастары да дами түсті.
Патша үкіметі мен оның жергілікті жерлердегі әкімшілігі, Ресейдің
буржуазиялық-помещиктік топтары Қазақстанды арзан шикізат көзі және
товарларын тиімді сататын қолайлы өнім өткізу рыногы ретінде пайдалануға
тырысты. Сондықтан самодержавие империялық мүдделерді көздей отырып, олар
шет аймақтарда сауданың өрістеуіне барынша қолдау жасады. Қазақ даласында
сауданың үш түрі: аралап жүріп айырбастау, ара-түра болып түратын жәрмеңке
және түрақты сауда түрлері орын алды. Сауданың бүл негізгі үш түрі
шаруашылықтың түрлі үлгілеріне сәйкес келді; көшпелі аудандарда сауда
аралап жүріп айырбастау арқылы жүргізіледі немесе ол
тасымалды сауда деп аталды; жартылай көшпенді аудандарда жәрмеңкелер
өткізіліп тұрды; ал отырықшы шаруашылықтар басым аудандарда түрақты сауда
дүкендері, қоймалар жұмыс істеді. XIX ғ. соңғы ширегінде Қазақстанда
өнеркәсіп өндірісі қалыптаса бастады. XIX ғ. аяғы - XX ғ. басында Қазақстан
аумағында 300-500 жүмысшысы бар едәуір ірі кәсіпорындар: Спасск мыс балқыту
заводы, Успен руднигі, Қарағанды кеніштері, Екібастұз және Риддер
кәсіпорындары жүмыс істеді, Орал-Жем ауданында мұнай өндірілді. Кен өндіру
өнеркәсіптің едәуір дамыған, жетекші саласына айналды. Қазақстанды
капиталистік өнеркәсіптік шикізат көзімен өнім өткізу рыногына айналдыруда
темір жолдар салу елеулі рөл атқарды. ХХғ. басында Қазақстанда Орынбор-
Ташкент, Троицк, Алтай және Жетісу темір жолдарының қүрылысы өріс алды.
Жоғарыда аталған шаруашылық процестерінің нәтижесінде қазақ қоғамы Ресей
деңгейіндегі экономикалық айырбас жүйесіне тартылды, мүның өзі түтас
алғанда оның жалпы ақыл-ой парасатына эсер етті, сөйтіп білімге және
неғүрлым озық мәдениетке жол ашыла бастады. XIX ғ. 60-жылдары бірқатар
уездік қалалар мен селоларда бастауыш білім беретін мектептер ашылып,
ғасырдың ақырғы онжылдықтарында бірнеше мың қазақ балалары бастауыш білім
алды. Сөйтіп елдің шаруашылық өміріндегі өзгерістер қазақ интеллиғенциясын
қалыптастыруға белгілі бір жағдайларды әзірледі. Бүған қазақ қоғамының
әлеуметтік-саяси өміріндегі орын алған жаңалықтар да ықал-әсерін тигізді.
Ресейдің әкімшілік-саяси жүйесі қазақтардың дәстүрлі қоғамдық қатынастар
қүрылымына тереңдей ене отырып, оларды күйретпей қоймады. Патшалық
әкімшілік 60-90 ж.ж. реформалардың барысында қазақ қоғамының әлеуметтік-
саяси жүйесін өзінің экономикалық мүмкіндігіне бейімдеп қайта құрып,
олардың ішкі мазмүнын өзгертіп, қиратты.
Ресейдің экономикалық және саяси ықпалының нақ осы қиратушылық зардаптары
қазақ қоғамына XIX ғасырда апатты салқынын тигізгеніне қарамастан, бұл
қоғамның одан әрі дамуына козғау салды.
1867-1868, 1886 және 1891 жылдардағы реформалар феодалдық-патриархаттық
тәртіптердің негізін шайқалтып, қазақ ауылдарын капиталистік қатынастардың
ауқымына тартты, өлкеде мәдениет, оқу-білім ісі өркен жая бастады. XIX ғ.
басында өлкеде аса ірі харихи оқиғалар орын алды. Мерзімді баспасөз ісі
өрісхеп, газет-журналдар шығарыла бастады. 1900 жылдан 1917 жылха дейін
Қазан, Омбы, Орынбор, Петербург, Ташкент, Троицк, Семей, Орал және басқа
қалаларда қазақ тілінде екі жүзге жуық кітап жарық көрді.
XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ. басында Қазақсхандағы оқу-ағарту ісінде
феодалдық қохамдық тәртіптің дағдарысы мен буржуазиялық қатынастардың
қалыптасу кезеңіндехі прогрессшіл идеология ретінде жалпы ағартушылыққа тән
ортақ белгілер көрініс тапты. Қазақ ағартушылары өздерінің күш-жіхерін,
шыхармашылық мүмкіншілікхерін ең алдымен, патриархалдық-феодалдық құрылыс
туғызған қоғамдық өмірдің кеселдерін батыл сынауға бағыттады, оның дала
өлкесінің одан әрі даму жолындахы кедерхі, қоғамдық прогреске тежеу
болатынын көрсетті. Осы кезеңде қазақхың интелектуалдық күштері Ресейдің әр
түрлі қоғамдарымен ынхымақтаса бастады. Мәселен, Ш.Ш.Уәлиханов Орыс
Географиялық қоғамының тұңғыш қазақ мүшесі болды. Ш.Уәлихановхың сан қырлы
қызметі революцияға дейінгі және кеңестік кезеңдегі баспасөзде кеңінен
баяндалды. Ы.Алтынсарин да Орыс Географиялық қохамының қызмехкер-мүшесі
болды. 70-жылдарда ол Орынбор ведомствосы қырғыздарының құда түсуі және
орынбор ведомствосы қырғыздарының өлікті жерлеу және еске алу
кезіндегі салтының очерктері деген этнографиялық мақалалар жариялады.
XIX ғ. екінші жартысынан бастап Орынборда, Ташкентте, Семейде, Верныйда
жаңа жағдайларда жергілікті гылыми қоғамдастықтар пайда болды, бұл орайда
белгілі бір білім алып, орыс ғалымдарымен ұзақ уақыт бойы қарым-қатынас
жасаған байырғы ұлт өкілдері зерттеушілер мен ағартушылар ретніде
қалыптасты. Ресей империясының мәдени экспансиялық бағытта ашылған орыс-
киргиз мектебін бітіргендер патша үкіметінің қолбаласына айналмай керсінше
ұлттық сананың нығаюына ықпал етті. Алаш азаматтары Азияның оянуы
қозғалысына ілесіп саяси күрестің неғұрлым жоғарғы формасын таңдауға
ұмтылыс жасады. Бұл біздің ұлт –азаттық қозғалысымыздағы жаңа сапалы кезең
болатын. Біздер ХХ1ғасырдың биігінен қарағанда сол кезеңдегі алаш
қозғалысының новаторлық- жаңашыл сипатына назар аударуымыз керек сияқты.
Ұлт ұраншысы болған газет шығару, парламенттік типті партия құру, қазақ
халқының саяси егемендігі мен жерінің тұтастығы туралы мәселелерді күн
тәртібіне қоюы, ұлт көсемдерін демократиялық жолмен еркін сайлауы т.б.
Х1Х ғасырдың ақырғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында қазақ даласына
переселендердің санының күрт артуы , ең шұрайлы деген жерлердің
қоныстанушыларға жергілікті халықтан тартып әперілуі әсіресе переселендер
ағыны күшті болған Ақмола – Көкшетау өңірінде жер мәселесі мен ұлтаралық
қатынас мәселесін мейлінше шиеленістірді. Ұлт зиялыларының алдыңғы қатарлы
өкілдерінің наразылығын ғана емес олардың жаңа саяси күрес жолына түсуіне
ықпал еткені даусыз.Көкшетау өңірі Ресей қол астына ең бірінші кезекте
отаршылдыққа ұшыраған территориялардың бірі болғаны белгілі. Бұрнағы
кездері кейбір хан тұқымдарының өкілдерін патша өкіметінің көзсіз
көлеңкелері ретінде қарастыру дәстүрі кең өріс алып, Жәңгір ханды өз
халқының жауы етіп көрсеткен тәрізді Сұлтанғазы Уәлихановты да жағымсыз
кейіпте көрсету кейбір әдеби шығармаларда болғанын білеміз. Бұл орайда бұл
тақырыптта алғаш қалам тартқандардың бірі профессор Қ.Әбуов ол кісінің
азаматтық елшіл тұлғасын ашуда жазған мақаласы көпке танымал болды. Сондай-
ақ 1903 – ші жылы генерал- майор шенінде отставкаға кеткен Сұлтанғазы өз
атасы Уәлиханға арнап құлыптас қойюы және ол келіп тоқтаған жер әлі де
Төре түскен деп аталуы оның есімін біздің жаңа тарихымызда қайта
жаңғыртуға себепші болды. Көкшетау қаласынан жиырма шақырымдай жерде
Қазақстан ауылы түбіндегі құлыптасқа өз тегінің тарихын жақсы білетін ол
Уәлі ханның туған жылы мен дүниеден өткен жылдарын нақты атап жаздырып
кеткені тарихқа косылған үлес болып табылады. Өзі білімді, беделді әскери
шенді нағыз полковниктің туған елге сапарларынан жергілікті отарлық жүйе
ұлықтары жайдан- жай зәрелері ұшпаса керек. Бұл оның қарабасын күйттеген
әлдебір мансапқор ақсүйек ұрпағы емес өз халқының адал ұлы болғандығын
көрсетеді.Бүгінгі тандағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелерінің бірі -
тарихи тұлғаларға лайыкты баға беріп. олардың іс-әрекеттерін шынайы көрсете
білу болып табылады. ұмыт болтан есімдер қатарында Сұлтанғазы Уәлиханов та
бар. Ол туралы Қазақстан тарихында кездеспейді, бола қалғанда да біз
ұшырата алмадык. Онын есімі тіпті түбегейлі енбек деп танылатын Қазак
совет энииклопедиясьшда да кездеспейді. Тек Сұлтанғазы есімі
(беллестрикалық) танымдык саладағы бірді-екілі тарихи шығармаларда тана
аталады эрі ол туындылар аталған тұлғаның атақты туысы Шокан Уәлихановқа
арналған. Олар казак әдебиетінің классигі Сәбит Мұқановтын Аккан жұлдыз
диологиясы мен Москва жазушысы Ири¬на Стрелкованың Уәлиханов атгы
дүниелері. Сондыктан Сұлтанғазы Уәлиханов кім, оның есімі кандай
істерімен белгілі? деген заңды сурак тууы ақиқат.
Сұлтанғазы Уәлиханов есіміне бізді қызыктырған бір жәйт, ол қазақтан шыққан
алғашқы полковниктердін бірі әрі бұл дәреже оған атқарған чиновниктік
қызметтсрі үшін емес, нақты әскери қызметі үшін берілген. Айта кететін бір
жәйт хандық баскару жойылғаннан кейін округтық басқару жүйесіне көшкел сон
аға сұлтандарға әскери атақтар беріліп, алдымен майор немесе подполковник,
кейіннен узақ жылғы кызметі ушін полковник шені берілетін. Ал әскери
кызметте полковник дәрежесіне жеткен казақ мулде жоқ болатын. Отаршылыққа
карсы козғалысіан қаймыққан патша үкіметі казақтарды эскери кызметке
жолатпайтын, әскер қатарына шакырмайтын еді. Тіпті Омбы мен Орынбор кадет
корпуста-рында окитын бірен-саран казақтарды таза әскери пәндерге
қатыстырмайтын. Шоканның бірге оқыған досы Г.Н. Потанин бұл туралы былай
деп еске алған болатын: Өз құрбыларына қарағанда Шоқан оқуды бір жыл бұрын
аяқтады. Бұратана халык өкілі ретінде оны соңғы курска жіберу қолайсыз деп
табылды. Себебі онда таза әскери пәндер: тактика, артилле¬рия, корғаныс
шебін жасау т.о. пәндер өтілетін [9].
Бізді Сұлтанғазы өмірі оның жогары дәрежедегі офицер атагын алуымен гана
кызықтырмайды, XIX ғасырдың екін-ші жартысы мен XX ғасыр басындағы Қазак
елінің саяси емірінде болған елеулі уақиғалардағы оның орны, соларға
араласуы анагүрлым маңыздырақ деп есептейміз. Сондай-ак ол туған халкының
тағдырына немқұрайды қарамай, еол кездеп империя астанасы Петербургке
шындық пен әділет іздеп келген отандастарына қолынан келгенінше көмектесті.
Сондыктан да біз Сұлтанғазы Уәлиханов өмірі мен тағдырын танып-білуді артык
емес деп біліп, өз білгенімізді ортаға са-луды жөн кердік.
Сұлтанғазы Шыңгысхан ұрпагы, атакты Абылай ханнан тараған, казақтын соңғы
ханы Уәлінің шөбересі, Көкшетау округінің алғашқы аға султаны Ғұбайдолланың
баласы Болат сұлтанның шаңырағында дүниеге келген-ді. Уәлихановтардың
отбасылық шежіресін, олардың хал-жағдайын терең білетін Шоқанның бірге
окыған досы, Г.Н. Потанин былай деп жаза-ды: Уәлиханның екі әйелі болатын,
бәйбішесінен Ғүбайдолла және басқа балалары болды. Ал екінші әйелі
Айғанымның үлкені ұлы Шыңғыс атандырды. Уәлихан өлгеннен кейін қырғыздар
(казактар. - Қ.Ә.) Ғүбайдолланы хан сайлады, алайда Далалық өлкеде хандықты
сақгап қалуға орыс үкіметі мүдделі болмайтын, сондықтан да Ғұбайдолла
тұтқындалып, Березовқа жер аударылды да Қазақ Ордасындағы хандык билік
жойылды 5). Шындығында Кенесары Қасымовпен байланысы бар деп айыпталған
Ғүбайдолла Березовқа жер аударылып, одан тек 1847 жылы, Кенесары өлгеннен
кейін оралды (6).
Сұлтанғазы Уәлихановтың нақты туған жылы белгісіз, алайда оның Омбы
қаласындағы Сібір кадет корпусының бірінші курсында 1857 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz