Қазақ даласындағы құқықтық қатынастар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 106 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3

І-тарау. Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары 9

Қазақ халқының қалыптасуы және ондағы құқықтық қатынастар 9
Қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдет-ғүрып 18
Кәдімгі құқықтың бастауы ретіндегі би институты 26

П-тарау. ХҮ-ХУІН ғасырдағы қазақ халқының әдептік құқықтық
жүйесі 40

Қасым ханның қасқа жолы 40
Есім ханның ескі жолы 46
Тәукенің «жеті жарғысы» және билер соты 53
Абылай түсындағы қазақ мемлекеттілігінің құқықтық негіздері 72

Ш-тарау. ХІХ-ғасырдағы қазақ даласындағы құқықтық
қатынастар 79

3. 1. 1822-1824 жылдардағы реформалар және Қазақстан 79

3. 2. XIX ғасырдың 60-90 жылдардағы патша үкіметінің қазақ даласында
жүргізген реформалары және оның қүқықтық салдары 90

Қорытынды 104

Сілтемелер 107

Қолданылған әдебиеттер 113

Кіріспе Зерттеудің өзектілігі: Әлемде, оның мәдени арналарында тарихи өлшем бойынша айтарлықтай маңызды, бірақ, соған қарамастан адамзат үшін әлі де жұмбақ болып қалып отырған, лайықты деңгейде бағаланбаған қүнды қүбылыстар көп. Олар көбіне-көп тарих қойнауынын шырғалаң қатпарларында шырмалып, өркениет дамуының сарабдал жолдарынан түрлі себептермен тыс қалып қойды.

Көшпелі өркениет адамзат тарихында болған десек, онда оның өзіндік ерекшеліктерімен толастай түскен байтақ аймағы Үлы Дала аталатын, жер шарының Орталық-Азиялық бөлігі саналмақ. Сол кездегі осы аймактағы елдердің этникалық қүрамын негізінен түрік тектес халықтар қүрады, сондықтан да, бұл даланы мәдени-этникалық мағынада Түран, Түркістан деп атаған. Қазақтың көне қүқығы, үлан-ғайыр "еркін" аймақта орналасқан, түркі тілді көшпелі еркениеттің төл туындысы, әрі мәдени жемісі, әрі мүрасы.

Қазіргі Қазақстан аумағын мекендеген халықтар өмірінде көптеген ғасырлар бойы астаң-кестең оқиғалар және өзгерістер болды. Осындай қилы тарих шырмауынан көне дәуірдің мүрасы ретінде үрпақтар үшін қазақтар екі мәңгі қүндылықты сақтап қалды, ол - Сөз Қүдіреті мен Заң Қүдіреті деп көрсетеді академик Зиманов С. З [1] .

Әдеттік-күқықтық жүйенің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне негізделген қазақ қүқығы өзінің реттеушілік мәнін XIX ғасырға дейін, кейбір жағдайларда XX ғасырдың басына дейін жоғалтпай сақтап келді. Қазақ қүқығының бүлай үзақ өмір сүруін екі негізгі жағдаймен түсіндіруге болады: біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық-түрмыстық, дүниетанымдық негіздері Қазақтың кең даласында жаңа дәуірге дейін сақталды. Екіншіден, казақ қүқығы халықтың тыныс тіршілігінің өзегімен қисындас болатын, халықтың өзіне жақын-тәндес, жалпы адам баласының мәңгілік рухани бітім-болмысына, талабына сай болатын, Қазақ қүқығы - қазақ халқының және барлық көшпелі өркениетінің мәдени байлығы. Ол мыңжылдық, тарихымен ерекшелігі және өміршендігімен адам еркіндігін жақтаған сипаттармен әлем назарына ілінді.

з

Үлы Далада, көшпелі өркениеттің негізін құраған қыпшақтар даңқының үстемділігінің ерте қүлдырауы, тиісінше, Қазақтың қүқықтық мәдениетінің беделі мен рөлінің қүлдырауына соқтырмағандығы таңқаларлық жағдай. Бүл қайшылықты Қазақ ата заңының аумағы кең даланын "еркіндік" қабілетінің сақталуымен, "оқшау" орналасуымен түсіндіруге болады. Дегенмен де, ортағасырдағы қазақ даласындағы мәдени-шаруашылық тоқыраудың белең алуы, өркендеп өскен Ортағасырлық шығыс, оның ішінде түркі, қытай және монғол жазбаларында, сондай-ақ, кейбір батыс және орыс жиһангерлерінің, зерттеушілерінің және жаңа замандағы жергілікті қайраткер-лердін енбектерінде біз Қазақстанда "Алтын ғасыр" дәуірі болды деген күжаттарды жиі үшыратамыз. Ол жоқтан бар етіп, біреулердің ойдан шығара салған қиялы болған жоқ. Өз мәні бойынша ол қазақ даласын отарлап алғысы келгендер мен оның еркіндігін аңсағандардың арасында болған үздіксіз күресті көрсеткен тарихи сипаттады. ¥рпақтардың арманына айналған бүл аңсаудын негізінде әділ төреші, ақыл мен арды тең үстаған әрі шешен, тарихи түлға "бидің" атымен байланыстырылатын "әділетті тәртіп" идеясы жатыр. Би қазақ даласында хан болған жоқ. Бірақ ол өзінің жеке қасиеттері мен әлеуметтік межелер биігінде ханнан да жоғары түрды. Сондықтан да халық, арасында: "Ханда қырық кісінін ақылы бар, биде қырық кісінің ары, білімі бар" деген түсінік қалыптасқан.

Қазақтың әдеттік-қүқықтық жүйесі тарих бойы қалыптасқанын, оның әртүрлі ғасырлар үнімен әуендестігін баса айтпаса болмайды. Бір жағынан алғанда, оның консервативтік сипаты, екінші жағынан көшпелі өркениет аумағында әркез қозғалыста, дамуда болғандығы сезіледі. Осындай өзгерісті қозғалыс барысында би қазақтың қүқықтық дәс-түрлерінің сақтаушысы ретінде көрініс тапқан. Бүл оның кәсіптік қызметінің міндетті қыры болып табылады. Сонымен қатар, би - ¥лы Дала қүқығын еркін талқылаушы, әрі оның нормаларын қоғам өзгеруіне сай қолданушы.

4

Тарихнама: Қазақ әдет-ғүрып қүқығын зерттеудегі осы күнге дейін істелген істер бүл саладағы бастама ғана. ХТХ-ХХ ғасырдың ортасына шейін қазақ қоғамындағы ежелгі әдет-ғүрып қүқығын танып-білуде ең алғашқы қадамдар жасалды. Оның жалпы мәні кейбір аспектілері төңірегінде ой-пікірлер айтылды. Яғни Кеңестік дәуірге дейін қазақ қоғамындағы заңдар ережесін біршама зерттеген өз халкымыздың өкілі Х. Өскенбаев, өзге елдің өкілдері А. И. Левшин, Д. Андре, Баллюзек, Сперанский т. б. ғалымдардың еңбегінде "Жеті жарғы" туралы толымды ойлар айтылып, күнды пікірлер қалған. Әр жылдардағы қалам тартқан ғалымдардың бірлі-жарым зерттеу еңбектерінен іріктелініп алынған заңдар ережесі Ресей мемлекетінің мүрағат деректемелерінде "Тәуке хан заңдары" деген атпен мәлім болған. «Ережелердін» пайда болуына тоқталатын болсақ, бүл туралы екі түрлі көзқарастың орын алғандығын белгілі заңгер ғалым З. Ж. Кенжалиев орынды ескертеді. Ол " . . . зерттеушілердің бір тобы: Т. М. Күлтелеев, Ғ. С. Сапарғалиев, Н. Өсеров, т. б. болжам пікірінше ережелер көшпелі қазақ қоғамына ежелден тән күбылыс. Сахара жүртынын қүқықтык өмірінің тарихында Ережелердің алатын орны бөлек. Ережелердін даму эволюциясы көшпелілердің қүқықтык мәдениеті тарихының кішігірім бейнесін береді, . . десе, зерттеушілердің екінші тобы: С. З. Зиманов, С. С. Сартаев, С. Созакбаев, Ш. Андабеков, т. б. Ережелер XIX ғасырдың ортасында ғана пайда болган дейді. Яғни бүл Ережелер қазақтар Рссей империясының отары болған дәуірінің туындысы мен көрінісі, "- деп түжырымдайтынын айтады.

Дегенмен де бүл саланың ақтандақтар өте көп. Сондықтан да, аталмыш мәселелерді түбегейлі зерттеу бүгінгі таңда маңызды болып отыр. Өйткені, ол қазіргі біздің мемлекеттігіміздің бекемдігіне, еліміздің қүқықтық нормаларын жетілдіруге, тарихи ақтаңдақтарымызға көз жүгірте отырып, сот жүйесіне түбегейлі реформалар жасауға септігін тигізері сөзсіз.

5

Жүмыстың хронологиялық ауқымы: Зерттеудің хронологиялық шеңбері ХҮ-ХУІП ғасырдағы қазақ халқының қалыптасуы мен ата заңдары, құқықтық қатынастар мен дәстүрлі әдет ғүрыптар осы ғысырлар арасын қамтыты. Және осы ғасырларда Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (билік қүрған жылдары 1511-1523) саяси жағдайға және халық бүқарасы мен билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғұрыптық, ереже-тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып билер кеңесінде ақылдаса отырып, "жарғы" заңын жасады. Қазақ хандығының кемелденген тұсы - "Қасқа жолды" Қасым ханның мемлекет басқарған кезеңі (1511-1523 жылдар аралығы) . Есім хан қазақтарға 1598-1628 жылдары хан болған.

ХІХ-ғасырдағы 1822-1824 жылдардағы реформалар және 60-90 жылдардағы патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген реформаларымен аяқтау орынды болып есептелді.

Зерттеудің ғылымы жаңалығы: Дипломның гылыми жаңалығы мынада: ХУ-ХХ ғасыр арасындағы Қазақ мемлекеттілігінің қүқықтық негізі жөнінде ғылыми зерттеулері, теориялық көзқарастары, ғылыми мүралары жайлы толық және дәлелді еңбек болуында.

Дипломдық жұмыстың басты ғылыми жаңалықтары: біріншіден толық тариха- тарихнамалық талдаудан өткізілуі. Екіншіден, жүйелі түрде зерттелуі. Үшіншіден, әдістемелік желісінде жаңаша көз қарас, шынайы ғылыми пікір қалыптастыруға үмтылыс жасалынды.

Тақырыпты қарастырудың мақсаттары мен міндеттері: Ғылыми ойларды сонымен қатар жеке факторларды да ескере отырып біз, әдет-ғүрып қүқығы баптарының мәнін, салмағын, қазақ әдет-ғұрып қүқығы жүйесін оның жекелеген иститутгарын және нормаларын танып-біліп, зерделеуді, көшпелі қоғамның жалпы сипатын немесе оның дамуының түбірлі зандылықтарын білуді негіздей отырып, сонымен бірге ондағы қоғамдық қатынастардың нақты салаларының және қабаттарының даму түрлерін, деңгейлерін, шарттарын

6

және қырларын анықтауды ескердік. Осыған байланысты біз қазақ әдет-ғүрып қүқығын қарастырғанда Ежелгі қазақ заңдарының жинақтарын және сақталған қолжазбалардың зерттелген деректеріне, революцияға дейінгі қазақтың қоғамдық қайраткерлерінің саяси көзқарастары мен олардын қүқықтық ой-танымдарын, сонымен бірге әдет-ғүрып мекемелеріне деген ойларын да саралауды мақсат еттік. "Дала заңдары" туралы орыс және шетел ғалымларының, саяхатшыларының жазбаларын, пікірлерін, әдет-ғүрып қүқық институттарын, олардың тарихын және даму эволюциясын қарастырды. Қазақ әдет-ғүрып қүқығының институттары мен ережелерінің Кеңес өкіметі дәуіріндегі тағдырын зерттеуді, оның негативті, күшін жою жолдарын, сондай-ақ кейбір әдет-ғүрып қағидаларының әлі де күшінде екендігін анықтау, талдауды мақсат түттық.

Тарихымызда "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның "Жеті Жарғысы" атты қазақтың әдет-ғүрып заңдарының жинағы болғаны әмбеге аян. Алайда, осы қүнге дейін бүл заңдардың түбі, мазмүны мен қамтитын мәселелері ғылымда мүлдем белгісіз болып келген. Ешкім, ешуақытта бүл мәселені арнайы зерттемеген. Сонымен бірге қазақ қоғамының қүқықтық мәдениетінің денгейін сипаттауда маңызы зор екені белгілі. Аталған мақсаттар мен міндеттерді негіздей отырып, біз тақырыпты қарастыруда біз оны үш тарауға бөлуді жөн санадық І-тарау. Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары деп алынып, қазақтың қалыптасуы және ондағы қүқықтық қатынастар, қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдет-ғүрып, кәдімгі қүқықтың бастауы ретіндегі би институтын сараладық. П-тарау. ХҮ-ХУПІ ғасырдағы қазақ халқының әдептік қүқықтық жүйесі талданып, яғни Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәукенің «жеті жарғысы» және Абылай түсындағы қазақ мемлекеттілігінің қүқықтық негіздері қарастырылды. Ш-тарау. ХІХ-ғасырдағы қазақ даласындағы қүқықтық қатынастарға ой жүгіртіп, 1822-1824 жылдардағы реформалар және XIX ғасырдың 60-90 жылдардағы патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген реформалары және

7

оның қүқықтық салдары сараланды.

Сөз соңында нақты деректерге жүгіне отырып қорытынды жасалып,

қолданылған әдебиеттер тізімі берілді.

8

І-тарау. Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары. 1. 1. Қазақ халқының қалыптасуы және ондағы құқықтық қатынастар.

Қазақ халқының қалыптасу процесі екі жарым мың жылға созылды. Қазақ этногенезінің дәуірлері 4 кезеңге бөлуге болады.

Бала қазақ дәуірі б. э. д. імыңжылдық б. ғ. Уғ. дейін.
Ата қазақ дәуірі б. з. УІ-Хғ.
Қазақ хандығының этникалық түр-тегінің қалыптасуы ХІ-ХІПғ.
Қазақ халқының қалыптасу процестерінің аяқталу дәуірі.

Моңғолдардың шапқыншылығы нәтижесінде түрлі тайпалардың қоныс аударуы олардың өзара бірігуін жылдамдатты. Оңтүстік, Орталық және Солтүстік Шығыс Қазақстан территориясы Ақ Ордаға Жетісу өлкесі Моңғолстан қүрамына кірді. Өзара қырқысу мүрагер таласу нәтижесінде ХУғ. басында Ақ Орда ыдырады. Ол Ноғай Ордасына және Өзбек хандығына бөлінеді. Өбек халқының қүрамына: арғын, барақ, жалайыр, қаңлы және т. б. кірді. Ноғай Ордасына: маңғыт, найман, қыпшақ, алшын, қоңырат, қаңлы тайпалары кірді. Моңғолстан мен Ноғай Ордасы ыдырағаннан кейін қазақ этнонимі Жетісу мен ПІығыс қыпшақтың Батыс бөлігінің халқын қамтыды. Осы кезде қазақ этнонимі халық атау ретінде Қазақтын үғымы оны мекендеген территорияның аты ретінде бекіді.

Халық дегеніміз шаруашылық тарихи территориялық, тіл, әдет-ғүрып, рухани бірлікке негізделген адамдардың жиынтығы.

Тарихи археологиялық және лингвистикалық деректердің жиынтығы қазақ халқының қүрылу үрдісін негізінен ХГУ-ХУғ. аяқталғандығын көрсетеді. Әділгереевтің айтуы бойынша: "Қазақ халқы Батыс-Түрік қағанаты", "кезінде яғни VI ғ. қалыптасты" деген пікір айтады.

Сәрсен Аманжолов "Қазақ халқы Х-ХІІІғ, яғни ерте түрік мемлекеті кезінде қалыптасқан", "Шығыс зерттеушісі В. Зерновтың айтуы бойынша: Исследование о касемонских царей и царевичах" еңбегінде қазақ халқының қалыптасуын ХГУ-ХУғ. жатқызады. Осы кезең қазақ халқының қалыптасуына

әкелді дейді[2] .

Көптеген этникалық және саяси шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде қазақ жерінде негізінен 3 этникалық территориялық бірлестіктер пайда болды.

Олар: ¥лы, Орта және Кіші жүз деп аталады. Жүз дегеніміз-ірі тайпалық бірлістіктерінің одағы, болмаса қазақ халқына қарасты тарихи дәстүр арқылы бөлінген одақтар. Тайпалық одақтардың үйтқысы ірі-ірі тайпалар болды. Мысалы ¥лы жүз-үйсін, Орта жүз-арғын, Кіші жүз-алшын аталуында осындай болуы мүмкін.

Манаш Қозыбаевтің айтуынша: Қазақ елінің бір этнотерриториялық бірлестікке бөлінуі қалыптасуы ғасырлар бойы жүріп жатты. Жүздердің табиғи географиялық факторға сай көшпелі өмір сүрген ғасырлар бойы 3 аймақта ту көтерген мемлекеттік дәстүр қалыптасқан ру тайпаның байланыс ықпал етуі мүмкін деп көрсетілді. Сонымен қатар географиялық факторларда ролі ерекше болды. Қазақ халқы Евразияның орталық даласында қалыптаты, ал этнотерриториялық бірлестіктер жүздіктер отан қорғау мүддесіне де сай келеді. Қазақ тарихындағы күрделі мәселелердің бірі жүздердің пайда болуы нақты тарихи жазба-деректердің жоқтығынан қазақ жүздерінің пайда болуы әлі күнге дейін жауулы болып отыр.

Жүз дегеніміз этнотерриториялық бірлестік.

¥лы жүз

Орта жүз

Кіші жүз

Территориясы 4

1

Алатаудың Батысынан Балқаш Шу өзенінің Солтүстік жағасына дейінгі жерлер. Сырдариядан Жетісуды қоса алғанға дейінгі жерлер.

Тарбағатайдан Балқаш
көліне дейін Шу
өзенінің жоғарғы

жағынан Қаратаудың
жоталарына дейін яғни
Орталық Солтүстік

Қазақстан бір бөлігі.

1

Сырдарияның төменгі
ағысынан бастап Арал
теңізі жағалауынан

дейінгі жерлер Каспий
маңының Солтүстік

бөлігі Орал, Ембі, Тобыл бойлары өзендері.

ю

Жүздердің құрамына кірген тайпалар.

¥лы жүз:

¥лы жүз

Орта жүз:

Орта жүз

Кіші жүз:

Кіші жүз

¥лы жүз:

үйсін, дулат,

албан, суан,

шапырашты,

қаңлы, ысты,

жалайыр, сіргелі,

ошақты.

Орта жүз:

арғын, найман,

керей,

қоңырат,

қыпшақ, уақ,

қаржас, қара-

кесек.

Кіші жүз: Әлімүлы

байүлы

жеті ру

¥лы жүз:

Кете

шөмекей, төрт қара-кесек шекті.

Орта жүз: Адай, алаша, байбақты, алшын жаппас қызыл қүрт

Кіші жүз: Жағал байлы, төсеу ноғайлы табын тама.

¥лы жүз:

Қазіргі кездегі алып жатқан территориясы.

¥лы жүз:

Алматы,

Шымкент,

Жамбыл,

Торғай, Талды-

қорғанДшінара,

Қызыл-Орда,

Оңтүстік және

Орталық

Қазақстан.

Орта жүз:

Қарағанды,

Көкшетау,

Ақмола,

Петропавл,

Қостанай,

Семей,

Жезқазған,

Орталық,

Солтүстік,

Шығыс

Қазақстан.

Кіші жүз:

Атырау,

Ақтөбе

Батыс

Шымкент

Оңтүстік

Маңғыстау,

Батыс

Қазақстан

Өскемен

Шығыс

Қызылорда, Ішінара Батыс, Қазақстан.

Жүздердің пайда болу туралы болжамдар қазақ тарихының тарихнамасыеда өте көп. Солардың әр біреуіне шолу жасай отырып Әмірбеков зерттеушілердің пікірін 5 топқа бөледі.

1-ші топқа: жүз сөзінің сандық үғымына, көңіл бөлгендер -> Левшин Чуловиников

2-ші топқа: жүзді әскери тайпалық үйымдастырушысы деп жүйелеуде түсінгендер -» Зуль, Востров, Муканов. 3-ші топқа: Қазақ жерлерінің Шыңғыс хан үлысына бөлінуі мен

11

түсіндіретіндер ->Тынышбаев.

4-ші топқа: Ежелгі Юз тайпаларының екіге бөлуімен байланыстыратын

зерттеушілер -> Қытайдың қазақ тарихшылары Нығмет Мыңжани.

5-ші топқа: Жүздерге шаруашылық экономикалық және климаттық

географиялық жағынан бөлінген территориялар деп қарайтындар->

Бартольд, Июдин, Қозыбаев, Зернов.

Осылай бөле келе Әмірбеков жүздердің пайда болуын қазақ мемлекеті

қалыптасқан кездерден бастап қарастырған дұрыс сияқты деп

тұжырымдайды және үш жүздің қалыптасқан кезі Хақназардың түсында

болуы мүмкін деген пікір айтады.

Ертеден қалыптасқан тіршіліктің жүйесі алысқа көшіп-қону табиғи географиялық жағдайлармен қатар халыққа негізінен түрақты егіншілік пен қолөнер пайда болды.

ХУІ-ХУПғ. Қазақ қоғамында көшпелі және жартылай көшпелі негізінде патриархалдық, феодалдық қатынастар жүйесі билік етуші жүйеге айналды. бұл кезде Қазақстан аймағында бірнеше феодалдық мемлекет, яғни хандықтар болды. Олардың әрқайсысы сұлтандардың жеке ірі феодалдық иеліктеріне бөлінді. Қазақ хандықтарының күрделі мемлекет аппараты болған жоқ. Басқару мақсатында феодалдық қатынастарға бейімдөлген патриархалдар рулық институттар пайдалануда. Сырт қарағанда хан шексіз билік жүргізді. Хан мемлекет басқарушы, қаулы күштердің басшысы және жоғарғы төре болды. Сұлтандар мен билер ханға жүгінді. Хандықтың құрамына кіретін бірнеше руды сүлтандар биледі. Қазақ хандықтарында әскери үйым күрделі емес еді, түрақты әскер болған жоқ. Сырттан қауіп туған жағдайда ғана жасақ қүрылып отырды. Шаруалардың экономикалық жағдайлары бірден болған жоқ. сондықтан феодалға тәуелділік дәрежесі де әр түрлі болды. Шаруалардың кей бөлігі экономикалық жағынан аз да болсын қамтамасыз етілген жай шаруа болды. Халықтың көп бөлігі кедей шаруалар болды. Олардың көпшілігі тұрмыс құруға мүмкіндігі болғандықтан отырықшылыққа ауысты оларды "жатақтар" деп атады. Феодалдық қанау

көптеген салық салуды олардың непзгелері зекет және үшыр жинау. Малшылар зекет төлем төледі, ал егіншілер үшыр төледі. Қазақтың хандық мемлекетінің қажетіне керекті шығындар халықтың жиналатын феодалдық салықтардан басқа соғыстан түсетін олжадан сот алымынан және қайырымдылық қорынан алып отырды. Бүдан басқа әртүрлі салық түрлері болды. Ол соғым деп аталды, сыбаға, әскерді қамту үшін таға деген салық алымды осы кезде қазақ қоғамында праврның негізі әдет-ғүрып, адамгершілік өлшемдерден феодалдардың келісімдерінен ханның хан төңірегіндегі билердің шешімдерімен, сот кесімдерінен сондай-ақ билер съезінде қолданылатын ережелерден қүралды. Осымен бірге жер дауы қылмысты анықтау қүқықсы феодалдық базиске сәйкестіндірген өте қарабайыр болды.

ХУ-ХУПғ. қазақ қоғамының таптық қүрамы феодаодық жер иелену ерекшеліктерін белгілеп берді. Қазақ қоғамындағы қүқықлық қатынастар бойынша - топ: төрелер және қожалар бөлініп шықты. Қазақ қоғамы 2 антогонистік топқа бөлінді:

эксплуаторлар-хан, билер, сүлтандар, төре, қожалар, байлар, батырлар.
езлушішарулар, еңбекшілер, кедейлер, төменгейттер, қарашалар, жатақтар, қүлдар.

хандар және сүлтандар - "төрелер" жоғары феодалдық арестократияны қүрады. Тек осы төрелер ғана бүкіл қазақ жеріне билік жасап мемлекетті басқара алды. Олардың жеке басына қүн бен айып төленді.
Билер-ең көп феодалдық сословия болды. Бүлардың түп атасы қазақтар болды. Кейін бүл мүрагерлік арестократияларға айналды. Олар рудың жеріне билік жасады.

Байлар-қарадан шыққан ірі мал өсірушілер. Олар өз қарамағындағы жерлерге басшылық жасап қойған жоқ билердің, сүлтандардың ішкі және сыртқы саясатына әсер етіп отырды.
Батырлар-әскери басшылар, батырлар, ақсүйек сүлтан, би, бай, қара халықтан да шықты.

5) Мүсылман дін иелері-қожа, имам және молдалар болды.

6) Шаруалар: а) қонысшы шаруа б) егінші шаруа в) кедейлер, жатақтар,
рулар.

ХУ-ХҮШғ. Қазақ хандығындағы патриалхалды рулық қүрылыс сарқыншақтары сақталған ерте феодалдық Монғолия болып сонымен қатар көшпелі шаруашылық үйым мен бірге халықтын рулық үйымдарында сақталды. Алайда рулық ру мен ешқандай қатысы болмады. 1-ден ол таптық қайшылықтармен бөлінді. 2-ден ол қандық принципте және көршілік қауім негізінде қүрылды.

Қазақ мемлекетінің негізгі ерекшелігі үстемдік етуіне феодалдық таптың, экономикалық және саяси қажеттіліктеріне жауап беру мақсатында үзақ даму жолынан өтті. Кейіннен ру формалді түрде аталды, қазақтардың рулық үйымы жүздіктерден, тайпалардан түратын 26 өте ірі рулық бірлестік болып табылады. Қазақтардың негізгі маңызды экономикалық және саяси өмірінің бірлігі ауыл болып табылады. Ауылда 10-15 жанүя түрады.