КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢТАНУ ЖӘНЕ КЕДЕН ІСІ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға рұқсат берілді:
кафедра меңгерушісі
з.ғ.к., доцент
Жолумбаев М.К.
_____________________
_____________ 200_ г.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Мамандық шифрі Оқу түрі Курс
050301 сырттай Ю-2вв
Диплом қорғаушы: Жумагулов К.
Жетекшісі: ТАСЫМ Ж.К.
з.ғ.к., аға оқытушы
Кеңесшілер: Тлеубердина У.Т.
аға оқытушы
КОКШЕТАУ, 2008
Абай Мырзахметов атындағы Кокшетау университеті
Факультеті
___________________________________ ___________________________________ _____
Мамандығы
___________________________________ ___________________________________ _____
Кафедра
___________________________________ ___________________________________ _____
Диплом жұмысын (жобасын) орындауға арналған тапсырма
Студент____________________________ ___________________________________ _____
Диплом жұмысының (жобасының) тақырыбы ___________________________________ _
200_ж. ___ _____________ ЖОО № _______ бұйрығы мен бекітілген
Диплом жұмысына (жобасына) арналған
мәліметтер_________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
Диплом жұмысына (жобасна) қатысты сұрақтар тізімі және диплом жұмысының
(жобасының) қысқаша мазмұны:
А)___________________________________ ____________________________________ ___
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ____________________________________ __
Б)___________________________________ ____________________________________ ___
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ____________________________________ __
В)___________________________________ ____________________________________ ___
___________________________________ ____________________________________ ___
Графикалық материалдар тізімі (қажетті сызбалары белгіленген
____________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ____________________________________ ___
Пайдаланылған негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ____________________________________ ___
Диплом жұмысы (жобасы) бойынша диплом жұмысының (жобасының) тараулары
көрсетілген кеңестер.
Тарауы Кеңесші Мерзімі Қолы
Диплом жұмысын (жобасын) дайындау кестесі
№ Тараулардың атаулары мен Ғылыми жетекшіге Ескерту
қарастырылатын сұрақтары көрсету мерзімі
Тапсырма беру мерзімі___________________________________ ___
Кафедра меңгерушісі________________________ __қолы_________
Диплом жұмысының (жобаның) жетекшісі_____________________
Тапсырма орындауға студент____________________________ алды.
АҢДАТПА
Дипломдық жұмыс қазіргі кезде ҚР конституциялық құқығының маңызды
институттарының бірі болып табылатын конституциялық құқықтық нормалардың
ұғымын, белгілерін, ерекшеліктерін зерттеп, қарастыруға арналған.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының
құқықтық нормалардың ұғымын, ерекшеліктерін, түрлерін белгілеумен анықтауға
бағытталған.
Екінші бөлімде конституциялық құқықтық нормалардың жіктелуі,
негіздемелері, Конституциялық-құқықтық нормалардың нысандары және
кепілдіктері зерттелген .
Үшінші бөлімде конституциялық құқықтық нормаларды талқылау және олармен
байланысты қоғамдық қатынастарды жетілдіру жолдары, конституциялық-құқықтық
нормаларды жүзеге асыру нысандары
және кепілдіктері көрсетілген.
АННОТАЦИЯ
Дипломная работа посвящена рассмотрению и исследованию проблем
регулирования конституционно-правовых норм, их понятию, признакам и
особенностям.
В первой главе представлена характеристика конституционно-правовых
норм, регулирование конституционно-правовых отношений.
Вторая часть содержит анализ конституционно-правовых норм, их
классификацию, порядок использования, а также особенности применения.
В третьей части представлены виды, порядок толкования конституционно-
правовых норм, особенности функции, а также формы и методы толкования
конституционно-правовых норм.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР МЕН ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
7
1КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР 9
1.1 Конституциялық-құқықтық нормалардың түсінігі және
олардың ерекшеліктері
9
1.2Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастыру
21
2 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУ
30
2.1 Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың
мәні, ерекшеліктері
30
2.2 Конституциялық-құқықтық нормалардың нысандары және
кепілдіктері
35
3 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ ЖӘНЕ ОЛАРМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
45
3.1Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру нысандары
және кепілдіктері
45
3.2 Конституциялық-құқықтық нормаларды талқылау тәртібі 54
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР ЖӘНЕ АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР АК – Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
ӘМ – Әділет министрлігі
БИМҰ – Бүкілдүниежүзілік интеллектуалдық меншікті қорғау ұйымы
БСҰ –бүкіләлемдік сауда ұйымы
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Дипломдық жұмыс тақырыбының
өзектілігі Конституция нормаларының кешенді түрде зерттеленбеуінде жатыр.
Қоғамның және мемлекеттің маңызды саяси-құқықтық құжаты ретіндегі
Конституцияның рөлін түсініп, оның ережелерінің нормативтік сипатын талдау,
конституциялық ережелердің түрлерін ажырату көкейтесті мәселелерге жатады.
Бұл зерттеуде басты назар құқықтық нормалардың бір түрі ретіндегі
конституциялық нормалардың түсінігіне, негізгі ерекшеліктеріне, құрылымына,
атқаратын қызметтеріне, топтастырылуына аударылды. Сонымен бірге мұнда
конституциялық-құқықтық нормалардың конституциялық принциптермен,
идеялармен байланысы мәселесі қарастырылды.
Конституцияны талқылау оның мызғымастығының баламасы болып табылады.
Оның қажеттілігі Конституцияны қайта қарау, өзгерістер мен толықтыруларды
енгізу рәсімнің күрделі екенінен білінеді. Бұған қоса, Конституцияға
көптеген өзгерістер мен толықтырулар енгізу оның беделін түсіретіні аян.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің Конституцияны талқылауға
байланысты тәжірибесінің молаюы оны жүзеге асыру механизміне, барлық билік
органдарының, қоғамдық бірлестіктердің және азаматтардың қызметіне
ықпалының өсуін білдіреді. Осының барлығы Конституцияны талқылауға
байланысты теориялық мәселелерді қарастыру, Конституциялық Кеңес
қызметіндегі талқылаудың тиімді іс жүргізу үлгісін бекіту қажеттілігін
тудырады.
Мәселенің зерттелу деңгейі Зерттелініп жатқан мәселені ашуға
құқықтық нормаға байланысты теориялық сипаттағы еңбектердің маңызы зор.
Олардың авторлары С.С. Алексеев, В.К. Бабаев, В.К. Байтин, В.М. Баранов,
И.И. Вопленко, П.Н. Галанза, И.Я. Дюрягин, О.С. Иоффе, С.В. Кабышев, Д.А.
Керимов, А.П. Коренев, В.Н. Кудрявцев, Р.З. Лившиц, П.Е. Недбайло, Е.М.
Пеньков, А.С. Пиголкин, Н.Н. Рыбушкин, Ю.Г. Ткаченко, Ф.Н. Фаткуллин, М.Д.
Шаргородский, Б.В. Щетинин.
Зерттеудің мақсаты мен негізгі міндеттері Дипломдық жұмыстың
мақсаты - тақырып мәселелеріне қатысты материалдарға сүйене отырып,
конституциялық-құқықтық нормалар теориясын тәжірибемен байланыстырып талдау
жасау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер белгіленді:
Конституцияның нормалары туралы түсінікті анықтау, олардың ерекшеліктерін
толығырақ ашу;
конституциялық-құқықтық нормалардың түрлерін жіктеу;
конституциялық нормалардың конституциялық принциптер мен идеялардың өзара
байланысын айқындау.
Зерттеудің объектісі Қазақстан Республикасының
Конституциясы нормаларының, идеялар мен принциптерінің түсінгі, олардың
түрлері, ерекшеліктері, конституциялық нормаларға байланысты
қабылданатын құқықтық нормаларға әсері.
Зерттеудің пәні. Тақырыпқа байланысты жиналған теория мен
тәжірибе, нормативтік-құқықтық негіздер, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесінің Конституцияны талқылауға байланысты қызметі.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы
Жұмыстың теориялық маңыздылығы қазіргі жаңа саяси және экономикалық
нақтылық жағдайындағы Конституция нормалары туралы теориялық жұмыстарды
елеулі түрде толықтыруынан көрінеді. Диссертацияда жасалған тұжырымдар
конституциялық-құқықтық нормалар мәселесін ары қарай зерттеуде ескерілуі
мүмкін, сондай-ақ, оқу құралдарын жасауға көмектеседі.
Дипломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР
1.1 Конституциялық-құқықтық нормалардың түсінігі және олардың
ерекшеліктері
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО-ның құрамына кірген одақтас республикалар егеменді, тәуелсіз
және дербес мемлекеттер құрды. Кеңестік Социалистік Қазақ Республикасы
жойылды. Оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет
пайда болды.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бірталай құқықтық актілер
қабылданып, олар жаңа мемлекеттің заңды негізін қалай бастады. Оларға
жататындар: Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық
заң, 1993 және 1995 жылғы Конституциялары. Аталған конституциялық актілер
Қазақстанның тәуелсіздігін, дербестігін жариялап, демократиялық, құқықтық
мемлекет құру туралы ойларды заңдастырды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949
Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасында былай жазылған: "Қазақстан Республикасындағы құқықтық
реформа мемлекеттік бағдарламасын орындаудың басты нәтижесі қоғам мен
мемлекет дамуының стратегиялық бағыттарын айқындап берген, адам мен
азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ мемлекеттік
институттардың жаңа жүйесін бекіткен Қазақстан Республикасы
Конституциясының қабылдануы болды. Конституциялық нормаларды дамыту үшін
"Қазақстан Республикасының Президенті туралы", "Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы", "Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы", "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
судьяларының мәртебесі туралы", "Республикалық референдум туралы",
"Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" конституциялық заңдар,
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығы және
Қазақстанның ұлттық заңнамасының негізін құраған өзге де заң актілері
қабылданды" [57].
Республикамыздың қоғамдық, саяси және экономикалық өміріндегі қазіргі
түбегейлі өзгерістер, жүзеге асырылып жатқан құқықтық реформа еліміздің
әрбір азаматынан құқықтық сауаттылықты талап етеді. Еліміз демократиялық
өркениетті мемлекеттер қатарына қосылуға бекем бел байлады. Адам құқықтары
аяқ асты етілмей, заңсыздық пен жемқорлық жайламай, мемлекетіміз нығаю,
дамуы және көркеюі үшін заңның талабы мүлтіксіз орындалуы тиіс. Заң
үстемдігі болмаған жерде құқықтық мемлекет те болмайды, Тіпті ежелгі дүние
адамдары да еркіндікті аңсағанда заңның үстемдігі арқылы бостандыққа жетуге
болады деп топшылаған екен. Ежелгі Римнің әйгілі ғұлама ойшылы Марк Тулий
Цицерон: "Біз заңның құлы болғанда ғана еркін бола аламыз" деп әсерлі
айтқан екен. Әділеттік, ізгілік қағидаларын жүзеге асыру, қоғамды және
мемлекетті демократиялық тұрғыдан ұйымдастыру заңның үстемдігі арқылы
қамтамасыз етіледі.
Демократиялық құқықтық мемлекет құрамыз деген қоғамдағы әрбір адам өз
құқықтарын жете біліп, заң саласынан мағлұматы болуы қажет. Сондықтан
еліміздің әр -азаматы республикамыздың Конституциясымен, соған сай келетін
заңдармен, өзге де нормативтік-құқықтық актілермен жете танысуы тиіс.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев былай
деді: "Құқықтық қызмет тек құқық шығару және құқық қолданумен шектеліп
қалмайтының ұмытуға болмайды. Оның үлкен саяси мәні бар. Азаматтардың
құқықтық хабардарлығы, сауаттылығы деңгейін арттыру, олардың құқықтық
мәдениетін өсіру мақсатында кешенді шаралар белгілеу қажет. Жалпыға мәлім,
қоғамның құқықтық мәдениетінің деңгейі жоғары болған сайын, халық заңдарды
жақсырақ білген сайын, заңдарды орындау сатысында проблемалар да азырақ
болады" [2],
Ерте кезеңде "конституция" термині "мемлекеттік құрылыс" және "мемлекет
билігін ұйымдастыру" сияқты ұғымдармен байланыстырылған (Ежелгі Рим және
Греция), Орта ғасырда "конституция" ұғымы мемлекеттің жоғары заң күші бар
"негізгі заңы" ретінде түсіндіріле бастады. Конституцияның тарихи
бастамасының маңызды кезеңі ретінде XVII-ғасырда Англияда қабылданған,
монархтың шексіз билігін шектейтін актілер (1679 ж. Хабеас корпус акт; 1688
ж. Құқықтар туралы Билль) екені аян. Дүние жүзіндегі ең алғашқы Конституция
АҚШ-та (1787 ж.) және Францияда (1791 ж.) қабылданды. 1831 жылы Бельгия
тұңғыш Конституциясын бекітті. XVIII-ғасырда Латын Американың бірқатар
елдерінде (Венесуэла, Мексика, Чили, Аргентина, Перу, Бразилия, Уругвай)
Конституциясы дәйектенді. XVIII-ғасырдың екінші жартысында Жаңа Зеландия
мен Канада да Конституцияға ие болды. Қазақстанда Кеңес Одағы кезінде үш
(1920 ж. Қазақ АҚСР-нің Декларациясы, 1937 ж. және 1978 ж. Қазақ КСР-нің
Конституциялары) және тәуелсіздік алғаннан кейін екі (1993 ж. және 1995 ж.
Конституциялар) Негізгі Заң қабылданған.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы негізінде жаңа
конституциялық құқық түзілді, оған сәйкес біздің мемлекетіміз үшін неғурлым
қолайлы президенттік басқару нысаны берік орнықты. Мемлекеттік біртұтас
биліктің үш тармаққа бөлінуі жүзеге асты. Тұрақты жұмыс істейтін қос
палаталы Парламент күннен-күнге жемісті жұмыс істеуде. Атқарушы билікті
нығайту және жетілдіру жөнінде шаралар қолданылды. Біртұтас сот жүйесі
құрылды, судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар
қабылданды [57].
Конституция қоғамның, мемлекеттің ең маңызды және басты мәселелерін
қарастыратын, құқық жүйесінің негізін құрайтын, құқықтық тәртіпті
нығайтатын ең жоғары заңи күші бар маңызды саяси-құқықтық құжат.
Конституция азаматтың шешуші құқығы мен бостандығын, қоғамның экономикалық
негізін, мемлекеттің кұрылымын жүйелейтін Негізгі Заң. Конституция мемлекет
органдарының сайлануын, тағайындалуын, құрылуын айқындап, олардың негізгі
өкілетін анықтайды. Конституция мемлекеттің құқық жүйесінің арқауы
болғандықтан, әрбір нормативтік-құқықтық акті соған сәйкес жасалуы тиіс.
Конституция тек негізгі қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, ал
олар, өз кезегінде, өзге де қатынастардың пайда болуын мөлшерлейді. Осыдан
жалпылап жинақтаудың жоғарғы деңгейі Конституцияның сипаттық жағын
құрайтыны көрінеді. Бірсыпыра конституциялық ережелердің реттеушілік ықпал
етуі ағымдағы заңнамада бекітілген басқа да нормалармен біріккенде ғана
толық көлемде ашылады.
Конституцияға нормативтік реттеудін жалпы мақсаты, яғни қоғамдық
қатынасты реттеу, жалпы ережелерді белгілеу арқылы әлеуметтік өмірге
тұрақтылық енгізу тән. Конституцияның нормативтік сипаты тәртіптің,
реттіліктің ұзақ мерзімді және бірыңғай жүйесін қалыптастыруынан байқалады.
Конституция қоғамдық қатынастардың ұйымдасуын тәртіптеудегі және қамтамасыз
етудегі басты мәселелерді шешуге тиіс. Ол қоғамдық қатынастардың қажетті,
орынды реттеуіші болып табылады. Конституцияның нормативтілігі оның мінез-
құлықтың үлгілі өлшемінің бірыңғай, тұрақты, жалпыға міндетті жүйесін
қалыптастыруында орын табады. Конституцияның нормативтігін мойындау - бұл
заңдылық режимін орнатудың және қолдаудың қажетті шарты болып табылады.
Нормативтікті мойындамау Конституцияны жете бағаламаушылыққа, оның
реттеушілік мүмкіндіктерін кемітуге, қоғамдық қатынастарға ықпал ету
тиімділігін төмендетуге әкеп соғады [25].
Конституциялық ережелерді талдау үшін, алдымен олардың нормативтік
сипатын қарастыру қажет. Нормативтік дегеніміз адамның мінез-құлығын,
қоғамдық өмірін тәртіптеп, соның нәтижесінде белгілі қалыпқа келтіру.
Кейбір конституциялық ережелер құқық нормасы ретінде танылмайды. Оларға
құқық принциптерін бекітетін, негізгі құқықтық түсініктерді анықтайтын және
т.б. конституциялық ережелер жатады [58,78 б.], [59,21 б.]. Сонымен қатар,
"кейбір конституциялық ерёжелер қоғамдық қатынасқа қатысушылардың мінез-
құлықтарын басқа нормалар арқылы және сол нормалармен үйлесіп реттейді"
деген пікірлер де бар [60,67 б.], [61,85 б.], [62,13 б.]. Яғни, бұл
конституциялық ережелер қоғамдық қатынастарды тікелей реттемейді деген
пікір. Шынында да, барлық конституциялық ережелер реттейтін қатынастардың
қатысушыларына нақтылы құқықтар мен міндеттерді белгілемейді. Міне, осыдан
"Мұндай конституциялық ережелер нормативтік сипатқа ие бола ма?" деген
орынды сұрақ туады. Конституцияның заңи табиғатының ерекшелігін және оның
құқықтық реттеу механизмдегі орнын ескере отырып, бұл ережелер нормативтік
сипатқа ие болады деген пікір шындыққа сәйкес келеді деп ойлаймыз.
Құқықтағы еріктің жалпылық сипаты қоғамдық реттеудін құқықтық нысанының
нормативтілігі ретінде айқындалады. Конституциямызда көрсетілгендей,
халықтың еркін мемлекет те білдіреді. Бұл Конституцияның заң ретіндегі
маңызды белгісінің бірі.
Конституцияда, сол сияқты жалпы құқықта, мінез-құлық өлшемі әлеуметтік
негізділікке, қажеттілікке сай және мемлекет мәжбүрлеу мүмкіндігіне
байланысты тиісті жақтарға және ұйымдарға міндетті болады. Сонымен бірге,
құқықтың, демек Конституцияның да нормативтілігі мінез-құлық ережесінің
жалпылылық және міндеттілік сияқты қасиеттері бірлігінде айқындалады.
Дара (дербес) құқықтық акт дегеніміз құқық нормасына негізделіп, белгілі
бір дара жаққа (тұлғаға) қатысты бірреттік акт. (Мысалы: нақтылы бір іс
бойынша шығарылған сот үкімі; сыйлау шарты)
Жалпы сипаттағы нормативтік емес актілер бірқатар құқықтық қатынастарды
қалыптастырып, оны іс жүзіне асыруда көп субъектілер қатысса да, бұл
актілер бірреттік атқаруға жатады. (Мысалы: өкімет органының азаматтарға
рақымшылық жасау туралы шешімі)
Құқық нормасының міндеттілік сияқты өзіндік сипаты оны басқа әлеуметтік
реттеуіштерден ерекшелейді. Құқық нормасын бұзған жағдайда заңи
жауапкершілік пайда болады. Құқық нормасы қоғамдық қатынасқа қатысушылардың
біреуіне мемлекеттің мәжбүрлеу (ықтиярсыз) шараларымен қорғалатын тиісті
мінез-құлықты белгілесе, басқасына - мемлекет тарапынан кепілденген болуы
мүмкін мінез-құлықты белгілейді, біреуіне міндет жүктесе, басқасына
құқықтар береді. Мысалы, азаматтың зейнетақысын алу құқығына әлеуметтік
қамсыздандыру органның зейнетақыны тағайындау және төлеу міндеті сәйкес
келеді.
Құқық нормалары адамдардың, ұйымдардың, бірлестіктердің құқықтары мен
бостандықтарын паш етумен қатар, оларды қорғау жолдарын, әдістерін,
мүмкіндіктерін жан-жақты қарастырады. Сонымен, құқық нормасы (құқықтық
норма) дегеніміз нормативтік құқықтық актіде тұжырымдалған, көп мәрте
қолдануға арналған және нормативтік реттелген ахуал шеңберінде барлық
тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез-құлық ережесі [65].
Конституциялық норма да құқық нормасының бір тұрі болып табылады және ол
құқықтық норманың барлық белгілеріне ие болады. Конституциялық-Құқықтық
нормалар реттейтін қатынастардың субъектісіне, алдымен, әлеуметтік
бірлестіктер - халық, таптар, ұлттар, топтар, ұжымдар және жеке тұлғалар
жатады. Сонымен қатар, конституциялық-құқықтық нормалар реттейтін
қатынастардың субъектісіне әлеуметтік бірлестіктердің саяси-Құқықтық
қызметін жұзеге асыратын ұйымдық құрылымдар жатады. Солардың ішінде басты
орын мемлекет пен басқа да саяси ұйымдарға беріледі. Әртұрлі мемлекеттік
және қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымдары да конституциялық норма реттейтін
қатынастардың субъектісі болып табылады. Әрине, ұйымдардың барлығы тек
конституциялық-құқықтық норма реттейтін қатынастардың субъектісі ғана емес,
олардың көпшілігі ағымдағы заңдардың нормаларына сәйкес қызмет атқарады.
Конституциялық-құқықтық норма солардың саяси және экономикалық жүйедегі
орнын анықтайды. Конституциялық-құқықтық норманың, басқа құқықтық
нормаларға қарағанда, реттейтін қатынастар ауқымы кеңірек және объектілері
өзгеше. Конституциялық-құқықтық норма мемлекеттік және қоғамдық өмірдің
маңызды салаларындағы қатынастарды реттейді. Конституциялық-құқықтық норма
басты мемлекеттік органдардың мәртебесін, құзіретін, азаматтардың, қоғамдық
ұйымдардың, еңбек ұжымдарының құқықтық жағдайының негізін реттейді,
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қызмет істеу қағидаларын белгілейді
және олардың өзара қарым-қатынас жасау негізін бекітеді. Конституциялық
құқықтан өзге құқық салаларының нормалары қоғамдық қатынастарды реттеу
барысында ықпал етудің нақтылы түрлері мен әдістерін қолданады. Мысалы,
әкімшілік құқық саласында - әрекет жасауға ұйғарымды қолдану, әрекет
жасауға сендіру немесе көндіру және тыйым салу шараларын қолдану; қылмыстық
құқық саласында - тыйым салу нормаларын қолдану. Ал, конституциялық-
құқықтық нормалар - құқықтық жүйенің ірге тасы, негізі және бүкіл
құқықшығармашылық қызметтің берік белгісі ретінде де, қоғамдық қатынастарға
ықпал етудің тікелей жолы ретінде де құқықтық реттеудің жалпы бағытын
ұстанады.
Құқықтың бір бөлігі бола тұра, конституциялық-құқықтық нормалар оның
негізгі қасиеттеріне және барлық әлеуметтік нормаларға тән жалпы жүйелік
белгілерге ие болады. Олар жалпыға міндетті мінез-құлық ережелерін
қалыптастырады. Конституциялық-құқықтық нормалардың міндеті қоғамдық
қатынастарды реттеуден, өлшеуден және бағалаудан тұрады. Конституциялық-
құқықтық нормалар әлеуметтік субъектілердің мінез-құлық, құқықтары және
бостандықтары өлшемдерін және қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеу
өлшемін белгілейді. Олар әлеуметтік құндылықтарды және жауаптылықты
өлшеудің, әлеуметтік игілікті үлестірудің және қорғаудың ерекше құралы
болып табылады. Конституциялық-құқықтық нормалар құқық субъектілерінің
мінез-құлықтарын бағалауда біркелкілікті ұстанады және олардың жалпыға
бірдей талаптары заңи теңдіктің маңызды алғы шарты болып табылады
[25,20б.].
Конституциялық-құқықтық нормалар, жалпы алғанда, мемлекетпен ерекше
байланыста болады. Өйткені оларды белгілеу және жүзеге асыру мемлекетсіз
мүмкін емес [67,103 б.]. Конституциялық ұйғарымдардың көптеген жағдайларда
ерікті түрде орындалуы, олардың мемлекеттік-мәжбүрлеу сипатынан
айырылатынын білдірмейді. Яғни, олар әртүрлі қоғамдық құралдардың негізінде
жүзеге асырылуымен қатар, мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен де қорғалады.
Сонымен қатар, заңи әдебиетте "конституциялық норма", "Конституция
нормалары", "субконституциялық нормалар", "конституциялық құқық нормалары",
"мемлекеттік-құқықтық нормалар" сияқты ұғым-атаулардың мән-мағынасы
түсіндіріледі. Кейбір авторлардың пайымдауынша, конституциялық нормалар тек
тікелей Конституцияда ғана емес, сонымен бірге конституциялық құқықтың
басқа да қайнар көздерінде, соның ішінде конституциялық заңдарда болады.
Мысал ретінде, А.А. Черняковтың пікірінше, нысаны мен мазмұны жағынан
"конституциялық" деп аталатын нормаларға тек Конституцияда бекітілген,
жоғары заңи күші бар және тікелей қолданылатын нормалар жатады. Ал
Конституцияның шеңберінен тыс, яғни жалпы конституциялық құқық жүйесі
қамтитын нормаларды субконституциялық деп атайды. "Субконституциялық"
нормалар конституциялық нормаларды тарқату, жіктеу мақсатында мемлекеттің
құзырлы органдары қабылдаған нормативтік құқықтық және заңи ережелер.
Осыдан, А.А. Черняков конституциялық құқық саласы нормаларының көлемі мен
мән-мазмұнын толық қамту үшін "конституциялық құқықтың нормалары" деген
терминді пайдалануды тиімді деп санайды [33,17 б.]. Біздің ойымызша,
"конституциялық-құқықтық нормалар" деген мағынаға Конституцияның құқықтық
нормалары, яғни бүкіл конституциялық заңнаманың негізін құрушы, мемлекет
және қоғам өмірінің барлық салаларына қатысты, жоғары заңи күшке ие,
тұрақтылық деңгейі жоғары, құрылымы мен құқықтық реттеу пәні өзгеше,
атқаратын функциялары ерекше жалпыға міндетті мінез-құлық ережелері кіреді.
Осы түсінікті негіздеу үшін конституциялық-құқықтық нормалардың
ерекшеліктері мәселесін қарастырайық.
Конституциялық құқықтық нормалардың ерекшеліктеріне мемлекеттанушы
ғалымдар бірсыпыра көңіл аударуда. Олардың кейбіреулері барлық
конституциялық-құқықтық нормаларға ортақ "универсалды" ерекшеліктерді
айқындауға тырысты. [68,12 б.] Бірақ, конституциялық-құқықтық нормалардың
ерекшеліктерін зерттеуді осы нормаларды басқа да құқықтық нормалардан
ажырату мәселесімен шектелмеу керек. Өйткені, Конституцияға жүйелілік
идеясы тән. Сол себепті, конституциялық-құқықтық нормалардың ерекшеліктері
туралы мәселені жүйелік принципіне негіздеп, Конституцияны нормалардың
белгілі бір жүйесі, яғни, өзіндік белгілері мен ерекшеліктері бар түрлерге
бөлуге болатын біртұтас құбылыс ретінде Қарастыру қажет.
Конституциялық-құқықтық нормалар басқа құқықтық нормалардан, ең алдымен,
өзгеше заңи табиғатымен ерекшеленеді. [68,13 б.] Яғни, олар тек өздеріне
ғана тән құқықтық реттеу пәніне (конституциялық қатынастар) ие болады.
Өзгеше реттеу пәні конституциялық-құқықтық нормаларды басқа құқықтық
нормалардан ажырататын барлық өзге де ерекшеліктерін анықтайды.
Жоғары заңи күші белгісі тек конституциялық-құқықтық нормаларға ғана
тән. Конституцияның үстемдігі ағымдағы нормашығармашылық және
құқыққолданушылық қызметтің заңи базасы ретіндегі жоғары заңи күштің ролін
заңдылық пен құқықтық тәртіп режимінің негізі ретінде түсіндіреді.
Конституцияныңүстемдігі барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық
бірлестіктердің, лауазымды адамдардың және азаматтардың мемлекеттік және
қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы қызметі оның принциптеріне,
нормаларына қарап құрылуы тиістігін білдіреді. Барлық заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актілер, құқыққолданушы актілер Конституцияға сай
келуі тиіс және барлық қоғамдық, мемлекеттік ұйымдар оны басшылыққа алып,
сақтауы қажет. Конституцияға қайшы келетін нормативтік құқықтық актілердің
немесе олардың жекелеген құқықтық нормаларының, ережелерінің заңи күші
болмайды және жойылуға жатады. Конституцияны мүлтіксіз дәлме-дәл сақтау
барлық азаматтардың және басқа адамдардың мінез-құлық эталоны болуы абзал.
Заңнаманы одан әрі жетілдіру процесінде Конституцияның үстемдігі және
төменгі деңгейдегі актілер нормаларының жоғарғы деңгейдегі актілерге сәйкес
түру принциптерін бұлжытпай ұстану қажет.
Сонымен қатар, конституциялық-құқықтық нормалардың заңи күші түсінігін
конституциялық-құқықтық нормалардың міндеттілігі түсінігінен анық ажырата
білу керек. "Конституциялық реттеу ең жоғары міндеттілік дәрежеге йе" [70]
деген пікір әдістемелік жағынан қисынсыз. Себебі, нормативтік актілердің
заңи күші әртүрлі болғанымен де, олардың барлығы міндеттілік сипатқа ие
болады. "Міндеттілік - әрбір заңды құқықтық актінің абсолютті қасиеті. Ол
осымен құқықтық актінің релятивті қасиеті ретіндегі заңи күшінен
өзгешеленеді" [71] деген пайымдаумен келісуге болады. Әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті. Бұл
талаптар ең алдымен мемлекетте тұрақтылықты қолдауға, республиканың
конституциялық құрылысының негіздерін нығайтуға, құқық тәртібі мен әр адам
өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Көптеген зерттеушілер конституциялық-құқықтық нормалардың ерекшеліктерін
олардың құрылымдарымен байланыстырады. Конституциялық-құқықтық норманың
құрылымын айқындау арқылы норманың әртұрлі элементтері арасындағы ішкі
байланысты анықтауға және заңи табиғатын тереңірек тұсінуге қосымша
мұмкіндік туады. Құқықтық әдебиетте конституциялық-құқықтық нормалардың
құрылымына байланысты әртұрлі көзқарастар бар. Мәселен, В.К. Бабаевтің
пікірінше: "Норма құрылымының барлық элементтері және олардың белгілі бір
байланысы бар болған жағдайда ғана, құқық нормасы қоғамдық қатынастарды
реттеудің ерекше қасиетіне ие болады, оның реттеу мұмкіндіктері қамтамасыз
етіледі және әртұрлі құқықтық бөлімшелер арасында жұйелік байланыстардың
пайда болу шарты болады" [58,168 б.]. Бұл көзқарасқа В.О. Лучин қарсылық
білдіріп, оны былай негіздейді: "Біріншіден, құқық нормасының реттеушілік
ықпал етуі, сол норманың қоғамдық қатынастарға қатыеушылардың мінез-құлығын
анықтайтын ұйғарымымен байланыста болады. Екіншіден, бұл пікір жалпының,
ерекшенің және жекенің ара-қатынасын ескермейді. Құқықтық тәжірибені талдау
барлық нормаларға жарамды құрылымды қалыптастыру әрекеті негізсіз қалғанын
көрсетті. Құқықтық норманың біреуіне келетін құрылым басқасына тиімсіз
болуы мұмкін" [25]. Бұған қоса, ережені құқық нормасы деп тануүшінүш
"элементтің" (гипотеза, диспозиция, санкция) міндетті тұрде болуы керек
деген пікір "шындыққа қайшы келеді", - деп жазады Б.В. Шейндлин [33].
Құқықтық норманың үш элементтік логикалық құрылымы - бұл барынша көп
элементтерден құрылған құқықтық норманың жалпыүлгісі, моделі. Кейбір
конституциялық-құқықтық нормалардың құрылымы осы модельге сәйкес келсе, ал
кейбіреулерінің құрылымдары элементтердің саны өзгерген әртұрлі
модификацияда кездеседі. Сонымен бірге, гипотеза мен санкция сияқты
элементтер кейбір нормаларда болмаса да, диспозиция міндетті тұрде болады.
Себебі, диспозиция құқықтық норманың мәнін, мазмұнын, маңызды ерекшелігін
құрайды. Конституциялық-құқықтық нормадағы элементтердің бар болуы оның
бағыттылығына байланысты. Элементтердің ара-қатынасы және гипотезаның,
диспозицияның, санкцияның нақтылы заңдылығын таңдау бірқатар
факторлармен (реттелетін қоғамдық қатынастардың сипаты, норманың мазмұны,
заң шығару саясатының ерекшеліктері, заң шығару техникасы тәсілдерінің
жетілдіру дәрежесі және т.б.) анықталады. Осыған байланысты Ю.А. Тихомиров
"конституциялық-құқықтық норма көбінесе өзінің құрылымы жағынан толық емес
болады" деп атап кетті [74].үш "элементі" бар конституциялық нормаға
Конституциямыздың мына нормасын мысал ретінде келтіруге болады: "Қазақстан
Республикасының Президенті мына жағдайларда: Парламентүкіметке сенімсіздік
білдіргенде, Парламент Премьер-Министрді тағайындауға екі мәрте келісім
бермегенде, Парламенттің Палаталары арасындағы немесе Парламент пен
мемлекеттік өкіметтің басқа тармақтары арасындағы еңсерілмейтін
келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс болғанда Парламентті тарата алады"
[46]. Екі "элементі" бар конституциялық нормаға мына норманы жатқызуға
болады: "Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған,
мұгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды
негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшеріне, әлеуметтік
қамсыздандырылуына кепілдік беріледі" [39].
Құқық нормасының барлық элементтері қоғамдық қатынастарды құқықтық
реттеуге бағытталған. Құқықтық норманың нақты құқықтық қатынастарда жұзеге
асырылуы мұмкін жағдайдарын көрсететін бөлшегі гипотеза деп аталады.
Гипотеза диспозицияның жұмыс істеу (немесе жұмыс істемеу) салаларын
белгілеу мақсатына қызмет жасайды. Яғни, гипотеза диспозицияны қолдануды
қамтамасыз етеді және оның іске асу шарттарын, шекараларын белгілейді.
Кейбір конституциялық-құқықтық нормаларда гипотеза жоқ болады. Оларға
принцип-нормаларының, мақсат-нормаларының, тыйым салушы нормалардың
көпшілігі жатады. Гипотеза конституциялық-құқықтық норманың құрамдас
бөлшегі ретінде біртекті емес және өзінің құрылымы жағынан бірнеше тұрге
бөлінеді [25]. Егер норма диспозициясының жұмыс істеуі белгілі бір жағдайға
тәуелділігімен ерекшелінсе, мұндай гипотеза жай гипотеза деп аталады,
мысалы: "Ұкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің
алдында өз өкілеттігін доғарады" [46]. Кұрделі гипотезаларда диспозицияның
жұмыс істеуі белгілі бір шарттардың жиынтығына байланысты болады, мысалы:
"Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын
қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген, әрі Қазақстанда
кемінде он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады" [46].
Конституциялық-құқықтық норманың гипотезасы альтернативтік болуы мұмкін.
Мұнда норма диспозициясында көрсетілген бірнеше шарттардың біреуі бар
болған жағдайда оны басшылыққа алуға болады, мысалы: "Қазақстан
Республикасының Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе
кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда Республика Президентінің
өкілеттігі қалған мерзімге Парламент Сенатының Төрағасына көшеді" [36].
Конституциялық-құқықтық нормалардың гипотезаларын анықтық дәрежесіне қарай
нақты-тұжырымды және кұрделі-тұжырымды деп жіктеуге болады. Нақты-
тұжырымды гипотезаларда сол норманың диспозициясын жұзеге асыруға
мұмкіндік беретін жағдайлар нақтылы, тікелей және мейлінше толық
көрсетіледі. Бұған мысал ретінде Президентті қызметінен кетіруге, төтенше
жағдайды енгізуге байланысты кейбір құқықтар мен бостандықтарды шектеуге
бағытталған жағдайларды келтіруге болады. Кұрделі-тұжырымды гипотезалар
диспозицияны қолданудың шарттарын көрсетсе де, бірақ олардың мазмұнын
ашпайды және мұны сол норманы жұзеге асырушы субъектілерге қалдырады.
Мысалы: Қазақстан Республикасының Конституциясында: "Парламенттің
сенімсіздік білдіруіне байланыстыүкіметтің орнынан тұсуі қабылданбаған
жағдайда Президент Парламентті таратуға хақылы" [26]. Кейбір конституциялық-
құқықтық нормаларда нақты-тұжырымды және кұрделі-тұжырымды гипотезалар
кездеседі. Мысалы: "Қазақстан Республикасының Президенті Республикаға қарсы
агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген
жағдайда Республиканың бұкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде
әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация жариялап, бұл
туралы Республика Парламентіне дереу хабарлайды".
Қоғамдық қатынастарды реттеудің негізгі жұмысын диспозиция атқарады.
Конституциялық-құқықтық норманың көпшілігі тек ғана диспозициядан тұрады.
"Норманың өзегі деп норманың талаптарын құрайтын диспозицияны атауға
болады. Диспозиция субъектілердің міндеттерін, немесе тиісті әрекеттенуін,
немесе осы екеуін бірге белгілейді. Онда норманың адресаттары өздерін қалай
ұстануы қажет екені туралы көрсетіледі. Диспозицияны танып білу, оны табу
және анықтау норманы жұзеге асыруүшін маңызды, аса қажет",-деп жазады П.Е.
Недбайло. Бұған қоса, О.С. Иоффе, М.Д. Шаргородский: "Диспозиция құқық
нормасының қажетті және шешуші құрамдас элементі болып табылады", - деп
ерекше көңіл аударады . Сонымен, диспозиция белгілі бір қоғамдық
қатынастарға қатысушы субъектілердің мінез-құлық ережелерін қалыптастырады,
яғни, сол қатынастарды реттейді.
Құқықтық норманың үшінші элементі санкция мемлекеттің мәжбұрлеу
шараларын білдіреді. Бұл мемлекеттік мәжбұрлеу шаралары өз міндеттерін
орындамаған немесе құқықтарын теріс пайдаланған кінәлі адамдарға және
құқықтық тәртіпті сақтау мақсатында қолданылады. Осыған байланысты В.О.
Лучин санкцияны екі мағынада тұсінуге болатындығын атап көрсетті. Бір жақты
мағынада - оны бұзғаны жағдайында қолданылатын құқықтық нысанда көзделген
заңи салдар (жалпы ереже бойынша — мемлекеттік мәжбұрлеу шаралары). Демек,
санкция нормада бекітілген жағдайда ғана оның құрылымдық элементі болып
табылады. Сонымен бірге мұндай салдардың сипаты әртұрлі анықталады.
Біреулеріне ол мемлекеттік мәжбұрлеу шараларына сілтеу болса, ал
басқаларына мемлекеттік мәжбұрлеуден басқа құқықтық нормаларды қамтамасыз
ету тәсілдерін енгізу болады, Ал қалған барлық жағдайларда санкция кең
мағынада тұсініледі, өйткені, мемлекет әрқашан өзіне құқықтық норманы
мәжбұрлеу арқылы жұзеге асыру мұмкіндігін қалдырады. Конституциялық-
құқықтық актілердің көптеген нормаларында санкцияның жоқ болуы оларды
бұзған жағдайда мемлекеттік мәжбұрлеу мұмкіндігін жоймайды. Мұнда
мемлекеттік мәжбұрлеуді өзге құқықтық нормалар арқылы пайдалану ерекшелігі
туралы айтылады [25]. Конституциялық санкциялар тиісті субьектілерге
қолайсыз салдардың пайда болуын белгілейді. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Президентінің қызметінен кетірілуі, Парламентінің таратылуы,үкіметінің
орнынан тұсуі. Конституциялық санкциялар конституциялық құқықбұзушылықтарды
жою қызметін де атқарады: "Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына сәйкес келмейтін мәслихат шешімдерінің кұші сот тәртібімен жойыла
алады". Конституция мен заңдарға сәйкес келмейтін нормативтік және
нормативтік емес құқықтық актінің кұшін жою заңи жауаптылықтың
конституциялық және өзге де салалық санкциясын қолдануға негіз болады [19].
Конституциялық нормалар қолданылатын құқықтың барлық жұйесімен қорғалатынын
ескеруіміз қажет. Сол себепті мемлекеттің мәжбұрлеу кұшін қамтамасыз ету
мақсатымен әрбір конституциялық-құқықтық нормаға құрылымдық элементі
ретінде санкцияны бекіту мұлдем қажет емес.
Конституциялық-құқықтық санкция дегеніміз конституциялық-құқықтық
қатынастар саласындағы нақтылы мінез-құлықтың конституциялық-құқықтық
нормалардың диспозициясы бекіткен қажетті мінез-құлыққа сәйкес келмегенде
қолданылатын мемлекеттің ықпал ету шарасы. Ол конституциялық жауаптылық
субъектісіне конституциялық деликт жасағаны үшін қолданылатын
мемлекеттің мәжбұрлеу мұмкіндігі [34]. Конституциялық-құқықтық норманың
санкциясы өзгеше. Көп жағдайларда конституциялық-құқықтық нормада
жауаптылықтың жалпы қағидалары бекітіледі. Кейде конституциялық-құқықтық
нормада белгілі бір конституциялық ережені орындамағаны үшін ағымдағы
заңның нақтылы санкциясына сілтеме жасалады. Мысалы: "Өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді..." С.А.
Авакьян конституциялық-құқықтық санкцияларды талдап, олардың мынадай
ерекшеліктерін атап өтеді: Біріншіден, конституциялық-құқықтық санкциялар
ұйымдастырушы, тәрбиелеуші, ескертпелі ықпал етуге бағытталған; екіншіден,
олар тек конституциялық-құқықтық нормаларды тиісті тұрде орындауды
қамтамасыз ету үшін қолданылады; ұшіншіден, конституциялық-құқықтық
санкциялар нақты бір норманың санкциясы ретінде болмайды, яғни, олар
белгілі бір норманың бөлігі емес, диспозиция тұріндегі дербес норма ретінде
қалыптасады; төртіншіден, конституциялық-құқықтық санкциялар субъекті
формальды-заңи тұрғыдан кінәлі емес болғанда да қолданылады [23]. Т.Д.
Зражевская конституциялық-құқықтық санкциялардың ерекшеліктеріне мыналарды
қосады: 1. конституциялық-құқықтық санкцияларда бірінші орынға моральды-
саяси, қоғамдық-ұйымдастырушы жақтары шығады; 2. бұл санкцияларда
міндеттерді орындауға көндіру, орындалмаған міндетті жаңа міндетпен
ауыстыру сияқты ықпал ету шаралары жоқтын қасы [35].
Саяси жауаптылықтың бірнеше түрлері бар. Бірінші түрі Үкіметке
сенімсіздік білдіру мәселесімен байланысты. Конституцияда Үкіметке
сенімсіздік білдірудің екі мүмкіндігі көзделген:
1. Үкімет енгізген заң жобасын Парламенттің қабылдамай тастауына байланысты
Премьер-Министр Үкіметке сенім туралы мәселе қоя алады. Егер сенімсіздік
туралы ұсыныс әр палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің дауысын
ала алмаса заң жобасы дауыс берілмей-ақ қабылданған болып есептеледі.
Алайда Үкімет осы құқықты жылына екі реттен артық пайдалана алмайды.
2. Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде бестен бірінің
бастамасы бойынша Үкіметке сенім туралы мәселе қойылуы мүмкін. Бұл жағдайда
Үкіметтің Парламент алдындағы саяси жауаптылығы туралы айтуға болады.
Республиканың Премьер-Министрі өзін Президент тағайындағаннан кейін бір
айдың ішінде Парламентке Үкіметтің Бағдарламасы туралы баяндамасын табыс
етуі керек. Үкімет Бағдарламасы Палаталардың бірлескен отырысында
талқыланады. Үкімет бағдарламасы қабылданбай қалған күннен кейін екі айдан
кешіктірмей екінші рет Бағдарлама туралы баяндама табыс етеді. Үкімет
Бағдарламасының қайта талқылануы әр Палата депутаттарының жалпы санының
үштен екісінің көпшілік даусымен жүзеге асырылуы мүмкін және Үкіметке
сенімсіздік білдірілуі мүмкін, ол туралы қаулы қабылданады. Егер Үкімет
Бағдарламасына әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінен азы
қарсы дауыс берсе, онда ол Үкімет Бағдарламасының қабылданғанын білдіреді.
Алайда, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаттының, Мәжілісінің
Төрағалары, Премьер-Министр еліміздің Конституциясына қайшы келетін
шешімдер қабылдаған жағдайдағы жауаптылық (кімге жауапты, кім жүзеге
асырады, механизмі қандай) мәселесін айқындайтын нормалар Негізгі заңда
бекітілмеген. Осыдан конституциялық-құқықтық нормалардың қоғамдық
қатынастарды жалпы реттеуге бағытталғандығын олардың бір ерекшелігі ретінде
де қарастыруға болады.
Сонымен бірге Ю.А. Тихомировтың пікірінше, конституциялық-құқықтық
нормаға кепілдік сияқты элемент тән [41]. Конституциялық нормалар
азаматтардың қоғамдағы құқықтық жағдайының негізін анықтайды, демократиялық
құқықтары мен бостандықтарын баяндап, оларды жүзеге асырудың материалдық
және құқықтық кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Конституциямызда
жазылғандай: "Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары
мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі" [36]. Мәселен,
Негізгі Заңның 13-бабының 2-тармағында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының сотпен қорғалуына кепілдік беретін маңызды демократиялық
бастаулар орнықтыры лған.
Конституциялық-құқықтық нормалардың ерекшеліктері олар атқаратын
қызметтерінің (функциялар) сипатынан көрінеді. Функциялар Конституцияның
мәнін және әлеуметтік бағыттылығын ашып, конституциялық нормалардың,
институттардың өзгешелігін қамтып көрсететін қоғамдық қатынастарға ықпал
етудің негізгі бағыттарын сипаттайды. Функциялар Конституцияның мақсатты,
тұрақты, ұзақ мерзімді ықпал етуін айқындайды Конституциялық-құқықтық
нормалардың функциялары қоғамдық қатынастардың негіздерін бекітуге
бағытталған және оларда маңызды заңи түсініктер, құқықтық қағидалар
қалыптасады. Көптеген конституциялық-құқықтық нормалардың бастапқы,
құрылтайшы, бекітуші немесе бағдарламалы сипатта болуы осыдан [25].
Конституцияның нақты заңи тұрғысынан ықпал етуі оның реттеушілік
функцияларынан көрінеді. Оларға мыналар жатады: құрылтайшы, құқық беруші,
қорғаушы және әлеуметтік-нормативтік бағыттаушы (бағдарламалы, мақсатты
жорамалдаушы) функциялар. Бұл Конституцияның бағыттылық ерекшеліктеріне,
сонымен бірге, оның нормаларының қоғамдық қатынастардағы ықпал ету
нысандары мен тәсілдеріне сәйкес келеді. Конституция кейбір әлеуметтік
байланыстарды және құбылыстарды бекітуге бейімделсе, басқаларының пайда
болуына және дамуына тікелей негіз болады. Сонымен бірге, Конституция
күрделі қоғамдық қатынастарды қорғайды және қоғамдық дамудың мақсаттарын
жариялап, ерекше нормативтік бағыттаушы ретінде тұрады. Конституциялық-
құқықтық нормалардың әлеуметтік ықпал етуі олардың заңи жүзеге асырылуынан
кеңірек. Бірақ та, әр норманың әлеуметтік ықпал етуінің нәтижелілігі оның
арнайы заңи ықпал ету нәтижелігіне байланысты болатыны анық. Бұған орай,
біз Конституцияның ықпал ету механизмін саяси, идеологиялық, заңи,
ұйымдастырушылық жақтары ажыратылатын жиынтық ретінде қарастырсақ та, оның
заң ретіндегі сапасы басты маңызға ие болады. Бұл жөнінде Б.Н. Топорнин
былай жазды: "Конституцияның заң ретіндегі сапасы - негізгі, басты, ол
Конституцияның әлеуметтік өмір процестеріне ықпал ету сипатын анықтайды.
Осыған байланысты, Конституцияның заңи функциясына қатысты мәселелерді
зерттеуді күшейту керек екені даусыз" [51].
1.2 Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастыру
Заңи әдебиетте құқықтық нормаларды топтастыру мәселесіне көп көңіл
бөлінген. Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастырудың ең маңызды
мәселесі - ол қоғамдық қатынастарды реттеуіш ретінде нормалардың елеулі
қасиеттерін көрсетіп, соның негізінде теория мен тәжірибенің мәселелерін
шешуге жәрдемдесетін конституциялық-құқықтық норманың өзіндік
ерекшеліктерін айқындау болып табылады.
Ю.А. Тихомиров конституциялық-құқықтық нормаларды жұптық қағида бойынша
топтастыруды ұсынады. Оның пікірі бойынша, бірінші топқа реттеушілік ықпал
етуші (нақты-реттеуші және жалпы реттеуші) конституциялық нормалар жатады.
Екінші жұптық топтастыру принцип-нормалары мен мақсат-нормаларын қамтиды.
Бұл топтағы нормаларға экономиканың, ғылыми-техникалық прогрестің, саяси
жүйенің және мемлекеттің даму заңдылықтарын қамтып көрсететін қоғамдық
қатынастарға жалпы бағдарлаушы сипатта ықпал ету тән. Бұл нормалар барлық
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар қоғамдық өмірдің көптүрлі құбылыстар мен
процестерінде дұрыс бағыт ұстануды қамтамасыз ететін қоғамдық дамудың
прогрессивті үрдістер мен заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік туғызады [4].
Конституциялық-құқықтық нормалардың алуан түрлілігі оларды топтастыруына
ерекше талаптар қояды. Мұндай топтастыру ғылымға негізделуі қажет,
өйткені, ол конституциялық-құқықтық нормалардағы "жалпыны" және "ерекшені"
айқындауға, оларды жүзеге асыру механизмінің ерекшелігін, конституциялық
реттеудің мазмұны мен әдістерін анықтауға себін тигізеді. Осыған байланысты
Конституция нормаларының көптүрлілігін түсіну жеңілдеп, оларды жүзеге
асырудың нәтижелілігі қамтамасыз етіледі. Ю.А. Тихомировтың пікірінше,
"ғылымға негізделген топтастыру Конституция мазмұнын дұрыс талдауға,
нормашығармашылық процесте маңызды болатын құрамдас бөліктерге жіктеуге
мүмкіндік береді және Конституцияны орындаудың бірізділігін қамтамасыз
етеді" [74,134 б.].
Әрбір топтастыру белгілі бір мөлшерде шартты түрде және зерттеу
мақсаттарына байланысты болады. Нормаларды әртүрлі негіздер бойынша
жіктеуге болады. Бұл мәселенің зор маңызы бар және топтастырудың мақсатына
жету үшін жіктеу белгілерін дұрыс таңдау керек. Конституциялық-құқықтық
нормаларды топтарға бөлуде зерттелетін объекті топтастырудың жалпы
талаптарына сай болуы қажет. Ең алдымен, объектінің болатын жіктелу бағыты
анықталады, содан кейін сол объектінің жіктелу негіздерін және нақты
шекараларын анықтайтын қасиеттері қарастырылады. Топтастырудың негіздері
ретінде тек ішкі заңдылықтарды, мәнді жалпылылықты қамтып көрсететін
қасиеттер ғана бола алады. Мұнда жүйелердің айырмашылығы, ұқсастығы және
өзара байланыстары ескерілуі керек. Барлық құқықтық нормаларды
топтастырудың бірыңғай негіздері жоқ және болуы мүмкін емес. Сол себепті,
конституциялық-құқықтық нормалардың мәндік қасиеттерін анықтайтын
белгілерді бекітудің әдістемелік талаптарын қалыптастыру туралы ғана сөз
қозғалады [25]. Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастыру негіздеріне
мыналарды жатқызуға болады: конституциялық реттеудің объектісі;
конституциялық-құқықтық норманың бағыттылығы; ұйғарымның анықтық дәрежесі;
ұйғарымның міндеттілік сипаты; реттейтін қоғамдық қатынастардың көлемі;
конституциялық-құқықтық нормалардың иерархиясы; норма ықпал ететін
субъектілер; норманың уақыт бойынша қолдану күші; конституциялық реттеу
механизімдегі атқаратын ерекше ролі т. с. с.
Осы негіздердің жиынтығы әртүрлі конституциялық-құқықтық нормалардың
арасындағы аса маңызды байланыстарын, олардың қоғамдық қатынастарға ықпал
ету ерекшеліктерін, олардағы заңшығарушының еркін, материалдық және іс
жүргізуші нормалардың ара-қатынасын т.с.с. анықтауға мүмкіндік береді.
Конституциялық реттеу объектілерінің ерекшелігі және оларға тиісті қоғамдық
қатынастар, белгілі мөлшерде, Конституцияның құрылысын, мазмұнын және басқа
да маңызды сипаттамаларын анықтайды және конституциялық-құқықтық
нормалардың жүйесіне және оның ішкі құрылымына ықпал етеді.
Конституциялық реттеудің маңызды объектілеріне мыналар жатады:
конституциялық құрылыс негіздері; жеке тұлғаның құқықтық жағдайы;
мемлекеттік құрылыс; мемлекеттік билік және мемлекеттік органдар;
жергілікті өзін-өзі басқару. Ерекше объект ретінде Конституцияның өзі
(Конституцияға өзгертулер енгізу және қайта қарау, қорытыңды және өтпелі
ережелер) қарастырылады.
Аталған объектілерге байланысты Қазақстан Республикасының Конституциясы
нормаларының жалпы топтастыруын жасауға болады. Бұл топтастырудың бірінші
тобын конституциялық құрылыс негізіндерін аша отырып, егемендікті, халықтық
билікті бекітетін, адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат
қазына деп жариялайтын мемлекеттің қоғамдағы орнын, оның басты міндеттері
мен мақсаттарын, мемлекеттік билікті ұйымдастырудың қағидаларын анықтайтын,
Республикада қолданылатын құқықты, идеологиялық және саяси әр алуандылықты,
қоғамдық бірлестіктердің саяси-құқықтық негіздерін бекітетін конституциялық-
құқықтық нормалар құрайды. Мұнда мемлекеттік және аумақтық біртұтастықты
бекітетін конституциялық-құқықтық нормаларды жатқызуға болады. Олар
Қазақстан Республикасының мәртебесін, халықаралық саясатын және рәміздерін
анықтайды. Сонымен бірге бұл топқа экономикалық кеңістіктің бірлігін
қамтамасыз ететін, меншіктің нысандары мен объектілерін қамтитын,
әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын, Конституцияның заңи күші мен
қолдану сипатын анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар
жатады. Конституциялық-құқықтық нормалардың бұл тобын өзгеше заңи режимі
ерекшелейді. Бұл топтың нормалары кең көлемдегі қоғамдық қатынастарды
реттейді және Конституцияның барлық негізгі функцияларын (әсіресе,
құрылтайшы) атқаруға қатысады. Осы нормалардың қоғамдық қатынастарға ықпал
етуі белгілеу, бекіту арқылы жасалады, сондықтан мұнда жалпы реттеуші
нормалар басым.
Екінші топқа адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
реттейтін конституциялық-құқықтық нормаларды жатқызуға болады. Бұл топқа
кіретін конституциялық-құқықтық нормалар теңдікті, адам мен азаматтың жеке,
саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени құқықтары мен бостандықтарын,
олардың кепілдіктерін және негізгі міндеттерін бекітеді. Конституциялық-
құқықтық нормалардың бұл тобына құрылтайшы функцияның мәнін айқындайтын
белгілеу, бекіту сияқты жақтары тән болғанымен де, алдынғы қатарға ерік
беруші және қорғаушы функциялар шығады. Мұндай нормалар құқық беруші және
міндеттеуші сипатқа ие болып, қоғамдық қатынастарға нақтылы-реттеушілік
ықпал етеді.
Біртұтас мемлекеттік биліктің үш тармаққа (заң шығарушы, атқарушы, сот)
бөліну және олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы
өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес мемлекеттік органдарға, олардың
құрылуы мен өкілеттіктеріне арналған конституциялық-құқықтық нормалар осы
топтастырудың ұлкен тобын құрайды. В.О. Лучиннің пікірінше, "Бүтіндей
конституциялық реттеудің ерекшелігін, табиғатын мемлекеттік билікке, оны
ұйымдастыруға, мемлекеттік органдарға байланысты конституциялық-құқықтық
нормалар неғұрлым толық айқындайды" [25,81 б.].
Жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты конституциялық-құқықтық нормаларды
жеке бір топ ретінде қарастыруға болады. Мұнда жергілікті өзін-өзі
басқарудың мақсат-міндеттері, ұйымдасу негіздері және кепілдіктері туралы
сөз қозғалады. Жергілікті өзін-өзі басқару - ол тиісті әкімшілік-аумақтық
бөлініс халқының және оның сайланбалы органдарының жергілікті істерді
басқару жөніндегі дербес қызметі. Біздің Республикада жергілікті өзін-өзі
басқаруды енгізуге "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР халық
депутаттарының жергілікті Кеңестері туралы" 1991 жылғы 15 ақпандағы Қазақ
КСР Заңымен алғаш рет қадам жасалды. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне
халық депутаттарының жергілікті Кеңестері, аумақтық қоғамдық өзін-өзі
басқару органдары, жергілікті референдумдар, жиналыстар (жиындар),
азаматтардың конференциялары, демократияның тікелей өзге нысандары кірді.
Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясы Республиканың жергілікті маңызы бар
мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-
өзі басқару танылатынын бекітті: "Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын
халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын
аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырады" [66,89-бап,2-тарм.]. Тиісті селолық және қалалық жергілікті
қауымдастықтардағы сайланбалы орган - кеңес деп аталады. Жергілікті өзін-
өзі басқару кеңесіне мүшелерді сайлау Қазақстан Республикасының
сайлау заңымен белгіленген тәртіп бойынша жүзеге асырылады. Кеңес
төрағасы оның мүшелері ішінен сайланады. Конституцияға сәйкес жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне заңмен кепілдік берілуі олардың
құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ететін арнаулы экономикалық, құқықтық,
ұйымдық шаралар белгіленуі тиістігін білдіреді.
Конституциялық-құқықтық нормалар реттейтін қоғамдық қатынастардың көлемі
жағынан әртүрлі болғандықтан, оларды жалпы, арнайы және ерекше деп жіктеуге
болады:
Жалпы конституциялық-құқықтық нормалар біртектік сипаттағы қоғамдық
қатынастардың барлығын немесе бірнеше түрлерін реттейді: "Республикада
мемлекттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес
жүзеге асырылады".
Арнайы конституциялық-құқықтьіқ нормалар қоғамдық қатынастардың тек
белгілі бір түрін ғана реттейді немесе өзгеше, арнайы бағыттылыққа ие
болады: "Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік
танылады және бірдей қорғалады"; "Конституция күшіне енген кезде қолданылып
жүрген Қазақстан Республикасының заңдары оған қайшы келмейтін
бөлігінде қолданылады және Конституция қабылданған күннен бастап екі жыл
ішінде оған сәйкес келтірілуге тиіс".
Ерекше конституциялық-құқықтық нормалар жалпы және арнайы нормалардағы
ережелерден кейбір үзінділерді айқындайды: "Үкімет Қазақстан
Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың
жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды" [66,64-бап,1-
тарм.]; "Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-
ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де
болуы мүмкін" [16,6-бап,3-тарм.].
Конституциялық-құқықтық нормалардың атқаратын функцияларының
ерекшелігіне байланысты оларды құқық беруші және құқық қорғаушы деп
ажыратуға болады. Құқық беруші конституциялық-құқықтық нормалар позитивті
заңи құқықтар мен міндеттерді белгілесе, құқық қорғаушы конституциялық-
құқықтық нормалар оларды бұзушылықтан қорғауға және заңи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢТАНУ ЖӘНЕ КЕДЕН ІСІ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға рұқсат берілді:
кафедра меңгерушісі
з.ғ.к., доцент
Жолумбаев М.К.
_____________________
_____________ 200_ г.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Мамандық шифрі Оқу түрі Курс
050301 сырттай Ю-2вв
Диплом қорғаушы: Жумагулов К.
Жетекшісі: ТАСЫМ Ж.К.
з.ғ.к., аға оқытушы
Кеңесшілер: Тлеубердина У.Т.
аға оқытушы
КОКШЕТАУ, 2008
Абай Мырзахметов атындағы Кокшетау университеті
Факультеті
___________________________________ ___________________________________ _____
Мамандығы
___________________________________ ___________________________________ _____
Кафедра
___________________________________ ___________________________________ _____
Диплом жұмысын (жобасын) орындауға арналған тапсырма
Студент____________________________ ___________________________________ _____
Диплом жұмысының (жобасының) тақырыбы ___________________________________ _
200_ж. ___ _____________ ЖОО № _______ бұйрығы мен бекітілген
Диплом жұмысына (жобасына) арналған
мәліметтер_________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
Диплом жұмысына (жобасна) қатысты сұрақтар тізімі және диплом жұмысының
(жобасының) қысқаша мазмұны:
А)___________________________________ ____________________________________ ___
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ____________________________________ __
Б)___________________________________ ____________________________________ ___
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ____________________________________ __
В)___________________________________ ____________________________________ ___
___________________________________ ____________________________________ ___
Графикалық материалдар тізімі (қажетті сызбалары белгіленген
____________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ____________________________________ ___
Пайдаланылған негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ____________________________________ ___
Диплом жұмысы (жобасы) бойынша диплом жұмысының (жобасының) тараулары
көрсетілген кеңестер.
Тарауы Кеңесші Мерзімі Қолы
Диплом жұмысын (жобасын) дайындау кестесі
№ Тараулардың атаулары мен Ғылыми жетекшіге Ескерту
қарастырылатын сұрақтары көрсету мерзімі
Тапсырма беру мерзімі___________________________________ ___
Кафедра меңгерушісі________________________ __қолы_________
Диплом жұмысының (жобаның) жетекшісі_____________________
Тапсырма орындауға студент____________________________ алды.
АҢДАТПА
Дипломдық жұмыс қазіргі кезде ҚР конституциялық құқығының маңызды
институттарының бірі болып табылатын конституциялық құқықтық нормалардың
ұғымын, белгілерін, ерекшеліктерін зерттеп, қарастыруға арналған.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының
құқықтық нормалардың ұғымын, ерекшеліктерін, түрлерін белгілеумен анықтауға
бағытталған.
Екінші бөлімде конституциялық құқықтық нормалардың жіктелуі,
негіздемелері, Конституциялық-құқықтық нормалардың нысандары және
кепілдіктері зерттелген .
Үшінші бөлімде конституциялық құқықтық нормаларды талқылау және олармен
байланысты қоғамдық қатынастарды жетілдіру жолдары, конституциялық-құқықтық
нормаларды жүзеге асыру нысандары
және кепілдіктері көрсетілген.
АННОТАЦИЯ
Дипломная работа посвящена рассмотрению и исследованию проблем
регулирования конституционно-правовых норм, их понятию, признакам и
особенностям.
В первой главе представлена характеристика конституционно-правовых
норм, регулирование конституционно-правовых отношений.
Вторая часть содержит анализ конституционно-правовых норм, их
классификацию, порядок использования, а также особенности применения.
В третьей части представлены виды, порядок толкования конституционно-
правовых норм, особенности функции, а также формы и методы толкования
конституционно-правовых норм.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР МЕН ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
7
1КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР 9
1.1 Конституциялық-құқықтық нормалардың түсінігі және
олардың ерекшеліктері
9
1.2Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастыру
21
2 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУ
30
2.1 Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың
мәні, ерекшеліктері
30
2.2 Конституциялық-құқықтық нормалардың нысандары және
кепілдіктері
35
3 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ ЖӘНЕ ОЛАРМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
45
3.1Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру нысандары
және кепілдіктері
45
3.2 Конституциялық-құқықтық нормаларды талқылау тәртібі 54
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР ЖӘНЕ АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР АК – Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
ӘМ – Әділет министрлігі
БИМҰ – Бүкілдүниежүзілік интеллектуалдық меншікті қорғау ұйымы
БСҰ –бүкіләлемдік сауда ұйымы
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Дипломдық жұмыс тақырыбының
өзектілігі Конституция нормаларының кешенді түрде зерттеленбеуінде жатыр.
Қоғамның және мемлекеттің маңызды саяси-құқықтық құжаты ретіндегі
Конституцияның рөлін түсініп, оның ережелерінің нормативтік сипатын талдау,
конституциялық ережелердің түрлерін ажырату көкейтесті мәселелерге жатады.
Бұл зерттеуде басты назар құқықтық нормалардың бір түрі ретіндегі
конституциялық нормалардың түсінігіне, негізгі ерекшеліктеріне, құрылымына,
атқаратын қызметтеріне, топтастырылуына аударылды. Сонымен бірге мұнда
конституциялық-құқықтық нормалардың конституциялық принциптермен,
идеялармен байланысы мәселесі қарастырылды.
Конституцияны талқылау оның мызғымастығының баламасы болып табылады.
Оның қажеттілігі Конституцияны қайта қарау, өзгерістер мен толықтыруларды
енгізу рәсімнің күрделі екенінен білінеді. Бұған қоса, Конституцияға
көптеген өзгерістер мен толықтырулар енгізу оның беделін түсіретіні аян.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің Конституцияны талқылауға
байланысты тәжірибесінің молаюы оны жүзеге асыру механизміне, барлық билік
органдарының, қоғамдық бірлестіктердің және азаматтардың қызметіне
ықпалының өсуін білдіреді. Осының барлығы Конституцияны талқылауға
байланысты теориялық мәселелерді қарастыру, Конституциялық Кеңес
қызметіндегі талқылаудың тиімді іс жүргізу үлгісін бекіту қажеттілігін
тудырады.
Мәселенің зерттелу деңгейі Зерттелініп жатқан мәселені ашуға
құқықтық нормаға байланысты теориялық сипаттағы еңбектердің маңызы зор.
Олардың авторлары С.С. Алексеев, В.К. Бабаев, В.К. Байтин, В.М. Баранов,
И.И. Вопленко, П.Н. Галанза, И.Я. Дюрягин, О.С. Иоффе, С.В. Кабышев, Д.А.
Керимов, А.П. Коренев, В.Н. Кудрявцев, Р.З. Лившиц, П.Е. Недбайло, Е.М.
Пеньков, А.С. Пиголкин, Н.Н. Рыбушкин, Ю.Г. Ткаченко, Ф.Н. Фаткуллин, М.Д.
Шаргородский, Б.В. Щетинин.
Зерттеудің мақсаты мен негізгі міндеттері Дипломдық жұмыстың
мақсаты - тақырып мәселелеріне қатысты материалдарға сүйене отырып,
конституциялық-құқықтық нормалар теориясын тәжірибемен байланыстырып талдау
жасау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер белгіленді:
Конституцияның нормалары туралы түсінікті анықтау, олардың ерекшеліктерін
толығырақ ашу;
конституциялық-құқықтық нормалардың түрлерін жіктеу;
конституциялық нормалардың конституциялық принциптер мен идеялардың өзара
байланысын айқындау.
Зерттеудің объектісі Қазақстан Республикасының
Конституциясы нормаларының, идеялар мен принциптерінің түсінгі, олардың
түрлері, ерекшеліктері, конституциялық нормаларға байланысты
қабылданатын құқықтық нормаларға әсері.
Зерттеудің пәні. Тақырыпқа байланысты жиналған теория мен
тәжірибе, нормативтік-құқықтық негіздер, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесінің Конституцияны талқылауға байланысты қызметі.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы
Жұмыстың теориялық маңыздылығы қазіргі жаңа саяси және экономикалық
нақтылық жағдайындағы Конституция нормалары туралы теориялық жұмыстарды
елеулі түрде толықтыруынан көрінеді. Диссертацияда жасалған тұжырымдар
конституциялық-құқықтық нормалар мәселесін ары қарай зерттеуде ескерілуі
мүмкін, сондай-ақ, оқу құралдарын жасауға көмектеседі.
Дипломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР
1.1 Конституциялық-құқықтық нормалардың түсінігі және олардың
ерекшеліктері
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО-ның құрамына кірген одақтас республикалар егеменді, тәуелсіз
және дербес мемлекеттер құрды. Кеңестік Социалистік Қазақ Республикасы
жойылды. Оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет
пайда болды.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бірталай құқықтық актілер
қабылданып, олар жаңа мемлекеттің заңды негізін қалай бастады. Оларға
жататындар: Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық
заң, 1993 және 1995 жылғы Конституциялары. Аталған конституциялық актілер
Қазақстанның тәуелсіздігін, дербестігін жариялап, демократиялық, құқықтық
мемлекет құру туралы ойларды заңдастырды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949
Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасында былай жазылған: "Қазақстан Республикасындағы құқықтық
реформа мемлекеттік бағдарламасын орындаудың басты нәтижесі қоғам мен
мемлекет дамуының стратегиялық бағыттарын айқындап берген, адам мен
азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ мемлекеттік
институттардың жаңа жүйесін бекіткен Қазақстан Республикасы
Конституциясының қабылдануы болды. Конституциялық нормаларды дамыту үшін
"Қазақстан Республикасының Президенті туралы", "Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы", "Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы", "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
судьяларының мәртебесі туралы", "Республикалық референдум туралы",
"Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" конституциялық заңдар,
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығы және
Қазақстанның ұлттық заңнамасының негізін құраған өзге де заң актілері
қабылданды" [57].
Республикамыздың қоғамдық, саяси және экономикалық өміріндегі қазіргі
түбегейлі өзгерістер, жүзеге асырылып жатқан құқықтық реформа еліміздің
әрбір азаматынан құқықтық сауаттылықты талап етеді. Еліміз демократиялық
өркениетті мемлекеттер қатарына қосылуға бекем бел байлады. Адам құқықтары
аяқ асты етілмей, заңсыздық пен жемқорлық жайламай, мемлекетіміз нығаю,
дамуы және көркеюі үшін заңның талабы мүлтіксіз орындалуы тиіс. Заң
үстемдігі болмаған жерде құқықтық мемлекет те болмайды, Тіпті ежелгі дүние
адамдары да еркіндікті аңсағанда заңның үстемдігі арқылы бостандыққа жетуге
болады деп топшылаған екен. Ежелгі Римнің әйгілі ғұлама ойшылы Марк Тулий
Цицерон: "Біз заңның құлы болғанда ғана еркін бола аламыз" деп әсерлі
айтқан екен. Әділеттік, ізгілік қағидаларын жүзеге асыру, қоғамды және
мемлекетті демократиялық тұрғыдан ұйымдастыру заңның үстемдігі арқылы
қамтамасыз етіледі.
Демократиялық құқықтық мемлекет құрамыз деген қоғамдағы әрбір адам өз
құқықтарын жете біліп, заң саласынан мағлұматы болуы қажет. Сондықтан
еліміздің әр -азаматы республикамыздың Конституциясымен, соған сай келетін
заңдармен, өзге де нормативтік-құқықтық актілермен жете танысуы тиіс.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев былай
деді: "Құқықтық қызмет тек құқық шығару және құқық қолданумен шектеліп
қалмайтының ұмытуға болмайды. Оның үлкен саяси мәні бар. Азаматтардың
құқықтық хабардарлығы, сауаттылығы деңгейін арттыру, олардың құқықтық
мәдениетін өсіру мақсатында кешенді шаралар белгілеу қажет. Жалпыға мәлім,
қоғамның құқықтық мәдениетінің деңгейі жоғары болған сайын, халық заңдарды
жақсырақ білген сайын, заңдарды орындау сатысында проблемалар да азырақ
болады" [2],
Ерте кезеңде "конституция" термині "мемлекеттік құрылыс" және "мемлекет
билігін ұйымдастыру" сияқты ұғымдармен байланыстырылған (Ежелгі Рим және
Греция), Орта ғасырда "конституция" ұғымы мемлекеттің жоғары заң күші бар
"негізгі заңы" ретінде түсіндіріле бастады. Конституцияның тарихи
бастамасының маңызды кезеңі ретінде XVII-ғасырда Англияда қабылданған,
монархтың шексіз билігін шектейтін актілер (1679 ж. Хабеас корпус акт; 1688
ж. Құқықтар туралы Билль) екені аян. Дүние жүзіндегі ең алғашқы Конституция
АҚШ-та (1787 ж.) және Францияда (1791 ж.) қабылданды. 1831 жылы Бельгия
тұңғыш Конституциясын бекітті. XVIII-ғасырда Латын Американың бірқатар
елдерінде (Венесуэла, Мексика, Чили, Аргентина, Перу, Бразилия, Уругвай)
Конституциясы дәйектенді. XVIII-ғасырдың екінші жартысында Жаңа Зеландия
мен Канада да Конституцияға ие болды. Қазақстанда Кеңес Одағы кезінде үш
(1920 ж. Қазақ АҚСР-нің Декларациясы, 1937 ж. және 1978 ж. Қазақ КСР-нің
Конституциялары) және тәуелсіздік алғаннан кейін екі (1993 ж. және 1995 ж.
Конституциялар) Негізгі Заң қабылданған.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы негізінде жаңа
конституциялық құқық түзілді, оған сәйкес біздің мемлекетіміз үшін неғурлым
қолайлы президенттік басқару нысаны берік орнықты. Мемлекеттік біртұтас
биліктің үш тармаққа бөлінуі жүзеге асты. Тұрақты жұмыс істейтін қос
палаталы Парламент күннен-күнге жемісті жұмыс істеуде. Атқарушы билікті
нығайту және жетілдіру жөнінде шаралар қолданылды. Біртұтас сот жүйесі
құрылды, судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар
қабылданды [57].
Конституция қоғамның, мемлекеттің ең маңызды және басты мәселелерін
қарастыратын, құқық жүйесінің негізін құрайтын, құқықтық тәртіпті
нығайтатын ең жоғары заңи күші бар маңызды саяси-құқықтық құжат.
Конституция азаматтың шешуші құқығы мен бостандығын, қоғамның экономикалық
негізін, мемлекеттің кұрылымын жүйелейтін Негізгі Заң. Конституция мемлекет
органдарының сайлануын, тағайындалуын, құрылуын айқындап, олардың негізгі
өкілетін анықтайды. Конституция мемлекеттің құқық жүйесінің арқауы
болғандықтан, әрбір нормативтік-құқықтық акті соған сәйкес жасалуы тиіс.
Конституция тек негізгі қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, ал
олар, өз кезегінде, өзге де қатынастардың пайда болуын мөлшерлейді. Осыдан
жалпылап жинақтаудың жоғарғы деңгейі Конституцияның сипаттық жағын
құрайтыны көрінеді. Бірсыпыра конституциялық ережелердің реттеушілік ықпал
етуі ағымдағы заңнамада бекітілген басқа да нормалармен біріккенде ғана
толық көлемде ашылады.
Конституцияға нормативтік реттеудін жалпы мақсаты, яғни қоғамдық
қатынасты реттеу, жалпы ережелерді белгілеу арқылы әлеуметтік өмірге
тұрақтылық енгізу тән. Конституцияның нормативтік сипаты тәртіптің,
реттіліктің ұзақ мерзімді және бірыңғай жүйесін қалыптастыруынан байқалады.
Конституция қоғамдық қатынастардың ұйымдасуын тәртіптеудегі және қамтамасыз
етудегі басты мәселелерді шешуге тиіс. Ол қоғамдық қатынастардың қажетті,
орынды реттеуіші болып табылады. Конституцияның нормативтілігі оның мінез-
құлықтың үлгілі өлшемінің бірыңғай, тұрақты, жалпыға міндетті жүйесін
қалыптастыруында орын табады. Конституцияның нормативтігін мойындау - бұл
заңдылық режимін орнатудың және қолдаудың қажетті шарты болып табылады.
Нормативтікті мойындамау Конституцияны жете бағаламаушылыққа, оның
реттеушілік мүмкіндіктерін кемітуге, қоғамдық қатынастарға ықпал ету
тиімділігін төмендетуге әкеп соғады [25].
Конституциялық ережелерді талдау үшін, алдымен олардың нормативтік
сипатын қарастыру қажет. Нормативтік дегеніміз адамның мінез-құлығын,
қоғамдық өмірін тәртіптеп, соның нәтижесінде белгілі қалыпқа келтіру.
Кейбір конституциялық ережелер құқық нормасы ретінде танылмайды. Оларға
құқық принциптерін бекітетін, негізгі құқықтық түсініктерді анықтайтын және
т.б. конституциялық ережелер жатады [58,78 б.], [59,21 б.]. Сонымен қатар,
"кейбір конституциялық ерёжелер қоғамдық қатынасқа қатысушылардың мінез-
құлықтарын басқа нормалар арқылы және сол нормалармен үйлесіп реттейді"
деген пікірлер де бар [60,67 б.], [61,85 б.], [62,13 б.]. Яғни, бұл
конституциялық ережелер қоғамдық қатынастарды тікелей реттемейді деген
пікір. Шынында да, барлық конституциялық ережелер реттейтін қатынастардың
қатысушыларына нақтылы құқықтар мен міндеттерді белгілемейді. Міне, осыдан
"Мұндай конституциялық ережелер нормативтік сипатқа ие бола ма?" деген
орынды сұрақ туады. Конституцияның заңи табиғатының ерекшелігін және оның
құқықтық реттеу механизмдегі орнын ескере отырып, бұл ережелер нормативтік
сипатқа ие болады деген пікір шындыққа сәйкес келеді деп ойлаймыз.
Құқықтағы еріктің жалпылық сипаты қоғамдық реттеудін құқықтық нысанының
нормативтілігі ретінде айқындалады. Конституциямызда көрсетілгендей,
халықтың еркін мемлекет те білдіреді. Бұл Конституцияның заң ретіндегі
маңызды белгісінің бірі.
Конституцияда, сол сияқты жалпы құқықта, мінез-құлық өлшемі әлеуметтік
негізділікке, қажеттілікке сай және мемлекет мәжбүрлеу мүмкіндігіне
байланысты тиісті жақтарға және ұйымдарға міндетті болады. Сонымен бірге,
құқықтың, демек Конституцияның да нормативтілігі мінез-құлық ережесінің
жалпылылық және міндеттілік сияқты қасиеттері бірлігінде айқындалады.
Дара (дербес) құқықтық акт дегеніміз құқық нормасына негізделіп, белгілі
бір дара жаққа (тұлғаға) қатысты бірреттік акт. (Мысалы: нақтылы бір іс
бойынша шығарылған сот үкімі; сыйлау шарты)
Жалпы сипаттағы нормативтік емес актілер бірқатар құқықтық қатынастарды
қалыптастырып, оны іс жүзіне асыруда көп субъектілер қатысса да, бұл
актілер бірреттік атқаруға жатады. (Мысалы: өкімет органының азаматтарға
рақымшылық жасау туралы шешімі)
Құқық нормасының міндеттілік сияқты өзіндік сипаты оны басқа әлеуметтік
реттеуіштерден ерекшелейді. Құқық нормасын бұзған жағдайда заңи
жауапкершілік пайда болады. Құқық нормасы қоғамдық қатынасқа қатысушылардың
біреуіне мемлекеттің мәжбүрлеу (ықтиярсыз) шараларымен қорғалатын тиісті
мінез-құлықты белгілесе, басқасына - мемлекет тарапынан кепілденген болуы
мүмкін мінез-құлықты белгілейді, біреуіне міндет жүктесе, басқасына
құқықтар береді. Мысалы, азаматтың зейнетақысын алу құқығына әлеуметтік
қамсыздандыру органның зейнетақыны тағайындау және төлеу міндеті сәйкес
келеді.
Құқық нормалары адамдардың, ұйымдардың, бірлестіктердің құқықтары мен
бостандықтарын паш етумен қатар, оларды қорғау жолдарын, әдістерін,
мүмкіндіктерін жан-жақты қарастырады. Сонымен, құқық нормасы (құқықтық
норма) дегеніміз нормативтік құқықтық актіде тұжырымдалған, көп мәрте
қолдануға арналған және нормативтік реттелген ахуал шеңберінде барлық
тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез-құлық ережесі [65].
Конституциялық норма да құқық нормасының бір тұрі болып табылады және ол
құқықтық норманың барлық белгілеріне ие болады. Конституциялық-Құқықтық
нормалар реттейтін қатынастардың субъектісіне, алдымен, әлеуметтік
бірлестіктер - халық, таптар, ұлттар, топтар, ұжымдар және жеке тұлғалар
жатады. Сонымен қатар, конституциялық-құқықтық нормалар реттейтін
қатынастардың субъектісіне әлеуметтік бірлестіктердің саяси-Құқықтық
қызметін жұзеге асыратын ұйымдық құрылымдар жатады. Солардың ішінде басты
орын мемлекет пен басқа да саяси ұйымдарға беріледі. Әртұрлі мемлекеттік
және қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымдары да конституциялық норма реттейтін
қатынастардың субъектісі болып табылады. Әрине, ұйымдардың барлығы тек
конституциялық-құқықтық норма реттейтін қатынастардың субъектісі ғана емес,
олардың көпшілігі ағымдағы заңдардың нормаларына сәйкес қызмет атқарады.
Конституциялық-құқықтық норма солардың саяси және экономикалық жүйедегі
орнын анықтайды. Конституциялық-құқықтық норманың, басқа құқықтық
нормаларға қарағанда, реттейтін қатынастар ауқымы кеңірек және объектілері
өзгеше. Конституциялық-құқықтық норма мемлекеттік және қоғамдық өмірдің
маңызды салаларындағы қатынастарды реттейді. Конституциялық-құқықтық норма
басты мемлекеттік органдардың мәртебесін, құзіретін, азаматтардың, қоғамдық
ұйымдардың, еңбек ұжымдарының құқықтық жағдайының негізін реттейді,
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қызмет істеу қағидаларын белгілейді
және олардың өзара қарым-қатынас жасау негізін бекітеді. Конституциялық
құқықтан өзге құқық салаларының нормалары қоғамдық қатынастарды реттеу
барысында ықпал етудің нақтылы түрлері мен әдістерін қолданады. Мысалы,
әкімшілік құқық саласында - әрекет жасауға ұйғарымды қолдану, әрекет
жасауға сендіру немесе көндіру және тыйым салу шараларын қолдану; қылмыстық
құқық саласында - тыйым салу нормаларын қолдану. Ал, конституциялық-
құқықтық нормалар - құқықтық жүйенің ірге тасы, негізі және бүкіл
құқықшығармашылық қызметтің берік белгісі ретінде де, қоғамдық қатынастарға
ықпал етудің тікелей жолы ретінде де құқықтық реттеудің жалпы бағытын
ұстанады.
Құқықтың бір бөлігі бола тұра, конституциялық-құқықтық нормалар оның
негізгі қасиеттеріне және барлық әлеуметтік нормаларға тән жалпы жүйелік
белгілерге ие болады. Олар жалпыға міндетті мінез-құлық ережелерін
қалыптастырады. Конституциялық-құқықтық нормалардың міндеті қоғамдық
қатынастарды реттеуден, өлшеуден және бағалаудан тұрады. Конституциялық-
құқықтық нормалар әлеуметтік субъектілердің мінез-құлық, құқықтары және
бостандықтары өлшемдерін және қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеу
өлшемін белгілейді. Олар әлеуметтік құндылықтарды және жауаптылықты
өлшеудің, әлеуметтік игілікті үлестірудің және қорғаудың ерекше құралы
болып табылады. Конституциялық-құқықтық нормалар құқық субъектілерінің
мінез-құлықтарын бағалауда біркелкілікті ұстанады және олардың жалпыға
бірдей талаптары заңи теңдіктің маңызды алғы шарты болып табылады
[25,20б.].
Конституциялық-құқықтық нормалар, жалпы алғанда, мемлекетпен ерекше
байланыста болады. Өйткені оларды белгілеу және жүзеге асыру мемлекетсіз
мүмкін емес [67,103 б.]. Конституциялық ұйғарымдардың көптеген жағдайларда
ерікті түрде орындалуы, олардың мемлекеттік-мәжбүрлеу сипатынан
айырылатынын білдірмейді. Яғни, олар әртүрлі қоғамдық құралдардың негізінде
жүзеге асырылуымен қатар, мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен де қорғалады.
Сонымен қатар, заңи әдебиетте "конституциялық норма", "Конституция
нормалары", "субконституциялық нормалар", "конституциялық құқық нормалары",
"мемлекеттік-құқықтық нормалар" сияқты ұғым-атаулардың мән-мағынасы
түсіндіріледі. Кейбір авторлардың пайымдауынша, конституциялық нормалар тек
тікелей Конституцияда ғана емес, сонымен бірге конституциялық құқықтың
басқа да қайнар көздерінде, соның ішінде конституциялық заңдарда болады.
Мысал ретінде, А.А. Черняковтың пікірінше, нысаны мен мазмұны жағынан
"конституциялық" деп аталатын нормаларға тек Конституцияда бекітілген,
жоғары заңи күші бар және тікелей қолданылатын нормалар жатады. Ал
Конституцияның шеңберінен тыс, яғни жалпы конституциялық құқық жүйесі
қамтитын нормаларды субконституциялық деп атайды. "Субконституциялық"
нормалар конституциялық нормаларды тарқату, жіктеу мақсатында мемлекеттің
құзырлы органдары қабылдаған нормативтік құқықтық және заңи ережелер.
Осыдан, А.А. Черняков конституциялық құқық саласы нормаларының көлемі мен
мән-мазмұнын толық қамту үшін "конституциялық құқықтың нормалары" деген
терминді пайдалануды тиімді деп санайды [33,17 б.]. Біздің ойымызша,
"конституциялық-құқықтық нормалар" деген мағынаға Конституцияның құқықтық
нормалары, яғни бүкіл конституциялық заңнаманың негізін құрушы, мемлекет
және қоғам өмірінің барлық салаларына қатысты, жоғары заңи күшке ие,
тұрақтылық деңгейі жоғары, құрылымы мен құқықтық реттеу пәні өзгеше,
атқаратын функциялары ерекше жалпыға міндетті мінез-құлық ережелері кіреді.
Осы түсінікті негіздеу үшін конституциялық-құқықтық нормалардың
ерекшеліктері мәселесін қарастырайық.
Конституциялық құқықтық нормалардың ерекшеліктеріне мемлекеттанушы
ғалымдар бірсыпыра көңіл аударуда. Олардың кейбіреулері барлық
конституциялық-құқықтық нормаларға ортақ "универсалды" ерекшеліктерді
айқындауға тырысты. [68,12 б.] Бірақ, конституциялық-құқықтық нормалардың
ерекшеліктерін зерттеуді осы нормаларды басқа да құқықтық нормалардан
ажырату мәселесімен шектелмеу керек. Өйткені, Конституцияға жүйелілік
идеясы тән. Сол себепті, конституциялық-құқықтық нормалардың ерекшеліктері
туралы мәселені жүйелік принципіне негіздеп, Конституцияны нормалардың
белгілі бір жүйесі, яғни, өзіндік белгілері мен ерекшеліктері бар түрлерге
бөлуге болатын біртұтас құбылыс ретінде Қарастыру қажет.
Конституциялық-құқықтық нормалар басқа құқықтық нормалардан, ең алдымен,
өзгеше заңи табиғатымен ерекшеленеді. [68,13 б.] Яғни, олар тек өздеріне
ғана тән құқықтық реттеу пәніне (конституциялық қатынастар) ие болады.
Өзгеше реттеу пәні конституциялық-құқықтық нормаларды басқа құқықтық
нормалардан ажырататын барлық өзге де ерекшеліктерін анықтайды.
Жоғары заңи күші белгісі тек конституциялық-құқықтық нормаларға ғана
тән. Конституцияның үстемдігі ағымдағы нормашығармашылық және
құқыққолданушылық қызметтің заңи базасы ретіндегі жоғары заңи күштің ролін
заңдылық пен құқықтық тәртіп режимінің негізі ретінде түсіндіреді.
Конституцияныңүстемдігі барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық
бірлестіктердің, лауазымды адамдардың және азаматтардың мемлекеттік және
қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы қызметі оның принциптеріне,
нормаларына қарап құрылуы тиістігін білдіреді. Барлық заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актілер, құқыққолданушы актілер Конституцияға сай
келуі тиіс және барлық қоғамдық, мемлекеттік ұйымдар оны басшылыққа алып,
сақтауы қажет. Конституцияға қайшы келетін нормативтік құқықтық актілердің
немесе олардың жекелеген құқықтық нормаларының, ережелерінің заңи күші
болмайды және жойылуға жатады. Конституцияны мүлтіксіз дәлме-дәл сақтау
барлық азаматтардың және басқа адамдардың мінез-құлық эталоны болуы абзал.
Заңнаманы одан әрі жетілдіру процесінде Конституцияның үстемдігі және
төменгі деңгейдегі актілер нормаларының жоғарғы деңгейдегі актілерге сәйкес
түру принциптерін бұлжытпай ұстану қажет.
Сонымен қатар, конституциялық-құқықтық нормалардың заңи күші түсінігін
конституциялық-құқықтық нормалардың міндеттілігі түсінігінен анық ажырата
білу керек. "Конституциялық реттеу ең жоғары міндеттілік дәрежеге йе" [70]
деген пікір әдістемелік жағынан қисынсыз. Себебі, нормативтік актілердің
заңи күші әртүрлі болғанымен де, олардың барлығы міндеттілік сипатқа ие
болады. "Міндеттілік - әрбір заңды құқықтық актінің абсолютті қасиеті. Ол
осымен құқықтық актінің релятивті қасиеті ретіндегі заңи күшінен
өзгешеленеді" [71] деген пайымдаумен келісуге болады. Әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті. Бұл
талаптар ең алдымен мемлекетте тұрақтылықты қолдауға, республиканың
конституциялық құрылысының негіздерін нығайтуға, құқық тәртібі мен әр адам
өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Көптеген зерттеушілер конституциялық-құқықтық нормалардың ерекшеліктерін
олардың құрылымдарымен байланыстырады. Конституциялық-құқықтық норманың
құрылымын айқындау арқылы норманың әртұрлі элементтері арасындағы ішкі
байланысты анықтауға және заңи табиғатын тереңірек тұсінуге қосымша
мұмкіндік туады. Құқықтық әдебиетте конституциялық-құқықтық нормалардың
құрылымына байланысты әртұрлі көзқарастар бар. Мәселен, В.К. Бабаевтің
пікірінше: "Норма құрылымының барлық элементтері және олардың белгілі бір
байланысы бар болған жағдайда ғана, құқық нормасы қоғамдық қатынастарды
реттеудің ерекше қасиетіне ие болады, оның реттеу мұмкіндіктері қамтамасыз
етіледі және әртұрлі құқықтық бөлімшелер арасында жұйелік байланыстардың
пайда болу шарты болады" [58,168 б.]. Бұл көзқарасқа В.О. Лучин қарсылық
білдіріп, оны былай негіздейді: "Біріншіден, құқық нормасының реттеушілік
ықпал етуі, сол норманың қоғамдық қатынастарға қатыеушылардың мінез-құлығын
анықтайтын ұйғарымымен байланыста болады. Екіншіден, бұл пікір жалпының,
ерекшенің және жекенің ара-қатынасын ескермейді. Құқықтық тәжірибені талдау
барлық нормаларға жарамды құрылымды қалыптастыру әрекеті негізсіз қалғанын
көрсетті. Құқықтық норманың біреуіне келетін құрылым басқасына тиімсіз
болуы мұмкін" [25]. Бұған қоса, ережені құқық нормасы деп тануүшінүш
"элементтің" (гипотеза, диспозиция, санкция) міндетті тұрде болуы керек
деген пікір "шындыққа қайшы келеді", - деп жазады Б.В. Шейндлин [33].
Құқықтық норманың үш элементтік логикалық құрылымы - бұл барынша көп
элементтерден құрылған құқықтық норманың жалпыүлгісі, моделі. Кейбір
конституциялық-құқықтық нормалардың құрылымы осы модельге сәйкес келсе, ал
кейбіреулерінің құрылымдары элементтердің саны өзгерген әртұрлі
модификацияда кездеседі. Сонымен бірге, гипотеза мен санкция сияқты
элементтер кейбір нормаларда болмаса да, диспозиция міндетті тұрде болады.
Себебі, диспозиция құқықтық норманың мәнін, мазмұнын, маңызды ерекшелігін
құрайды. Конституциялық-құқықтық нормадағы элементтердің бар болуы оның
бағыттылығына байланысты. Элементтердің ара-қатынасы және гипотезаның,
диспозицияның, санкцияның нақтылы заңдылығын таңдау бірқатар
факторлармен (реттелетін қоғамдық қатынастардың сипаты, норманың мазмұны,
заң шығару саясатының ерекшеліктері, заң шығару техникасы тәсілдерінің
жетілдіру дәрежесі және т.б.) анықталады. Осыған байланысты Ю.А. Тихомиров
"конституциялық-құқықтық норма көбінесе өзінің құрылымы жағынан толық емес
болады" деп атап кетті [74].үш "элементі" бар конституциялық нормаға
Конституциямыздың мына нормасын мысал ретінде келтіруге болады: "Қазақстан
Республикасының Президенті мына жағдайларда: Парламентүкіметке сенімсіздік
білдіргенде, Парламент Премьер-Министрді тағайындауға екі мәрте келісім
бермегенде, Парламенттің Палаталары арасындағы немесе Парламент пен
мемлекеттік өкіметтің басқа тармақтары арасындағы еңсерілмейтін
келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс болғанда Парламентті тарата алады"
[46]. Екі "элементі" бар конституциялық нормаға мына норманы жатқызуға
болады: "Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған,
мұгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды
негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшеріне, әлеуметтік
қамсыздандырылуына кепілдік беріледі" [39].
Құқық нормасының барлық элементтері қоғамдық қатынастарды құқықтық
реттеуге бағытталған. Құқықтық норманың нақты құқықтық қатынастарда жұзеге
асырылуы мұмкін жағдайдарын көрсететін бөлшегі гипотеза деп аталады.
Гипотеза диспозицияның жұмыс істеу (немесе жұмыс істемеу) салаларын
белгілеу мақсатына қызмет жасайды. Яғни, гипотеза диспозицияны қолдануды
қамтамасыз етеді және оның іске асу шарттарын, шекараларын белгілейді.
Кейбір конституциялық-құқықтық нормаларда гипотеза жоқ болады. Оларға
принцип-нормаларының, мақсат-нормаларының, тыйым салушы нормалардың
көпшілігі жатады. Гипотеза конституциялық-құқықтық норманың құрамдас
бөлшегі ретінде біртекті емес және өзінің құрылымы жағынан бірнеше тұрге
бөлінеді [25]. Егер норма диспозициясының жұмыс істеуі белгілі бір жағдайға
тәуелділігімен ерекшелінсе, мұндай гипотеза жай гипотеза деп аталады,
мысалы: "Ұкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің
алдында өз өкілеттігін доғарады" [46]. Кұрделі гипотезаларда диспозицияның
жұмыс істеуі белгілі бір шарттардың жиынтығына байланысты болады, мысалы:
"Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын
қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген, әрі Қазақстанда
кемінде он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады" [46].
Конституциялық-құқықтық норманың гипотезасы альтернативтік болуы мұмкін.
Мұнда норма диспозициясында көрсетілген бірнеше шарттардың біреуі бар
болған жағдайда оны басшылыққа алуға болады, мысалы: "Қазақстан
Республикасының Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе
кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда Республика Президентінің
өкілеттігі қалған мерзімге Парламент Сенатының Төрағасына көшеді" [36].
Конституциялық-құқықтық нормалардың гипотезаларын анықтық дәрежесіне қарай
нақты-тұжырымды және кұрделі-тұжырымды деп жіктеуге болады. Нақты-
тұжырымды гипотезаларда сол норманың диспозициясын жұзеге асыруға
мұмкіндік беретін жағдайлар нақтылы, тікелей және мейлінше толық
көрсетіледі. Бұған мысал ретінде Президентті қызметінен кетіруге, төтенше
жағдайды енгізуге байланысты кейбір құқықтар мен бостандықтарды шектеуге
бағытталған жағдайларды келтіруге болады. Кұрделі-тұжырымды гипотезалар
диспозицияны қолданудың шарттарын көрсетсе де, бірақ олардың мазмұнын
ашпайды және мұны сол норманы жұзеге асырушы субъектілерге қалдырады.
Мысалы: Қазақстан Республикасының Конституциясында: "Парламенттің
сенімсіздік білдіруіне байланыстыүкіметтің орнынан тұсуі қабылданбаған
жағдайда Президент Парламентті таратуға хақылы" [26]. Кейбір конституциялық-
құқықтық нормаларда нақты-тұжырымды және кұрделі-тұжырымды гипотезалар
кездеседі. Мысалы: "Қазақстан Республикасының Президенті Республикаға қарсы
агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген
жағдайда Республиканың бұкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде
әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация жариялап, бұл
туралы Республика Парламентіне дереу хабарлайды".
Қоғамдық қатынастарды реттеудің негізгі жұмысын диспозиция атқарады.
Конституциялық-құқықтық норманың көпшілігі тек ғана диспозициядан тұрады.
"Норманың өзегі деп норманың талаптарын құрайтын диспозицияны атауға
болады. Диспозиция субъектілердің міндеттерін, немесе тиісті әрекеттенуін,
немесе осы екеуін бірге белгілейді. Онда норманың адресаттары өздерін қалай
ұстануы қажет екені туралы көрсетіледі. Диспозицияны танып білу, оны табу
және анықтау норманы жұзеге асыруүшін маңызды, аса қажет",-деп жазады П.Е.
Недбайло. Бұған қоса, О.С. Иоффе, М.Д. Шаргородский: "Диспозиция құқық
нормасының қажетті және шешуші құрамдас элементі болып табылады", - деп
ерекше көңіл аударады . Сонымен, диспозиция белгілі бір қоғамдық
қатынастарға қатысушы субъектілердің мінез-құлық ережелерін қалыптастырады,
яғни, сол қатынастарды реттейді.
Құқықтық норманың үшінші элементі санкция мемлекеттің мәжбұрлеу
шараларын білдіреді. Бұл мемлекеттік мәжбұрлеу шаралары өз міндеттерін
орындамаған немесе құқықтарын теріс пайдаланған кінәлі адамдарға және
құқықтық тәртіпті сақтау мақсатында қолданылады. Осыған байланысты В.О.
Лучин санкцияны екі мағынада тұсінуге болатындығын атап көрсетті. Бір жақты
мағынада - оны бұзғаны жағдайында қолданылатын құқықтық нысанда көзделген
заңи салдар (жалпы ереже бойынша — мемлекеттік мәжбұрлеу шаралары). Демек,
санкция нормада бекітілген жағдайда ғана оның құрылымдық элементі болып
табылады. Сонымен бірге мұндай салдардың сипаты әртұрлі анықталады.
Біреулеріне ол мемлекеттік мәжбұрлеу шараларына сілтеу болса, ал
басқаларына мемлекеттік мәжбұрлеуден басқа құқықтық нормаларды қамтамасыз
ету тәсілдерін енгізу болады, Ал қалған барлық жағдайларда санкция кең
мағынада тұсініледі, өйткені, мемлекет әрқашан өзіне құқықтық норманы
мәжбұрлеу арқылы жұзеге асыру мұмкіндігін қалдырады. Конституциялық-
құқықтық актілердің көптеген нормаларында санкцияның жоқ болуы оларды
бұзған жағдайда мемлекеттік мәжбұрлеу мұмкіндігін жоймайды. Мұнда
мемлекеттік мәжбұрлеуді өзге құқықтық нормалар арқылы пайдалану ерекшелігі
туралы айтылады [25]. Конституциялық санкциялар тиісті субьектілерге
қолайсыз салдардың пайда болуын белгілейді. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Президентінің қызметінен кетірілуі, Парламентінің таратылуы,үкіметінің
орнынан тұсуі. Конституциялық санкциялар конституциялық құқықбұзушылықтарды
жою қызметін де атқарады: "Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына сәйкес келмейтін мәслихат шешімдерінің кұші сот тәртібімен жойыла
алады". Конституция мен заңдарға сәйкес келмейтін нормативтік және
нормативтік емес құқықтық актінің кұшін жою заңи жауаптылықтың
конституциялық және өзге де салалық санкциясын қолдануға негіз болады [19].
Конституциялық нормалар қолданылатын құқықтың барлық жұйесімен қорғалатынын
ескеруіміз қажет. Сол себепті мемлекеттің мәжбұрлеу кұшін қамтамасыз ету
мақсатымен әрбір конституциялық-құқықтық нормаға құрылымдық элементі
ретінде санкцияны бекіту мұлдем қажет емес.
Конституциялық-құқықтық санкция дегеніміз конституциялық-құқықтық
қатынастар саласындағы нақтылы мінез-құлықтың конституциялық-құқықтық
нормалардың диспозициясы бекіткен қажетті мінез-құлыққа сәйкес келмегенде
қолданылатын мемлекеттің ықпал ету шарасы. Ол конституциялық жауаптылық
субъектісіне конституциялық деликт жасағаны үшін қолданылатын
мемлекеттің мәжбұрлеу мұмкіндігі [34]. Конституциялық-құқықтық норманың
санкциясы өзгеше. Көп жағдайларда конституциялық-құқықтық нормада
жауаптылықтың жалпы қағидалары бекітіледі. Кейде конституциялық-құқықтық
нормада белгілі бір конституциялық ережені орындамағаны үшін ағымдағы
заңның нақтылы санкциясына сілтеме жасалады. Мысалы: "Өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді..." С.А.
Авакьян конституциялық-құқықтық санкцияларды талдап, олардың мынадай
ерекшеліктерін атап өтеді: Біріншіден, конституциялық-құқықтық санкциялар
ұйымдастырушы, тәрбиелеуші, ескертпелі ықпал етуге бағытталған; екіншіден,
олар тек конституциялық-құқықтық нормаларды тиісті тұрде орындауды
қамтамасыз ету үшін қолданылады; ұшіншіден, конституциялық-құқықтық
санкциялар нақты бір норманың санкциясы ретінде болмайды, яғни, олар
белгілі бір норманың бөлігі емес, диспозиция тұріндегі дербес норма ретінде
қалыптасады; төртіншіден, конституциялық-құқықтық санкциялар субъекті
формальды-заңи тұрғыдан кінәлі емес болғанда да қолданылады [23]. Т.Д.
Зражевская конституциялық-құқықтық санкциялардың ерекшеліктеріне мыналарды
қосады: 1. конституциялық-құқықтық санкцияларда бірінші орынға моральды-
саяси, қоғамдық-ұйымдастырушы жақтары шығады; 2. бұл санкцияларда
міндеттерді орындауға көндіру, орындалмаған міндетті жаңа міндетпен
ауыстыру сияқты ықпал ету шаралары жоқтын қасы [35].
Саяси жауаптылықтың бірнеше түрлері бар. Бірінші түрі Үкіметке
сенімсіздік білдіру мәселесімен байланысты. Конституцияда Үкіметке
сенімсіздік білдірудің екі мүмкіндігі көзделген:
1. Үкімет енгізген заң жобасын Парламенттің қабылдамай тастауына байланысты
Премьер-Министр Үкіметке сенім туралы мәселе қоя алады. Егер сенімсіздік
туралы ұсыныс әр палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің дауысын
ала алмаса заң жобасы дауыс берілмей-ақ қабылданған болып есептеледі.
Алайда Үкімет осы құқықты жылына екі реттен артық пайдалана алмайды.
2. Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде бестен бірінің
бастамасы бойынша Үкіметке сенім туралы мәселе қойылуы мүмкін. Бұл жағдайда
Үкіметтің Парламент алдындағы саяси жауаптылығы туралы айтуға болады.
Республиканың Премьер-Министрі өзін Президент тағайындағаннан кейін бір
айдың ішінде Парламентке Үкіметтің Бағдарламасы туралы баяндамасын табыс
етуі керек. Үкімет Бағдарламасы Палаталардың бірлескен отырысында
талқыланады. Үкімет бағдарламасы қабылданбай қалған күннен кейін екі айдан
кешіктірмей екінші рет Бағдарлама туралы баяндама табыс етеді. Үкімет
Бағдарламасының қайта талқылануы әр Палата депутаттарының жалпы санының
үштен екісінің көпшілік даусымен жүзеге асырылуы мүмкін және Үкіметке
сенімсіздік білдірілуі мүмкін, ол туралы қаулы қабылданады. Егер Үкімет
Бағдарламасына әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінен азы
қарсы дауыс берсе, онда ол Үкімет Бағдарламасының қабылданғанын білдіреді.
Алайда, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаттының, Мәжілісінің
Төрағалары, Премьер-Министр еліміздің Конституциясына қайшы келетін
шешімдер қабылдаған жағдайдағы жауаптылық (кімге жауапты, кім жүзеге
асырады, механизмі қандай) мәселесін айқындайтын нормалар Негізгі заңда
бекітілмеген. Осыдан конституциялық-құқықтық нормалардың қоғамдық
қатынастарды жалпы реттеуге бағытталғандығын олардың бір ерекшелігі ретінде
де қарастыруға болады.
Сонымен бірге Ю.А. Тихомировтың пікірінше, конституциялық-құқықтық
нормаға кепілдік сияқты элемент тән [41]. Конституциялық нормалар
азаматтардың қоғамдағы құқықтық жағдайының негізін анықтайды, демократиялық
құқықтары мен бостандықтарын баяндап, оларды жүзеге асырудың материалдық
және құқықтық кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Конституциямызда
жазылғандай: "Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары
мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі" [36]. Мәселен,
Негізгі Заңның 13-бабының 2-тармағында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының сотпен қорғалуына кепілдік беретін маңызды демократиялық
бастаулар орнықтыры лған.
Конституциялық-құқықтық нормалардың ерекшеліктері олар атқаратын
қызметтерінің (функциялар) сипатынан көрінеді. Функциялар Конституцияның
мәнін және әлеуметтік бағыттылығын ашып, конституциялық нормалардың,
институттардың өзгешелігін қамтып көрсететін қоғамдық қатынастарға ықпал
етудің негізгі бағыттарын сипаттайды. Функциялар Конституцияның мақсатты,
тұрақты, ұзақ мерзімді ықпал етуін айқындайды Конституциялық-құқықтық
нормалардың функциялары қоғамдық қатынастардың негіздерін бекітуге
бағытталған және оларда маңызды заңи түсініктер, құқықтық қағидалар
қалыптасады. Көптеген конституциялық-құқықтық нормалардың бастапқы,
құрылтайшы, бекітуші немесе бағдарламалы сипатта болуы осыдан [25].
Конституцияның нақты заңи тұрғысынан ықпал етуі оның реттеушілік
функцияларынан көрінеді. Оларға мыналар жатады: құрылтайшы, құқық беруші,
қорғаушы және әлеуметтік-нормативтік бағыттаушы (бағдарламалы, мақсатты
жорамалдаушы) функциялар. Бұл Конституцияның бағыттылық ерекшеліктеріне,
сонымен бірге, оның нормаларының қоғамдық қатынастардағы ықпал ету
нысандары мен тәсілдеріне сәйкес келеді. Конституция кейбір әлеуметтік
байланыстарды және құбылыстарды бекітуге бейімделсе, басқаларының пайда
болуына және дамуына тікелей негіз болады. Сонымен бірге, Конституция
күрделі қоғамдық қатынастарды қорғайды және қоғамдық дамудың мақсаттарын
жариялап, ерекше нормативтік бағыттаушы ретінде тұрады. Конституциялық-
құқықтық нормалардың әлеуметтік ықпал етуі олардың заңи жүзеге асырылуынан
кеңірек. Бірақ та, әр норманың әлеуметтік ықпал етуінің нәтижелілігі оның
арнайы заңи ықпал ету нәтижелігіне байланысты болатыны анық. Бұған орай,
біз Конституцияның ықпал ету механизмін саяси, идеологиялық, заңи,
ұйымдастырушылық жақтары ажыратылатын жиынтық ретінде қарастырсақ та, оның
заң ретіндегі сапасы басты маңызға ие болады. Бұл жөнінде Б.Н. Топорнин
былай жазды: "Конституцияның заң ретіндегі сапасы - негізгі, басты, ол
Конституцияның әлеуметтік өмір процестеріне ықпал ету сипатын анықтайды.
Осыған байланысты, Конституцияның заңи функциясына қатысты мәселелерді
зерттеуді күшейту керек екені даусыз" [51].
1.2 Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастыру
Заңи әдебиетте құқықтық нормаларды топтастыру мәселесіне көп көңіл
бөлінген. Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастырудың ең маңызды
мәселесі - ол қоғамдық қатынастарды реттеуіш ретінде нормалардың елеулі
қасиеттерін көрсетіп, соның негізінде теория мен тәжірибенің мәселелерін
шешуге жәрдемдесетін конституциялық-құқықтық норманың өзіндік
ерекшеліктерін айқындау болып табылады.
Ю.А. Тихомиров конституциялық-құқықтық нормаларды жұптық қағида бойынша
топтастыруды ұсынады. Оның пікірі бойынша, бірінші топқа реттеушілік ықпал
етуші (нақты-реттеуші және жалпы реттеуші) конституциялық нормалар жатады.
Екінші жұптық топтастыру принцип-нормалары мен мақсат-нормаларын қамтиды.
Бұл топтағы нормаларға экономиканың, ғылыми-техникалық прогрестің, саяси
жүйенің және мемлекеттің даму заңдылықтарын қамтып көрсететін қоғамдық
қатынастарға жалпы бағдарлаушы сипатта ықпал ету тән. Бұл нормалар барлық
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар қоғамдық өмірдің көптүрлі құбылыстар мен
процестерінде дұрыс бағыт ұстануды қамтамасыз ететін қоғамдық дамудың
прогрессивті үрдістер мен заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік туғызады [4].
Конституциялық-құқықтық нормалардың алуан түрлілігі оларды топтастыруына
ерекше талаптар қояды. Мұндай топтастыру ғылымға негізделуі қажет,
өйткені, ол конституциялық-құқықтық нормалардағы "жалпыны" және "ерекшені"
айқындауға, оларды жүзеге асыру механизмінің ерекшелігін, конституциялық
реттеудің мазмұны мен әдістерін анықтауға себін тигізеді. Осыған байланысты
Конституция нормаларының көптүрлілігін түсіну жеңілдеп, оларды жүзеге
асырудың нәтижелілігі қамтамасыз етіледі. Ю.А. Тихомировтың пікірінше,
"ғылымға негізделген топтастыру Конституция мазмұнын дұрыс талдауға,
нормашығармашылық процесте маңызды болатын құрамдас бөліктерге жіктеуге
мүмкіндік береді және Конституцияны орындаудың бірізділігін қамтамасыз
етеді" [74,134 б.].
Әрбір топтастыру белгілі бір мөлшерде шартты түрде және зерттеу
мақсаттарына байланысты болады. Нормаларды әртүрлі негіздер бойынша
жіктеуге болады. Бұл мәселенің зор маңызы бар және топтастырудың мақсатына
жету үшін жіктеу белгілерін дұрыс таңдау керек. Конституциялық-құқықтық
нормаларды топтарға бөлуде зерттелетін объекті топтастырудың жалпы
талаптарына сай болуы қажет. Ең алдымен, объектінің болатын жіктелу бағыты
анықталады, содан кейін сол объектінің жіктелу негіздерін және нақты
шекараларын анықтайтын қасиеттері қарастырылады. Топтастырудың негіздері
ретінде тек ішкі заңдылықтарды, мәнді жалпылылықты қамтып көрсететін
қасиеттер ғана бола алады. Мұнда жүйелердің айырмашылығы, ұқсастығы және
өзара байланыстары ескерілуі керек. Барлық құқықтық нормаларды
топтастырудың бірыңғай негіздері жоқ және болуы мүмкін емес. Сол себепті,
конституциялық-құқықтық нормалардың мәндік қасиеттерін анықтайтын
белгілерді бекітудің әдістемелік талаптарын қалыптастыру туралы ғана сөз
қозғалады [25]. Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастыру негіздеріне
мыналарды жатқызуға болады: конституциялық реттеудің объектісі;
конституциялық-құқықтық норманың бағыттылығы; ұйғарымның анықтық дәрежесі;
ұйғарымның міндеттілік сипаты; реттейтін қоғамдық қатынастардың көлемі;
конституциялық-құқықтық нормалардың иерархиясы; норма ықпал ететін
субъектілер; норманың уақыт бойынша қолдану күші; конституциялық реттеу
механизімдегі атқаратын ерекше ролі т. с. с.
Осы негіздердің жиынтығы әртүрлі конституциялық-құқықтық нормалардың
арасындағы аса маңызды байланыстарын, олардың қоғамдық қатынастарға ықпал
ету ерекшеліктерін, олардағы заңшығарушының еркін, материалдық және іс
жүргізуші нормалардың ара-қатынасын т.с.с. анықтауға мүмкіндік береді.
Конституциялық реттеу объектілерінің ерекшелігі және оларға тиісті қоғамдық
қатынастар, белгілі мөлшерде, Конституцияның құрылысын, мазмұнын және басқа
да маңызды сипаттамаларын анықтайды және конституциялық-құқықтық
нормалардың жүйесіне және оның ішкі құрылымына ықпал етеді.
Конституциялық реттеудің маңызды объектілеріне мыналар жатады:
конституциялық құрылыс негіздері; жеке тұлғаның құқықтық жағдайы;
мемлекеттік құрылыс; мемлекеттік билік және мемлекеттік органдар;
жергілікті өзін-өзі басқару. Ерекше объект ретінде Конституцияның өзі
(Конституцияға өзгертулер енгізу және қайта қарау, қорытыңды және өтпелі
ережелер) қарастырылады.
Аталған объектілерге байланысты Қазақстан Республикасының Конституциясы
нормаларының жалпы топтастыруын жасауға болады. Бұл топтастырудың бірінші
тобын конституциялық құрылыс негізіндерін аша отырып, егемендікті, халықтық
билікті бекітетін, адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат
қазына деп жариялайтын мемлекеттің қоғамдағы орнын, оның басты міндеттері
мен мақсаттарын, мемлекеттік билікті ұйымдастырудың қағидаларын анықтайтын,
Республикада қолданылатын құқықты, идеологиялық және саяси әр алуандылықты,
қоғамдық бірлестіктердің саяси-құқықтық негіздерін бекітетін конституциялық-
құқықтық нормалар құрайды. Мұнда мемлекеттік және аумақтық біртұтастықты
бекітетін конституциялық-құқықтық нормаларды жатқызуға болады. Олар
Қазақстан Республикасының мәртебесін, халықаралық саясатын және рәміздерін
анықтайды. Сонымен бірге бұл топқа экономикалық кеңістіктің бірлігін
қамтамасыз ететін, меншіктің нысандары мен объектілерін қамтитын,
әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын, Конституцияның заңи күші мен
қолдану сипатын анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар
жатады. Конституциялық-құқықтық нормалардың бұл тобын өзгеше заңи режимі
ерекшелейді. Бұл топтың нормалары кең көлемдегі қоғамдық қатынастарды
реттейді және Конституцияның барлық негізгі функцияларын (әсіресе,
құрылтайшы) атқаруға қатысады. Осы нормалардың қоғамдық қатынастарға ықпал
етуі белгілеу, бекіту арқылы жасалады, сондықтан мұнда жалпы реттеуші
нормалар басым.
Екінші топқа адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
реттейтін конституциялық-құқықтық нормаларды жатқызуға болады. Бұл топқа
кіретін конституциялық-құқықтық нормалар теңдікті, адам мен азаматтың жеке,
саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени құқықтары мен бостандықтарын,
олардың кепілдіктерін және негізгі міндеттерін бекітеді. Конституциялық-
құқықтық нормалардың бұл тобына құрылтайшы функцияның мәнін айқындайтын
белгілеу, бекіту сияқты жақтары тән болғанымен де, алдынғы қатарға ерік
беруші және қорғаушы функциялар шығады. Мұндай нормалар құқық беруші және
міндеттеуші сипатқа ие болып, қоғамдық қатынастарға нақтылы-реттеушілік
ықпал етеді.
Біртұтас мемлекеттік биліктің үш тармаққа (заң шығарушы, атқарушы, сот)
бөліну және олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы
өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес мемлекеттік органдарға, олардың
құрылуы мен өкілеттіктеріне арналған конституциялық-құқықтық нормалар осы
топтастырудың ұлкен тобын құрайды. В.О. Лучиннің пікірінше, "Бүтіндей
конституциялық реттеудің ерекшелігін, табиғатын мемлекеттік билікке, оны
ұйымдастыруға, мемлекеттік органдарға байланысты конституциялық-құқықтық
нормалар неғұрлым толық айқындайды" [25,81 б.].
Жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты конституциялық-құқықтық нормаларды
жеке бір топ ретінде қарастыруға болады. Мұнда жергілікті өзін-өзі
басқарудың мақсат-міндеттері, ұйымдасу негіздері және кепілдіктері туралы
сөз қозғалады. Жергілікті өзін-өзі басқару - ол тиісті әкімшілік-аумақтық
бөлініс халқының және оның сайланбалы органдарының жергілікті істерді
басқару жөніндегі дербес қызметі. Біздің Республикада жергілікті өзін-өзі
басқаруды енгізуге "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР халық
депутаттарының жергілікті Кеңестері туралы" 1991 жылғы 15 ақпандағы Қазақ
КСР Заңымен алғаш рет қадам жасалды. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне
халық депутаттарының жергілікті Кеңестері, аумақтық қоғамдық өзін-өзі
басқару органдары, жергілікті референдумдар, жиналыстар (жиындар),
азаматтардың конференциялары, демократияның тікелей өзге нысандары кірді.
Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясы Республиканың жергілікті маңызы бар
мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-
өзі басқару танылатынын бекітті: "Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын
халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын
аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырады" [66,89-бап,2-тарм.]. Тиісті селолық және қалалық жергілікті
қауымдастықтардағы сайланбалы орган - кеңес деп аталады. Жергілікті өзін-
өзі басқару кеңесіне мүшелерді сайлау Қазақстан Республикасының
сайлау заңымен белгіленген тәртіп бойынша жүзеге асырылады. Кеңес
төрағасы оның мүшелері ішінен сайланады. Конституцияға сәйкес жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне заңмен кепілдік берілуі олардың
құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ететін арнаулы экономикалық, құқықтық,
ұйымдық шаралар белгіленуі тиістігін білдіреді.
Конституциялық-құқықтық нормалар реттейтін қоғамдық қатынастардың көлемі
жағынан әртүрлі болғандықтан, оларды жалпы, арнайы және ерекше деп жіктеуге
болады:
Жалпы конституциялық-құқықтық нормалар біртектік сипаттағы қоғамдық
қатынастардың барлығын немесе бірнеше түрлерін реттейді: "Республикада
мемлекттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес
жүзеге асырылады".
Арнайы конституциялық-құқықтьіқ нормалар қоғамдық қатынастардың тек
белгілі бір түрін ғана реттейді немесе өзгеше, арнайы бағыттылыққа ие
болады: "Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік
танылады және бірдей қорғалады"; "Конституция күшіне енген кезде қолданылып
жүрген Қазақстан Республикасының заңдары оған қайшы келмейтін
бөлігінде қолданылады және Конституция қабылданған күннен бастап екі жыл
ішінде оған сәйкес келтірілуге тиіс".
Ерекше конституциялық-құқықтық нормалар жалпы және арнайы нормалардағы
ережелерден кейбір үзінділерді айқындайды: "Үкімет Қазақстан
Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың
жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды" [66,64-бап,1-
тарм.]; "Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-
ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де
болуы мүмкін" [16,6-бап,3-тарм.].
Конституциялық-құқықтық нормалардың атқаратын функцияларының
ерекшелігіне байланысты оларды құқық беруші және құқық қорғаушы деп
ажыратуға болады. Құқық беруші конституциялық-құқықтық нормалар позитивті
заңи құқықтар мен міндеттерді белгілесе, құқық қорғаушы конституциялық-
құқықтық нормалар оларды бұзушылықтан қорғауға және заңи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz