Қопа көлі және балық шаруашылығы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1.ӘДЕБИ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .6
1.1.Қопа көлінің географиялық орны және физико-химиялық өлшемдері ...8
1.2.Қопа көлінің Көкшетау қаласына тигізетін әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.МАТЕРИАЛДАР МЕН ТӘСІЛДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.22
3.1.Қопа көлі және балық шаруашылығы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.1.1.Балық түрлері, олардың
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .23
3.1.2.Өсіп – даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...34
3.1.3.Бүгінгісі мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .41
3.2.Қопа көлі және дем
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .43
3.3.Қопа суы – аурулар
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..46
ӘДЕБИЕТ
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...48
Кіріспе
Өткен ғасырдың аяғы мен үстіміздегі ғасырдың ортасында өркениетті даму
келешегі мен оның одан әрі нәтижелі даму мәселелерінде қайшылықтар көрініс
бере бастады, тіпті қазіргі қалыптасқан бағытымыз бен қарқынымыз қатер
туғызуы мүмкін екендігі анықталды. Бір жағынан, халық санының көбеюі мен
оны материальды – энергетикамен қамтамасыз ету, екінші жағынан табиғи
экологиялық жүйелер мүмкіншіліктерінің шектелуі арасында қайшылықтар
сипатталды. Осы шиелесулер биосфераны өзгертті, ауа мен су ластанды,
топырақ құнарсызданды, шөлді және шөлейтті жерлердің аумағы жылдан жылға
ұлғая түсті. Қорыта келгенде қоғамның өркениетті дамуна қатер туды.
Қоршаған орта туралы пікір алмасу ДБҰ Конференция жұмысында 70 – 80
(экология он жылдығы) жылдары басталған (Стокгольм, 1972). Әлемдік,
аймақтық ерекшеліктері бар талдауға, зерттеуге маңызды материалдар жиналды.
Көптеген елдерде іске асыратын шаралар (экологиялық, заңдық,
ұйымдастырушылық және т.б.) жүйесі жасалды.
Өткен ғасырдың 80 – ші жылдары істеген шаралардың нітижелігіне қортынды
жасалды, табиғи экололгиялық жүйелерге санда және сапалы баға берілді,
өркениетті дамудың әлеуметтік-экологиялық даму бағыты анықталды. Осы
мақсаттар ДБҰ Комиссиясына ұсынылды. Қоршаған орта туралы мәселелер ДБҰ
Конференциясында талданды (Рио-де-Жанейро, 1992). Оның қортындысы.
Біріншіден, көптеген үкімет бастықтары, оқымыстылар мен мамандардың
баяндамасында ұлттық әлеуметтік-экологиялық жағдайлар, олардың бағыты мен
барысы, экологиялық он жылдықтың не бергені туралы деректер келтірілді.
Осы бағытта жүргізілген шаралардың тек шоғырланған жерлерде, аймақтарда
жүргізілгені, оның аздағы туралы айтылды. Бұны әлемдік мөлшерде іске
асырмасақ әлеуметтік-табиғи құрамның тепе-теңдік сипатының бұзылатыны
ескертілді.
Екіншіден, өнеркәсібі дамыған елдер мен даму үстіндегі мемлекеттер
аралық экологиялық қарама-қарсылық жұмсартылды. Ол әлем тұрғындарының
көпшілігі әлемдегі табиғи-қор мүмкіншіліктерін аз пайдалатыны және әлем
бірлестігіне тұрақты көмек көрсету қажеттігі ескертілді.
Үшіншіден, өнеркәсібі дамыған елдер жетістіктері әлемдік бірлестіктің
келешекте дамуына үлгі ретінде ұсынылмайтын болды, себебі оны тарату барлық
жерде биосфераны өзгертеді, тіпті тіршілікке қатер туғызады. Ендеше
тіршілікті, қоршаған ортаны табиғи түрінде сақтайтын стратегия түрін жасау
ұсынылды.
Төртінші, келешек стратегиясы ретінде өркениеттіліктің тұрақты дамуы
концепциясы ұсынылды, онда тарихи қалыптасқан экологиялық жүйелер мен
әлеуметтік-экологиялық дамудың өзара байланыстылығы ескертілді. Әлемдік
бірлестікке даму және өсу, сапалы және санды түсініктерінің
ерекшеліктері айқындалды. Заманымыздағы итенсивті және экстенсивті өсу мен
даму қазіргі және келешектегі ұрпақтарды толық қамтамасыз ету қажеттігі
дәлелденді.
Бесінші, Рио – 92 құжаттарында тек тұрақты даму деңгейіне көтерілу
қажеттігі ғана емес, оған жетуге жалпылай түсініктеме мен негізгі
механизмдер көрсетілді. Тұрақты даму үшін оған халықтың негізгі топтары мен
әлемдік бірлестіктің қоғамдық күштері қатысуы қажет, оған қажет болатын
қаржы мен қорлар нақтыланды.
Алтыншы, Рио – 92 құжаттары әлемдік қауымдастыққа бағытталған ұран
емес, керісінше нақтылы тезис пен ұлттық стратегия жасау қажеттігі болды,
оған халықаралық концепцияға сай әлемдік тәсіл пайдалану анықталды.
Тұрақты даму феноменін теориялық-практикалық жағынан терең зерттеу
Қазақстан жағдайында оның ұлттық концепциясы жасалды, онда Қазақстанның
тұрақты даму, нарықтық экономикаға көшу бағыты анықталды, ол жалпы
мемелекеттік дәрежеге ие болды. Қазақстандағы тұрақты даму бағытының
ерекшеліктері.
Өткен ғасырдың 80 – 90-шы жылдары ТД түсінігі кең тарады. Оны ғылыми
әдебиеттерде, үкімет және саяси қайраткерлер жиі пайдаланды. Дегенмен оған
осы күнге дейін нақтылы анықтама жоқ. Ол талдайтын феноменіміздің
күрделігімен байланысты. Біреулер ТД өсу сипаты десе, келесісі – дамығын
және даму үстіндегі елдердің қарым-қатынасы, үшіншісі – жержүзілік
процестерді әлемдік басқару, ал кейбіреулері оны тіршілік сапасының өзгеруі
деп түсіндіреді. Талдаушылардың көпшілігі ТД өркениеттілікті қобалжытатын
жан-жақты проблема, әсіресе әлеуметтік-экологикалық сипатты бар мәселе,
себебі қазіргі даму кезңінде биосфера проблемасы ең маңызды деп
түсіндіреді. Осы пікірлерге жалпылай үш жағдай бар, олар:
тарихи қалыптасқан тіршілік ортасын, жалпылай тіршілікті және оның
ішінде адамзаттың дамуына қажет фактор ретінде биосфераның табиғи табиғат
қорын сақтау;
өсуге қарсы бағыт ұранының жариалануы, ол тек өндіретік заттардың сан
жағынан өсуі ғана емес (бұл биосфераны күйзеліске ұрындырады), ол
тіршілікті, тұрмысты сапа жағынан өсіру;
әлемдік табиғи – қор мүмкіншіліктерін Солтүстік пен Оңтүстік; байлар
мен кедейлер арасында әділ, тура, дұрыс бөлуіне жағдайлар жасау.
Тұрақты дамуды тар және кең талқылау өзара қатынаста болады. Тіпті
тұрақты дамуды тек экологиялық тұрғыда талқыласақта, ол жан-жақты
мәселелерді, іс-әрекеттерді талқылауға мажбір етеді.
Жоғарыда келтірілген деректер, айтылған пікірлер Тұрақты даму феноменін
кеңдікпен талқыланды деуге болады. Тұрақты дамуды жоғарыдан талдау,
оған сай деңгейлерді талдауды қажет етеді.
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Экология - даму шеңберіндегі қайшылықтарды шешу шоғырланған, ұлттық
және жалпылай адамзаттық көлемде мәселелерді реттеуге көмегін тигізер еді.
Нарықтық механизмдердің барлық іс-әрекет, оның ішіне табиғат қорғауда
кіреді, бағытына енуі – заттармен, қорлармен, көмек түрлерімен кеңінен
алмасу адам, қоғам және биосфера жүйесінде өзара қатынастарына қатал
орталықтан басқаруды қажет етер етеді. Өткен ғасырдың 70 – 80 жылдары
әлемдік бірлестіктің көптеген мемлекеттерінде ұлттық деңгейде әлеуметтік-
экологиялық даму проблемаларын реттейтін орталық ұйымдар (комитеттер,
агенстволар мен министерстволар) пайда бола бастады. Дамыған елдерде олар
нәтижелі жұмыс істей бастады, ал даму жолына түскен мемлекеттерде қағаз
жүзінде қалып ұлттық дамуды экологияландыра алмады. Дегенмен, қай жақта
болсын бірінші қадамдар дасалып, жалпылай ұлттық рычагтар (экономикалық,
заңдық, әлеуметтік-мәдениеттік және т.б.) іске қосылып, шоғырланған және
жалпыұлттық мұқтаждықтарды біріктірді.
Сонымен қатар, 80 – 90 жылдары нақтылы ұлттық шеңберде әлеуметтік-
экологиялық қайшылықтарды шешу үшін ұлтаралық деңгейге шығу қажеттігі
айқындалды. Ол үшін ұлтаралық басқару механизмідері жасалды – БҰҰ-ың
қоршаған орта Конференциясының шешімі (Стокгольм, 1972) – жаңа арнайы БҰҰ –
ЮНЕП (БҰҰ қоршаған орта Бағдарламасы), содан кейін БҰҰ-ың қоршаған орта
және дамуға арналған Конференциясының шешімімен (Рио-де-Жанейро, 1992)
Тұрақты даму Комиссиясы пайда болды, оған әлемдегі барлық мемлекеттердегі
бірлестіктер кіретін болып шешілді. Бұл шешім тұрақты даму деңгейіне
көтерілуде әлеуметтік-экологиялық кеңістікті әлем деңгейінде басқаруды
қамьамасыз етеді, ұлттық және жалпы адамдық қажеттікті біріктіреді деп
болжанды.
Бұл бағытта Қазақстанда да біраз мәселелер тындырылды. Алдымен, ұлттық
нысана мен стратегия анықталды – 1997 жылы Казақстан - 2030 ұлттық
Стратегия жариаланды, онда орта және ұзақ мезгілге бағытталған даму мақсаты
көрсетілді. Осы Стратегияда мекеме аралық қарым-қатынас нәтижелігін реттеу,
стратегиялық жұмыс жоспарларының нақтылығы қаржы процестерін қалыптастыру,
басқарудың әкімшілік жолдары және басқадай сұрақтарға жауап берілді.
Қазақстанның Тұрақты даму феноменінде кедейшілік пен табиғатты, адамды
қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне ерекше көңіл аударылды. Ол үшін 2000
жылы Кедейлік және Жұмыссыздықпен күресу Ұлттық бағдарламасы қабылданды.
Кедейлікпен күресу жоспары 2003 жылы күшіне кірді. Қазір Орта мезгілге
қарастырылған 2003 – 2007 жылдарға бағытталған Кедейлікті Азайту
Стратегиясы Азия Даму Банкісі, Әлемдік Банкі және ПРООНың көмегімен іске
асуда. Мұнда назар бес бағытқа ерекше аударылды: бала мен ана денсаулығы,
ана мен баланың тамағы, білім беру, санитария және сумен қамтамасыздандыру
және балаларды қорғау.
Тұрақты даму шеңберінде Құрғақшылықпен күресу проблемасыда еске алынды.
Себебі Қазақстан жерінің барлығы іс жүзінде құрғақшылық аймаққа кіреді, ал
жерінің үштен екісі әртүрлі құрғақшылық қасіретіне ұшыраған. Былайша
айтқанда, құрғақшылық ашық түрде әлемдік экологиялық және әлеуметтік –
экономикалық проблемаға жатады. Сондықтан Қазақстан 1997 жылы шілденің 7-де
БҰҰ құрғақшылықпен күресу Конвенциясын қабылдап, оған қол қойды. Сонымен
қатар, ҚР Конститутциясының (1995) 31 бабы – Үкіметтің мақсаты қоршаған
ортаны қорғау, адамдардың денсаулығы мен тіршілігіне қолайлы жағдай жасау
сүйене отырып төмендегі Заңдарды қабылдады:
- Жер туралы (2001);
- Қоршаған ортаны қорғау (1997);
- Экологиялық қауіпсыздық Конвенциясы;
- 2010 жылға дейін ҚР Жер қорын қорғау және оны нәтижелі пайдалану
Конвенциясы;
- 2030 жылға дейін Қазақстандағы орманды тұрақты дамыту Стратегиясы
және басқадай 20 артық Табиғатты қорғайтын 20 артық Халықаралық экологиялық
Конвенцияларғы келісім беріліп қол қойылды.
Тұрақты даму феноменін талдағанда, барлық тіршілік саласында
өзгерістерді аңғарамыз, ол адамдардың сана-сезімінің өскендігімен
байланысты. Сонымен, бұл өзгерістер тұрақты даму принциптер жүйесін
туғызады.
1.1.ҚОПА КӨЛІНІҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ЖӘНЕ ФИЗИКО-ХИМИЯЛЫҚ ӨЛШЕМДЕРІ.
Қопа көлі Көкшетау қаласының солтүстік батыс бөлігінде
орналасқан,пішіні элипске ұқсас. Оңтүстік- шығыстан солтүстік батысқа қарай
созылған. Ұзындығы 5 километр, ені 3,4 километр шамасында. Қопа көлінің
батыс бөлігінде су жинау ауданы 3860 км . Қопа көлінің батыс бөлігінде
келіп құятын өзеннің бірі – Шағалалы өзені, ол көлдің шығыс бөлігінде
Шортан көлінен басталатын – Қылшақты өзені келіп құяды. Қылшақты өзенінің
Қопа көліне келіп құюы тұрақсыз, өйткені жаз айларының орта кездерінде
Қылшақты өзенінің ағыны тоқтайды. Бірақ осы жағдай Қопа көлі режиміне әсер
етпейді. Өйткені өкөлге құюшы Шағалалы өзенінің ағыны жаз айларында да
үздіксіз Қопа көліне келіп құйып тұрады. Көл суының үлкен бөлігі – Шағалалы
өзенінің үлесіне тиеді. Ал көлдің өз үлесіне болмашы ғана 80 км –тай бөлігі
тиеді.
1972 жылы көл суы деңгейі үш бүтін екі метрге тең болса, ал 1993 жылы
бұл көрсеткіш 2,4 метрге жетті. Бұл көрсеткіштен көлдің түбі жылдан – жылға
қоқысқа толып, су деңгейінің азайып, оның жоғары көтерілуіне әкеліп
соғатынын көруге болады.
Көл беті жалпы алғандаашық болатын, ендігі кезде шөгінділердің
жиналуы, оттегінің азаюы әсерінен, батыс – слотүстік жағалауларына дейін
қамыс алып жатыр. Ол 1-3 км көлемді алып жатыр.
Бүгінгі таңда көл суының әсер етуші сыртқы факторлар саны көбейіп
келеді. Көлге кліп құятын ағын сулар құрамындағы тас, саз, балшық көл
түбіне шөгіп қалың қабаттар түзеді. Ол су деңгейінің жоғарлауына әкеліп
соғады. Онымен қоймай завод, фабрикаларда қолданылған сулар көлге келіп
құйылып, құрамындағы органикалық және бейорганикалық заттар көл түбіне
шөгіп, оның гидрохимиялық режимін бұзады.
Қопа көлінің экологиялық жағдайы жыл сайын нашарлап келеді. Осыдан 30
жыл бұрын көл суы ішуге жарамды, балықтың бірнеше түріне бай болатын. Ал
көлдің қазіргі жағдайы қандай? Шынында, Қопа көлінің экологиялық жағдайы
жақсы күйге жетудің орнына, керісінше күйге келе жатыр.
Қопа көлінің түбінде қазіргі кезде бұлақтар көзін жапқан майда
балшық, шөкпе топырақ, қиыршық тас қабаттары жыл сайын лайлай түсуде. Көл
суының орталық бөлігінде шөгінді қабат 1,5-2 метр болса, ал оңтүстік –
батыс бөлігінде бұл көрсеткіш 2,5 метрге жетеді.
Қопа көлінің ластануына әсер етуші факторлардың бірі - өнеркәсіп,
оның үлесіне 50%-тей ластану тиеді.
Көкшетау қаласындағы фарфор жасау заводы, ет комбинаты, көлге жақын
елді мекендер шаруашылықтары көл суын пайдаланып, ластанған суды қайта
көлге құяды. Улы судан алдымен балықтар қырылады, өсімдіктер өспейді,
жойылады. Көлде әр түрлі эпидемиялық ауру тудырғыш бактериялардың көбеюіне
жағдай туғызады.
Жалғыз ғана Қопа көлінің жағдайы осындай мүшкіл халде емес. Көкшетау
облысы территориясына кіретін басқа да көлдердің құрамында мұнай өнімдері
қалдықтары, органикалық заттар, азот қалдықтарының мөлшерінің көрсеткіші
жылдан-жылға артып келеді. Бұл жағдай су қоймаларындағы балдырлардың
көбеюіне, ал олардың гүлденуі көлде оттегінің азаюына, көлдегі тірі
ағзалар үшін қауіпті жағдай туғызады.
Қопа көлінің гидрохимиялық көрсеткіші. Лабораториялық зерттеу
нәтижесінде, бұл су қоймасы мәдени – тұрмыстық және балық шаруашылығының
гидрохимиялық параметрлі нормативті қолдануға жарамсыз екенін көрсетті.
Қопа көлінің суының рұқсат етілген шектік шоғырлану жәрежесінен (ПДК)
2 градусқа немесе 5,7%-нен де асып түседі, бұл Қопа көлінің жоғары дәрежеде
екенін көрсетеді.
Судың тазалығы балық шаруашылығында қолдануға рұқсат етілген шектік
шоғырлану дәрежесі- 3,9 мг\л-ге немесе 6,2 есеге артты, мәдени тұрмысқа
қолдану 4,05 мг\л немесе 46 есеге артады. Осы көрсеткіштер Қопа көлінің
рекреционды және балық шаруашылығында қолдануға жарамсыз екенін көрсетеді.
Судың дәмі ПДК-дан 1 бал немесе 50% жоғары. Судың иісі нормативке сәйкес
келеді.
Судың эколого-химиялық зерттелуі.
Қопа көлінің гидрохимиялық көрсеткіші.
Лабораториялық зерттеу нәтижесінде, бұл су қоймасы мәдени—тұрмыстық
және балық шаруашылықтың гидрохимиялық параметрлі нормативті қолдануға
жарамсыз екенін көрсетті.
Қопа көлінің суының түсі рұқсат етілген шектік шоғырлану дәрежесінен
(ПДК) 2 градусқа немесе 5,7%-нен де асып түседі, бұл қопа көлінің жоғары
екенін көрсетеді.
Судың тазалығы балық шаруашылығында қолдануға рұхсат етілген шектік
шоғырлану дәрежесі – 3,9мгл-ге немесе 6,2 есеге артты, мәдени тұрмысқа
қолдану 4,05 мгл немесе 46 есеге артады. Осы көрсеткіштер Қопа көлінің
рекреционды және балық шаруашылығында қолдвнуға жарамсыз екенін көрсетеді.
Судың дәмі ПДК-дан 1 бал немесе 50% жоғары. Судың иісі нормативке
сәйкес сәйкес келеді.
Құрамы 2147 мгл су – тұз ерітіндісі бар. Ол ПДК-дан 647 мгл-ге немесе
45,1% -ке асты. Бұл судың жоғары тұздылығын көрсетеді.[19]
Хлор ионының құрамы 610,5 мгл, ал шаруашылық ішуге қолдану нормасы 350
мгл, ал балық шаруашылығында қолдануда 1,2 мгл, яғни судың құрамындағы
галегондар адам денсаулығына және судағы организмге үлкен қауіп төндіреді.
Сульфат ионының мөлшері орташа бағамен 456 мг\л, яғни балық
шаруашылығындағы нормадан асады. Мұндай сульфат ионының мөлшері балықтың
және су жәндіктерін және пайдалы микрофлораларды жойып жіберуі мүмкін.
Судың жалпы қаттылығы 1,87 мг- эквл, ПДК-дан 5,37 мгэквл немесе
76,4%-ке жоғары. Осы жағдай Қопа көлінің рекационды маңызын төмендетеді.
Судың РН-ын анықтау.
Судың РН–ын универсалды индикатордың көмегі арқылы коллориметриялық
әдіспен анықталады. Анықтауға алынған суды (2мл) форфор ыдысқа құйып,
үстіне индикатор қосамыз. Содан соң РН –шкаласындағы үлгілермен судың түсін
салыстырамыз.
Судың ортасының РН-8,0, ол рұқсат етілген шектік шоғырлану
дәрежесінен (ПДК) аспайды.
Оттегінің сіңірілуі.
Оттегінің 5 сағатта биологиялық сіңірілуі (БПК5) 0,6 мгл, рұқсат
етілген шектік шоғырлану дәрежесінде 3 мгл құрайды, яғни біз есептегенде
БПК5 бұл объектіде оттекті сіңіру орталығы емес.
Ихтиофаунаның жоғалып кетуіне перманганаттың төмен тотығуына су
объектісі – 0,16 мгл, рұқсат етілген шектік дәрежесі бойынша шоғырлану 3
мгл болуына байланысты.
Су қондырғылар жүйесін жөндеу.
Қопа көлінің санитарлы – экологиялық тазалау.[7]
1.2.ҚОПА КӨЛІНІҢ КӨКШЕТАУ ҚАЛАСЫНА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ.
Көкшетау қаласының солтүстік-батыс жақ іргесіндегі Қопа көлінің
экологиялық жағдайы қала тұрғындарын алаңдатқалы қай заман. Қопа көлін ең
алғаш зерттеп жазған монография 1659 жылы Тың аймағындағы жер үсті су
қоймалары деген атпен жарияланған. Мен Қопаның сол кездегі ахуалы мен
бүгінгі таңдағы жағдайын салыстырып көрсем, көп айырмашылық бар екен. Ең
бастысы, көл суының аумағы тарылған, тайызданған,судың сапасы кеміген.
Қопа көлінің айдынын толтыратын көзі атмосфералық жаңбыр, қар сулары.
Әр көлдің осындай ағын су жиналатын аумағы болады. Қопа көліне ағын су
құятын аумақтың көлемі 1959 жылғы деректер бойынша 3869 км квадрат. Ол
аумақтың 80 пайызы Қопа көліне келіп құйылатын Шағалалы өзені мен Қылшақты
өзенінің су жинайтын бассейіне жатады. Ал міне, осы ағынды су жиналатын
аумақтың тарылуына байланыстыкөлдің деңгейі төмендеген. 1959 жылғы деректер
бойынша Қопа көлінің айдыны – 300-470 млн, км куб, орта тереңдігі 2,3-3,4
км. Ал бүгінгі таңдағы көрініс басқаша, 1994 жылы көлдің көлемі 30 млн м –
19,4 млн. текше метрге түсті. Орташа тереңдігі – 3,2 метрден 1,9-2,0 метрге
ауысқан. Бірақ көлдің тайыздануына қарамай оның көлемі 13,6 метр кв,
ұзындығы мен ені сол күйінде қалған. Оның себебі көл суының тайыздануы көл
табанына жиналған Шағалалы өзені мен Қылшақты өзенінен келіп құйылатын лай-
балшықтың көл түбіне тұнуымен байланысты. Тек 1994 жылдың зерттеу
көрсеткіші бойынша көл табанына жиналған лай-балшықтың көлемі 22 млн м куб,
яғни көлдің алып жатқан көлемінің жартысымен тең түседі. Осының салдарынан
су деңгейі көтерілгенмен, тереңдігі азайып, көл суы жылынған. Бұл жағдай
көлді қамыс –қоға басуына әкеп соқтырған. Қамыс-қоға басып биохимиялық
ыдырауының, оттегі концентрациясының азаюы ихтиофаунаға қолайсыз жағдай
туғызады, әрі концентрацияның көбеюінен метан газы, судың лайлануы т.б.
көлдің санитарлық, рекреациондық (дем алу) қабілеті жойылады. 1959 жылға
дейін Қопа көлінің беті таза, қамыс-қоғалар тек көлдің батыс, солтүстік
жағалауында аздап қана кездескен болса, қазір көлдің 50 пайызға жуық
аумағын алып кетуге жақын. Егер 1959 жылдары көлдің суы таза, мөлдір, тұщы
делініп сипатталынса, қазір санитарлық сипаттамасы тіпті басқаша. Көкшетау
қаласының санитарлық бақылау басқармасының деректеріне қарасақ, барлық
көрсеткіштер нормадан асып жығылады. Гидрохимиялық көрсеткіштеріне сәйкес
Қопа көлінің суы экологиялық нормалардан әлдеқайда асып кетіп отыр. Мысалы
қатты қалдық- 1,7 есе, хлоридтер 1,4 есе, аммиак 3,8-ден 7,4 есеге,
мөлдірлігі экологиялық нормадан 4,6 есе кем, темір екі есе көп. Хлор,
сульфат иондары қалыпты мөлшерден 10 есе асып кеткен. Судың жалпы
қатқылдығы ПДК-дан 76,4 пайызға асып түскен. Нитраттың мөлшері (судың
органикалық ластанының көрсеткіші) 40 пайыз төңірегінде. Қазіргі Қопа
көлінің химиялық құрамы балықтардың, басқа да жәндіктердің өмір сүруіне
қауіп туғызып тұр.
Міне, осындай жағдайда не істеу керек? – деген сұрақ тууы заңды.
Көлді алғашқы табиғи қалпына келтіру үшін ең бастысы көл табанына 100 жыл
бойы жиналған 22 млн. м куб лай балшықты аршу керек, сөйтіп көлдің
бұрынғытереңдігіне жету қажет. Бұл тіпті де оңай жұмыс емес. 1974 жылдан
1992 жылға дейін араға уақыт салып ондай әрекеттер жасалынған. Онда
земснарядпен көлдің ортасынан 400 мың м куб лай-балшық шығарылған.
Қаражаттың жетіспеуінен бұл жұмыс тоқтап қалды. Басқа да әр түрлі жобалар
жасалынды, бірақ олардың бірде-бірі кешенді түрде жасалмағандықтан, іске
аспады. Жыл сайын қар еріп, жаз шыққанда Қопа көлі қала әкімшілігін
дүрліктіреді. Себебі көлмнг байланысты жер асты суларының деңгейі көтеріліп
жағадағы тұрғын үйлердің іргетасын бүлдіріп, жертөрелерін, бау-бақшаларын
су басып кетеді. Асқынып кеткен жағдайға кешенді шара, көп қаржы керек. Осы
күні Астанадан, Алматыдан келген архитекторлар Көкшетау қаласының 2030
жылға дейінгі дамуының бас жобасын жасап жатқан жайы бар. Маман ретінде
мені де жоба жасаушылар тобына қосты, сөйтіп олжұмысқа кірісіп отырмын.
Негізгі жұмысым Көкшетау қаласының алып жатқан аумағының геологиялық,
геоморфологиялық, инженерлік-геологиялық, гидрогеологиялық сипаттамасын
жасау. Жобаға Қопа көлін қалай қалпына келтіру туралы ұсыныстарымды да
енгіздім. Ең бастысы – Қопа көлінің әрмен қарай ластануын, тайыздануын
тоқтату керек. Ол үшін ең алдымен өз саласының мамандарының қатысуымен Қопа
көлін кешенді түрде геологиялық, гидрогеологиялық, гидрологиялық зерттеуден
өткізу. Онда барлық істелетін жұмыс, қаржы көлемі айқындалуы керек.
Сонымен қорыта келе, Қопа көлін бастапқы қалпына келтіру үшін төмендегі
жұмыстарды атқару шарт: біріншіден, көлдің табанында, жағалауында тұнып
жатқан 22 млн метр куб лай-балшық, күл-қоқысты тазалап, көлдің көлемін,
тереңдігін тез қалпына келтіру. Екіншіден, көлді ластайтын көздерді
аластау. Жазғытұрым қар еріп, су тасқыны басталған кезде Қопа көліне
Шағалалы, Қылшақты өзендері арқылы келетін ағынды сулармен көп мөлшерделай-
балшық, тас, қоқыр-соқыр келіп құйылатынын жоғарыда айттық. Сол ластану
көзін тоқтату үшін өзеннің су арнасыа Қопа көліне таяу тұста арнайы сүзгі-
бөгет салуды ұсынып отырмыз.
Қопа көлінің ең ластану көзі қала жағалауынан келіп құйылып тұрғаны
айдан анық. Қала жақ жағалауда күл-қоқыс көп төгілген. Қалдықтар, қаладан
баратын неше түрлі жуынды – шайынды көлдің химиялық ластануына жол беріп
отырғаны белгілі. Міне, осы жағдайды тоқтату үшін үлкен жобада біраз
инженерлік шаралар ұсынылып отыр. Жасалынып жатқан қаланың басты жобасында
көл жағалауында орналасқан жеке меншік үйлер алынып, жағалау
көгалдандырылып, қала халқы дем алатын жағдайлар қарастырылуы керек.
Жағалаудан әрірек көп қабатты тұрғын үйлер, басқа да ғимараттар салынуы
мүмкін. Ең бастысы қаладан келетін лай, кір-қоқыстың көлге құйылуын
болдырмауда болып отыр әңгіме.
2004-2005 жылдарға арналған, Президентіміздің тікелей Жарлығымен
шыққан экологиялық қауіпсіздік концепциясында айтылғандай, Қазақстан су
ресурстарының үлкен жетіспеушілігі бар елдердің санына жатады. Қазіргі
уақытта су объектілерін тау-кен өндіру, металлургия және химия өнеркәсәбі
кәсіпорындары, қалалық коммуналдық қызметтері қарқынды ластауда және ло
нақты экологиялық қатер төндіреді делінген. Біз осы күнге дейін табиғатты
қорғауға қаржы, еңбек жұмсамауға дағдылынған халықпыз. Ол пиғылдан тез
арада арылуымыз керек. Қолда бардың қадірін қазір білмесек, ертең кеш
болатынын ескерейік.
2.МАТЕРИАЛДАР МЕН ТӘСІЛДЕР.
Зерттеу объектісі болып Қопа көлінде жасайтын алабұға және
тұқытектес балықтардың өкілдері алынады. Зерттеу 2000 жылдың қыркүйек,
қазан айларында жүргізілді. Тексеруге қармаққа түскен, жарақаттанбаған
балықтар іріктелді. Балықтардың салмағы, ұзындығы өлшенді, қабыршақтары
алынып, жасын анықтауға мүмкіндік туғызды. Балықтардың түр құрамын
анықтауда Қазақстан су қоймалары балықтарының анықтағышын пайдаландық.
Балықтардың түр құрамы және саны төмендегі кестеге келтірілген.
Балықтың түрі Саны
Сібір тортасы – Rutilus lacustris (Paatas) 35
Шығыс табан балығы – Abramis brama orientalis Berg 20
Бозша мөңке – Carassius auratus gibelio (Bloch) 21
Алабұға – Perca fluviatilis Linne 19
Qymnocephalus cernuae (L.) 13
Барлығы 108
Зерттелген балықтардың қысқаша кәсіптік маңызына тоқталып
өтсек, мынадай деректерді аңғаруға болады. Қопа көлінен тексерілген сібір
тортасының дене ұзындығы 9 – 14 см, салмағы 12,7 – 54,0 гр. болады.
Ал табан балығы Қазақстан су қоймаларында кең таралған. Кәсіптік
маңызы өте жоғары. Зерттелген балықтардың дене ұзындығы 9,2 – 19,6 см,
салмағы 10,8 – 54,7 гр-ға тең болды.
Қопа көлінен паразитологиялық анализ үшін 21 дана бозша мөңке
зерттелді. Зерттелген даралардың дене ұзындығы 12,3 -16,5 см, салмағы 62 –
94 гр. Аралығында болды. Жыныстық жақтан толық жетілген.
Алабұғаның дене ұзындығы 6,5 –тен 10,9 см, салмағы 3,5 -18,2 гр-ды
құрайды.
Қопа көлінің оңтүстік батыс аймағынан таутан балығының 13 данасы
зерттелді. (дене ұзындығы 12,3-13,8 см, салмағы 45,6-7,8 гр). Зерттеуге
алынған балықтар өте күйлі және 3+, 4+ жастан кіші болмаған даралар.
Зерттеудің әдістемесі.
Балықтарды жарып сойып үйрену паразитологиялық зерттеулерде күннен-
күнге кеңінен қолданылып жүрген әдіспен орындалды. Жиналған паразиттерді
туыс – түрге дейін анықтау Тұщы су балықтары паразиттерінің анықтағышы
(1984, 1985, 1987) бойынша іске асырылды. Жоғарыда аты көрсетілген
балықтардың бәрі тодыұ емес паразитологиялық әдіспен орындалды, яғни
балыұтардың тек қана бір органы, атап айтсақ көзі зерттелді. Көзден алынған
Diplostomum туысына кіретін метацеркарияларды өңдеуде, анықтауда, тұрақты
препараттар дайындауда паразитологиялық әдебиеттердекеңіне пайдаланып
жүрген әдістер қолданылды. Көзден шыққан метацеркариялар РА – 4 сурет
салатын аппараттың көмегімен үйренілді, кейін 70 градусты этил спиртімен
өңделіп пробиркаға алынып, кейін олардан сірке қышқылы – кармин бояуымен
боялып тұрақты препараттар істелді. Тірі метацеркариялардың және бір
артықшылығы олардың сорғыштарының, жалған сорғыштарының, Брандес органының
жайласқан орындары, пішіндері жақсы көрініп тұрады. Сондай-ақ дененің
кейінгі сегментінің даму дәрежесі де систематикалық маңызға ие.
Тірі метацеркариялар да екінші зәр шығару жүйесі үлкен маңызға ие.
Ондағы әкті денешелердің саны, пішіні, диаметрі, жайласу аймағы жіті
зерттелді. Сондай-ақ әрбір түрге жататын метацеркариялар мен балық-иенің
залалдану дәрежесіне ерекше көңіл бөлінді.
Зерттеу аумағының мінездемесі
Гидробиология және гидрохимия
Зерттелер Зеренді және Қопа көлдерінде өткізілді. Зеренді көлі
Зеренділік таулардың солтүстік-шығыстық бекйлерінің бойында орналасқан.
Сужинаушы алаңда дөң учаскелер тегістермен кезектеседі. Бекейлер көлге
көбінесе батыс жағынан қосылады; оңтүстік, шығыс және солтүстік жағалаулар
– тегестік. Бекейлік учаскелер қарағай қайың араласқан орманмен жамылған,
ал сужинаушының басқа жерлері әртүрлішөпті далалы, көбінесе жыртылған.
Өткен жылдармен салыстырғанда көлдің тереңдігі де тартылып келеді. 1959
жылы көлдің көлемі 10,7км2, максимальді тереңдігі – 8,5м құраған. Қазіргі
кезде Зеренді көлінің көлемі 9,5м2, максимальдік тереңдігі 6,5м. Көл
ағымдарсыз, суының толықтырылуы атмосфералық жауын – шашын және жер сулары
арқасында толығады. Түбі көбінесе балшықты, жағалауына қарай – құмды.
1999 жылдың жазында зоопланктонда 11 түр, оның ішінде коловратка – 2,
бұтақмұрттылар – 6, ескекаяқты рактар – 3 түрде кездескен. Олардың
санындада биомассасында да бұтақмүрттылар анықтаушы маңызды болған.
Зоопланктонның жалпы биомассасы 3,0гм3, организмдердің саны 178,7 мың
данам3болған. Зоопланктанның дамуы бойынша Зеренді көлі ортадан жоғары
қоректілікті суларға жатады. Сынақтарда зообентос олигохеттармен және
жәндіктердің құрттарымен көрсетілген. Барлығы түбкі 13 түрлі омыртқасыздар
табылған. Бентостың кеңістік орналасуы біргелкі болды; 3м-ден кем
тереңдікте биомасса 5 гм3 аспайды, басқа тереңдіктерде 10,5-нан 16,8гм3
бүлтақтады. Орта биомасса 8,31гм3, организмдердің саны 1229 данам3.
Бентостың даму деңгейі бойынша көл ортақоректі суларға жатады.[12]
Қопа көлі Көкшетау қаласының шектеуінде орналасқан. Су толтыру көзі:
Шағалалы өзені, атмосфералық жауын – шашын, жібіген сулар. Қопа көліне
Қылшақты өзені енеді де солтүстік жағынан ағып кетеді. Су тұтынушылар:
саяжайлық су құю – жылына 3 млн. литр, көлдің жағасындағы тұрғындар – 2
млн. литр (Бармашино аумағы), суалуы – 2 млн. литр жылына.
Судың гидрометриясы: Ұзындығы 5,3 км., кеңдігі – 3,6 км., максимальдік
тереңдігі – 3,1 м., орта тереңдігі – 1,8м., көлемі – 1300га. Соңғы жылдарда
көлемінің өзгеруі: тереңдігі 3,7 ден 1,8м.-ге дейін азайды, жылдан жылға
судың деңгейі төмендеп келеді. Түбкі балшықтардың қалыңдығы кейбір жерлерде
– 1,2 м., орта қалыңдығы– 70 – 80см. Судың гидрохимиясы: тұздылығы (%) –
0,9гл, тұщы, қаттылығы орта. Тұздылығы соңғы жылдары өзгерген жоқ.
Жыл сайынғы балықтардың қырылуы, санды қырылулары байқалады – чебак,
окунь, лещ,ерш. Ластау объектілері: Көкшетау қаласы, Қызыр Жар селосы, қала
маңайындағы саяжайлар, өндірістік құрылыстар. Балықтардың өмір сүруінің
абиотикалық шарттары шектулі, ластаушылар және судағы балықтардың қырылуы
балықтықкәсіптіліктің өсу мүмкіндігін шектейді.
Микропланктонның өсуі шамалы, судың гүлдеуі мерзімді мамырдан қыркүйек
айына дейін ғана, су өсімдіктері солтүстік жақтарында рдест және
қамыстармен көрсетілген, өсу деңгейі 30%. Зоопланктон әсіресе көктемде
дамыған: дафниялар, боковлавтар, коловраткалар. Зообентос хрономидтердің
құрттарымен, шегірткелермен, құрттармен, олигохеттермен, моллюсктармен
көрсетілген, орта биомасса 26,1гм2.
Балықтарды биологиялық сараптау тәсілдері.
Біздің зерртеуімізде сулардың ихтиофаунасының келесі өкілдері
зерттелді: Қопа көлі – лещ – 31 дана, плотва – 54 дана, окунь – 43 дана,
алтын карась – 24 дана, күміс карась – 19 дана, судак – 26 дана, ерш – 15
дана, шортан – 13 дана; [20]
Зерттеулер келесі өлшемді биологиялық сараптау әдісімен өтті:
Балықтың толық салмағы граммда (Q)
Балықтың салмағы іш-құрылысссыз (q)
Балықтың жалпы ұзындығы (L)-жалпы немесе абсолюттік ұзындығы
Құйрықтық жүзгішсіз ұзындығы (1)
Барлық биологиялық және жүйелік сараптауларда жастарытуралы
материалдарды жинау міндетті кездердің бірі болды.
Жастарын анықтау барлық балықтарға қажет. Ол үшін қабыршақтары бар
балықтардың қабыршағын алып, қосымша кеуделі қақпағымен омыртқаларын алып,
ал қабыршақсыз балықтардың жасын кеуделі қақпақтар, омыртқалары,
отолиттерінен, кеуделік және арқалық жүзгіштерінің бірінші жанарларының
кесімдерін алып – осының барлығы қабыршақтық кітаптарға салынды,
этикеткаланды.
Балықтардың жыныстық бездерінің жетілу сатыларын анықтау
Жыныстық бездерінің сыртқы түрі жыныстық клеткаларының дамуы
процессінде көрінікті өзгереді. Олардың дамуының жеке сатылырын айыру үшін,
солар бойынша жыныстық өнімдердің жетілу сатысын анықтайтын, жетілу шкаласы
құрастырылған.
Балықтардың еркетері мен аналықтарының жыныстық бездерінің алты сатысын
анықталған. Зерттеудегі балық түрлерінің жетілуі мен жынысының сатысын
дұрыс анықтаудан әр ихтиологиялық зерттеудің нәтижелерін бағалау
объективтігі тәуелді болады. Көбінесе жыныстық бездері жетілудің 1
сатысындағы балықтар түрлерінің жынысын анықта қиындық туғызады. Бұл
жағдайда журналға - juveniles (juv) деп жазу қажет, ал гонадттарды
гистологиялық зерттеу үшін есепке алу керек.
Еркек және аналық балықтар гонадттарының жетілу сатысын келесі әдіспен
анықтайды [21].
Балықтардың қоректенуі туралы материал жинау
Балықтардың қоректену туралы материал келесі әдіс бойынша жиналды.
Зерттеугесуда тұратын және планктонмен, бентоспен, өсімдіктермен
қоректенетінбарлық балық түрлері және барлық даму сатысындағы және барлық
жастағы жыртқыш балықтар тартылды.
Жас және ересек балықтардың қоректенуі туралы материал белсенді аулау
құралдарымен жиналды[24].
Аулаған балықтардың арасында кездескен балық түрлерінің қоректенуіне
арналған материал жиналды. Қажетті балықтың санын жинай алмаған жағдайда
біртінді даналарды жинап өңдедік. Жас және ұзындығы 20см.- ден кем
балықтарды, үлкендеулерінің қарын жағына, формалин ішіне кірсін деп, тілім
салып, 4% формалинге түгел салдық. Ұзындығы 20см. көп балықтарды шек-
карындарын ғана салдық.
Ішек- қарындарын алар алдында зерттеудегі балықтардың биологиялық
сараптамасы өткізілді.
Ішек – қарынды келесі әдіспен алады: артқы тесігінен басына дейін
пышақпен немесе скальпельмен тіліп ашады, ішек – қарынды алады содан кейін
өзіне тән этикеткамен (станциясын, күнін, балықтың түрін көрсетіп) мәрлі
майлыққа жіппен байлап, фиксаторы бар ыдысқа салады (4% формалин). Осылай
жиналған сынақ келесі өңдеуге зетрханаға жіберіледі
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1.ҚОПА КӨЛІ ЖӘНЕ БАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫ.
Дүние жүзінде балықтың 20 мыңға жуық түрлері бар. КСРО суларында
балық түрі 1500-дей деп саналса, соның 250-300 дейінің кәсіпшілік маңызы
бар. Қазіргі кезде дүние жүзінде жылына 70 миллион тонна балық ауланса,
соның 10% ҚСРО-ның үлесыне тиеді. Жалпы бекіре тұқымдас балықтың 95-97%
ҚСРО территориясындағы сулардан ұсталады. Республикамызда ақсаха (саг)
бекіре, хамса, табан, сазан, қамбала, балықтарының қоры мол.
Қазір әр түрлі елдерде адамға қажетті белоктік заттар арасында
балықтан жасалған тағам үлесі 17%-тен 83%-ке дейін деп саналады. Көптеген
елдердің экономикасында балықтың алатын орны ерекше.
КСРО-ның сулы өңірінде таралған балықтың ішінде Қазақстанда 104-тен
астам түрі кездеседі. Олардың ішінде сазан, көксерке, табан, ақмарқа сияқты
бағалы түрлері бар. Қазақстан балық шаруашылығы жөнінен РСФСР мен
Украинадан кейін үшінші орын алады, ал ішкі су қоймаларында бағалы сазан,
көксерке, табан, шортан, жайын балықтарын аулауда РСФСР-дан кейінгі екінші
орында келеді.
Кейінгі он жыл ішінде ең бағалы кәсіпшілік маңызы бар (қорытпа, бекіре,
албырт туыстары) балықтардың қоры күрт азаюда. Балықтар қорының азаюына
әсерін тигізетін көптеген факторлардың ішінде мыналарды атауға болады:
Есепсіз аулау – бұл құбылыс көпшілік теңіздер мен ішкі су көздерінде
кең таралған. Есепсіз аулау салдарынан есеймеген жас балықтарды аулап,
олардың популяциясына әсерін тигізіп, сандарының өсуіне кедергі жасап,
тіпті сол түрдің құрып кетуіне себепші болады.Балық шаруашылығының ең басты
міндеті есепсіз аулаумен күрес жүргізу.
Суды лайлау мен уландыру да балықтардың қорына керісінше әсерін
тигізеді. Теңіз және тұщы су қоймаларының әр түрлі заттармен ластануы
қазіргі жағдайда кең өріс алып келеді. Әсіресе өндіріс орындарының
құрамында ауыр металдардың тұздары, синтетикалық жуу құралы, радиоактивті
және мұнай қалдықтарымен таза суларды ластауы онда тіршілік ететін балықтар
үшін өте қауіпті. Кейінгі жылдары ағынды суларды тазалау, ластамау
бағытында көптеген жұмыстар жасалуда, бірақ алдынғы уақытта да бұл бағытта
істейтін жұмыстар көп.
Өзендерде ретсіз тоғандар да салу балықтардың санының өсуіне зиянын
тигізеді. Өзен бойына салынған тоғандар уылдырық шашуға аттанған балықтарға
кедергі жасап, дер кезінде белгілі жерге уылдырығын шаша алмайды, сөйтіп
балықтардың көбею процесіне кедергі жасайды. Бұл салада да біраз жұмыстар
жасалынды, шаралар қолданылды.Мамандардың пікірі бойынша ондай тоғандардан
балық өсіретін балық заводы орналасқан жерлерге жақын жасаған жөн, себебі
тоғанға келіп тоқтаған ұсақ шабақтарды ұстап алып пайдалануларына болады.
Тоған салған жерде судың да деңгейі тұрақты болмай, бірде жоғары, бірде
төмен түсіп балықтардың тіршілігіне қолайсыз жағдайлар туғызады.
Балық – халық байлығы. Оның қорын молайтуға қамқорлық жасау – балық
қорғау инспекциясының, балық аулаумен шұғылданатын кәсіпорындардың,
ауылдардың, су шаруашылық орындары басшылығының абыройлы ісі. Бұл маңызды
іске бүкіл жұртшылық белсене қатысуы керек. Ол үшін ең алдымен балық
шаруашылығын мықты өндірістік негізде құру, су қоймаларын ластаудан қорғау
және аулауға тиым салынған балықтарды аулауға қарсы күресу шараларын
жүргізу қажет.
Балық қорын қорғауда біздің елімізде жарық көрген қаулы-қарарлар да
бар. Әрбір одақтас республикалар үшін Балық аулау ережелері жарық көрді.
Бұл ережелерде жарылғыш, улы заттармен, мылтықпен, сүзгімен, шлюзбен
тоғандарда балық ұстауға болмайтыны айтылған.
Ережелерде кәсіпшілік аулау қай уақытта, қай жерде болу керек екені
айқындалған, сол сияқты аудың тор көздерінің мөлшері көрсетілген.
3.1.1. БАЛЫҚТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БИОЛОГИЯСЫ.
Қай жерде су бар, балықтар сол жерде тұра береді. Бірақ олардың әр
түрлері анықталған бір жағдайларда өмір сүреді. Балықтар су ортасының әр
түрлі жағдайларына тәсілденіп алған. Балықтарға әсер ететін, фактор сияқты
қаралатын, сыртқы ортаны биотикалық және абиотикалық деп бөледі.
Биотикалық орта – бұл балықтармен байланысты және олардың жанындағы
хайуанаттар мен өсімдіктер ағзаларының әлемі. Балықтарға биотикалық ортаның
әсері өте көп мағналы. Бұл әсер көп түрлі әдістермен жасалады: азықта
балықтардың ерекше түрлерінің арасындағы бәсеке, құрбан және жыртқыш аң
арасындағы іс – қимылдар, сулардың тәртібіне ағзалардың әсері арқылы
жасалады.
Абиотикалық орта – бұл балықтар өмір сүретін ортаның физикалық және
химиялық қасиеттері. Балықтардың тіршілік әрекетіне әсер ететін,
абиотикалық факторлардың ең маңыздысына судың тұздылығы, температурасы және
оның құрылымындағы газдар жатады.
Сүйекті балықтар – омыртқалы хайуандардың ең үлкен, 19000 түрі бар,
қазіргі заманның шеміршекті балықтардан 35 есе артық, класс. Құрамдарында
олардың аталары - шеміршекті балықтардың белгілері сақталған ежелгі
топтардың қалдықтарына жататын, жер шарында санаулы тараған ондаған түрлі
класс. 99% көп кластың түрлері мұхиттық, тұщы, тұзды суларда кездесетін,
сүйекті балықтар аталатын, жасақтардың көп санына жатады. Ганоидтық
аталған, ең ежелгі сүйекті балықтар девондық дәуірдің басында пайда болған.
Бірінші сүйекті балықтар триастың ортасында пайда болған, бірақ, олардың
эволюциясы өте ақырын жүрді, борлы дәуірдің екінші жартысында ғана олардың
эволюциясы тездеді және үшінші дәуірде ол таңқаларлық өркендеді. Сүйекті
балықтардың негізгі түрлері ұдайы жүзуге өте жақсы бейімделген, түрлердің
ең аз саны, өздерінің белсенді аталарыартықшылықтарын сақтап, баяу қозғалу
өміріне көшті [9].
Көкшетау өңіріндегі сулардың ихтиофаунасының барлық өкілдері сүйекті
балықтармен көсетілген. Зеренді көлінде бағалы рипус, пелядь сияқты
сиговый балықтар жерсіндірілген және бұл жерде карпты дамытады. Қопа көліне
2004 жылы ақ амурдың және толстолобиктің саны 1,5 млн. дана құрттары
енгізілген.
Төменде Қопа және Зеренді көлдерінің ихтиофаунасы өкілдерінің түрлік
жазбасы және жүйелігі көрсетілген. 2-Кестеде бұл балықтар түрінің
суреттері бар.
1 кестеде Қопа және Зеренді көлдерінде өмір сүретін түрлер көрсетілген.
1 кесте - Қопа және Зеренді көлдеріндегі балықтар түрі.
Түрлері Қопа көлінің Зеренді көлінің
ихтиофаунасы ихтиофаунасы
1.Елец +
2.Тұқы +
3.Пелядь +
4.Рипус +
5.Табанбалық + +
6.Торта + +
7.Алабұға + +
8. Алтын мөңке + +
9.Күміс мөңке + +
10.Көксерке балық +
11. Таутан + +
12.Қара балық + +
13.Аққайран + +
14. Шортан + +
Тортаның (Rutilus) тегі Еуропа және Солтүстік Азияның тұщы және тұзды
суларында кең тараған, 7-8 түрлері бар. Тортаға жартылай төмен немесе қол-
аяқты ауыз, бір қатарлы жұтыну тістер тән.
Торта түрлер ішінде көп түрлер туады. Кейбіреулері түгел тұщысулылар,
тұрғылықтылар. Олардың ішіндегі ең маңыздысы жай торта, сібірлік торта,
сорога немесе чебак.
Тортаны басқа балықтардан оңай ақ оның көзінің жанындағы қабыршығының
сары түсінен және оның жоғарғы жағындағы қызыл меңінен айыруға болады.
Тұрғылықты торта кішкентай өзендерде, шалшықтарда, тоғандарда және үлкен
өзендерде, көлдерде, су қоймаларында кездеседі.
Оның қорегінің көбін су өсімдіктері, жоғары өсімдіктер, әр түрлі
жәндіктердің құрттары, ұлулары және т.б. құрайды. Өсу қарқыны қоректің
сапалылығына және санына байланысты болады. Тірі формалар баяу өседі,
әсіресе, камыстық форма, бәрінен бұрын сібірлік торта өседі. Ұзындығы 12
см. Жеткенде, 3-5 жасқа келгендетұрғылықты формалар жетіліп уылдырықтана
бастайды.
Торта көктемде уылдырықтанады, сәуірдің аяғы – мамырдың басы. Суды
қатты шалпылдатып, уылдырықты сумен басылған былтырғы өсімдіктердің үстіне
шашады [4,5].
Табанбалық (Abramis) тегі үш түрлі болады: жан –жағынан денесі
қысылған, ұзын (15-44 бұтақты жанары бар) артқы жүзгішпен мінезделетін,
табанбалық, синей, ақ көз. Артқы және қарынды жүзгіштер арасында
қабаршақпен жабылмаған киль бар. Тамақты тістері бірқатарлы, әр жағынан бес
бестен. Құйрықты жүзгіші қатты ойылған, төменгі лопасть үстінгіден
ұзындырақ болады.
Табанбалық – осы түрдің басқаларына қарағанда кең тараған, бағалы
өнеркәсіптік балық. Табанбалық тынық жылы құмды- сазды, балшық түпті жақсы
көреді, сондықтан өзендердің шығанақтарында, көлдерде және суқоймаларында
тұрады. Оның бояуы жасына, су түбінің түсіне және суға байланысты өзгереді.
Кішкентай табанбалық сұрлы – күміс түсті, жасы үлкейген кезде қарайып алтын
түсті болады. Барлық жүзгіштері сұр. Ұзындығы 45 см. Жетеді, массасы 2,5-3
кг., жартылай өткенше табанбалық өмірінің ұзақтылығы – 12-14 жас, бірақ,
кәсіптік аулаудың көп болғандығынан әдетте ол бұл жасқа дейін өмір
сүрмейді.
Судың температурасы 12-150С болғанда, (оң түстікте) сәуірдің аяғы-
мамырдың басында, (сол түстікте) мамырдың аяғы – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1.ӘДЕБИ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .6
1.1.Қопа көлінің географиялық орны және физико-химиялық өлшемдері ...8
1.2.Қопа көлінің Көкшетау қаласына тигізетін әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.МАТЕРИАЛДАР МЕН ТӘСІЛДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.22
3.1.Қопа көлі және балық шаруашылығы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.1.1.Балық түрлері, олардың
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .23
3.1.2.Өсіп – даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...34
3.1.3.Бүгінгісі мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .41
3.2.Қопа көлі және дем
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .43
3.3.Қопа суы – аурулар
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..46
ӘДЕБИЕТ
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...48
Кіріспе
Өткен ғасырдың аяғы мен үстіміздегі ғасырдың ортасында өркениетті даму
келешегі мен оның одан әрі нәтижелі даму мәселелерінде қайшылықтар көрініс
бере бастады, тіпті қазіргі қалыптасқан бағытымыз бен қарқынымыз қатер
туғызуы мүмкін екендігі анықталды. Бір жағынан, халық санының көбеюі мен
оны материальды – энергетикамен қамтамасыз ету, екінші жағынан табиғи
экологиялық жүйелер мүмкіншіліктерінің шектелуі арасында қайшылықтар
сипатталды. Осы шиелесулер биосфераны өзгертті, ауа мен су ластанды,
топырақ құнарсызданды, шөлді және шөлейтті жерлердің аумағы жылдан жылға
ұлғая түсті. Қорыта келгенде қоғамның өркениетті дамуна қатер туды.
Қоршаған орта туралы пікір алмасу ДБҰ Конференция жұмысында 70 – 80
(экология он жылдығы) жылдары басталған (Стокгольм, 1972). Әлемдік,
аймақтық ерекшеліктері бар талдауға, зерттеуге маңызды материалдар жиналды.
Көптеген елдерде іске асыратын шаралар (экологиялық, заңдық,
ұйымдастырушылық және т.б.) жүйесі жасалды.
Өткен ғасырдың 80 – ші жылдары істеген шаралардың нітижелігіне қортынды
жасалды, табиғи экололгиялық жүйелерге санда және сапалы баға берілді,
өркениетті дамудың әлеуметтік-экологиялық даму бағыты анықталды. Осы
мақсаттар ДБҰ Комиссиясына ұсынылды. Қоршаған орта туралы мәселелер ДБҰ
Конференциясында талданды (Рио-де-Жанейро, 1992). Оның қортындысы.
Біріншіден, көптеген үкімет бастықтары, оқымыстылар мен мамандардың
баяндамасында ұлттық әлеуметтік-экологиялық жағдайлар, олардың бағыты мен
барысы, экологиялық он жылдықтың не бергені туралы деректер келтірілді.
Осы бағытта жүргізілген шаралардың тек шоғырланған жерлерде, аймақтарда
жүргізілгені, оның аздағы туралы айтылды. Бұны әлемдік мөлшерде іске
асырмасақ әлеуметтік-табиғи құрамның тепе-теңдік сипатының бұзылатыны
ескертілді.
Екіншіден, өнеркәсібі дамыған елдер мен даму үстіндегі мемлекеттер
аралық экологиялық қарама-қарсылық жұмсартылды. Ол әлем тұрғындарының
көпшілігі әлемдегі табиғи-қор мүмкіншіліктерін аз пайдалатыны және әлем
бірлестігіне тұрақты көмек көрсету қажеттігі ескертілді.
Үшіншіден, өнеркәсібі дамыған елдер жетістіктері әлемдік бірлестіктің
келешекте дамуына үлгі ретінде ұсынылмайтын болды, себебі оны тарату барлық
жерде биосфераны өзгертеді, тіпті тіршілікке қатер туғызады. Ендеше
тіршілікті, қоршаған ортаны табиғи түрінде сақтайтын стратегия түрін жасау
ұсынылды.
Төртінші, келешек стратегиясы ретінде өркениеттіліктің тұрақты дамуы
концепциясы ұсынылды, онда тарихи қалыптасқан экологиялық жүйелер мен
әлеуметтік-экологиялық дамудың өзара байланыстылығы ескертілді. Әлемдік
бірлестікке даму және өсу, сапалы және санды түсініктерінің
ерекшеліктері айқындалды. Заманымыздағы итенсивті және экстенсивті өсу мен
даму қазіргі және келешектегі ұрпақтарды толық қамтамасыз ету қажеттігі
дәлелденді.
Бесінші, Рио – 92 құжаттарында тек тұрақты даму деңгейіне көтерілу
қажеттігі ғана емес, оған жетуге жалпылай түсініктеме мен негізгі
механизмдер көрсетілді. Тұрақты даму үшін оған халықтың негізгі топтары мен
әлемдік бірлестіктің қоғамдық күштері қатысуы қажет, оған қажет болатын
қаржы мен қорлар нақтыланды.
Алтыншы, Рио – 92 құжаттары әлемдік қауымдастыққа бағытталған ұран
емес, керісінше нақтылы тезис пен ұлттық стратегия жасау қажеттігі болды,
оған халықаралық концепцияға сай әлемдік тәсіл пайдалану анықталды.
Тұрақты даму феноменін теориялық-практикалық жағынан терең зерттеу
Қазақстан жағдайында оның ұлттық концепциясы жасалды, онда Қазақстанның
тұрақты даму, нарықтық экономикаға көшу бағыты анықталды, ол жалпы
мемелекеттік дәрежеге ие болды. Қазақстандағы тұрақты даму бағытының
ерекшеліктері.
Өткен ғасырдың 80 – 90-шы жылдары ТД түсінігі кең тарады. Оны ғылыми
әдебиеттерде, үкімет және саяси қайраткерлер жиі пайдаланды. Дегенмен оған
осы күнге дейін нақтылы анықтама жоқ. Ол талдайтын феноменіміздің
күрделігімен байланысты. Біреулер ТД өсу сипаты десе, келесісі – дамығын
және даму үстіндегі елдердің қарым-қатынасы, үшіншісі – жержүзілік
процестерді әлемдік басқару, ал кейбіреулері оны тіршілік сапасының өзгеруі
деп түсіндіреді. Талдаушылардың көпшілігі ТД өркениеттілікті қобалжытатын
жан-жақты проблема, әсіресе әлеуметтік-экологикалық сипатты бар мәселе,
себебі қазіргі даму кезңінде биосфера проблемасы ең маңызды деп
түсіндіреді. Осы пікірлерге жалпылай үш жағдай бар, олар:
тарихи қалыптасқан тіршілік ортасын, жалпылай тіршілікті және оның
ішінде адамзаттың дамуына қажет фактор ретінде биосфераның табиғи табиғат
қорын сақтау;
өсуге қарсы бағыт ұранының жариалануы, ол тек өндіретік заттардың сан
жағынан өсуі ғана емес (бұл биосфераны күйзеліске ұрындырады), ол
тіршілікті, тұрмысты сапа жағынан өсіру;
әлемдік табиғи – қор мүмкіншіліктерін Солтүстік пен Оңтүстік; байлар
мен кедейлер арасында әділ, тура, дұрыс бөлуіне жағдайлар жасау.
Тұрақты дамуды тар және кең талқылау өзара қатынаста болады. Тіпті
тұрақты дамуды тек экологиялық тұрғыда талқыласақта, ол жан-жақты
мәселелерді, іс-әрекеттерді талқылауға мажбір етеді.
Жоғарыда келтірілген деректер, айтылған пікірлер Тұрақты даму феноменін
кеңдікпен талқыланды деуге болады. Тұрақты дамуды жоғарыдан талдау,
оған сай деңгейлерді талдауды қажет етеді.
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Экология - даму шеңберіндегі қайшылықтарды шешу шоғырланған, ұлттық
және жалпылай адамзаттық көлемде мәселелерді реттеуге көмегін тигізер еді.
Нарықтық механизмдердің барлық іс-әрекет, оның ішіне табиғат қорғауда
кіреді, бағытына енуі – заттармен, қорлармен, көмек түрлерімен кеңінен
алмасу адам, қоғам және биосфера жүйесінде өзара қатынастарына қатал
орталықтан басқаруды қажет етер етеді. Өткен ғасырдың 70 – 80 жылдары
әлемдік бірлестіктің көптеген мемлекеттерінде ұлттық деңгейде әлеуметтік-
экологиялық даму проблемаларын реттейтін орталық ұйымдар (комитеттер,
агенстволар мен министерстволар) пайда бола бастады. Дамыған елдерде олар
нәтижелі жұмыс істей бастады, ал даму жолына түскен мемлекеттерде қағаз
жүзінде қалып ұлттық дамуды экологияландыра алмады. Дегенмен, қай жақта
болсын бірінші қадамдар дасалып, жалпылай ұлттық рычагтар (экономикалық,
заңдық, әлеуметтік-мәдениеттік және т.б.) іске қосылып, шоғырланған және
жалпыұлттық мұқтаждықтарды біріктірді.
Сонымен қатар, 80 – 90 жылдары нақтылы ұлттық шеңберде әлеуметтік-
экологиялық қайшылықтарды шешу үшін ұлтаралық деңгейге шығу қажеттігі
айқындалды. Ол үшін ұлтаралық басқару механизмідері жасалды – БҰҰ-ың
қоршаған орта Конференциясының шешімі (Стокгольм, 1972) – жаңа арнайы БҰҰ –
ЮНЕП (БҰҰ қоршаған орта Бағдарламасы), содан кейін БҰҰ-ың қоршаған орта
және дамуға арналған Конференциясының шешімімен (Рио-де-Жанейро, 1992)
Тұрақты даму Комиссиясы пайда болды, оған әлемдегі барлық мемлекеттердегі
бірлестіктер кіретін болып шешілді. Бұл шешім тұрақты даму деңгейіне
көтерілуде әлеуметтік-экологиялық кеңістікті әлем деңгейінде басқаруды
қамьамасыз етеді, ұлттық және жалпы адамдық қажеттікті біріктіреді деп
болжанды.
Бұл бағытта Қазақстанда да біраз мәселелер тындырылды. Алдымен, ұлттық
нысана мен стратегия анықталды – 1997 жылы Казақстан - 2030 ұлттық
Стратегия жариаланды, онда орта және ұзақ мезгілге бағытталған даму мақсаты
көрсетілді. Осы Стратегияда мекеме аралық қарым-қатынас нәтижелігін реттеу,
стратегиялық жұмыс жоспарларының нақтылығы қаржы процестерін қалыптастыру,
басқарудың әкімшілік жолдары және басқадай сұрақтарға жауап берілді.
Қазақстанның Тұрақты даму феноменінде кедейшілік пен табиғатты, адамды
қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне ерекше көңіл аударылды. Ол үшін 2000
жылы Кедейлік және Жұмыссыздықпен күресу Ұлттық бағдарламасы қабылданды.
Кедейлікпен күресу жоспары 2003 жылы күшіне кірді. Қазір Орта мезгілге
қарастырылған 2003 – 2007 жылдарға бағытталған Кедейлікті Азайту
Стратегиясы Азия Даму Банкісі, Әлемдік Банкі және ПРООНың көмегімен іске
асуда. Мұнда назар бес бағытқа ерекше аударылды: бала мен ана денсаулығы,
ана мен баланың тамағы, білім беру, санитария және сумен қамтамасыздандыру
және балаларды қорғау.
Тұрақты даму шеңберінде Құрғақшылықпен күресу проблемасыда еске алынды.
Себебі Қазақстан жерінің барлығы іс жүзінде құрғақшылық аймаққа кіреді, ал
жерінің үштен екісі әртүрлі құрғақшылық қасіретіне ұшыраған. Былайша
айтқанда, құрғақшылық ашық түрде әлемдік экологиялық және әлеуметтік –
экономикалық проблемаға жатады. Сондықтан Қазақстан 1997 жылы шілденің 7-де
БҰҰ құрғақшылықпен күресу Конвенциясын қабылдап, оған қол қойды. Сонымен
қатар, ҚР Конститутциясының (1995) 31 бабы – Үкіметтің мақсаты қоршаған
ортаны қорғау, адамдардың денсаулығы мен тіршілігіне қолайлы жағдай жасау
сүйене отырып төмендегі Заңдарды қабылдады:
- Жер туралы (2001);
- Қоршаған ортаны қорғау (1997);
- Экологиялық қауіпсыздық Конвенциясы;
- 2010 жылға дейін ҚР Жер қорын қорғау және оны нәтижелі пайдалану
Конвенциясы;
- 2030 жылға дейін Қазақстандағы орманды тұрақты дамыту Стратегиясы
және басқадай 20 артық Табиғатты қорғайтын 20 артық Халықаралық экологиялық
Конвенцияларғы келісім беріліп қол қойылды.
Тұрақты даму феноменін талдағанда, барлық тіршілік саласында
өзгерістерді аңғарамыз, ол адамдардың сана-сезімінің өскендігімен
байланысты. Сонымен, бұл өзгерістер тұрақты даму принциптер жүйесін
туғызады.
1.1.ҚОПА КӨЛІНІҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ЖӘНЕ ФИЗИКО-ХИМИЯЛЫҚ ӨЛШЕМДЕРІ.
Қопа көлі Көкшетау қаласының солтүстік батыс бөлігінде
орналасқан,пішіні элипске ұқсас. Оңтүстік- шығыстан солтүстік батысқа қарай
созылған. Ұзындығы 5 километр, ені 3,4 километр шамасында. Қопа көлінің
батыс бөлігінде су жинау ауданы 3860 км . Қопа көлінің батыс бөлігінде
келіп құятын өзеннің бірі – Шағалалы өзені, ол көлдің шығыс бөлігінде
Шортан көлінен басталатын – Қылшақты өзені келіп құяды. Қылшақты өзенінің
Қопа көліне келіп құюы тұрақсыз, өйткені жаз айларының орта кездерінде
Қылшақты өзенінің ағыны тоқтайды. Бірақ осы жағдай Қопа көлі режиміне әсер
етпейді. Өйткені өкөлге құюшы Шағалалы өзенінің ағыны жаз айларында да
үздіксіз Қопа көліне келіп құйып тұрады. Көл суының үлкен бөлігі – Шағалалы
өзенінің үлесіне тиеді. Ал көлдің өз үлесіне болмашы ғана 80 км –тай бөлігі
тиеді.
1972 жылы көл суы деңгейі үш бүтін екі метрге тең болса, ал 1993 жылы
бұл көрсеткіш 2,4 метрге жетті. Бұл көрсеткіштен көлдің түбі жылдан – жылға
қоқысқа толып, су деңгейінің азайып, оның жоғары көтерілуіне әкеліп
соғатынын көруге болады.
Көл беті жалпы алғандаашық болатын, ендігі кезде шөгінділердің
жиналуы, оттегінің азаюы әсерінен, батыс – слотүстік жағалауларына дейін
қамыс алып жатыр. Ол 1-3 км көлемді алып жатыр.
Бүгінгі таңда көл суының әсер етуші сыртқы факторлар саны көбейіп
келеді. Көлге кліп құятын ағын сулар құрамындағы тас, саз, балшық көл
түбіне шөгіп қалың қабаттар түзеді. Ол су деңгейінің жоғарлауына әкеліп
соғады. Онымен қоймай завод, фабрикаларда қолданылған сулар көлге келіп
құйылып, құрамындағы органикалық және бейорганикалық заттар көл түбіне
шөгіп, оның гидрохимиялық режимін бұзады.
Қопа көлінің экологиялық жағдайы жыл сайын нашарлап келеді. Осыдан 30
жыл бұрын көл суы ішуге жарамды, балықтың бірнеше түріне бай болатын. Ал
көлдің қазіргі жағдайы қандай? Шынында, Қопа көлінің экологиялық жағдайы
жақсы күйге жетудің орнына, керісінше күйге келе жатыр.
Қопа көлінің түбінде қазіргі кезде бұлақтар көзін жапқан майда
балшық, шөкпе топырақ, қиыршық тас қабаттары жыл сайын лайлай түсуде. Көл
суының орталық бөлігінде шөгінді қабат 1,5-2 метр болса, ал оңтүстік –
батыс бөлігінде бұл көрсеткіш 2,5 метрге жетеді.
Қопа көлінің ластануына әсер етуші факторлардың бірі - өнеркәсіп,
оның үлесіне 50%-тей ластану тиеді.
Көкшетау қаласындағы фарфор жасау заводы, ет комбинаты, көлге жақын
елді мекендер шаруашылықтары көл суын пайдаланып, ластанған суды қайта
көлге құяды. Улы судан алдымен балықтар қырылады, өсімдіктер өспейді,
жойылады. Көлде әр түрлі эпидемиялық ауру тудырғыш бактериялардың көбеюіне
жағдай туғызады.
Жалғыз ғана Қопа көлінің жағдайы осындай мүшкіл халде емес. Көкшетау
облысы территориясына кіретін басқа да көлдердің құрамында мұнай өнімдері
қалдықтары, органикалық заттар, азот қалдықтарының мөлшерінің көрсеткіші
жылдан-жылға артып келеді. Бұл жағдай су қоймаларындағы балдырлардың
көбеюіне, ал олардың гүлденуі көлде оттегінің азаюына, көлдегі тірі
ағзалар үшін қауіпті жағдай туғызады.
Қопа көлінің гидрохимиялық көрсеткіші. Лабораториялық зерттеу
нәтижесінде, бұл су қоймасы мәдени – тұрмыстық және балық шаруашылығының
гидрохимиялық параметрлі нормативті қолдануға жарамсыз екенін көрсетті.
Қопа көлінің суының рұқсат етілген шектік шоғырлану жәрежесінен (ПДК)
2 градусқа немесе 5,7%-нен де асып түседі, бұл Қопа көлінің жоғары дәрежеде
екенін көрсетеді.
Судың тазалығы балық шаруашылығында қолдануға рұқсат етілген шектік
шоғырлану дәрежесі- 3,9 мг\л-ге немесе 6,2 есеге артты, мәдени тұрмысқа
қолдану 4,05 мг\л немесе 46 есеге артады. Осы көрсеткіштер Қопа көлінің
рекреционды және балық шаруашылығында қолдануға жарамсыз екенін көрсетеді.
Судың дәмі ПДК-дан 1 бал немесе 50% жоғары. Судың иісі нормативке сәйкес
келеді.
Судың эколого-химиялық зерттелуі.
Қопа көлінің гидрохимиялық көрсеткіші.
Лабораториялық зерттеу нәтижесінде, бұл су қоймасы мәдени—тұрмыстық
және балық шаруашылықтың гидрохимиялық параметрлі нормативті қолдануға
жарамсыз екенін көрсетті.
Қопа көлінің суының түсі рұқсат етілген шектік шоғырлану дәрежесінен
(ПДК) 2 градусқа немесе 5,7%-нен де асып түседі, бұл қопа көлінің жоғары
екенін көрсетеді.
Судың тазалығы балық шаруашылығында қолдануға рұхсат етілген шектік
шоғырлану дәрежесі – 3,9мгл-ге немесе 6,2 есеге артты, мәдени тұрмысқа
қолдану 4,05 мгл немесе 46 есеге артады. Осы көрсеткіштер Қопа көлінің
рекреционды және балық шаруашылығында қолдвнуға жарамсыз екенін көрсетеді.
Судың дәмі ПДК-дан 1 бал немесе 50% жоғары. Судың иісі нормативке
сәйкес сәйкес келеді.
Құрамы 2147 мгл су – тұз ерітіндісі бар. Ол ПДК-дан 647 мгл-ге немесе
45,1% -ке асты. Бұл судың жоғары тұздылығын көрсетеді.[19]
Хлор ионының құрамы 610,5 мгл, ал шаруашылық ішуге қолдану нормасы 350
мгл, ал балық шаруашылығында қолдануда 1,2 мгл, яғни судың құрамындағы
галегондар адам денсаулығына және судағы организмге үлкен қауіп төндіреді.
Сульфат ионының мөлшері орташа бағамен 456 мг\л, яғни балық
шаруашылығындағы нормадан асады. Мұндай сульфат ионының мөлшері балықтың
және су жәндіктерін және пайдалы микрофлораларды жойып жіберуі мүмкін.
Судың жалпы қаттылығы 1,87 мг- эквл, ПДК-дан 5,37 мгэквл немесе
76,4%-ке жоғары. Осы жағдай Қопа көлінің рекационды маңызын төмендетеді.
Судың РН-ын анықтау.
Судың РН–ын универсалды индикатордың көмегі арқылы коллориметриялық
әдіспен анықталады. Анықтауға алынған суды (2мл) форфор ыдысқа құйып,
үстіне индикатор қосамыз. Содан соң РН –шкаласындағы үлгілермен судың түсін
салыстырамыз.
Судың ортасының РН-8,0, ол рұқсат етілген шектік шоғырлану
дәрежесінен (ПДК) аспайды.
Оттегінің сіңірілуі.
Оттегінің 5 сағатта биологиялық сіңірілуі (БПК5) 0,6 мгл, рұқсат
етілген шектік шоғырлану дәрежесінде 3 мгл құрайды, яғни біз есептегенде
БПК5 бұл объектіде оттекті сіңіру орталығы емес.
Ихтиофаунаның жоғалып кетуіне перманганаттың төмен тотығуына су
объектісі – 0,16 мгл, рұқсат етілген шектік дәрежесі бойынша шоғырлану 3
мгл болуына байланысты.
Су қондырғылар жүйесін жөндеу.
Қопа көлінің санитарлы – экологиялық тазалау.[7]
1.2.ҚОПА КӨЛІНІҢ КӨКШЕТАУ ҚАЛАСЫНА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ.
Көкшетау қаласының солтүстік-батыс жақ іргесіндегі Қопа көлінің
экологиялық жағдайы қала тұрғындарын алаңдатқалы қай заман. Қопа көлін ең
алғаш зерттеп жазған монография 1659 жылы Тың аймағындағы жер үсті су
қоймалары деген атпен жарияланған. Мен Қопаның сол кездегі ахуалы мен
бүгінгі таңдағы жағдайын салыстырып көрсем, көп айырмашылық бар екен. Ең
бастысы, көл суының аумағы тарылған, тайызданған,судың сапасы кеміген.
Қопа көлінің айдынын толтыратын көзі атмосфералық жаңбыр, қар сулары.
Әр көлдің осындай ағын су жиналатын аумағы болады. Қопа көліне ағын су
құятын аумақтың көлемі 1959 жылғы деректер бойынша 3869 км квадрат. Ол
аумақтың 80 пайызы Қопа көліне келіп құйылатын Шағалалы өзені мен Қылшақты
өзенінің су жинайтын бассейіне жатады. Ал міне, осы ағынды су жиналатын
аумақтың тарылуына байланыстыкөлдің деңгейі төмендеген. 1959 жылғы деректер
бойынша Қопа көлінің айдыны – 300-470 млн, км куб, орта тереңдігі 2,3-3,4
км. Ал бүгінгі таңдағы көрініс басқаша, 1994 жылы көлдің көлемі 30 млн м –
19,4 млн. текше метрге түсті. Орташа тереңдігі – 3,2 метрден 1,9-2,0 метрге
ауысқан. Бірақ көлдің тайыздануына қарамай оның көлемі 13,6 метр кв,
ұзындығы мен ені сол күйінде қалған. Оның себебі көл суының тайыздануы көл
табанына жиналған Шағалалы өзені мен Қылшақты өзенінен келіп құйылатын лай-
балшықтың көл түбіне тұнуымен байланысты. Тек 1994 жылдың зерттеу
көрсеткіші бойынша көл табанына жиналған лай-балшықтың көлемі 22 млн м куб,
яғни көлдің алып жатқан көлемінің жартысымен тең түседі. Осының салдарынан
су деңгейі көтерілгенмен, тереңдігі азайып, көл суы жылынған. Бұл жағдай
көлді қамыс –қоға басуына әкеп соқтырған. Қамыс-қоға басып биохимиялық
ыдырауының, оттегі концентрациясының азаюы ихтиофаунаға қолайсыз жағдай
туғызады, әрі концентрацияның көбеюінен метан газы, судың лайлануы т.б.
көлдің санитарлық, рекреациондық (дем алу) қабілеті жойылады. 1959 жылға
дейін Қопа көлінің беті таза, қамыс-қоғалар тек көлдің батыс, солтүстік
жағалауында аздап қана кездескен болса, қазір көлдің 50 пайызға жуық
аумағын алып кетуге жақын. Егер 1959 жылдары көлдің суы таза, мөлдір, тұщы
делініп сипатталынса, қазір санитарлық сипаттамасы тіпті басқаша. Көкшетау
қаласының санитарлық бақылау басқармасының деректеріне қарасақ, барлық
көрсеткіштер нормадан асып жығылады. Гидрохимиялық көрсеткіштеріне сәйкес
Қопа көлінің суы экологиялық нормалардан әлдеқайда асып кетіп отыр. Мысалы
қатты қалдық- 1,7 есе, хлоридтер 1,4 есе, аммиак 3,8-ден 7,4 есеге,
мөлдірлігі экологиялық нормадан 4,6 есе кем, темір екі есе көп. Хлор,
сульфат иондары қалыпты мөлшерден 10 есе асып кеткен. Судың жалпы
қатқылдығы ПДК-дан 76,4 пайызға асып түскен. Нитраттың мөлшері (судың
органикалық ластанының көрсеткіші) 40 пайыз төңірегінде. Қазіргі Қопа
көлінің химиялық құрамы балықтардың, басқа да жәндіктердің өмір сүруіне
қауіп туғызып тұр.
Міне, осындай жағдайда не істеу керек? – деген сұрақ тууы заңды.
Көлді алғашқы табиғи қалпына келтіру үшін ең бастысы көл табанына 100 жыл
бойы жиналған 22 млн. м куб лай балшықты аршу керек, сөйтіп көлдің
бұрынғытереңдігіне жету қажет. Бұл тіпті де оңай жұмыс емес. 1974 жылдан
1992 жылға дейін араға уақыт салып ондай әрекеттер жасалынған. Онда
земснарядпен көлдің ортасынан 400 мың м куб лай-балшық шығарылған.
Қаражаттың жетіспеуінен бұл жұмыс тоқтап қалды. Басқа да әр түрлі жобалар
жасалынды, бірақ олардың бірде-бірі кешенді түрде жасалмағандықтан, іске
аспады. Жыл сайын қар еріп, жаз шыққанда Қопа көлі қала әкімшілігін
дүрліктіреді. Себебі көлмнг байланысты жер асты суларының деңгейі көтеріліп
жағадағы тұрғын үйлердің іргетасын бүлдіріп, жертөрелерін, бау-бақшаларын
су басып кетеді. Асқынып кеткен жағдайға кешенді шара, көп қаржы керек. Осы
күні Астанадан, Алматыдан келген архитекторлар Көкшетау қаласының 2030
жылға дейінгі дамуының бас жобасын жасап жатқан жайы бар. Маман ретінде
мені де жоба жасаушылар тобына қосты, сөйтіп олжұмысқа кірісіп отырмын.
Негізгі жұмысым Көкшетау қаласының алып жатқан аумағының геологиялық,
геоморфологиялық, инженерлік-геологиялық, гидрогеологиялық сипаттамасын
жасау. Жобаға Қопа көлін қалай қалпына келтіру туралы ұсыныстарымды да
енгіздім. Ең бастысы – Қопа көлінің әрмен қарай ластануын, тайыздануын
тоқтату керек. Ол үшін ең алдымен өз саласының мамандарының қатысуымен Қопа
көлін кешенді түрде геологиялық, гидрогеологиялық, гидрологиялық зерттеуден
өткізу. Онда барлық істелетін жұмыс, қаржы көлемі айқындалуы керек.
Сонымен қорыта келе, Қопа көлін бастапқы қалпына келтіру үшін төмендегі
жұмыстарды атқару шарт: біріншіден, көлдің табанында, жағалауында тұнып
жатқан 22 млн метр куб лай-балшық, күл-қоқысты тазалап, көлдің көлемін,
тереңдігін тез қалпына келтіру. Екіншіден, көлді ластайтын көздерді
аластау. Жазғытұрым қар еріп, су тасқыны басталған кезде Қопа көліне
Шағалалы, Қылшақты өзендері арқылы келетін ағынды сулармен көп мөлшерделай-
балшық, тас, қоқыр-соқыр келіп құйылатынын жоғарыда айттық. Сол ластану
көзін тоқтату үшін өзеннің су арнасыа Қопа көліне таяу тұста арнайы сүзгі-
бөгет салуды ұсынып отырмыз.
Қопа көлінің ең ластану көзі қала жағалауынан келіп құйылып тұрғаны
айдан анық. Қала жақ жағалауда күл-қоқыс көп төгілген. Қалдықтар, қаладан
баратын неше түрлі жуынды – шайынды көлдің химиялық ластануына жол беріп
отырғаны белгілі. Міне, осы жағдайды тоқтату үшін үлкен жобада біраз
инженерлік шаралар ұсынылып отыр. Жасалынып жатқан қаланың басты жобасында
көл жағалауында орналасқан жеке меншік үйлер алынып, жағалау
көгалдандырылып, қала халқы дем алатын жағдайлар қарастырылуы керек.
Жағалаудан әрірек көп қабатты тұрғын үйлер, басқа да ғимараттар салынуы
мүмкін. Ең бастысы қаладан келетін лай, кір-қоқыстың көлге құйылуын
болдырмауда болып отыр әңгіме.
2004-2005 жылдарға арналған, Президентіміздің тікелей Жарлығымен
шыққан экологиялық қауіпсіздік концепциясында айтылғандай, Қазақстан су
ресурстарының үлкен жетіспеушілігі бар елдердің санына жатады. Қазіргі
уақытта су объектілерін тау-кен өндіру, металлургия және химия өнеркәсәбі
кәсіпорындары, қалалық коммуналдық қызметтері қарқынды ластауда және ло
нақты экологиялық қатер төндіреді делінген. Біз осы күнге дейін табиғатты
қорғауға қаржы, еңбек жұмсамауға дағдылынған халықпыз. Ол пиғылдан тез
арада арылуымыз керек. Қолда бардың қадірін қазір білмесек, ертең кеш
болатынын ескерейік.
2.МАТЕРИАЛДАР МЕН ТӘСІЛДЕР.
Зерттеу объектісі болып Қопа көлінде жасайтын алабұға және
тұқытектес балықтардың өкілдері алынады. Зерттеу 2000 жылдың қыркүйек,
қазан айларында жүргізілді. Тексеруге қармаққа түскен, жарақаттанбаған
балықтар іріктелді. Балықтардың салмағы, ұзындығы өлшенді, қабыршақтары
алынып, жасын анықтауға мүмкіндік туғызды. Балықтардың түр құрамын
анықтауда Қазақстан су қоймалары балықтарының анықтағышын пайдаландық.
Балықтардың түр құрамы және саны төмендегі кестеге келтірілген.
Балықтың түрі Саны
Сібір тортасы – Rutilus lacustris (Paatas) 35
Шығыс табан балығы – Abramis brama orientalis Berg 20
Бозша мөңке – Carassius auratus gibelio (Bloch) 21
Алабұға – Perca fluviatilis Linne 19
Qymnocephalus cernuae (L.) 13
Барлығы 108
Зерттелген балықтардың қысқаша кәсіптік маңызына тоқталып
өтсек, мынадай деректерді аңғаруға болады. Қопа көлінен тексерілген сібір
тортасының дене ұзындығы 9 – 14 см, салмағы 12,7 – 54,0 гр. болады.
Ал табан балығы Қазақстан су қоймаларында кең таралған. Кәсіптік
маңызы өте жоғары. Зерттелген балықтардың дене ұзындығы 9,2 – 19,6 см,
салмағы 10,8 – 54,7 гр-ға тең болды.
Қопа көлінен паразитологиялық анализ үшін 21 дана бозша мөңке
зерттелді. Зерттелген даралардың дене ұзындығы 12,3 -16,5 см, салмағы 62 –
94 гр. Аралығында болды. Жыныстық жақтан толық жетілген.
Алабұғаның дене ұзындығы 6,5 –тен 10,9 см, салмағы 3,5 -18,2 гр-ды
құрайды.
Қопа көлінің оңтүстік батыс аймағынан таутан балығының 13 данасы
зерттелді. (дене ұзындығы 12,3-13,8 см, салмағы 45,6-7,8 гр). Зерттеуге
алынған балықтар өте күйлі және 3+, 4+ жастан кіші болмаған даралар.
Зерттеудің әдістемесі.
Балықтарды жарып сойып үйрену паразитологиялық зерттеулерде күннен-
күнге кеңінен қолданылып жүрген әдіспен орындалды. Жиналған паразиттерді
туыс – түрге дейін анықтау Тұщы су балықтары паразиттерінің анықтағышы
(1984, 1985, 1987) бойынша іске асырылды. Жоғарыда аты көрсетілген
балықтардың бәрі тодыұ емес паразитологиялық әдіспен орындалды, яғни
балыұтардың тек қана бір органы, атап айтсақ көзі зерттелді. Көзден алынған
Diplostomum туысына кіретін метацеркарияларды өңдеуде, анықтауда, тұрақты
препараттар дайындауда паразитологиялық әдебиеттердекеңіне пайдаланып
жүрген әдістер қолданылды. Көзден шыққан метацеркариялар РА – 4 сурет
салатын аппараттың көмегімен үйренілді, кейін 70 градусты этил спиртімен
өңделіп пробиркаға алынып, кейін олардан сірке қышқылы – кармин бояуымен
боялып тұрақты препараттар істелді. Тірі метацеркариялардың және бір
артықшылығы олардың сорғыштарының, жалған сорғыштарының, Брандес органының
жайласқан орындары, пішіндері жақсы көрініп тұрады. Сондай-ақ дененің
кейінгі сегментінің даму дәрежесі де систематикалық маңызға ие.
Тірі метацеркариялар да екінші зәр шығару жүйесі үлкен маңызға ие.
Ондағы әкті денешелердің саны, пішіні, диаметрі, жайласу аймағы жіті
зерттелді. Сондай-ақ әрбір түрге жататын метацеркариялар мен балық-иенің
залалдану дәрежесіне ерекше көңіл бөлінді.
Зерттеу аумағының мінездемесі
Гидробиология және гидрохимия
Зерттелер Зеренді және Қопа көлдерінде өткізілді. Зеренді көлі
Зеренділік таулардың солтүстік-шығыстық бекйлерінің бойында орналасқан.
Сужинаушы алаңда дөң учаскелер тегістермен кезектеседі. Бекейлер көлге
көбінесе батыс жағынан қосылады; оңтүстік, шығыс және солтүстік жағалаулар
– тегестік. Бекейлік учаскелер қарағай қайың араласқан орманмен жамылған,
ал сужинаушының басқа жерлері әртүрлішөпті далалы, көбінесе жыртылған.
Өткен жылдармен салыстырғанда көлдің тереңдігі де тартылып келеді. 1959
жылы көлдің көлемі 10,7км2, максимальді тереңдігі – 8,5м құраған. Қазіргі
кезде Зеренді көлінің көлемі 9,5м2, максимальдік тереңдігі 6,5м. Көл
ағымдарсыз, суының толықтырылуы атмосфералық жауын – шашын және жер сулары
арқасында толығады. Түбі көбінесе балшықты, жағалауына қарай – құмды.
1999 жылдың жазында зоопланктонда 11 түр, оның ішінде коловратка – 2,
бұтақмұрттылар – 6, ескекаяқты рактар – 3 түрде кездескен. Олардың
санындада биомассасында да бұтақмүрттылар анықтаушы маңызды болған.
Зоопланктонның жалпы биомассасы 3,0гм3, организмдердің саны 178,7 мың
данам3болған. Зоопланктанның дамуы бойынша Зеренді көлі ортадан жоғары
қоректілікті суларға жатады. Сынақтарда зообентос олигохеттармен және
жәндіктердің құрттарымен көрсетілген. Барлығы түбкі 13 түрлі омыртқасыздар
табылған. Бентостың кеңістік орналасуы біргелкі болды; 3м-ден кем
тереңдікте биомасса 5 гм3 аспайды, басқа тереңдіктерде 10,5-нан 16,8гм3
бүлтақтады. Орта биомасса 8,31гм3, организмдердің саны 1229 данам3.
Бентостың даму деңгейі бойынша көл ортақоректі суларға жатады.[12]
Қопа көлі Көкшетау қаласының шектеуінде орналасқан. Су толтыру көзі:
Шағалалы өзені, атмосфералық жауын – шашын, жібіген сулар. Қопа көліне
Қылшақты өзені енеді де солтүстік жағынан ағып кетеді. Су тұтынушылар:
саяжайлық су құю – жылына 3 млн. литр, көлдің жағасындағы тұрғындар – 2
млн. литр (Бармашино аумағы), суалуы – 2 млн. литр жылына.
Судың гидрометриясы: Ұзындығы 5,3 км., кеңдігі – 3,6 км., максимальдік
тереңдігі – 3,1 м., орта тереңдігі – 1,8м., көлемі – 1300га. Соңғы жылдарда
көлемінің өзгеруі: тереңдігі 3,7 ден 1,8м.-ге дейін азайды, жылдан жылға
судың деңгейі төмендеп келеді. Түбкі балшықтардың қалыңдығы кейбір жерлерде
– 1,2 м., орта қалыңдығы– 70 – 80см. Судың гидрохимиясы: тұздылығы (%) –
0,9гл, тұщы, қаттылығы орта. Тұздылығы соңғы жылдары өзгерген жоқ.
Жыл сайынғы балықтардың қырылуы, санды қырылулары байқалады – чебак,
окунь, лещ,ерш. Ластау объектілері: Көкшетау қаласы, Қызыр Жар селосы, қала
маңайындағы саяжайлар, өндірістік құрылыстар. Балықтардың өмір сүруінің
абиотикалық шарттары шектулі, ластаушылар және судағы балықтардың қырылуы
балықтықкәсіптіліктің өсу мүмкіндігін шектейді.
Микропланктонның өсуі шамалы, судың гүлдеуі мерзімді мамырдан қыркүйек
айына дейін ғана, су өсімдіктері солтүстік жақтарында рдест және
қамыстармен көрсетілген, өсу деңгейі 30%. Зоопланктон әсіресе көктемде
дамыған: дафниялар, боковлавтар, коловраткалар. Зообентос хрономидтердің
құрттарымен, шегірткелермен, құрттармен, олигохеттермен, моллюсктармен
көрсетілген, орта биомасса 26,1гм2.
Балықтарды биологиялық сараптау тәсілдері.
Біздің зерртеуімізде сулардың ихтиофаунасының келесі өкілдері
зерттелді: Қопа көлі – лещ – 31 дана, плотва – 54 дана, окунь – 43 дана,
алтын карась – 24 дана, күміс карась – 19 дана, судак – 26 дана, ерш – 15
дана, шортан – 13 дана; [20]
Зерттеулер келесі өлшемді биологиялық сараптау әдісімен өтті:
Балықтың толық салмағы граммда (Q)
Балықтың салмағы іш-құрылысссыз (q)
Балықтың жалпы ұзындығы (L)-жалпы немесе абсолюттік ұзындығы
Құйрықтық жүзгішсіз ұзындығы (1)
Барлық биологиялық және жүйелік сараптауларда жастарытуралы
материалдарды жинау міндетті кездердің бірі болды.
Жастарын анықтау барлық балықтарға қажет. Ол үшін қабыршақтары бар
балықтардың қабыршағын алып, қосымша кеуделі қақпағымен омыртқаларын алып,
ал қабыршақсыз балықтардың жасын кеуделі қақпақтар, омыртқалары,
отолиттерінен, кеуделік және арқалық жүзгіштерінің бірінші жанарларының
кесімдерін алып – осының барлығы қабыршақтық кітаптарға салынды,
этикеткаланды.
Балықтардың жыныстық бездерінің жетілу сатыларын анықтау
Жыныстық бездерінің сыртқы түрі жыныстық клеткаларының дамуы
процессінде көрінікті өзгереді. Олардың дамуының жеке сатылырын айыру үшін,
солар бойынша жыныстық өнімдердің жетілу сатысын анықтайтын, жетілу шкаласы
құрастырылған.
Балықтардың еркетері мен аналықтарының жыныстық бездерінің алты сатысын
анықталған. Зерттеудегі балық түрлерінің жетілуі мен жынысының сатысын
дұрыс анықтаудан әр ихтиологиялық зерттеудің нәтижелерін бағалау
объективтігі тәуелді болады. Көбінесе жыныстық бездері жетілудің 1
сатысындағы балықтар түрлерінің жынысын анықта қиындық туғызады. Бұл
жағдайда журналға - juveniles (juv) деп жазу қажет, ал гонадттарды
гистологиялық зерттеу үшін есепке алу керек.
Еркек және аналық балықтар гонадттарының жетілу сатысын келесі әдіспен
анықтайды [21].
Балықтардың қоректенуі туралы материал жинау
Балықтардың қоректену туралы материал келесі әдіс бойынша жиналды.
Зерттеугесуда тұратын және планктонмен, бентоспен, өсімдіктермен
қоректенетінбарлық балық түрлері және барлық даму сатысындағы және барлық
жастағы жыртқыш балықтар тартылды.
Жас және ересек балықтардың қоректенуі туралы материал белсенді аулау
құралдарымен жиналды[24].
Аулаған балықтардың арасында кездескен балық түрлерінің қоректенуіне
арналған материал жиналды. Қажетті балықтың санын жинай алмаған жағдайда
біртінді даналарды жинап өңдедік. Жас және ұзындығы 20см.- ден кем
балықтарды, үлкендеулерінің қарын жағына, формалин ішіне кірсін деп, тілім
салып, 4% формалинге түгел салдық. Ұзындығы 20см. көп балықтарды шек-
карындарын ғана салдық.
Ішек- қарындарын алар алдында зерттеудегі балықтардың биологиялық
сараптамасы өткізілді.
Ішек – қарынды келесі әдіспен алады: артқы тесігінен басына дейін
пышақпен немесе скальпельмен тіліп ашады, ішек – қарынды алады содан кейін
өзіне тән этикеткамен (станциясын, күнін, балықтың түрін көрсетіп) мәрлі
майлыққа жіппен байлап, фиксаторы бар ыдысқа салады (4% формалин). Осылай
жиналған сынақ келесі өңдеуге зетрханаға жіберіледі
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1.ҚОПА КӨЛІ ЖӘНЕ БАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫ.
Дүние жүзінде балықтың 20 мыңға жуық түрлері бар. КСРО суларында
балық түрі 1500-дей деп саналса, соның 250-300 дейінің кәсіпшілік маңызы
бар. Қазіргі кезде дүние жүзінде жылына 70 миллион тонна балық ауланса,
соның 10% ҚСРО-ның үлесыне тиеді. Жалпы бекіре тұқымдас балықтың 95-97%
ҚСРО территориясындағы сулардан ұсталады. Республикамызда ақсаха (саг)
бекіре, хамса, табан, сазан, қамбала, балықтарының қоры мол.
Қазір әр түрлі елдерде адамға қажетті белоктік заттар арасында
балықтан жасалған тағам үлесі 17%-тен 83%-ке дейін деп саналады. Көптеген
елдердің экономикасында балықтың алатын орны ерекше.
КСРО-ның сулы өңірінде таралған балықтың ішінде Қазақстанда 104-тен
астам түрі кездеседі. Олардың ішінде сазан, көксерке, табан, ақмарқа сияқты
бағалы түрлері бар. Қазақстан балық шаруашылығы жөнінен РСФСР мен
Украинадан кейін үшінші орын алады, ал ішкі су қоймаларында бағалы сазан,
көксерке, табан, шортан, жайын балықтарын аулауда РСФСР-дан кейінгі екінші
орында келеді.
Кейінгі он жыл ішінде ең бағалы кәсіпшілік маңызы бар (қорытпа, бекіре,
албырт туыстары) балықтардың қоры күрт азаюда. Балықтар қорының азаюына
әсерін тигізетін көптеген факторлардың ішінде мыналарды атауға болады:
Есепсіз аулау – бұл құбылыс көпшілік теңіздер мен ішкі су көздерінде
кең таралған. Есепсіз аулау салдарынан есеймеген жас балықтарды аулап,
олардың популяциясына әсерін тигізіп, сандарының өсуіне кедергі жасап,
тіпті сол түрдің құрып кетуіне себепші болады.Балық шаруашылығының ең басты
міндеті есепсіз аулаумен күрес жүргізу.
Суды лайлау мен уландыру да балықтардың қорына керісінше әсерін
тигізеді. Теңіз және тұщы су қоймаларының әр түрлі заттармен ластануы
қазіргі жағдайда кең өріс алып келеді. Әсіресе өндіріс орындарының
құрамында ауыр металдардың тұздары, синтетикалық жуу құралы, радиоактивті
және мұнай қалдықтарымен таза суларды ластауы онда тіршілік ететін балықтар
үшін өте қауіпті. Кейінгі жылдары ағынды суларды тазалау, ластамау
бағытында көптеген жұмыстар жасалуда, бірақ алдынғы уақытта да бұл бағытта
істейтін жұмыстар көп.
Өзендерде ретсіз тоғандар да салу балықтардың санының өсуіне зиянын
тигізеді. Өзен бойына салынған тоғандар уылдырық шашуға аттанған балықтарға
кедергі жасап, дер кезінде белгілі жерге уылдырығын шаша алмайды, сөйтіп
балықтардың көбею процесіне кедергі жасайды. Бұл салада да біраз жұмыстар
жасалынды, шаралар қолданылды.Мамандардың пікірі бойынша ондай тоғандардан
балық өсіретін балық заводы орналасқан жерлерге жақын жасаған жөн, себебі
тоғанға келіп тоқтаған ұсақ шабақтарды ұстап алып пайдалануларына болады.
Тоған салған жерде судың да деңгейі тұрақты болмай, бірде жоғары, бірде
төмен түсіп балықтардың тіршілігіне қолайсыз жағдайлар туғызады.
Балық – халық байлығы. Оның қорын молайтуға қамқорлық жасау – балық
қорғау инспекциясының, балық аулаумен шұғылданатын кәсіпорындардың,
ауылдардың, су шаруашылық орындары басшылығының абыройлы ісі. Бұл маңызды
іске бүкіл жұртшылық белсене қатысуы керек. Ол үшін ең алдымен балық
шаруашылығын мықты өндірістік негізде құру, су қоймаларын ластаудан қорғау
және аулауға тиым салынған балықтарды аулауға қарсы күресу шараларын
жүргізу қажет.
Балық қорын қорғауда біздің елімізде жарық көрген қаулы-қарарлар да
бар. Әрбір одақтас республикалар үшін Балық аулау ережелері жарық көрді.
Бұл ережелерде жарылғыш, улы заттармен, мылтықпен, сүзгімен, шлюзбен
тоғандарда балық ұстауға болмайтыны айтылған.
Ережелерде кәсіпшілік аулау қай уақытта, қай жерде болу керек екені
айқындалған, сол сияқты аудың тор көздерінің мөлшері көрсетілген.
3.1.1. БАЛЫҚТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БИОЛОГИЯСЫ.
Қай жерде су бар, балықтар сол жерде тұра береді. Бірақ олардың әр
түрлері анықталған бір жағдайларда өмір сүреді. Балықтар су ортасының әр
түрлі жағдайларына тәсілденіп алған. Балықтарға әсер ететін, фактор сияқты
қаралатын, сыртқы ортаны биотикалық және абиотикалық деп бөледі.
Биотикалық орта – бұл балықтармен байланысты және олардың жанындағы
хайуанаттар мен өсімдіктер ағзаларының әлемі. Балықтарға биотикалық ортаның
әсері өте көп мағналы. Бұл әсер көп түрлі әдістермен жасалады: азықта
балықтардың ерекше түрлерінің арасындағы бәсеке, құрбан және жыртқыш аң
арасындағы іс – қимылдар, сулардың тәртібіне ағзалардың әсері арқылы
жасалады.
Абиотикалық орта – бұл балықтар өмір сүретін ортаның физикалық және
химиялық қасиеттері. Балықтардың тіршілік әрекетіне әсер ететін,
абиотикалық факторлардың ең маңыздысына судың тұздылығы, температурасы және
оның құрылымындағы газдар жатады.
Сүйекті балықтар – омыртқалы хайуандардың ең үлкен, 19000 түрі бар,
қазіргі заманның шеміршекті балықтардан 35 есе артық, класс. Құрамдарында
олардың аталары - шеміршекті балықтардың белгілері сақталған ежелгі
топтардың қалдықтарына жататын, жер шарында санаулы тараған ондаған түрлі
класс. 99% көп кластың түрлері мұхиттық, тұщы, тұзды суларда кездесетін,
сүйекті балықтар аталатын, жасақтардың көп санына жатады. Ганоидтық
аталған, ең ежелгі сүйекті балықтар девондық дәуірдің басында пайда болған.
Бірінші сүйекті балықтар триастың ортасында пайда болған, бірақ, олардың
эволюциясы өте ақырын жүрді, борлы дәуірдің екінші жартысында ғана олардың
эволюциясы тездеді және үшінші дәуірде ол таңқаларлық өркендеді. Сүйекті
балықтардың негізгі түрлері ұдайы жүзуге өте жақсы бейімделген, түрлердің
ең аз саны, өздерінің белсенді аталарыартықшылықтарын сақтап, баяу қозғалу
өміріне көшті [9].
Көкшетау өңіріндегі сулардың ихтиофаунасының барлық өкілдері сүйекті
балықтармен көсетілген. Зеренді көлінде бағалы рипус, пелядь сияқты
сиговый балықтар жерсіндірілген және бұл жерде карпты дамытады. Қопа көліне
2004 жылы ақ амурдың және толстолобиктің саны 1,5 млн. дана құрттары
енгізілген.
Төменде Қопа және Зеренді көлдерінің ихтиофаунасы өкілдерінің түрлік
жазбасы және жүйелігі көрсетілген. 2-Кестеде бұл балықтар түрінің
суреттері бар.
1 кестеде Қопа және Зеренді көлдерінде өмір сүретін түрлер көрсетілген.
1 кесте - Қопа және Зеренді көлдеріндегі балықтар түрі.
Түрлері Қопа көлінің Зеренді көлінің
ихтиофаунасы ихтиофаунасы
1.Елец +
2.Тұқы +
3.Пелядь +
4.Рипус +
5.Табанбалық + +
6.Торта + +
7.Алабұға + +
8. Алтын мөңке + +
9.Күміс мөңке + +
10.Көксерке балық +
11. Таутан + +
12.Қара балық + +
13.Аққайран + +
14. Шортан + +
Тортаның (Rutilus) тегі Еуропа және Солтүстік Азияның тұщы және тұзды
суларында кең тараған, 7-8 түрлері бар. Тортаға жартылай төмен немесе қол-
аяқты ауыз, бір қатарлы жұтыну тістер тән.
Торта түрлер ішінде көп түрлер туады. Кейбіреулері түгел тұщысулылар,
тұрғылықтылар. Олардың ішіндегі ең маңыздысы жай торта, сібірлік торта,
сорога немесе чебак.
Тортаны басқа балықтардан оңай ақ оның көзінің жанындағы қабыршығының
сары түсінен және оның жоғарғы жағындағы қызыл меңінен айыруға болады.
Тұрғылықты торта кішкентай өзендерде, шалшықтарда, тоғандарда және үлкен
өзендерде, көлдерде, су қоймаларында кездеседі.
Оның қорегінің көбін су өсімдіктері, жоғары өсімдіктер, әр түрлі
жәндіктердің құрттары, ұлулары және т.б. құрайды. Өсу қарқыны қоректің
сапалылығына және санына байланысты болады. Тірі формалар баяу өседі,
әсіресе, камыстық форма, бәрінен бұрын сібірлік торта өседі. Ұзындығы 12
см. Жеткенде, 3-5 жасқа келгендетұрғылықты формалар жетіліп уылдырықтана
бастайды.
Торта көктемде уылдырықтанады, сәуірдің аяғы – мамырдың басы. Суды
қатты шалпылдатып, уылдырықты сумен басылған былтырғы өсімдіктердің үстіне
шашады [4,5].
Табанбалық (Abramis) тегі үш түрлі болады: жан –жағынан денесі
қысылған, ұзын (15-44 бұтақты жанары бар) артқы жүзгішпен мінезделетін,
табанбалық, синей, ақ көз. Артқы және қарынды жүзгіштер арасында
қабаршақпен жабылмаған киль бар. Тамақты тістері бірқатарлы, әр жағынан бес
бестен. Құйрықты жүзгіші қатты ойылған, төменгі лопасть үстінгіден
ұзындырақ болады.
Табанбалық – осы түрдің басқаларына қарағанда кең тараған, бағалы
өнеркәсіптік балық. Табанбалық тынық жылы құмды- сазды, балшық түпті жақсы
көреді, сондықтан өзендердің шығанақтарында, көлдерде және суқоймаларында
тұрады. Оның бояуы жасына, су түбінің түсіне және суға байланысты өзгереді.
Кішкентай табанбалық сұрлы – күміс түсті, жасы үлкейген кезде қарайып алтын
түсті болады. Барлық жүзгіштері сұр. Ұзындығы 45 см. Жетеді, массасы 2,5-3
кг., жартылай өткенше табанбалық өмірінің ұзақтылығы – 12-14 жас, бірақ,
кәсіптік аулаудың көп болғандығынан әдетте ол бұл жасқа дейін өмір
сүрмейді.
Судың температурасы 12-150С болғанда, (оң түстікте) сәуірдің аяғы-
мамырдың басында, (сол түстікте) мамырдың аяғы – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz