Қазақстанда көппартиялы жүйенің қалыптасуы және олардың тәуелсіздікке қосқан үлесі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Қазақстанда көппартиялы жүйенің қалыптасуы және олардың
тәуелсіздікке қосқан үлесі
На тему:
Мамандығы (050114) Тарих
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Дүкетбаев Ж.___
Жетекші
Руководитель ________________ Шаймерденова Ж.К.
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Кушпаева А.Б.____
Көкшетау 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 3
І ҚАЗАҚСТАНДА КӨППАРТИЯЛЫ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстанда көппартиялық жүйеге өтудің тарихи жағдайларының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақтан Республикасында көппартиялықтың қалыптасу мәселелері
және партиялық құрылыстағы биліктің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДА КӨППАРТИЯЛЫ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ДИНАМИКАСЫ
2.1 ХХІ ғ. басындағы Қазақстандағы саяси партиялар құрылысындағы
жаңа
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Партиялардың тәуелсіздікке қосқан үлесіне
сараптама ... ... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Зерттеу жұмысы тарихи-саяси ғылымдағы ең
өзекті мәселе Қазақстанда көппартиялықтың қалыптасуна арналған.
Жұмыста саяси партиялық қозғалыстардың Қазақстанның тәуелсіздік
алуында қосқан үлесі сарапталады және сайлау жүйелерін талдау
негізінде көппартиялылықтың қалыптасуының әлеуметтік-экономикалық және
саяси жағдайлары ашып көрсетілген, саяси үрдістер серпіні мен
саяси партиялардың дамуы тұрғысынан Қазақстанда болуы ықтимал
партиялық жүйеге болжам баға берілген.
Қазақстан тарихында еліміздің мемлекеттік егемендігінің
қалыптасуында тәуелсіздік кезеңі ерекше маңызға ие болды. Елбасшысы
Н.Ә. Назарбаев 2009 жылдың 7 қыркүйегінде ғылым мен ғылыми саясат
Кеңесінің мәжілісінде айтқан сөзінде: Институттар Қазақстанның
тәуелсіздігінің қалыптасуы мен дамуын, біздің мемлекетіміздің
халықаралық ролі мен статусын,қазіргі заман тарихын жан-жақты
қарастырып және зерттеулері қажет деген.
Көп партиялылықтың кемелденген мәдениеті болмайынша
демократиялық, құқықтық мемлекет құру және жоғары парламентті
мәдениетке жетуі мүмкін емес. Қазақстанның көп партиялылығы өзінің
дамуын бір партиялылық мәдениеттің топырағынан бастады, ондағы
насихатпен жұртшылықтың санасында мемлекеттік партияның беделі берік
орнығып қалған еді.
Қазіргі кезде қазақстандық партиялардың тек аты ғана
көппартиялы, өйткені қалыпты дамыған, демократиялық қоғамдағы
партиялардың атқаруға тиіс міндеттерін олар әлі атқара алмай
келеді. Республиканың саяси өмірінде партиялардың үкіметті құруға
қатысу немесе үкімет құрамына енген өз мүшелері арқылы оның
саясатына ықпал жасау жағдайы әлі күнге болған емес. Сайлау
кезінде сайлаушылар кандидатқа жеке тұлға ретінде ғана баса назар
аударады, партияларды сан алуандығын, олардың саяси бағдарламасының
бүге-шігесін терең ұғына бермейді. Алайда Қазақстандағы
көппартиялылық қазірдің өзінде саяси ақиқатқа айналды және өздерінің
қалыптасу жолындағы ең қиын баспалдақтардан өтіп үлгерді.
Осы аталып өткен барлық мәселелер бұл тақырыптың
өзектілігінің айқындаушысы ғана емес, сондай–ақ үнемі саяси
үрдістің, өзіне партиялық плюрализмнің генезисін енгізген динамикасын
сараптап және бақылап отыруы қажет. Партиялық моделдің қалыптасуы
жәйлі айту ертерек, себебі қазақстандық партогенез тек ақырғы
онжылдықтарда ғана бақылауда, алайда қалыптасып жатқан қазақстандық
көппартиялық жүйенің контурларын байқауға болады.
Сондықтан зерттеудің өзектілігі партиялық жүйенің қалыптасу
жолына және билікке халықтың қайта құруда ықпал етуіне сараптама
жасау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:Тәуелсіз Қазақстандағы көппартиялық
жүйенің қалыптасу мәселелеріне деген көптеген мамандардың тұрақты
қызығушылығы бұл феноменнің посттоталитарлы қоғамның саяси өмірінің
аз зерттелуімен түсіндіріледі. Қазіргі кездегі пайда болып жатқан
кітаптардың, статьялардың, баяндамалардың, оқу–әдістемелік құралдардың
әзірше осы тақырыптың әртүрлі аспектілерінің теориялық және
қолданбалы тапшылығын жоймауда. Бұл тақырып бойынша шетелдік
әдебиеттерге назар аудару өзін–өзі ақтамауда, себебі механикалық
түрде ежелгі демократиялық дәстүрі бар қоғамдық тәжірибені
ауысытырып әкелу, өтпелі кезеңдегі қоғкамның партиялық плюрализмінің
даму ерекшелігін түсіндіре алмайды.
Сонымен бірге, ТМД елдерінде бұрынғы КСРО республикалары ақырғы
жылдары жинтақтаған көппартиялық жүйені қалыптастыру тәжірибесіне
шолу жасалуда. Осы қарастырылып жатқан тақырыпқа арналған жалпы
әдебиетте көппартиялықты қалыптастырудың терең сараптамасы бар, соның
ішінде ұғым аппараты, зерттелініп жатқан құбылыстың ішкі құрылымы,
оның сапалық сипаттамасы туралы еңбектер бар.Өте қызықты теориялық
және жақсы эмпирикалық басылымдар Ресейде пайда болды.Олар
қазақстандық көппартиялық ортада өтіп жатқан үрдістерді тереңірек
салыстырмалы түрде зерттеуде құнды болып табылады, өйткені Қазақстан
мен Ресейде дамыған жаңа саяси жүйелер және оны құрастырушы
элементтерінде ерекшелік, сонымен бірге жалпы ұқсастықтары да
бар.Қоғамдағы көппартиялық жүйені қалыптастыру мәселесіне арналған
күрделі үлесті Ресейлік авторлар Бутенко А.П., Виноградова Д.И.,
Дилигенский Г.Г., Заславский С.Е., Лепехин В. А., Согрин В.В., Тимошенко
В.И., Фарушкин М.Х., Холмский М.Р., Юртаев А.Н. және т.б. еңбектері
қосты.
Тоталитарлық және авторитарлы режимдерден демократиялық қоғамға
өтудің ерекшеліктеріне, жаңа әлеуметтік – жіктік құрылымның
қалыптасуына, сайлау жүйесіне Андреев Э.М., Беленьковтің В.Х., Гордонның
Л.А., Давыдованың Ю.П., Демидованың А., Загладиннің Н.В., Заславскийдің
Т.И., Каменскийдің В.Г., Кожокинаның Е., Комаровскийдің В., Левчиканың
Д.А., Мунтянаның М.А., Постникованың А., Резниканың Ю.М.,
Рукавишиникованың В.О., Фадееваның Д.А., Холодковскийдің К., Шарипованың
Р., Шейнистің В. және т.б. еңбектері арналған.
Партогенездің динамикалық ұғымын түсіну үшін үлкен теориялық
және тәжірибелік маңызы, партиялық жүйе және партиялардың қызметтері
мен қалыптасу мәселелерімен айналысатын келесі шетелдік ғалымдар
Дюверже М., Михельстің Р., Сартори Дж., Лоусон К., Риггса Ф.,
Элдерсвелда С., Меркл П., Кротти У., Харкшорнаның Р., Санистебан Л.С.
және т.б. еңбектерін атап өтуге болады.
Қазіргі уақытта қазақстандық саясаткерлер осы зерттеу
мәселесіне байланысты көптеген жұмыстар атқарды, олар біздің
республикадағы партиялық құрылыстың теориялық және тәжірибелік
түсініктеріндегі ақтаңдақ беттерін толықтырды. Осы мәселенің әртүрлі
аспектілерін қарастыруда қазақстандық ғалымдар Абдыгалиева Б., Аженова
М.С., Аренова М.М., Аяғанова Б.Г., Бабакумарова Е.Ж., Булуктаев Ю. О.,
Гмыри С.В., Иватова Л.М., карсакова И., Кушербаева К.Е., Матвеенкова
Л., Мустафина Т.Т., Машанова М., Нысанбаева А.Н., Пономарева В.А.,
Таракова А. және т.б. үлкен маңызға ие болды.
Қазақстанда бұрынғыдай сұраныстың болмағандықтан, республикалық
партогенезбен байланысты үрдістердің теориялық ұғымы тек қазір
ғана басталуда. Өкінішке орай, қазақстандық саяси әдебиетте
республиканың болашақта саяси партиялары мен партиялық жүйесінің
әрі қара даму сценариі мен варианттары бар салыстырмалы және
болжамдық бағалар берілген, оның әртүрлі аспектілерін айқындаған,
тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өту ерекшелігі, өтпелі
қоғамның демократиялық бағыттарын, ерекшеліктеріне және сипатына
байланысты күрделі еңбектер әлі де жоқ.Қоғамның жаңа әлеуметтік
құрылымын қалыптастыруға байланысты мәселелер де жаңа зерттеулерді
қажет етуде. Постоталитарлық қоғамда көппартиялық жүйенің
қалыптасуына ықпал ететін сайлау жүйесіне қатысты қарастырулар
жеткіліксіз. Кейбір басылымдарда ешқандай негізсіз жуық уақытта
американдық типтегі екі партиялық жүйе қалыптасады деген
болжамдар және қорытындылар жасалуда. Соның ішінде
трансформацияланған қазақстандық қоғамның күрделі және ерекше
сипаты, өткізілген реформалардың мақсаттары мен әдістемелерінің
мәселелерінің поляризациясы, оның полиэтникалығы, халықтың
менталитеті, көп конфессияналдығы есепке алынбайды. Осы аталған
мәселелердің зерттеу болашағы қарастырылып жатқан тақырыптың әрі
қарай теориялық және қолданбалы аспектілерін ұғынуды талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Жоғарыда аталып өткен
айтқандарға сәйкес жұмыстың негізгі мақсаты эмпирикалық фактілердің
негізінде теория–әдіснамалық сараптама жасау, посттоталитарлық
қоғамда көппартиялықты қалыптастырудың ерекшелігі болып табылады.Бұл
мақсатты жүзеге асыруда келесі міндеттерді шешу керек:
– тоталитарлық қоғамнан плюралистік қоғамға өту қажеттілігін көрсету;
– посткеңестік қоғамнан демократиялық қоғамға өту ерекшелігін
ескеріп, біздің республикамызда партиялық және көппартиялықтың
қалыптасу ерекшеліктерін айқындау;
– өтпелі кезеңнің қоғамдарындағы партиялардың әлеуметтік табиғатын
негіздеу және ашу;
–демократия мен партиялық плюрализмнің өзара ықпалын, сондай–ақ
қоғамда лояльді оппозицияның болу қажеттілігін көрсету;
– көппартиялық жүйенің қалыптасуының әлеуметтік–экономикалық және
саяси жағдайларын айқындау;
– әртүрлі елдердегі әрекет ететін салыстырмалы сараптаманың
негізінде, трансформацияланған саяси үрдістердің динамикасының және
саяси партиялардың даму көзқарасы бойынша тәуелсіз Қазақстанның
сайлау жүйесіне дұрыс жағдайларды таңдауды негіздеу;
–болашақ қазақстандық партиялық жүйенің моделіне теоретикалық
сараптаманың көмегімен болжамдық баға беруге талпыну;
– өткізілген зерттеудің негізінде теориялық қорытынды және билік
пен оппозиция арасында өркениеттілік диалогтың қалыптастыруға ықпал
ететін әрекет етуші саяси партиялардың орнығуына бағытталған,олардың
тезірек демократияға ұмтылған қоғамның саяси жүйесінің бір бөлігі
ретінде қалыптасуына тәжірибелік нұсқаулар қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Тәуелсіз Қазақстан қоғамының партогенез
үрдісі, партияларды қалыптастырудың әлеуметтік–экономикалық және
саяси алғышарттарын зерттеу жолдары.
Зерттеу обьектісі: біздің республиканың саяси өмірінің жаңа
субьектілері – саяси партиялар, сондай–ақ саяси жүйенің қалыптасуы,
өтпелі кезеңдегі сайлау жүйесінің таңдау мәселесі.
Зерттеу әдіснамасы: Зерттеу обьектісі еліміздің қазіргі кезеңдегі
саяси тарихы.Бұл зерттеудің мәселелерін қарастырғанда жалпы ғылыми
зерттеу принциптері қолданылды: обьективті принцип, тұтастық,
жүйелілік және тарихи принцип жіне сипаттау, тарихи-салыстырмалы,талдау-
жинақтау әдістері қолданылған.
Ғылыми жаңалығы: көппартиялықты қалыптастыру мәселелерін
қазақстандық қоғамның саяси трансформациялану контекстінде және оның
қоғамдық өмірді демократизациялаудағы ролі, сондай–ақ партиялық
жүйені одан әрі қарай дамытуға бағытталған теоретиялық тұрғыдан
қарастыру. Осыған орай келесі мәселелер қарастырылады:
Өтпелі кезең қоғамының әлеуметтік табиғатына негізделген
саяси партия ұғымы;
Тоталитарлық қоғамның демократиялық қоғамға міндетті өтуі;
Қазақстанда көппартиялықтың дамуының кезеңдеріне өзіндік
көзқарастар;
Әлеуметтік зерттеулер негізінде парламентік типтегі күшті
партияларды эффективті қалыптастыру үшін біздің қоғамымызда аралас
сайлау жүйесі болып табылады;
Өтпелі кезең қоғамында ықпалды орталық қозғалыстардың
іс–әрекеттері шектеулілігі көрсетілген. Сонымен бірге, табиғи жолмен
қалыптасқан орталықтандырудың болашағы негізделген.
Дамыған елдердегі партиялық жүйелерді салыстырмалы сараптау
негізінде, қазақстандық партиялық жүйенің үш мүмкін деген моделі
қарастырылған, онда шектеулі плюрализмнің жүйесі республика үшін ең
тиімді және ең мүмкін жүйе ретінде айқындалған.
Зерттеудің маңыздылығы сонда, зерттеу қазақстандық патриотизмді
тәрбиелеудің өзекті мәселелерін шешуге ықпал етеді, қазақ
мемлекетінің орнығуында қоғамдық қозғалыстардың ролін терең ұғынуға
көмектеседі. Бұл материалды оқу құралы ретінде мектеп және жоғары
оқу орындарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы:ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы
кіріспден және екі бөлімнен, қорытындыдан құралады. Соңында сілтеме
жасала отырып, пайдаланылған ғылыми еңбектер тізімі берілген.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, маңыздылығы, зерттеу
деңгейлігі, мақсат, міндеттері қарастырылған.
Бірінші тарауда Қазақстанда көппартиялы жүйенің қалыптасуы,
көппартиялық жүйеге өтудің тарихи жағдайларының негіздері,
Республикада көппартиялылықтың қалыптасу мәселелері және партиялық
құрылысқа биліктің ролі қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстанда көппартиялық жүйенің қалыптасу
динамикасы және партиялардың тәуелсіздікке қосқан үлесіне сараптама
жасалған.
Қорытынды бөлімі осы жұмыстың зерттеулерінің нәтижесіндегі
жасалған қорытындылармен аяқталады.
І ҚАЗАҚСТАНДА КӨППАРТИЯЛЫ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстанда көппартиялық жүйеге өтудің тарихи
жағдайларының негіздері
Саяси партиялар қазіргі қоғам өмірінде елеулі рөл атқаруға арналған.
Осы негізгі элемент болып табылатын, саяси партиялардың тарихы ежелгі
замандардан басталады. Олар құрамы бойынша шамалы және тар ауқымда тіпті
ежелгі Грекияда болды. Бастапқыда олар аристократиялық саяси үйірмелер мен
клубтар ретінде болды, оларға қатысушылары билік және билікке ықпал ету
саласында өзара бақталасты. Қазіргі мағынасындағы саяси партиялар алғаш
Еуропада пайда болды, кейіннен әлемнің басқа аймақтарына тарады. Алғашқы
көпшілікті біріктірген бұқаралық партиялар Англияда (либералды -1861ж.),
Германияда (Жалпы Герман Жұмысшылар Одағы -1863 ж.) пайда болды. XIX
ғасырдың соңында бұқаралық партиялар негізінен социал – демократиялық
бағыттағы партиялар Батыс Еуропаның көпшілік елдерінде қалыптасты.
Саясаттанушылар көпшілік саяси партиялардың пайда болуының негізгі екі
себебін айтады:
біріншіден, саясатқа қатысу саласын елеулі түрде кеңіткен жалпыға
бірдей сайлау құқығының таралуы;
екіншіден, тап тартысы, жұмысшы табының ұйымдық дамуы, ол өз
партиясының құра бастады. Оған қарсы саяси партиялар да пайда болды. [4.65]
Мемлекет мәселелімен айналысқан ойшылдарға саяси партияларды
мемлекеттік–құқықтық жүйеге енгізу өте қиын болды, себебі партиялар
қоғамдық–саяси құрылымдарды құрған. Тек Н. Макиавеллиден бастап,
мемлекеттік өмірде партияның пайдалылығы және тиімділігінің
пайдасына аргументтермен байланыстыбіртіндеп антипартиялық бағыттан
бір партиялық бағыттан ауытқу басталды. Партия концепциясының
дамуына Ф. Бэкон, Т. Гоббс, Д. Юм, Ш. Монтескье, Ж–Ж. Руссо, Дж.
Вашингтон, Т. Джефферсон, А. Гамильтон, Дж. Мэдисон және т.б. үлкен
үлес қосты. Ертедегі буржуазиялық және кейінгі либерализм
дәуірлерінде партия, фракция, мүдде, топ, секта және т.б. ұғымдар
бір–бірлерін ауыстырушылар ретінде қолданылды. Осындай интерпретацияда
партия ұғымы өте аз позитивті мағынаға ие болған. Алғашқы болып
партияға классикалық позитивтік мағынадағы анықтаманы ағылшын
теоретигі Э. Берк берді. Ол партия деп бірыңғай принциптерін және
біріккен күшпен жалпы ұлттық мүдделерін қамтамасыз ететін адамдардың
бірлестігін атаған. Іс жүзінде осы Э. Берктен қазіргі партия
концепциясы басталады.
Өркениет жетістіктерінің бірі ретіндегі саяси партиялар қоғамдық
– саяси өмірдің қажеттігі институты болып қала беруін жалғастыруда. Тарихи
уақыт өткен сайын қазіргідей көп санда бізге партиялар керек пе деген
мәселе пікірталасқа айналды.
1994 жылы парламенттік сайлауға дейін бір ай бұрын
Жоғарғы Кеңестің Ақпараттық орталығы жүргізген әлеуметтік зерттеулер
Қазақстан қоғамының әлеуметтік жіктелу үрдісін, біртіндеп олардың
өзіндік корпоративтік мүдделерін саяси партиялар арқылы қорғай
алатындықтары туралы түсініктерін, тұрғындардың әртүрлі өмірлік
құндылықтарының барлығын көрсетті.
1994 жылдың 7 наурызындағы сайлау республикада
көппартиялықтың қалыптасуының бастамасы болды. Тоталитарлық режимге
тән бір партиялық жүйеден кетіп,Қазақстан Республикасының қоғамдық
даму моделін радикальді өзгерту саяси жүйені интенсивті қалыптастыру
басталды. Осының нәтижесінде елдің болашақ партия жүйесінің
қоғамдық–саяси құрылымның маңызды бөлігі ретінде контурлары
айқындала басталды.
Қазақстанда көппартиялық жүйенің қалыптасу тарихы өткен
ғасырдан басталды. XX ғасырдың басында Қазақстанның экономикалық, саяси
және әлеуметтік жағдайы ауырлап кетті. Ресейдің отаршылдық езгісі күшейе
берді, одан қоныс аударған қоныс аударушылар қазақтың шырайлы жерлерін
тартып алуын көбейтті, халықтың жағдайы төмендей түсті. Сондықтан қазақтың
зиялылары тығырықтан шығудың жолын іздеді. Алғашында олар үміттерін
Ресейдің кадет партиясына артты. 1905 жылдың желтоқсанында Орал қаласында
А. Бөкейхановтың бастауымен Қазақстанның 5 облысының делегаттар съезі
шақырылды. Онда кадет партиясының бөлімі құрылып, сол партияның
бағдарламасын қабылдады. Бірақ кадеттер болсын, Уақытша үкімет болсын 1917
жылдың ақпан революциясынан кейін де біздің өңіріміздегі ұлттық, аграрлық
және т.б. мәселелерді шешуге тырыспады. Ал қазақтардың өзін - өзі билеуі
немесе автономиясы туралы сөз де қозғалмады. Осының бәрі А. Бөкейхановты
кадет партиясынан шығып, жаңа Алаш партиясын құруға мәжбүр етті. Ол
туралы Қазақ газетінің 1917 жылғы 256- санында арнайы мақала шықты.
Бірінші бүкіл қазақтың съезд Орынборда 1917 жылы шілденің 21-26
арасында өтті. Күн тәртібінде 14 мәселе қаралды. Бірақ делегаттар басты
назарды ұлттық автономия, жер, Құрылтай жиналысын дайындау және қазақтың
саяси партиясын құру мәселелеріне аударды.
1917 жылы 21 қазанда Қазақ газетінде Алаш партиясы
бағдарламасының жобасы басылып шықты. Оның ең маңызды баптарына мыналар
жатады: Ресей демократиялық федеративтік республика, ал оған кіретін
мемлекеттер тәуелсіз болуы керек; Ресей республикасында дініне, шыққан
тегіне, жынысына қарамай бәрі де тең; онда теңдік, жеке адамның дербес
құқылығы, сөз, баспасөз, одақтар еркіндігі қолданылады; дін мемлекеттен
бөлінеді, барлық діндер тең, қазақтардың өзіндік муфтияты болуы керек;
билік пен сот әр халықтың ерекшелігіне сай құрылуы, би мен қазы жергілікті
халықтың тілін білуі тиіс, барлық оқу орындарында ақысыз білім және ол
барлық адамдардың игілігі болуы керек және басқалар. [6.75]
1917 жылы желтоқсан айының бас кезінде Орынборда екінші жалпы
қазақтың съезі шақырылды. Онда Алашорда үкіметі құрылды. Басшысы болып А.
Бөкейханов сайланды. Бірақ ол үкіметтің өмірі қысқа болды да, мақсатына
жете алмады. 1918 жылы қарашада Алашорда үкіметі кеңестік әскерлердің
күшімен талқандалады, Алаш партиясының басшылары мен мүшелері
репрессияға ұшырады.
Алаш партиясы жөнінде ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас бар.
Біреулері [В. Григорьев, Г. Пахмурный, А. Сармузин] бұрынғы коммунистік
идеологияның тұрғысынан оны буржуазиялық – ұлтшыл партия ретінде қарайды.
Екіншілері [М. Қозыбаев, М. Қойгелдиев] оны ұлттық – демократиялық партия
деп санайды. [6.97] Шынында да, алаштықтар капитализмді құру немесе тек
таза ұлттық мемлекетті орнатуды өздеріне бағдарламалық мұрат етіп қойған
жоқ. Олар саяси еркіндікті аңсады, өркениетті адамгершілікті қоғам
құрылғылары келді. Бұл буржуазиялық – ұлтшылдық емес, жалпы демократиялық
мақсатқа жатады.
Алаш теориясы сияқты 1917 жылдың күзінде Қазақстанда Үш жүз
деген партия құрылды. Оның басшысы Қ. Тоғысов деген болатын. Ол
большевиктерге бағдар ұстап, Алаш партиясынан басты оппоненті болды.
1918 жылы 1 қаңтарда Семейде большевиктердің партия ұйымы құрылды.
Ал Кеңес өкіметі кезінде, көпшілікке белгілі, жалғыз басқарушы партия СОКП
болды.
Қазақстан тарихында шұғыл бетбұрыс болып, өшпес із қалдырған
Алматыдағы 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы. Ол жалғыз біздің елді ғана емес,
бұрынғы Кеңес Одағына кірген елдердің барлығын дүр сілкіндірді. Қазақ
жастары бірінші болып орталықтың отаршыл саясаты мен әкімшіл - әміршіл
жүйесіне ашық қарсылық білдіріп, тайсалмастан, батыл шеруге шықты. Бұл
көтеріліс азаттық жолындағы күреске, жаңа саяси ұйымдар мен қозғалыстардың
пайда болуына түрткі болды. 1987 жылы шілдеде СОКП Орталық Комитетінің
қазақ халқын ұлтшыл деп кінәлаған қаулысы жағдайды одан әрі асқындырып
жіберді. Қазақтың ұлттық санасын дамыту, өзінің шыққан тегіне бет бұру,
тілін, дінін, ұлттық мәдениетін дамыту керектігін дәлелдеп, алға тартып
бастамашы топтар пайда бола бастады. Осы мәселелерді бірінші болып көтерген
Желтоқсан қозғалысы дүниеге келді, кейін [1990 ж. мамырда] соның
негізінде осы аттас партия құрылды. [9.30]
Сонау тоқсаныншы жылдары бірпартиялық өктемдіктің және
социалистік саяси жүйенің ыдырауы республикамызда демократиялық қағидаттар
негізінде қызмет жасайтын сан алуан саяси партиялар мен қоғамдық
бірлестіктердің қызметіне жол ашты. Яғни, көппартиялық жүйеге өтумен
республика халықтарының мақсат-мүдделерін, талап-тілектерін жүзеге асыру
жолында қызмет жасаған саяси құрылымдар шоғыры қалыптасты. Көсеуі ұзын
көрінетін Кеңес Одағы күйрегеннен кейін аз уақыт ішінде әлі буыны бекіп,
бұғанасы қатая қоймаған тәуелсіз Қазақстан демократиялық, ашық қоғам құра
отырып, экономикалық реформалардың алғашқы сатысынан сүрінбей өтті. Соның
ішінде жаңадан құрылған қоғамдық бірлестіктер мен саяси партиялар жас
мемлекетте қоғамдық-саяси өмірді демократияландыру, саяси әр алуандық,
халықтың әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделері мен құқықтарын қорғау,
тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуға қол жеткізу мақсатында кеңінен
қызмет жасады. 1990 жылғы 1 наурызға қарай республикада 100-ге жуық
қоғамдық ұйым қызмет істеп тұрған екен. Олардың қатарында: Достастық
азаматтық қозғалысы, Форум қоғамы, Инициатива әлеуметтік-саяси
бірлестігі, Қазақ тілі қоғамы, Қазақ ұлттық мәдениеті ассамблеясы, Ұлттық
мәдени орталықтар ассоциациясы, Бірлесу тәуелсіз кәсіподағы, Желтоқсан
қоғамдық комитеті, Бірлестік азаматтық қозғалысы, сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктердің ірі экологиялық ұйымдары — ядролық жарылысқа қарсы Невада-
Семей халықаралық қозғалысы, Арал-Азия-Қазақстан халықаралық қоғамдық
комитеті деп, міне осылайша тізім тізбектеліп жалғаса береді.
Сонымен қатар, қызметі тарихи-ағарту сипатындағы бірлестіктерден
Ақиқат, Мемориал, Әділет тарихи-ағарту қоғамдары, Жерұйық тарихи-
этнографиялық бірлестігі жұмыс істесе, қоғамдық-саяси қозғалыстардың ішінен
Азат (1990 ж., 1 шілде), Поколение (1992 ж., 24 қараша), Лад (1993
ж., мамыр), Азамат азаматтық қозғалысы (1996 ж., 20 сәуір) өз хал-
қадерлерінше азаматтық қоғамға арна салды. Қазақстанда қоғамдық
бірлестіктердің қалыптасуының келесі кезеңінде Қазақстанның либералдық
қозғалысы (1997 ж., мамыр), Қазақстанның болашағы үшін (1998 ж., ақпан)
жастар қозғалысы, Қазақстан — 2030 үшін (1998 ж., 6 қазан) қоғамдық
қозғалысы, Өрлеу (1998), Ақ жол қоғамдық қозғалыстары (1998), тағы
басқалары құрылды. 1989—1994 жылдардың аяғында Қазақстанда 500-ге жуық
қоғамдық бірлестік Әділет министрлігінде тіркелді. 1998 жылы олардың саны
1500-ден асты, ал 2001 жылдың аяғына қарай елде 1700-ден астам ресми
тіркеуден өткен қоғамдық бірлестік қызмет жасады. Сол кезеңде аталған
қозғалыстар мен қоғамдық бірлестіктердің нақты стратегиялық тұғырнамалары
және соңынан ерткен орнықты пікірлес электораты бола қоймаса да олар егемен
елде көппартиялық құрылыстың іргесін қалауларымен тарих беттерінен орын
алды. Қазақстандағы саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерді құқықтық
жағынан реттеу республикамыздың Конституциясында, Қоғамдық бірлестіктер
туралы (31.05. 1996) және Саяси партиялар туралы (15.07.2002) заңдарында
қамтамасыз етілді. [15.5]
Республиканың саяси өмірінде Қазақ ССР-індегі қоғамдық
бірлестіктер туралы заңы айтарлықтай рөл атқарды. Ол азаматтарға қоғамдық
ұйымдар құру еркіндігіне кепілдік берді. Бейресми саяси партиялар мен
бірлестіктер заңды жұмыс істеуіне мәртебе алды. Олар тіркеуден өткеннен
кейін халық депутаттығына талапкерлерді ұсынуға құқылы болды.
Республикадағы алғашқы қоғамдық – саяси құрылымдар Коммунистік
партияға оппозиция ретінде пайда болды. Кейінірек, тәуелсіздікті алып, жаңа
конституцияға дайындыққа байланысты саяси күрестің басты мәселелері болып
азаматтық, мемлекеттік тіл, жердің жеке меншікке сатылуы және т.б. талаптар
қойылды.
Егер Республика аумағында белді рөл атқарған (көбі әлі де атқарып
жүрген) бірнеше партиялардың бағыт – бағдарламаларына, іс - әрекеттеріне
тоқталсақ, олар мыналар:
Ұлттық – демократиялық Желтоқсан партиясы. Жоғарыда айтылғандай,
бұл қозғалыстың тууына түрткі болған 1986 жылғы желтоқсан оқиғалары болды.
Ұйымдасу жағынан бұл қозғалыс 1989 жылдың көктемінде қалыптасты. 1990 жылғы
мамырда Әділет, Азамат, Жерұйық, Кәусәр, Форум сияқты қоғамдық
ұйымдардың бастамасымен құрылтай съезі шақырылды. Сонда Желтоқсан
қоғамдық комитетінің негізінде осы аттас партияның құрылғаны туралы
декларация қабылданды. [17.3]
Партияның бағдарламасында республиканың саяси және экономикалық
егемендігі үшін, мемлекеттік тіл қазақ тілі болуын, 1986 жылғы Желтоқсан
оқиғалары құрбандарын орынсыз тағылған кінәдан толық ақтау, оларға саяси
құрбандар мәртебесін беру, Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандықтармен
тығыз байланыс ұйымдастыру, ислам дінінің қайта өркендеуі жолында күрес
жүргізу көрсетілген.
Қазақстанның республикалық Азат партиясы өзінің тарихын 1990
жылғы шілдеде болған Қазақстанның азаматтық Азат қозғалысының құрылтай
конференциясынан бастайды. 1991 жылғы 4 қыркүйекте Азат қозғалысының
құрылтай конференциясында парламент тұрпатындағы Қазақстанның республикалық
Азат партиясының пайда болғаны туралы шешім қабылдады. Ол бағдарламасында
Қазақстанның шын мәніндегі егемендігін қамтамасыз етуді, аумақтық
тұтастығын сақтауды, елдің қоғамдық тұрмысын демократияландыруды, қазақ
тілін, ұлттық дәстүрді дамытуды және т.б. мақсат етіп қояды.
Жалпы алғанда ұлттық – демократиялық Желтоқсан партиясы,
Қазақстанның республикалық Азат партиясы, Алаш ұлт – бостандық
партиялары ұлттық және ұлттық – демократиялық түрде қалыптасып, негізінен
Кеңес Одағы кезінде қысымшылықты көп көрген қазақ халқына басымдықтар
беріп, тілін, дінін, мәдениетін дамытуға жағдай жасауға үлкен мән берді. Ол
кезде бұрынғы әдетке салып сипаратистік пиғылдағы ұйымдар бас көтеріп
тұратын. Бұл партиялардың ондай іс - әрекеттерге қаймықпай қарсы тұрып,
тойтарыс беріп тұрғанын айтқан жөн.
Қазақстанның Халық Конгресі партиясы парламенттік типтегі саяси
партия болып табылады. Партияның басты саяси мақсаты – парламенттік жолмен
өкімет басына келу.
Қазақстанның Халық Конгресі партиясы [ҚХКП] 1991 жылдың қазан айының 5-
нде дүниеге келді. Оның құрылтайшылары – Семей – Невада, Арал Азия –
Қазақстан, Әйелдер Одағы, Тәуелсіз Бірлесу кәсіподағы, Қазақ тілі
қоғамы мен республика Жас құрылысшылары ассоциациясы және ұлттық – мәдени
орталықтар болып табылады.
Партия Әділет министрлігінен ресми тіркеуді 1991 жылдың соңғы күні -
31-ші желтоқсанда өтті. Тең төрағалар болып Олжас Сүлейменов пен Мұхтар
Шаханов сайланды. Бұл күнде екеуінің де елшілік қызметтерге жіберілуіне
байланысты партияның төрағасы қызметін Ә. Исмайлов атқаруда.
ҚХКП-ның тарихи өз бастауы 1989 жылы Семей – Невада қозғалысынан
алады. 1992 жылдың 27 маусымында партияның бірінші съезі өтті, онда
партияның бағдарламасы мен Жарғысы қабылданды. Бағдарламада көрсетілгендей,
партияның басты мұраты – Тәуелсіз, құқықтық, унитарлық, адамгершілік
принциптеріне сүйенген демократиялық қоғам – Қазақстан Республикасын құру.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңына қайшы емес, саяси,
құқықтық, әлеуметтік – экономикалық, экологиялық және ізгілік бағыт
бағдарламаларды жүзеге асыру жолында күрес. [16]
Партияның Қазақстанның 18 облысында [Батыс Қазақстан облысынан
басқа] аймақтық ұйымдары бар. Партияға мүшелікке орай нақты талаптар [құжат
– куәліктер т.б.] жоқтың қасы. Алайда В. Рогалевтің сөзіне қарағанда
республикада 2 миллионға жуық адам өздерін Қазақстанның Халық Конгресі
партиясының мүшелерінің қатарына жатқызатын көрінеді. Срңысысына әрине,
анықтауды қажет ететіндігі көрінеді... Сондай – ақ В. Рогачев партия
мүшелерінің 50 проценті 40-45 жастағылар екенін айтады.
1993-1994 жылдары республиканың саяси өмірінде негізінен екі партия
бір – біріне ұқсас болды, олардың бірі – Қазақстанның Халық бірлігі
партиясы болды. Кезінде [1993] бқл екі партияның бағдарламалары мен
көздеген мақсаттарының ұқсастығы себепті қос партияны біріктіріп, бір
партия құру жөнінде әрекеттер болғаны да мәлім. Алайда бұл идея жаңа саяси
ұйыммен [ҚХБП] бірігуге орай Қазақстан Халық Конгресі партиясының қатарында
фракциялық жікшіліктер туу қаупі мен әкімшілікте жақтастары көп ҚХБП мен
салыстырғанда – негізінен шығармашылық зиялы қауымға ғана арқа
сүйегендігіне байланысты жүзеке асуы мүмкін емес еді. [17]
Партияның аймақтық ұйымдары арасында саяси принципі мәселелер
төңірегінде әртүрлілік бар екені байқалады. Бұл, мысалы, 1994 жылғы
парламенттік сайлау кезінде тіл саясатына қатысты мәеледе партияның батыс
және оңтүстік облысындағы ұйымдары ұстаған бағыты бір – біріне қиюласпайтын
әр түрлі екенін көрсетті.
Партияның солтүстік аймақтағы бағыттары да бір ізді емес. Солтүстік
Қазақстан және Қостанай облыстарындағы партия ұйымдары әлі де болса
[тәуелсіз эҚСПерттердің бағалауы бойынша] әлсіз. Ал Ақмола облысындағы
ұйымның өзіндік орны мен әсері бар, мықты екені байқалады.
1994 жылдың күзінде ҚХКП президентке қарсы, оппозициялық партия
екендігін мәлімдеді. О. Сүлейменовтың айтуына қарағанда Оппозиция
өкіметінің жауы емес ол – келіссөз мүшесі.
Қазақстанның Халық Конгресі партиясының ресми тіркеуден бірінші
өткен ең алғашқы демократиялық партия екендігін де ұмытпаған жөн. Партияның
ұсақ орта бизнесті өркендетуге жағдай туғызу, экологиялық мәселелер мен
Еуразиялық одақ тұрғысындағы идеялары кейіннен дүниеге келген басқа
партиялар бағдарламаларынан орын алды, мемлекеттік бағдарламалар мен
жоспарларға мұрыңдық болды. [21.101]
Әйтсе де, бүгінде ҚХБП мен ДП тәріздес президенттік партиялармен
салыстырғанда, саяси - әлеуметтік және материалдық мүмкіншілігі болғандығы
себепті партияның [ҚХКП] бүгінгі әлеуметтік базасының әлсіздігі белгілі
жай.
Партияның материалдық қоры партияға қабылдау, ай сайынғы және
ерікті жарна төлеушілер арқылы қалыптасуда. Партия Россиядағы, Украинадағы,
Белорусиядағы пікірлес ұйымдармен байланыс жасап тұрады.
ҚХКП- на халықтың ықылас білдіруі ылғи да және барлық жерде оның
лидері – төрағасы О. Сүлейменовтың ықпалдығымен салыстырғанда өте төмен.
Осыған байланысты болар, проблема, бұған дейін партия басшылығында болған,
беделі зор, партияның төрағасы О. Сүлейменовтың Италиядағы Қазақстан елшісі
болып тағайындалуына байланысты күрделене түсті ме деп ойлаймыз... Партия
құрылымындағылардың беделді қызметкері мен интелектуалдылығына қарамастан
көпшілік арасында ұйымдастырушылық және уағыздаушылық жұмыстарын жүргізу
барысы аса мықты емес. [21.102] Бұл облыстық партия ұйымдағылардың санынан
көрініп тұрғандай, барлығында біркелкі жағдайда екенін көрсетеді. Оның
құрамындағылар орта жастағы әр түрлі ұлт, ұлыс адамдары. Партияның ауылдық
жерлерге және жұмысшылар арасында әсер етушілік күші жоқ.
Қазақстанның социалистік партиясы (ҚСП) Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен заңдарына сәйкес қызмет ететін және өзінің басты мұраты –
барлық еңбекшілердің мүлдесін көздеу деп жариялған парламенттік типтегі
саяси ұйым болып табылады.
Қазақстанның социалистік партиясы Қазақстан республикасының
коммунистік партиясының құқты мұрагері болып саналады.
Қазақстанның социалистік партиясы компартияның атын социалистік
партия деп өзгерту жөніндегі кезектен тыс съезден соң (7 қыркүйек, 1991)
республиканың саяси өміріне бел шешіп араласа бастады. Сол жылдың қазан
айнда көп әділет министрлігінде тіркеуден өтті. 1995 жылдың басында
партияның 1586 бастауыш ұйымдарында 4700 адам біріктірілді. Осы мүшеледің
40 проценті 40 жатағылар да, 24 проценті 40-50 жастағылар. Олардың ішінде
мемлекеттік дәрежедегі қызметкерлер мен ел алдында беделі бар азаматтар да
көптеп саналады. Қазақстанның социалистік партиясының мүшелері өзінің саны
жағынан оңтүстік облыстарда басымдық танытпады. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан
облысында 16,5 мың, Қызылордада 5 мыңнан аса, Жамбылда 4 мыңға жуық т.с.с.
ҚСП қазіргі дүниедегі адамгершілік, ізгілік принциптері – бүгінгі
әлемдегі социалистік теориялардың түрлі бағыттағы тұғырнамаларының негізі
болып табылатындығын теориялық мәселеледің діндегі деп есептейді. Оған
қоса, ҚСП Еуразия кеңістігіндегі Одақты конфедеративтік негізде қайта
құруға мүлделі.
Партия басшыларының (тең төрағалары болған – П. Своик пен Ғ.
Алданмжаров) пікірлерінше социалистік үрдістер даму ағымы жекелеген
елдермен шектелмей, дүниенің барлық халықтарының еңбектері мен мәдениетте
қол жеткен табыстарына арқа сүйей отырып, ғаламдық өрлеудің заңды бір
тармағы болып қалмақшы. Қоғамдағы реформалардың саяси негізі демократиялық
тәртіп, ал қоғамның өзі болса, мемлекетті қолдауы, мемлекет тек заңға иек
артқаны ләзім. [23.95]
ҚСП- ның екі бірдей кезеңнен тұратын экономикалық бағдарламасы,
президенттік құрылым мен атқарушы, заң шығарушы, сот реформалары т.б.
өзекті - өзекті проблемалар турасында өзіндік келісім – пішімдері, ой –
толғаулары және ұсыныстары әбден жеткілікті. Социалистік көппартиялық пен
пікір алуандығын қолдайтындықтарын білдіруде Оппозициясыз өкімет
бюрократияның диктатурасына алып келуі мұмкін.
Партияның ерекшелігі сол, ол конструктивті оппозицияда өзіндік
кескіні бола тұра, бұрын өкіметте болған (бұрынғы премьер С. Терещенко)
және қазіргі күнде бар кейбір мүшелері партия бағытынан бөлек саясат
жүргізуінде болып отыр.
Партия қуатты ақпарат талдау базасына ие. ҚСП – ның ынта білідруі
бойынша парламенттен тыс партиялар мен қоғамдық қозғалыстар блогы.
- Республика Үйлестіру кеңесі құрылды. Бұл саяси блоктың мақсаты.
- ҚСП – ның көзқарасы бойынша жаңа мықты оппозициялық қоғамдық
қозғалыстар құру үшін барлық демократиялық күштерді біріктіру болады.
ҚСП Еуразиялық Одақ идеясына сенімсіздікпен қарайды. Олар мұның
біршама шындыққа үйлесімді жолы – бұл өтпелі кезеңде Россиямен федеративтік
– конфедеративтік қарым – қатынасты құру деп санайды.
ҚСП – ның атқарушы органы Саяси атқару комитеті болып табылады.
Ұйымдастырушылық тұрғына партия облыстық, қалалық, аудандық атқару
комитеттерінен және бастауыш ұйымдардан тұрады.
1995 жылдың 28 қаңтарындағы Саяси атқару комитетінің пленумында
Мәжіліске депутаттар ұсынудан бас тартып, оның орнына өзін -өзі ұсыну жолын
таңдады.
1995 жылдың 24 желтоқсанында Оралда өткен Батыс Қазақстан облысының
социалистері конференциясы ҚСП – дағы өзара келісе алмаушылықтың қозғаушы
күші болады.
ҚСП өзінің XXI съезінде (20 қаңтар, 1996) қосар төрағалық институты
жойылып, партия төрағасы болып П.В. Свойк сайланды. Осы съезде облыстардан
келген депутаттар партияның Қазақстан Коммунистік партиясымен бірігуін
ұсынады. Алайда бұл ұсынып съезде талқыланбады. Партия басшылығы партияның
бірігін сақтау үшін съездегі кикілжің даудан құтылу қамын ойластырған еді.
Дегенмен, бүгінде өз ішіндегі келісе алмаушылық бұрынғысынша жоғарғы
шиеленіскен күйде қалып отыр және бұл болашақта қайта өрлеуі де мүмкін.
ҚСП Қазақстанда саяси альтернатива мен оппозиция институтының
құру мақсатында көптеген қоғамдық ұйымдармен бірлесуі кен түрдегі
уағыздаушылық жұмыстарын жүргізуде.
Қазақстан Республикасының Парламентіне өткен сайлауларда ҚСП жоғарғы
заң шығарушы органдарға депутаттардың 50 проценті партиялық тізіммен
сайланатын можоритарлық – пропорциялық принциптің жоқығы себебіне
байланысты өз кандидаттарын ұсынбады. Соған қарамастан, ҚСП болашақ
парламентке социалистер фракциясын иемденуге өзін - өзі ұсынған партия
мүшелеріне көмектесуге кепілдік береді.
Сытрқы саясатта Бұл партия Қазақстанды ядролық қаруы жоқ аймаққа
айналдыру және ТМД- дағы біртұтас әскери стратегиялық кеңістіктің сақталуы
үшін күреспек.
Біздің пікірімізше, егер Шығыс Еуропадағы соңғы екі –үш жыл
көлеміндегі социалистік идеяларға қайта оралу үрдісі мен кешегі (1995
жылдың желтоқсаны) Ресейдегі коммунистердің жеңісін, оған қоса Қазақстанның
тек өзіне ғана тән ерекшеліктерін есепке алар болсақ, социалистік партияның
алдағы жылдардағы беделі күрт түседі – ау деген болжам негізіз болар...
Қазақстанның халық бірлігі партиясы (ҚХБП) 1995 жылдың 12 мамырынан
бастап Қазақстанның халық бірлігі Одағының тікелей құқты мұрагері болып
табылады.
Қазақстанның халық бірлігі партиясы парламенттік типтегі саяси партия
ретінде Н.А. Назарбаев әкімшілігінің жүргізуге бағытталған реформаларына
идеологиялық, ұстамдық – партиялық және әлеуметтік көмекті қамтамасыз етуге
мүдделі.
ҚХБП – ның басты мақсаты, партия бағдарламасында көрсетілгендей,
Қазақстанда әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканың салатанат құрылуына
жан – жақты күш салу, республиканың іс жүзіндегі тәуелсіздігін нығайту,
ұлтаралық келісім және қоғамдық – саяси тұрақтылыққа қол жеткізу болып
табылады. [18.12]
Қазақстанның халық бірлігі одағы елдегі барлық центристік
күштерді шоғырландыруға үндеген саяси күш ретінде құрылды. Оның құрылуына
Қазақстан социалистік партиясы мен Қазақстанның Халық Конгрессі партиясы
көмектеседі. Осы екі партияның қатысуымен Қазақстанның халық бірлігі
одағының құрылтай конференциясы Алматы қаласында 1993 жылдың 6 ақпанында
өтті. Сол күнгі құрылай конференциясында ол Қазақстан Республикасы
азаматтарын ұлттық және діни негіздеріне қарамастан ерікті түрде
біріктіруші, жалпы халықтық қозғалыс деп жарияланды. Саяси кеңес құрамына
71 адам ендірілді. ҚХБО-ның лидері президент Н.Ә.Назарбаев болды.
Қозғалысты басында халықаралық экологиялық Елім-ай қорының төрағасы,
Жоғары Кеңес депутаты Серік Әбдірахменов басқарса 1993 жылғы қазан айының 2-
ші жұлдызындағы ҚХБП-ның бірінші съезінен соң, төрағалық сол кезде премьер-
министрінің орынасары қызметіндегі Қуаныш Сұлтановқа көшті. Осы бірінші
съезінде Одақтың Жарғысы, бағдарламасы және резолюциялары қаылданды. Сондай-
ақ осында Одақты партия деп санау, оның жекелік мүшелігін сақтау туралы
шешім қабылдады. Съездеі алға қойған мақсатына орай, партия 1994 жылдың
қаңтар-наурыз айларындағы Жоғарғы Кеңес пен жергілікті жерлердегі
сайлауларға белсене қатысып, заң шығарушы органдарда елеулі орындарға ие
болды. Мәселен, паламентке 57 адам, ал облыстық және қалалық мәслихаттарға
партияның 208 мүшесі өтті.
1994 жылдың қыркүйек айында ҚХБП Алматыда Еуразиялық кеңестік
интеграциялық күш-қуат пен оны жүзеге асыру атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция өткізуге мұрындық болды.
ҚХБП-ның 1995 жылғы 25 наурыздағы үшінші (кезектен тыс) съезінде
Қазақстанның Халық бірлігі партиясы (ҚХБП) Республика Әділет министрлігінде
сол жылдың мамыр айының 12-де ресми тіркеуден өтті. Бүгінде партияның
облыстық бастауыш ұйымдарының саны 800-ге жуық, ал партия мүшелерінің жалпы
саны 28 мың шамасында. Осы уақытқа дейін партияның республиканың 14
облысында, 19 қалалық және 102 ауылдық аудандарында құрылтай
конференциялары болды.
Кезеңінде Одақтық ҚСМП, ҚХКП-ның бағдарламалық , стратегиялық және
практикалық құрылымдарындағы ұқсастықтарға байланысты, 1993 жылы ҚХКП
пленумында және ҚСП басшыларының мәлімдеулеріне қатысты олардың бір блогке
бірігу идеясы көзделген болатын. Бұл туралы ҚХКП Орталық Үйлестіру
комитетінің V пленумында О.Сүлейменов ҚХКП мен ҚХБО-ның бірігу
мүмкіндіктерін дәлелдеген болатын.
Кейбір ҚСПеттердің пікірінше ҚХБП-ні қоғамдағы саяси партиялар мен
қозғалыстардың билеуші топтарға қатысты арасындағы туындайтын оппозициялық
тенденциялардың күш алмауы негізінде құрылды деп санайды. Мұндай
бағалаудың негіздемесі 1993 жылдың аяғы мен 1994 жылдың басындағы
парламенттік сайлаудың түрі тәртіп бүзушылықпен өтуі және оның сол сайлауға
бақылау жүргізген өкіметтің тарқатып жіберуі болды. Сол билеуші топтардың
барлық бағытын қуаттаған ҚХБО енді қоғамдық саяси ұйымдар арасында өз
одақтасын таба алмай қалды. Сондықтан да ол 1994 жыддың сәуіріндегі
оппозициялық күштердің блогы ретінде құрылған Республика атты қоғамдық
ұйымдардың үйлестіру кеңесіне енген жоқ.
Партияның Орталық Көмитетінің қазіргі төрағасы А.Бижановтың
бастамасымен ҚХБП Қазақстанның демократиялық бағыттағы алдыңғы қатарлы
партияларымен біртұтас саяси блок құру идеясын қайта дүниеге әкелді.
Қазақстанның демократиялық партиясы парламенттік типтегі саяси ұйым
болып табылады. Оның негізгі мұраты – Қазақстан халқының негізгі бөлігін
жоғарғы өмір сүру деңгейі мен мемлекеттің тұрақты дамуын қамтамасыз ету.
Қазақстанның демократиялық партиясы құрылғанда аз ғана уақыт болған
жас, алайда жас та болса, әулетті, болашағы үміт күттірер партия.
Партияның тең төрағалары болып, сол кезде президенттің кеңесшісі
Төлеген Жүкеев және Алтынбек Сәрсенбаев сайланды. ҚДП республика Әділет
министрлігінде 1995 жылдың тамыз айының 31 – ресми тіркеуден өтті. Партия
аумақтық белгілер бойынша құрылған. ҚДП – ның аймақтық құрылымдарын 19
облысты түгел қамтитын партияның бастауыш, аудандық, қалалық және облыстық
ұйымдары құрайды. 1995 жылдың аяғына таман партия мүшелерінің саны 15 мың
адамға жетті. [18.13]
ҚДП мүшелерінің әлеуметтік базасы – ұлттық - мәдени орталықтардың
басшылары мен қатардағы өкілдері, директорлар корпусы және орта буындағы
кәсіпорын басшылары, мемлекеттік шенеуніктер (жоғарғы буындағы өкілдерімен
қоса есептегенде) мен шығармашылық зыялы қауым болып табылады.
Партияның бағдарламалық мәлімдемесінде біз әлеуметтік нарықтық
экономиканы, демократиялық құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамды мұрат
тұтушы мемлекетшілер партиясымыз деп тайға таңба басқандай айтылып өткен.
Партияның басты ұраны – Реформаны реформа үшін ғана емес, адам үшін
жасау.
ҚДП құрамында А.Шәйкенов, А.Сәрсенбаев, М.Тәжин, С.Сейдуманов және
басқа да танымал саясаткерлер бас.
ҚДПның ІІ съезі 1995 жылдың 20 қазанында Қазақстан Республикасының
Парламентінің сайлауы алдыңһнда өтті. Съезде делегаттар Қазақстан
Республикасының мәжілісіне және Парламент Сенатына партияның 30 мүшесін
ұсынды. ҚДП тарапынан сайлау қорытындыларының нақты деректері жоқ. Бұл
партияның қызметінің айтарлықтай салмақтығының біріне оның лидері
Т.Жүкеевті Қазақстан Республикасы қауіпсіздік Кеңесінің хатшылығы
қызметінен Корей Республикасының елшісі қызметіне ауыстыруы болды. Бұл
Қазақстан Республикасы Президенті және оның командасы тарапынан ҚДПға
сенбеушілік дәрежесін көрсетуі мүмкін дегенді танытады.
Әрине, ҚДПның әлеуметтік экономикалық саладағы отандық өндірісті
сақтап, одан әрі қарай дамыту, ауылдық жерлердегі орта және ұсақ өнім
өндіруге бағытталған кәсіпорындарға қол ұшын беру немесе денсаулық сақтау
саласындағы мемлекеттік кепілдік берілетін тегін медициналық қызмет, жалпы,
оның қоғамдық ұлтаралық келісімдерінің барлығын көздейтін мақсаттары өте
көп.
Бұл жөнінде партияның сол кездегі қосалқы төрағасы Т.Жүкеевтің ҚДП
хақында жасаған баяндамасында кеңінен айтылды. Сыртқы саясатының басты
бағыты болып табылатын. Қазақстанның егемендігіне нұқсан келтірмей, әлемдік
қоғамдастыққа интеграциялануды айтпағанда, осынау жас партияның, елдің ішкі
қоғамдық өмірінде ұстанбақ принциптері оппозициямен пікір алуандығында аса
оң қабақ бере қоймайтын, бұған дейін үстемдік құрған монопартиялықтың (бір
партиялық) салқынынан толық арыла қоймаған басқа саяси ұйымдармен
салыстырғанда, бүгінгі күн өрісінен шығып отыр ма деген ойдамыз.
Әңгіме ҚДПның республикадағы көппартиялыққа сөз жүзінде қолдау
көрсетіп қана қоймай, көппартиялықтың бұғанасы қатаюына қажетті оң
шараларды іске асыру барысында іс жүзінде белсенділік танытпақ ниетінен
туындайтын нақты қимылдарға бару мүмкіндігінде болып отыр. Екіншіден,
ҚДПның кең түрде партияаралық блоктар құруға мүлделілігі де уақыт талабына
сай тіршілік. Үшіншіден, Қазақстанның қазіргі кезеңдегі көптеген саяси
партияларына тән батыстық партиялардың бағдарламаларын сүзгіден өткізіп,
өзіне қажеттілерін көшіріп алып, еліміздің бүгінгі жағдайына ыңғайластыра
алмай отырған партиялармен салыстырғанда ҚДПда сол батыстың демократиялық
қоғам орнатудағы қол жеткен табыстарын нақты, іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкіншіліктері мен үрдістері әбден жеткілікті, интеллектуалдық күш
қуатының болашағы мол. Мұның артында. әрине, ҚДПның кадрлық құрамының
вестернизмнен бастап, әлемнің басқа да үлгі аларлықтай тәжірибелеріне
мықтап ден қоюы мәне іскерлігі тұрғандығында күмән жоқ.
Партия екі негізгі үлгі аралық принциптерді қорғау қажет екендігіне
қатты көңіл бөлінді:
Олар: партиялық плюрализм мен ақпарат бостандығы.
Көптеген эксперттердің пікіріне қарағанда ҚДП мемлекеттік
кәсіпорындар мен директорлар корпусының мүлдесін танытатын президент
аясындағы күш. Бұл партия өзінің бірнеше белгілері бойынша саяси
әкімшіліктің мүлдесін көздейтін ҚХБПнан бөлектенеді.
Қазақстанның дәуірлеу партиясы. ҚДП парламенттік типтегі партия.
Партияның бағдарламасы мен жарғысы 1995 жылдың қаңтар айының 27-де өткен
құрылтай съезінде қабылданып, төрайымы болып, Алтыншаш Жағанова сайланды.
Партия мүшелерінің саны 5 мың адамға жуық. Партияның негізгі белсенділерін
білім беру, ғылым, мәдениет, өнер адамдары, мемлекеттік қызметкерлер
құрайды.
Партияның 1995 жылғы 23 қазанда болған кезектен тыс съезінде 68
делегат қатысты, оның 56-сы ауылдан және 12-cі облыстық ұйымдардан
келгендер. Мұнда партияның Қазақстан Республикасы Парламентіне сайлау
алдындағы платформасы және өзге де мәселелер қаралды.
ҚДПның басты ұстанар жолы руханилік пен ізгіліктің қайта жанданып,
дәуірлеуіне күш салу. Осы принциптердің басты рөлдерінің арқасында
әлеуметтік нарықтық экономика мен құқықтарын салтанат құруына мүлделі
азаматтық қоғамның орнауы үшін күрес. Партияның негізгі бөлігін өз
қалыптасуына әлі де сан түрлі қиыншылықтарға кез болып отырған орта тап
өкілдерінен қарамақшы.
Әңгіме дәлірек айтқанда мәдениет, ғылым, білім және денсаулық сақтау
салалары қызметкерлері мен кәсіпкерлер, мемлекет қызметіндегі және
басқарушы әкімшілік, инженерлік, техникалық кадрлар жөнінде болып отыр.
Партияның басты назарындағы мәселелердің бірі әйелдер мәселесі. Яғни,
Қазақстанда өмір сүріп жатқан әйелдерді әлеуметтік қорғау жүйесі кеңінен
қайта құруды қажет етеді.
Қазақстанның Халықтық – кооперативтік партиясы. Аса ірі, таптық және
әлеуметтік жіктелуден ада, негізінен кооперация мен ауыл шаруашылығы
қызметкерлерін арқа сүйеп отырған партия.
Бүгінде партия мүшелерінің саны 1995 жылдың соғындағы мәліметтер
бойынша 42 мыңның үстінде.
1994 жылдың желтоқсан айында құрылған ХКП Әділет министрлігінде ресми
тіркеуден 1995 жылдың ақпан айының 20сында өтті.
Партияның жоғарғы органдары бойынша бес жылда бір рет шақырылатын
съезд. Съезд саяси кеңесті, партия төрағасын және орталық бақылау
ревизиялық комиссиясын сайлайды. Партияның төрағасы - Ө.С.Сәрсенов.
Өткен жылдың соңындағы сайлауда ХКП – ның ұран қып көтерген басты
платформаларының бірі ауыл шаруашылық мұхтаждығына қажетті жерлерді жеке
меншік иелеріне бөліп, талан таражға салмау, бұл процессті байыппен жүргізу
қажеттілігі. Жерге сол жерде еңбек ететіндердің баршасының құқығы бар.
Алайда жерді жолға да, мәңгілік пайдалануға да беруге болады.
ХҚП – біртұтас, жалпы мемлекеттік идеологияның салтанат құруына, күш
қолдану мен жыныстық қатынастарды ашықтан ашық насихаттайтын, әсіресе,
батыстық, шетелдік индустрия өнімдеріне Қазақстанда шек қойылуына мүлделі
екенін мәлімдейді. [24.6]
Қазақстанның социал демократиялық партиясы. 1990 жылғы 26-27
мамырында құрылды. Бағдарламасында батыс елдеріндегі осы аттас партиялардай
бостандық, ынтымақтастық, әділеттілік идеяларын ту етеді. Бұл партия тұрмыс
саласын жақсарту, саяси, экономикалық, әлеуметтік реформаларды жүзеге асыру
және т.б. мақсаттарды көздеді.
ҚСДПның құрылтай конференциясы өтті. Партия қоғамды революциялық
күшпен өзгерту әдісіне қарсы. Қазақстанның социал демократиялық партиясы
Қазақстанда бірінші болып өндіріс құралдарына жеке меншіктің қажеттігі
туралы мәселені көтерді. Сол жылдардың өзінде партия Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Қазақстанда көппартиялы жүйенің қалыптасуы және олардың
тәуелсіздікке қосқан үлесі
На тему:
Мамандығы (050114) Тарих
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Дүкетбаев Ж.___
Жетекші
Руководитель ________________ Шаймерденова Ж.К.
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Кушпаева А.Б.____
Көкшетау 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 3
І ҚАЗАҚСТАНДА КӨППАРТИЯЛЫ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстанда көппартиялық жүйеге өтудің тарихи жағдайларының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақтан Республикасында көппартиялықтың қалыптасу мәселелері
және партиялық құрылыстағы биліктің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДА КӨППАРТИЯЛЫ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ДИНАМИКАСЫ
2.1 ХХІ ғ. басындағы Қазақстандағы саяси партиялар құрылысындағы
жаңа
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Партиялардың тәуелсіздікке қосқан үлесіне
сараптама ... ... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Зерттеу жұмысы тарихи-саяси ғылымдағы ең
өзекті мәселе Қазақстанда көппартиялықтың қалыптасуна арналған.
Жұмыста саяси партиялық қозғалыстардың Қазақстанның тәуелсіздік
алуында қосқан үлесі сарапталады және сайлау жүйелерін талдау
негізінде көппартиялылықтың қалыптасуының әлеуметтік-экономикалық және
саяси жағдайлары ашып көрсетілген, саяси үрдістер серпіні мен
саяси партиялардың дамуы тұрғысынан Қазақстанда болуы ықтимал
партиялық жүйеге болжам баға берілген.
Қазақстан тарихында еліміздің мемлекеттік егемендігінің
қалыптасуында тәуелсіздік кезеңі ерекше маңызға ие болды. Елбасшысы
Н.Ә. Назарбаев 2009 жылдың 7 қыркүйегінде ғылым мен ғылыми саясат
Кеңесінің мәжілісінде айтқан сөзінде: Институттар Қазақстанның
тәуелсіздігінің қалыптасуы мен дамуын, біздің мемлекетіміздің
халықаралық ролі мен статусын,қазіргі заман тарихын жан-жақты
қарастырып және зерттеулері қажет деген.
Көп партиялылықтың кемелденген мәдениеті болмайынша
демократиялық, құқықтық мемлекет құру және жоғары парламентті
мәдениетке жетуі мүмкін емес. Қазақстанның көп партиялылығы өзінің
дамуын бір партиялылық мәдениеттің топырағынан бастады, ондағы
насихатпен жұртшылықтың санасында мемлекеттік партияның беделі берік
орнығып қалған еді.
Қазіргі кезде қазақстандық партиялардың тек аты ғана
көппартиялы, өйткені қалыпты дамыған, демократиялық қоғамдағы
партиялардың атқаруға тиіс міндеттерін олар әлі атқара алмай
келеді. Республиканың саяси өмірінде партиялардың үкіметті құруға
қатысу немесе үкімет құрамына енген өз мүшелері арқылы оның
саясатына ықпал жасау жағдайы әлі күнге болған емес. Сайлау
кезінде сайлаушылар кандидатқа жеке тұлға ретінде ғана баса назар
аударады, партияларды сан алуандығын, олардың саяси бағдарламасының
бүге-шігесін терең ұғына бермейді. Алайда Қазақстандағы
көппартиялылық қазірдің өзінде саяси ақиқатқа айналды және өздерінің
қалыптасу жолындағы ең қиын баспалдақтардан өтіп үлгерді.
Осы аталып өткен барлық мәселелер бұл тақырыптың
өзектілігінің айқындаушысы ғана емес, сондай–ақ үнемі саяси
үрдістің, өзіне партиялық плюрализмнің генезисін енгізген динамикасын
сараптап және бақылап отыруы қажет. Партиялық моделдің қалыптасуы
жәйлі айту ертерек, себебі қазақстандық партогенез тек ақырғы
онжылдықтарда ғана бақылауда, алайда қалыптасып жатқан қазақстандық
көппартиялық жүйенің контурларын байқауға болады.
Сондықтан зерттеудің өзектілігі партиялық жүйенің қалыптасу
жолына және билікке халықтың қайта құруда ықпал етуіне сараптама
жасау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:Тәуелсіз Қазақстандағы көппартиялық
жүйенің қалыптасу мәселелеріне деген көптеген мамандардың тұрақты
қызығушылығы бұл феноменнің посттоталитарлы қоғамның саяси өмірінің
аз зерттелуімен түсіндіріледі. Қазіргі кездегі пайда болып жатқан
кітаптардың, статьялардың, баяндамалардың, оқу–әдістемелік құралдардың
әзірше осы тақырыптың әртүрлі аспектілерінің теориялық және
қолданбалы тапшылығын жоймауда. Бұл тақырып бойынша шетелдік
әдебиеттерге назар аудару өзін–өзі ақтамауда, себебі механикалық
түрде ежелгі демократиялық дәстүрі бар қоғамдық тәжірибені
ауысытырып әкелу, өтпелі кезеңдегі қоғкамның партиялық плюрализмінің
даму ерекшелігін түсіндіре алмайды.
Сонымен бірге, ТМД елдерінде бұрынғы КСРО республикалары ақырғы
жылдары жинтақтаған көппартиялық жүйені қалыптастыру тәжірибесіне
шолу жасалуда. Осы қарастырылып жатқан тақырыпқа арналған жалпы
әдебиетте көппартиялықты қалыптастырудың терең сараптамасы бар, соның
ішінде ұғым аппараты, зерттелініп жатқан құбылыстың ішкі құрылымы,
оның сапалық сипаттамасы туралы еңбектер бар.Өте қызықты теориялық
және жақсы эмпирикалық басылымдар Ресейде пайда болды.Олар
қазақстандық көппартиялық ортада өтіп жатқан үрдістерді тереңірек
салыстырмалы түрде зерттеуде құнды болып табылады, өйткені Қазақстан
мен Ресейде дамыған жаңа саяси жүйелер және оны құрастырушы
элементтерінде ерекшелік, сонымен бірге жалпы ұқсастықтары да
бар.Қоғамдағы көппартиялық жүйені қалыптастыру мәселесіне арналған
күрделі үлесті Ресейлік авторлар Бутенко А.П., Виноградова Д.И.,
Дилигенский Г.Г., Заславский С.Е., Лепехин В. А., Согрин В.В., Тимошенко
В.И., Фарушкин М.Х., Холмский М.Р., Юртаев А.Н. және т.б. еңбектері
қосты.
Тоталитарлық және авторитарлы режимдерден демократиялық қоғамға
өтудің ерекшеліктеріне, жаңа әлеуметтік – жіктік құрылымның
қалыптасуына, сайлау жүйесіне Андреев Э.М., Беленьковтің В.Х., Гордонның
Л.А., Давыдованың Ю.П., Демидованың А., Загладиннің Н.В., Заславскийдің
Т.И., Каменскийдің В.Г., Кожокинаның Е., Комаровскийдің В., Левчиканың
Д.А., Мунтянаның М.А., Постникованың А., Резниканың Ю.М.,
Рукавишиникованың В.О., Фадееваның Д.А., Холодковскийдің К., Шарипованың
Р., Шейнистің В. және т.б. еңбектері арналған.
Партогенездің динамикалық ұғымын түсіну үшін үлкен теориялық
және тәжірибелік маңызы, партиялық жүйе және партиялардың қызметтері
мен қалыптасу мәселелерімен айналысатын келесі шетелдік ғалымдар
Дюверже М., Михельстің Р., Сартори Дж., Лоусон К., Риггса Ф.,
Элдерсвелда С., Меркл П., Кротти У., Харкшорнаның Р., Санистебан Л.С.
және т.б. еңбектерін атап өтуге болады.
Қазіргі уақытта қазақстандық саясаткерлер осы зерттеу
мәселесіне байланысты көптеген жұмыстар атқарды, олар біздің
республикадағы партиялық құрылыстың теориялық және тәжірибелік
түсініктеріндегі ақтаңдақ беттерін толықтырды. Осы мәселенің әртүрлі
аспектілерін қарастыруда қазақстандық ғалымдар Абдыгалиева Б., Аженова
М.С., Аренова М.М., Аяғанова Б.Г., Бабакумарова Е.Ж., Булуктаев Ю. О.,
Гмыри С.В., Иватова Л.М., карсакова И., Кушербаева К.Е., Матвеенкова
Л., Мустафина Т.Т., Машанова М., Нысанбаева А.Н., Пономарева В.А.,
Таракова А. және т.б. үлкен маңызға ие болды.
Қазақстанда бұрынғыдай сұраныстың болмағандықтан, республикалық
партогенезбен байланысты үрдістердің теориялық ұғымы тек қазір
ғана басталуда. Өкінішке орай, қазақстандық саяси әдебиетте
республиканың болашақта саяси партиялары мен партиялық жүйесінің
әрі қара даму сценариі мен варианттары бар салыстырмалы және
болжамдық бағалар берілген, оның әртүрлі аспектілерін айқындаған,
тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өту ерекшелігі, өтпелі
қоғамның демократиялық бағыттарын, ерекшеліктеріне және сипатына
байланысты күрделі еңбектер әлі де жоқ.Қоғамның жаңа әлеуметтік
құрылымын қалыптастыруға байланысты мәселелер де жаңа зерттеулерді
қажет етуде. Постоталитарлық қоғамда көппартиялық жүйенің
қалыптасуына ықпал ететін сайлау жүйесіне қатысты қарастырулар
жеткіліксіз. Кейбір басылымдарда ешқандай негізсіз жуық уақытта
американдық типтегі екі партиялық жүйе қалыптасады деген
болжамдар және қорытындылар жасалуда. Соның ішінде
трансформацияланған қазақстандық қоғамның күрделі және ерекше
сипаты, өткізілген реформалардың мақсаттары мен әдістемелерінің
мәселелерінің поляризациясы, оның полиэтникалығы, халықтың
менталитеті, көп конфессияналдығы есепке алынбайды. Осы аталған
мәселелердің зерттеу болашағы қарастырылып жатқан тақырыптың әрі
қарай теориялық және қолданбалы аспектілерін ұғынуды талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Жоғарыда аталып өткен
айтқандарға сәйкес жұмыстың негізгі мақсаты эмпирикалық фактілердің
негізінде теория–әдіснамалық сараптама жасау, посттоталитарлық
қоғамда көппартиялықты қалыптастырудың ерекшелігі болып табылады.Бұл
мақсатты жүзеге асыруда келесі міндеттерді шешу керек:
– тоталитарлық қоғамнан плюралистік қоғамға өту қажеттілігін көрсету;
– посткеңестік қоғамнан демократиялық қоғамға өту ерекшелігін
ескеріп, біздің республикамызда партиялық және көппартиялықтың
қалыптасу ерекшеліктерін айқындау;
– өтпелі кезеңнің қоғамдарындағы партиялардың әлеуметтік табиғатын
негіздеу және ашу;
–демократия мен партиялық плюрализмнің өзара ықпалын, сондай–ақ
қоғамда лояльді оппозицияның болу қажеттілігін көрсету;
– көппартиялық жүйенің қалыптасуының әлеуметтік–экономикалық және
саяси жағдайларын айқындау;
– әртүрлі елдердегі әрекет ететін салыстырмалы сараптаманың
негізінде, трансформацияланған саяси үрдістердің динамикасының және
саяси партиялардың даму көзқарасы бойынша тәуелсіз Қазақстанның
сайлау жүйесіне дұрыс жағдайларды таңдауды негіздеу;
–болашақ қазақстандық партиялық жүйенің моделіне теоретикалық
сараптаманың көмегімен болжамдық баға беруге талпыну;
– өткізілген зерттеудің негізінде теориялық қорытынды және билік
пен оппозиция арасында өркениеттілік диалогтың қалыптастыруға ықпал
ететін әрекет етуші саяси партиялардың орнығуына бағытталған,олардың
тезірек демократияға ұмтылған қоғамның саяси жүйесінің бір бөлігі
ретінде қалыптасуына тәжірибелік нұсқаулар қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Тәуелсіз Қазақстан қоғамының партогенез
үрдісі, партияларды қалыптастырудың әлеуметтік–экономикалық және
саяси алғышарттарын зерттеу жолдары.
Зерттеу обьектісі: біздің республиканың саяси өмірінің жаңа
субьектілері – саяси партиялар, сондай–ақ саяси жүйенің қалыптасуы,
өтпелі кезеңдегі сайлау жүйесінің таңдау мәселесі.
Зерттеу әдіснамасы: Зерттеу обьектісі еліміздің қазіргі кезеңдегі
саяси тарихы.Бұл зерттеудің мәселелерін қарастырғанда жалпы ғылыми
зерттеу принциптері қолданылды: обьективті принцип, тұтастық,
жүйелілік және тарихи принцип жіне сипаттау, тарихи-салыстырмалы,талдау-
жинақтау әдістері қолданылған.
Ғылыми жаңалығы: көппартиялықты қалыптастыру мәселелерін
қазақстандық қоғамның саяси трансформациялану контекстінде және оның
қоғамдық өмірді демократизациялаудағы ролі, сондай–ақ партиялық
жүйені одан әрі қарай дамытуға бағытталған теоретиялық тұрғыдан
қарастыру. Осыған орай келесі мәселелер қарастырылады:
Өтпелі кезең қоғамының әлеуметтік табиғатына негізделген
саяси партия ұғымы;
Тоталитарлық қоғамның демократиялық қоғамға міндетті өтуі;
Қазақстанда көппартиялықтың дамуының кезеңдеріне өзіндік
көзқарастар;
Әлеуметтік зерттеулер негізінде парламентік типтегі күшті
партияларды эффективті қалыптастыру үшін біздің қоғамымызда аралас
сайлау жүйесі болып табылады;
Өтпелі кезең қоғамында ықпалды орталық қозғалыстардың
іс–әрекеттері шектеулілігі көрсетілген. Сонымен бірге, табиғи жолмен
қалыптасқан орталықтандырудың болашағы негізделген.
Дамыған елдердегі партиялық жүйелерді салыстырмалы сараптау
негізінде, қазақстандық партиялық жүйенің үш мүмкін деген моделі
қарастырылған, онда шектеулі плюрализмнің жүйесі республика үшін ең
тиімді және ең мүмкін жүйе ретінде айқындалған.
Зерттеудің маңыздылығы сонда, зерттеу қазақстандық патриотизмді
тәрбиелеудің өзекті мәселелерін шешуге ықпал етеді, қазақ
мемлекетінің орнығуында қоғамдық қозғалыстардың ролін терең ұғынуға
көмектеседі. Бұл материалды оқу құралы ретінде мектеп және жоғары
оқу орындарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы:ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы
кіріспден және екі бөлімнен, қорытындыдан құралады. Соңында сілтеме
жасала отырып, пайдаланылған ғылыми еңбектер тізімі берілген.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, маңыздылығы, зерттеу
деңгейлігі, мақсат, міндеттері қарастырылған.
Бірінші тарауда Қазақстанда көппартиялы жүйенің қалыптасуы,
көппартиялық жүйеге өтудің тарихи жағдайларының негіздері,
Республикада көппартиялылықтың қалыптасу мәселелері және партиялық
құрылысқа биліктің ролі қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстанда көппартиялық жүйенің қалыптасу
динамикасы және партиялардың тәуелсіздікке қосқан үлесіне сараптама
жасалған.
Қорытынды бөлімі осы жұмыстың зерттеулерінің нәтижесіндегі
жасалған қорытындылармен аяқталады.
І ҚАЗАҚСТАНДА КӨППАРТИЯЛЫ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстанда көппартиялық жүйеге өтудің тарихи
жағдайларының негіздері
Саяси партиялар қазіргі қоғам өмірінде елеулі рөл атқаруға арналған.
Осы негізгі элемент болып табылатын, саяси партиялардың тарихы ежелгі
замандардан басталады. Олар құрамы бойынша шамалы және тар ауқымда тіпті
ежелгі Грекияда болды. Бастапқыда олар аристократиялық саяси үйірмелер мен
клубтар ретінде болды, оларға қатысушылары билік және билікке ықпал ету
саласында өзара бақталасты. Қазіргі мағынасындағы саяси партиялар алғаш
Еуропада пайда болды, кейіннен әлемнің басқа аймақтарына тарады. Алғашқы
көпшілікті біріктірген бұқаралық партиялар Англияда (либералды -1861ж.),
Германияда (Жалпы Герман Жұмысшылар Одағы -1863 ж.) пайда болды. XIX
ғасырдың соңында бұқаралық партиялар негізінен социал – демократиялық
бағыттағы партиялар Батыс Еуропаның көпшілік елдерінде қалыптасты.
Саясаттанушылар көпшілік саяси партиялардың пайда болуының негізгі екі
себебін айтады:
біріншіден, саясатқа қатысу саласын елеулі түрде кеңіткен жалпыға
бірдей сайлау құқығының таралуы;
екіншіден, тап тартысы, жұмысшы табының ұйымдық дамуы, ол өз
партиясының құра бастады. Оған қарсы саяси партиялар да пайда болды. [4.65]
Мемлекет мәселелімен айналысқан ойшылдарға саяси партияларды
мемлекеттік–құқықтық жүйеге енгізу өте қиын болды, себебі партиялар
қоғамдық–саяси құрылымдарды құрған. Тек Н. Макиавеллиден бастап,
мемлекеттік өмірде партияның пайдалылығы және тиімділігінің
пайдасына аргументтермен байланыстыбіртіндеп антипартиялық бағыттан
бір партиялық бағыттан ауытқу басталды. Партия концепциясының
дамуына Ф. Бэкон, Т. Гоббс, Д. Юм, Ш. Монтескье, Ж–Ж. Руссо, Дж.
Вашингтон, Т. Джефферсон, А. Гамильтон, Дж. Мэдисон және т.б. үлкен
үлес қосты. Ертедегі буржуазиялық және кейінгі либерализм
дәуірлерінде партия, фракция, мүдде, топ, секта және т.б. ұғымдар
бір–бірлерін ауыстырушылар ретінде қолданылды. Осындай интерпретацияда
партия ұғымы өте аз позитивті мағынаға ие болған. Алғашқы болып
партияға классикалық позитивтік мағынадағы анықтаманы ағылшын
теоретигі Э. Берк берді. Ол партия деп бірыңғай принциптерін және
біріккен күшпен жалпы ұлттық мүдделерін қамтамасыз ететін адамдардың
бірлестігін атаған. Іс жүзінде осы Э. Берктен қазіргі партия
концепциясы басталады.
Өркениет жетістіктерінің бірі ретіндегі саяси партиялар қоғамдық
– саяси өмірдің қажеттігі институты болып қала беруін жалғастыруда. Тарихи
уақыт өткен сайын қазіргідей көп санда бізге партиялар керек пе деген
мәселе пікірталасқа айналды.
1994 жылы парламенттік сайлауға дейін бір ай бұрын
Жоғарғы Кеңестің Ақпараттық орталығы жүргізген әлеуметтік зерттеулер
Қазақстан қоғамының әлеуметтік жіктелу үрдісін, біртіндеп олардың
өзіндік корпоративтік мүдделерін саяси партиялар арқылы қорғай
алатындықтары туралы түсініктерін, тұрғындардың әртүрлі өмірлік
құндылықтарының барлығын көрсетті.
1994 жылдың 7 наурызындағы сайлау республикада
көппартиялықтың қалыптасуының бастамасы болды. Тоталитарлық режимге
тән бір партиялық жүйеден кетіп,Қазақстан Республикасының қоғамдық
даму моделін радикальді өзгерту саяси жүйені интенсивті қалыптастыру
басталды. Осының нәтижесінде елдің болашақ партия жүйесінің
қоғамдық–саяси құрылымның маңызды бөлігі ретінде контурлары
айқындала басталды.
Қазақстанда көппартиялық жүйенің қалыптасу тарихы өткен
ғасырдан басталды. XX ғасырдың басында Қазақстанның экономикалық, саяси
және әлеуметтік жағдайы ауырлап кетті. Ресейдің отаршылдық езгісі күшейе
берді, одан қоныс аударған қоныс аударушылар қазақтың шырайлы жерлерін
тартып алуын көбейтті, халықтың жағдайы төмендей түсті. Сондықтан қазақтың
зиялылары тығырықтан шығудың жолын іздеді. Алғашында олар үміттерін
Ресейдің кадет партиясына артты. 1905 жылдың желтоқсанында Орал қаласында
А. Бөкейхановтың бастауымен Қазақстанның 5 облысының делегаттар съезі
шақырылды. Онда кадет партиясының бөлімі құрылып, сол партияның
бағдарламасын қабылдады. Бірақ кадеттер болсын, Уақытша үкімет болсын 1917
жылдың ақпан революциясынан кейін де біздің өңіріміздегі ұлттық, аграрлық
және т.б. мәселелерді шешуге тырыспады. Ал қазақтардың өзін - өзі билеуі
немесе автономиясы туралы сөз де қозғалмады. Осының бәрі А. Бөкейхановты
кадет партиясынан шығып, жаңа Алаш партиясын құруға мәжбүр етті. Ол
туралы Қазақ газетінің 1917 жылғы 256- санында арнайы мақала шықты.
Бірінші бүкіл қазақтың съезд Орынборда 1917 жылы шілденің 21-26
арасында өтті. Күн тәртібінде 14 мәселе қаралды. Бірақ делегаттар басты
назарды ұлттық автономия, жер, Құрылтай жиналысын дайындау және қазақтың
саяси партиясын құру мәселелеріне аударды.
1917 жылы 21 қазанда Қазақ газетінде Алаш партиясы
бағдарламасының жобасы басылып шықты. Оның ең маңызды баптарына мыналар
жатады: Ресей демократиялық федеративтік республика, ал оған кіретін
мемлекеттер тәуелсіз болуы керек; Ресей республикасында дініне, шыққан
тегіне, жынысына қарамай бәрі де тең; онда теңдік, жеке адамның дербес
құқылығы, сөз, баспасөз, одақтар еркіндігі қолданылады; дін мемлекеттен
бөлінеді, барлық діндер тең, қазақтардың өзіндік муфтияты болуы керек;
билік пен сот әр халықтың ерекшелігіне сай құрылуы, би мен қазы жергілікті
халықтың тілін білуі тиіс, барлық оқу орындарында ақысыз білім және ол
барлық адамдардың игілігі болуы керек және басқалар. [6.75]
1917 жылы желтоқсан айының бас кезінде Орынборда екінші жалпы
қазақтың съезі шақырылды. Онда Алашорда үкіметі құрылды. Басшысы болып А.
Бөкейханов сайланды. Бірақ ол үкіметтің өмірі қысқа болды да, мақсатына
жете алмады. 1918 жылы қарашада Алашорда үкіметі кеңестік әскерлердің
күшімен талқандалады, Алаш партиясының басшылары мен мүшелері
репрессияға ұшырады.
Алаш партиясы жөнінде ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас бар.
Біреулері [В. Григорьев, Г. Пахмурный, А. Сармузин] бұрынғы коммунистік
идеологияның тұрғысынан оны буржуазиялық – ұлтшыл партия ретінде қарайды.
Екіншілері [М. Қозыбаев, М. Қойгелдиев] оны ұлттық – демократиялық партия
деп санайды. [6.97] Шынында да, алаштықтар капитализмді құру немесе тек
таза ұлттық мемлекетті орнатуды өздеріне бағдарламалық мұрат етіп қойған
жоқ. Олар саяси еркіндікті аңсады, өркениетті адамгершілікті қоғам
құрылғылары келді. Бұл буржуазиялық – ұлтшылдық емес, жалпы демократиялық
мақсатқа жатады.
Алаш теориясы сияқты 1917 жылдың күзінде Қазақстанда Үш жүз
деген партия құрылды. Оның басшысы Қ. Тоғысов деген болатын. Ол
большевиктерге бағдар ұстап, Алаш партиясынан басты оппоненті болды.
1918 жылы 1 қаңтарда Семейде большевиктердің партия ұйымы құрылды.
Ал Кеңес өкіметі кезінде, көпшілікке белгілі, жалғыз басқарушы партия СОКП
болды.
Қазақстан тарихында шұғыл бетбұрыс болып, өшпес із қалдырған
Алматыдағы 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы. Ол жалғыз біздің елді ғана емес,
бұрынғы Кеңес Одағына кірген елдердің барлығын дүр сілкіндірді. Қазақ
жастары бірінші болып орталықтың отаршыл саясаты мен әкімшіл - әміршіл
жүйесіне ашық қарсылық білдіріп, тайсалмастан, батыл шеруге шықты. Бұл
көтеріліс азаттық жолындағы күреске, жаңа саяси ұйымдар мен қозғалыстардың
пайда болуына түрткі болды. 1987 жылы шілдеде СОКП Орталық Комитетінің
қазақ халқын ұлтшыл деп кінәлаған қаулысы жағдайды одан әрі асқындырып
жіберді. Қазақтың ұлттық санасын дамыту, өзінің шыққан тегіне бет бұру,
тілін, дінін, ұлттық мәдениетін дамыту керектігін дәлелдеп, алға тартып
бастамашы топтар пайда бола бастады. Осы мәселелерді бірінші болып көтерген
Желтоқсан қозғалысы дүниеге келді, кейін [1990 ж. мамырда] соның
негізінде осы аттас партия құрылды. [9.30]
Сонау тоқсаныншы жылдары бірпартиялық өктемдіктің және
социалистік саяси жүйенің ыдырауы республикамызда демократиялық қағидаттар
негізінде қызмет жасайтын сан алуан саяси партиялар мен қоғамдық
бірлестіктердің қызметіне жол ашты. Яғни, көппартиялық жүйеге өтумен
республика халықтарының мақсат-мүдделерін, талап-тілектерін жүзеге асыру
жолында қызмет жасаған саяси құрылымдар шоғыры қалыптасты. Көсеуі ұзын
көрінетін Кеңес Одағы күйрегеннен кейін аз уақыт ішінде әлі буыны бекіп,
бұғанасы қатая қоймаған тәуелсіз Қазақстан демократиялық, ашық қоғам құра
отырып, экономикалық реформалардың алғашқы сатысынан сүрінбей өтті. Соның
ішінде жаңадан құрылған қоғамдық бірлестіктер мен саяси партиялар жас
мемлекетте қоғамдық-саяси өмірді демократияландыру, саяси әр алуандық,
халықтың әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделері мен құқықтарын қорғау,
тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуға қол жеткізу мақсатында кеңінен
қызмет жасады. 1990 жылғы 1 наурызға қарай республикада 100-ге жуық
қоғамдық ұйым қызмет істеп тұрған екен. Олардың қатарында: Достастық
азаматтық қозғалысы, Форум қоғамы, Инициатива әлеуметтік-саяси
бірлестігі, Қазақ тілі қоғамы, Қазақ ұлттық мәдениеті ассамблеясы, Ұлттық
мәдени орталықтар ассоциациясы, Бірлесу тәуелсіз кәсіподағы, Желтоқсан
қоғамдық комитеті, Бірлестік азаматтық қозғалысы, сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктердің ірі экологиялық ұйымдары — ядролық жарылысқа қарсы Невада-
Семей халықаралық қозғалысы, Арал-Азия-Қазақстан халықаралық қоғамдық
комитеті деп, міне осылайша тізім тізбектеліп жалғаса береді.
Сонымен қатар, қызметі тарихи-ағарту сипатындағы бірлестіктерден
Ақиқат, Мемориал, Әділет тарихи-ағарту қоғамдары, Жерұйық тарихи-
этнографиялық бірлестігі жұмыс істесе, қоғамдық-саяси қозғалыстардың ішінен
Азат (1990 ж., 1 шілде), Поколение (1992 ж., 24 қараша), Лад (1993
ж., мамыр), Азамат азаматтық қозғалысы (1996 ж., 20 сәуір) өз хал-
қадерлерінше азаматтық қоғамға арна салды. Қазақстанда қоғамдық
бірлестіктердің қалыптасуының келесі кезеңінде Қазақстанның либералдық
қозғалысы (1997 ж., мамыр), Қазақстанның болашағы үшін (1998 ж., ақпан)
жастар қозғалысы, Қазақстан — 2030 үшін (1998 ж., 6 қазан) қоғамдық
қозғалысы, Өрлеу (1998), Ақ жол қоғамдық қозғалыстары (1998), тағы
басқалары құрылды. 1989—1994 жылдардың аяғында Қазақстанда 500-ге жуық
қоғамдық бірлестік Әділет министрлігінде тіркелді. 1998 жылы олардың саны
1500-ден асты, ал 2001 жылдың аяғына қарай елде 1700-ден астам ресми
тіркеуден өткен қоғамдық бірлестік қызмет жасады. Сол кезеңде аталған
қозғалыстар мен қоғамдық бірлестіктердің нақты стратегиялық тұғырнамалары
және соңынан ерткен орнықты пікірлес электораты бола қоймаса да олар егемен
елде көппартиялық құрылыстың іргесін қалауларымен тарих беттерінен орын
алды. Қазақстандағы саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерді құқықтық
жағынан реттеу республикамыздың Конституциясында, Қоғамдық бірлестіктер
туралы (31.05. 1996) және Саяси партиялар туралы (15.07.2002) заңдарында
қамтамасыз етілді. [15.5]
Республиканың саяси өмірінде Қазақ ССР-індегі қоғамдық
бірлестіктер туралы заңы айтарлықтай рөл атқарды. Ол азаматтарға қоғамдық
ұйымдар құру еркіндігіне кепілдік берді. Бейресми саяси партиялар мен
бірлестіктер заңды жұмыс істеуіне мәртебе алды. Олар тіркеуден өткеннен
кейін халық депутаттығына талапкерлерді ұсынуға құқылы болды.
Республикадағы алғашқы қоғамдық – саяси құрылымдар Коммунистік
партияға оппозиция ретінде пайда болды. Кейінірек, тәуелсіздікті алып, жаңа
конституцияға дайындыққа байланысты саяси күрестің басты мәселелері болып
азаматтық, мемлекеттік тіл, жердің жеке меншікке сатылуы және т.б. талаптар
қойылды.
Егер Республика аумағында белді рөл атқарған (көбі әлі де атқарып
жүрген) бірнеше партиялардың бағыт – бағдарламаларына, іс - әрекеттеріне
тоқталсақ, олар мыналар:
Ұлттық – демократиялық Желтоқсан партиясы. Жоғарыда айтылғандай,
бұл қозғалыстың тууына түрткі болған 1986 жылғы желтоқсан оқиғалары болды.
Ұйымдасу жағынан бұл қозғалыс 1989 жылдың көктемінде қалыптасты. 1990 жылғы
мамырда Әділет, Азамат, Жерұйық, Кәусәр, Форум сияқты қоғамдық
ұйымдардың бастамасымен құрылтай съезі шақырылды. Сонда Желтоқсан
қоғамдық комитетінің негізінде осы аттас партияның құрылғаны туралы
декларация қабылданды. [17.3]
Партияның бағдарламасында республиканың саяси және экономикалық
егемендігі үшін, мемлекеттік тіл қазақ тілі болуын, 1986 жылғы Желтоқсан
оқиғалары құрбандарын орынсыз тағылған кінәдан толық ақтау, оларға саяси
құрбандар мәртебесін беру, Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандықтармен
тығыз байланыс ұйымдастыру, ислам дінінің қайта өркендеуі жолында күрес
жүргізу көрсетілген.
Қазақстанның республикалық Азат партиясы өзінің тарихын 1990
жылғы шілдеде болған Қазақстанның азаматтық Азат қозғалысының құрылтай
конференциясынан бастайды. 1991 жылғы 4 қыркүйекте Азат қозғалысының
құрылтай конференциясында парламент тұрпатындағы Қазақстанның республикалық
Азат партиясының пайда болғаны туралы шешім қабылдады. Ол бағдарламасында
Қазақстанның шын мәніндегі егемендігін қамтамасыз етуді, аумақтық
тұтастығын сақтауды, елдің қоғамдық тұрмысын демократияландыруды, қазақ
тілін, ұлттық дәстүрді дамытуды және т.б. мақсат етіп қояды.
Жалпы алғанда ұлттық – демократиялық Желтоқсан партиясы,
Қазақстанның республикалық Азат партиясы, Алаш ұлт – бостандық
партиялары ұлттық және ұлттық – демократиялық түрде қалыптасып, негізінен
Кеңес Одағы кезінде қысымшылықты көп көрген қазақ халқына басымдықтар
беріп, тілін, дінін, мәдениетін дамытуға жағдай жасауға үлкен мән берді. Ол
кезде бұрынғы әдетке салып сипаратистік пиғылдағы ұйымдар бас көтеріп
тұратын. Бұл партиялардың ондай іс - әрекеттерге қаймықпай қарсы тұрып,
тойтарыс беріп тұрғанын айтқан жөн.
Қазақстанның Халық Конгресі партиясы парламенттік типтегі саяси
партия болып табылады. Партияның басты саяси мақсаты – парламенттік жолмен
өкімет басына келу.
Қазақстанның Халық Конгресі партиясы [ҚХКП] 1991 жылдың қазан айының 5-
нде дүниеге келді. Оның құрылтайшылары – Семей – Невада, Арал Азия –
Қазақстан, Әйелдер Одағы, Тәуелсіз Бірлесу кәсіподағы, Қазақ тілі
қоғамы мен республика Жас құрылысшылары ассоциациясы және ұлттық – мәдени
орталықтар болып табылады.
Партия Әділет министрлігінен ресми тіркеуді 1991 жылдың соңғы күні -
31-ші желтоқсанда өтті. Тең төрағалар болып Олжас Сүлейменов пен Мұхтар
Шаханов сайланды. Бұл күнде екеуінің де елшілік қызметтерге жіберілуіне
байланысты партияның төрағасы қызметін Ә. Исмайлов атқаруда.
ҚХКП-ның тарихи өз бастауы 1989 жылы Семей – Невада қозғалысынан
алады. 1992 жылдың 27 маусымында партияның бірінші съезі өтті, онда
партияның бағдарламасы мен Жарғысы қабылданды. Бағдарламада көрсетілгендей,
партияның басты мұраты – Тәуелсіз, құқықтық, унитарлық, адамгершілік
принциптеріне сүйенген демократиялық қоғам – Қазақстан Республикасын құру.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңына қайшы емес, саяси,
құқықтық, әлеуметтік – экономикалық, экологиялық және ізгілік бағыт
бағдарламаларды жүзеге асыру жолында күрес. [16]
Партияның Қазақстанның 18 облысында [Батыс Қазақстан облысынан
басқа] аймақтық ұйымдары бар. Партияға мүшелікке орай нақты талаптар [құжат
– куәліктер т.б.] жоқтың қасы. Алайда В. Рогалевтің сөзіне қарағанда
республикада 2 миллионға жуық адам өздерін Қазақстанның Халық Конгресі
партиясының мүшелерінің қатарына жатқызатын көрінеді. Срңысысына әрине,
анықтауды қажет ететіндігі көрінеді... Сондай – ақ В. Рогачев партия
мүшелерінің 50 проценті 40-45 жастағылар екенін айтады.
1993-1994 жылдары республиканың саяси өмірінде негізінен екі партия
бір – біріне ұқсас болды, олардың бірі – Қазақстанның Халық бірлігі
партиясы болды. Кезінде [1993] бқл екі партияның бағдарламалары мен
көздеген мақсаттарының ұқсастығы себепті қос партияны біріктіріп, бір
партия құру жөнінде әрекеттер болғаны да мәлім. Алайда бұл идея жаңа саяси
ұйыммен [ҚХБП] бірігуге орай Қазақстан Халық Конгресі партиясының қатарында
фракциялық жікшіліктер туу қаупі мен әкімшілікте жақтастары көп ҚХБП мен
салыстырғанда – негізінен шығармашылық зиялы қауымға ғана арқа
сүйегендігіне байланысты жүзеке асуы мүмкін емес еді. [17]
Партияның аймақтық ұйымдары арасында саяси принципі мәселелер
төңірегінде әртүрлілік бар екені байқалады. Бұл, мысалы, 1994 жылғы
парламенттік сайлау кезінде тіл саясатына қатысты мәеледе партияның батыс
және оңтүстік облысындағы ұйымдары ұстаған бағыты бір – біріне қиюласпайтын
әр түрлі екенін көрсетті.
Партияның солтүстік аймақтағы бағыттары да бір ізді емес. Солтүстік
Қазақстан және Қостанай облыстарындағы партия ұйымдары әлі де болса
[тәуелсіз эҚСПерттердің бағалауы бойынша] әлсіз. Ал Ақмола облысындағы
ұйымның өзіндік орны мен әсері бар, мықты екені байқалады.
1994 жылдың күзінде ҚХКП президентке қарсы, оппозициялық партия
екендігін мәлімдеді. О. Сүлейменовтың айтуына қарағанда Оппозиция
өкіметінің жауы емес ол – келіссөз мүшесі.
Қазақстанның Халық Конгресі партиясының ресми тіркеуден бірінші
өткен ең алғашқы демократиялық партия екендігін де ұмытпаған жөн. Партияның
ұсақ орта бизнесті өркендетуге жағдай туғызу, экологиялық мәселелер мен
Еуразиялық одақ тұрғысындағы идеялары кейіннен дүниеге келген басқа
партиялар бағдарламаларынан орын алды, мемлекеттік бағдарламалар мен
жоспарларға мұрыңдық болды. [21.101]
Әйтсе де, бүгінде ҚХБП мен ДП тәріздес президенттік партиялармен
салыстырғанда, саяси - әлеуметтік және материалдық мүмкіншілігі болғандығы
себепті партияның [ҚХКП] бүгінгі әлеуметтік базасының әлсіздігі белгілі
жай.
Партияның материалдық қоры партияға қабылдау, ай сайынғы және
ерікті жарна төлеушілер арқылы қалыптасуда. Партия Россиядағы, Украинадағы,
Белорусиядағы пікірлес ұйымдармен байланыс жасап тұрады.
ҚХКП- на халықтың ықылас білдіруі ылғи да және барлық жерде оның
лидері – төрағасы О. Сүлейменовтың ықпалдығымен салыстырғанда өте төмен.
Осыған байланысты болар, проблема, бұған дейін партия басшылығында болған,
беделі зор, партияның төрағасы О. Сүлейменовтың Италиядағы Қазақстан елшісі
болып тағайындалуына байланысты күрделене түсті ме деп ойлаймыз... Партия
құрылымындағылардың беделді қызметкері мен интелектуалдылығына қарамастан
көпшілік арасында ұйымдастырушылық және уағыздаушылық жұмыстарын жүргізу
барысы аса мықты емес. [21.102] Бұл облыстық партия ұйымдағылардың санынан
көрініп тұрғандай, барлығында біркелкі жағдайда екенін көрсетеді. Оның
құрамындағылар орта жастағы әр түрлі ұлт, ұлыс адамдары. Партияның ауылдық
жерлерге және жұмысшылар арасында әсер етушілік күші жоқ.
Қазақстанның социалистік партиясы (ҚСП) Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен заңдарына сәйкес қызмет ететін және өзінің басты мұраты –
барлық еңбекшілердің мүлдесін көздеу деп жариялған парламенттік типтегі
саяси ұйым болып табылады.
Қазақстанның социалистік партиясы Қазақстан республикасының
коммунистік партиясының құқты мұрагері болып саналады.
Қазақстанның социалистік партиясы компартияның атын социалистік
партия деп өзгерту жөніндегі кезектен тыс съезден соң (7 қыркүйек, 1991)
республиканың саяси өміріне бел шешіп араласа бастады. Сол жылдың қазан
айнда көп әділет министрлігінде тіркеуден өтті. 1995 жылдың басында
партияның 1586 бастауыш ұйымдарында 4700 адам біріктірілді. Осы мүшеледің
40 проценті 40 жатағылар да, 24 проценті 40-50 жастағылар. Олардың ішінде
мемлекеттік дәрежедегі қызметкерлер мен ел алдында беделі бар азаматтар да
көптеп саналады. Қазақстанның социалистік партиясының мүшелері өзінің саны
жағынан оңтүстік облыстарда басымдық танытпады. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан
облысында 16,5 мың, Қызылордада 5 мыңнан аса, Жамбылда 4 мыңға жуық т.с.с.
ҚСП қазіргі дүниедегі адамгершілік, ізгілік принциптері – бүгінгі
әлемдегі социалистік теориялардың түрлі бағыттағы тұғырнамаларының негізі
болып табылатындығын теориялық мәселеледің діндегі деп есептейді. Оған
қоса, ҚСП Еуразия кеңістігіндегі Одақты конфедеративтік негізде қайта
құруға мүлделі.
Партия басшыларының (тең төрағалары болған – П. Своик пен Ғ.
Алданмжаров) пікірлерінше социалистік үрдістер даму ағымы жекелеген
елдермен шектелмей, дүниенің барлық халықтарының еңбектері мен мәдениетте
қол жеткен табыстарына арқа сүйей отырып, ғаламдық өрлеудің заңды бір
тармағы болып қалмақшы. Қоғамдағы реформалардың саяси негізі демократиялық
тәртіп, ал қоғамның өзі болса, мемлекетті қолдауы, мемлекет тек заңға иек
артқаны ләзім. [23.95]
ҚСП- ның екі бірдей кезеңнен тұратын экономикалық бағдарламасы,
президенттік құрылым мен атқарушы, заң шығарушы, сот реформалары т.б.
өзекті - өзекті проблемалар турасында өзіндік келісім – пішімдері, ой –
толғаулары және ұсыныстары әбден жеткілікті. Социалистік көппартиялық пен
пікір алуандығын қолдайтындықтарын білдіруде Оппозициясыз өкімет
бюрократияның диктатурасына алып келуі мұмкін.
Партияның ерекшелігі сол, ол конструктивті оппозицияда өзіндік
кескіні бола тұра, бұрын өкіметте болған (бұрынғы премьер С. Терещенко)
және қазіргі күнде бар кейбір мүшелері партия бағытынан бөлек саясат
жүргізуінде болып отыр.
Партия қуатты ақпарат талдау базасына ие. ҚСП – ның ынта білідруі
бойынша парламенттен тыс партиялар мен қоғамдық қозғалыстар блогы.
- Республика Үйлестіру кеңесі құрылды. Бұл саяси блоктың мақсаты.
- ҚСП – ның көзқарасы бойынша жаңа мықты оппозициялық қоғамдық
қозғалыстар құру үшін барлық демократиялық күштерді біріктіру болады.
ҚСП Еуразиялық Одақ идеясына сенімсіздікпен қарайды. Олар мұның
біршама шындыққа үйлесімді жолы – бұл өтпелі кезеңде Россиямен федеративтік
– конфедеративтік қарым – қатынасты құру деп санайды.
ҚСП – ның атқарушы органы Саяси атқару комитеті болып табылады.
Ұйымдастырушылық тұрғына партия облыстық, қалалық, аудандық атқару
комитеттерінен және бастауыш ұйымдардан тұрады.
1995 жылдың 28 қаңтарындағы Саяси атқару комитетінің пленумында
Мәжіліске депутаттар ұсынудан бас тартып, оның орнына өзін -өзі ұсыну жолын
таңдады.
1995 жылдың 24 желтоқсанында Оралда өткен Батыс Қазақстан облысының
социалистері конференциясы ҚСП – дағы өзара келісе алмаушылықтың қозғаушы
күші болады.
ҚСП өзінің XXI съезінде (20 қаңтар, 1996) қосар төрағалық институты
жойылып, партия төрағасы болып П.В. Свойк сайланды. Осы съезде облыстардан
келген депутаттар партияның Қазақстан Коммунистік партиясымен бірігуін
ұсынады. Алайда бұл ұсынып съезде талқыланбады. Партия басшылығы партияның
бірігін сақтау үшін съездегі кикілжің даудан құтылу қамын ойластырған еді.
Дегенмен, бүгінде өз ішіндегі келісе алмаушылық бұрынғысынша жоғарғы
шиеленіскен күйде қалып отыр және бұл болашақта қайта өрлеуі де мүмкін.
ҚСП Қазақстанда саяси альтернатива мен оппозиция институтының
құру мақсатында көптеген қоғамдық ұйымдармен бірлесуі кен түрдегі
уағыздаушылық жұмыстарын жүргізуде.
Қазақстан Республикасының Парламентіне өткен сайлауларда ҚСП жоғарғы
заң шығарушы органдарға депутаттардың 50 проценті партиялық тізіммен
сайланатын можоритарлық – пропорциялық принциптің жоқығы себебіне
байланысты өз кандидаттарын ұсынбады. Соған қарамастан, ҚСП болашақ
парламентке социалистер фракциясын иемденуге өзін - өзі ұсынған партия
мүшелеріне көмектесуге кепілдік береді.
Сытрқы саясатта Бұл партия Қазақстанды ядролық қаруы жоқ аймаққа
айналдыру және ТМД- дағы біртұтас әскери стратегиялық кеңістіктің сақталуы
үшін күреспек.
Біздің пікірімізше, егер Шығыс Еуропадағы соңғы екі –үш жыл
көлеміндегі социалистік идеяларға қайта оралу үрдісі мен кешегі (1995
жылдың желтоқсаны) Ресейдегі коммунистердің жеңісін, оған қоса Қазақстанның
тек өзіне ғана тән ерекшеліктерін есепке алар болсақ, социалистік партияның
алдағы жылдардағы беделі күрт түседі – ау деген болжам негізіз болар...
Қазақстанның халық бірлігі партиясы (ҚХБП) 1995 жылдың 12 мамырынан
бастап Қазақстанның халық бірлігі Одағының тікелей құқты мұрагері болып
табылады.
Қазақстанның халық бірлігі партиясы парламенттік типтегі саяси партия
ретінде Н.А. Назарбаев әкімшілігінің жүргізуге бағытталған реформаларына
идеологиялық, ұстамдық – партиялық және әлеуметтік көмекті қамтамасыз етуге
мүдделі.
ҚХБП – ның басты мақсаты, партия бағдарламасында көрсетілгендей,
Қазақстанда әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканың салатанат құрылуына
жан – жақты күш салу, республиканың іс жүзіндегі тәуелсіздігін нығайту,
ұлтаралық келісім және қоғамдық – саяси тұрақтылыққа қол жеткізу болып
табылады. [18.12]
Қазақстанның халық бірлігі одағы елдегі барлық центристік
күштерді шоғырландыруға үндеген саяси күш ретінде құрылды. Оның құрылуына
Қазақстан социалистік партиясы мен Қазақстанның Халық Конгрессі партиясы
көмектеседі. Осы екі партияның қатысуымен Қазақстанның халық бірлігі
одағының құрылтай конференциясы Алматы қаласында 1993 жылдың 6 ақпанында
өтті. Сол күнгі құрылай конференциясында ол Қазақстан Республикасы
азаматтарын ұлттық және діни негіздеріне қарамастан ерікті түрде
біріктіруші, жалпы халықтық қозғалыс деп жарияланды. Саяси кеңес құрамына
71 адам ендірілді. ҚХБО-ның лидері президент Н.Ә.Назарбаев болды.
Қозғалысты басында халықаралық экологиялық Елім-ай қорының төрағасы,
Жоғары Кеңес депутаты Серік Әбдірахменов басқарса 1993 жылғы қазан айының 2-
ші жұлдызындағы ҚХБП-ның бірінші съезінен соң, төрағалық сол кезде премьер-
министрінің орынасары қызметіндегі Қуаныш Сұлтановқа көшті. Осы бірінші
съезінде Одақтың Жарғысы, бағдарламасы және резолюциялары қаылданды. Сондай-
ақ осында Одақты партия деп санау, оның жекелік мүшелігін сақтау туралы
шешім қабылдады. Съездеі алға қойған мақсатына орай, партия 1994 жылдың
қаңтар-наурыз айларындағы Жоғарғы Кеңес пен жергілікті жерлердегі
сайлауларға белсене қатысып, заң шығарушы органдарда елеулі орындарға ие
болды. Мәселен, паламентке 57 адам, ал облыстық және қалалық мәслихаттарға
партияның 208 мүшесі өтті.
1994 жылдың қыркүйек айында ҚХБП Алматыда Еуразиялық кеңестік
интеграциялық күш-қуат пен оны жүзеге асыру атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция өткізуге мұрындық болды.
ҚХБП-ның 1995 жылғы 25 наурыздағы үшінші (кезектен тыс) съезінде
Қазақстанның Халық бірлігі партиясы (ҚХБП) Республика Әділет министрлігінде
сол жылдың мамыр айының 12-де ресми тіркеуден өтті. Бүгінде партияның
облыстық бастауыш ұйымдарының саны 800-ге жуық, ал партия мүшелерінің жалпы
саны 28 мың шамасында. Осы уақытқа дейін партияның республиканың 14
облысында, 19 қалалық және 102 ауылдық аудандарында құрылтай
конференциялары болды.
Кезеңінде Одақтық ҚСМП, ҚХКП-ның бағдарламалық , стратегиялық және
практикалық құрылымдарындағы ұқсастықтарға байланысты, 1993 жылы ҚХКП
пленумында және ҚСП басшыларының мәлімдеулеріне қатысты олардың бір блогке
бірігу идеясы көзделген болатын. Бұл туралы ҚХКП Орталық Үйлестіру
комитетінің V пленумында О.Сүлейменов ҚХКП мен ҚХБО-ның бірігу
мүмкіндіктерін дәлелдеген болатын.
Кейбір ҚСПеттердің пікірінше ҚХБП-ні қоғамдағы саяси партиялар мен
қозғалыстардың билеуші топтарға қатысты арасындағы туындайтын оппозициялық
тенденциялардың күш алмауы негізінде құрылды деп санайды. Мұндай
бағалаудың негіздемесі 1993 жылдың аяғы мен 1994 жылдың басындағы
парламенттік сайлаудың түрі тәртіп бүзушылықпен өтуі және оның сол сайлауға
бақылау жүргізген өкіметтің тарқатып жіберуі болды. Сол билеуші топтардың
барлық бағытын қуаттаған ҚХБО енді қоғамдық саяси ұйымдар арасында өз
одақтасын таба алмай қалды. Сондықтан да ол 1994 жыддың сәуіріндегі
оппозициялық күштердің блогы ретінде құрылған Республика атты қоғамдық
ұйымдардың үйлестіру кеңесіне енген жоқ.
Партияның Орталық Көмитетінің қазіргі төрағасы А.Бижановтың
бастамасымен ҚХБП Қазақстанның демократиялық бағыттағы алдыңғы қатарлы
партияларымен біртұтас саяси блок құру идеясын қайта дүниеге әкелді.
Қазақстанның демократиялық партиясы парламенттік типтегі саяси ұйым
болып табылады. Оның негізгі мұраты – Қазақстан халқының негізгі бөлігін
жоғарғы өмір сүру деңгейі мен мемлекеттің тұрақты дамуын қамтамасыз ету.
Қазақстанның демократиялық партиясы құрылғанда аз ғана уақыт болған
жас, алайда жас та болса, әулетті, болашағы үміт күттірер партия.
Партияның тең төрағалары болып, сол кезде президенттің кеңесшісі
Төлеген Жүкеев және Алтынбек Сәрсенбаев сайланды. ҚДП республика Әділет
министрлігінде 1995 жылдың тамыз айының 31 – ресми тіркеуден өтті. Партия
аумақтық белгілер бойынша құрылған. ҚДП – ның аймақтық құрылымдарын 19
облысты түгел қамтитын партияның бастауыш, аудандық, қалалық және облыстық
ұйымдары құрайды. 1995 жылдың аяғына таман партия мүшелерінің саны 15 мың
адамға жетті. [18.13]
ҚДП мүшелерінің әлеуметтік базасы – ұлттық - мәдени орталықтардың
басшылары мен қатардағы өкілдері, директорлар корпусы және орта буындағы
кәсіпорын басшылары, мемлекеттік шенеуніктер (жоғарғы буындағы өкілдерімен
қоса есептегенде) мен шығармашылық зыялы қауым болып табылады.
Партияның бағдарламалық мәлімдемесінде біз әлеуметтік нарықтық
экономиканы, демократиялық құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамды мұрат
тұтушы мемлекетшілер партиясымыз деп тайға таңба басқандай айтылып өткен.
Партияның басты ұраны – Реформаны реформа үшін ғана емес, адам үшін
жасау.
ҚДП құрамында А.Шәйкенов, А.Сәрсенбаев, М.Тәжин, С.Сейдуманов және
басқа да танымал саясаткерлер бас.
ҚДПның ІІ съезі 1995 жылдың 20 қазанында Қазақстан Республикасының
Парламентінің сайлауы алдыңһнда өтті. Съезде делегаттар Қазақстан
Республикасының мәжілісіне және Парламент Сенатына партияның 30 мүшесін
ұсынды. ҚДП тарапынан сайлау қорытындыларының нақты деректері жоқ. Бұл
партияның қызметінің айтарлықтай салмақтығының біріне оның лидері
Т.Жүкеевті Қазақстан Республикасы қауіпсіздік Кеңесінің хатшылығы
қызметінен Корей Республикасының елшісі қызметіне ауыстыруы болды. Бұл
Қазақстан Республикасы Президенті және оның командасы тарапынан ҚДПға
сенбеушілік дәрежесін көрсетуі мүмкін дегенді танытады.
Әрине, ҚДПның әлеуметтік экономикалық саладағы отандық өндірісті
сақтап, одан әрі қарай дамыту, ауылдық жерлердегі орта және ұсақ өнім
өндіруге бағытталған кәсіпорындарға қол ұшын беру немесе денсаулық сақтау
саласындағы мемлекеттік кепілдік берілетін тегін медициналық қызмет, жалпы,
оның қоғамдық ұлтаралық келісімдерінің барлығын көздейтін мақсаттары өте
көп.
Бұл жөнінде партияның сол кездегі қосалқы төрағасы Т.Жүкеевтің ҚДП
хақында жасаған баяндамасында кеңінен айтылды. Сыртқы саясатының басты
бағыты болып табылатын. Қазақстанның егемендігіне нұқсан келтірмей, әлемдік
қоғамдастыққа интеграциялануды айтпағанда, осынау жас партияның, елдің ішкі
қоғамдық өмірінде ұстанбақ принциптері оппозициямен пікір алуандығында аса
оң қабақ бере қоймайтын, бұған дейін үстемдік құрған монопартиялықтың (бір
партиялық) салқынынан толық арыла қоймаған басқа саяси ұйымдармен
салыстырғанда, бүгінгі күн өрісінен шығып отыр ма деген ойдамыз.
Әңгіме ҚДПның республикадағы көппартиялыққа сөз жүзінде қолдау
көрсетіп қана қоймай, көппартиялықтың бұғанасы қатаюына қажетті оң
шараларды іске асыру барысында іс жүзінде белсенділік танытпақ ниетінен
туындайтын нақты қимылдарға бару мүмкіндігінде болып отыр. Екіншіден,
ҚДПның кең түрде партияаралық блоктар құруға мүлделілігі де уақыт талабына
сай тіршілік. Үшіншіден, Қазақстанның қазіргі кезеңдегі көптеген саяси
партияларына тән батыстық партиялардың бағдарламаларын сүзгіден өткізіп,
өзіне қажеттілерін көшіріп алып, еліміздің бүгінгі жағдайына ыңғайластыра
алмай отырған партиялармен салыстырғанда ҚДПда сол батыстың демократиялық
қоғам орнатудағы қол жеткен табыстарын нақты, іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкіншіліктері мен үрдістері әбден жеткілікті, интеллектуалдық күш
қуатының болашағы мол. Мұның артында. әрине, ҚДПның кадрлық құрамының
вестернизмнен бастап, әлемнің басқа да үлгі аларлықтай тәжірибелеріне
мықтап ден қоюы мәне іскерлігі тұрғандығында күмән жоқ.
Партия екі негізгі үлгі аралық принциптерді қорғау қажет екендігіне
қатты көңіл бөлінді:
Олар: партиялық плюрализм мен ақпарат бостандығы.
Көптеген эксперттердің пікіріне қарағанда ҚДП мемлекеттік
кәсіпорындар мен директорлар корпусының мүлдесін танытатын президент
аясындағы күш. Бұл партия өзінің бірнеше белгілері бойынша саяси
әкімшіліктің мүлдесін көздейтін ҚХБПнан бөлектенеді.
Қазақстанның дәуірлеу партиясы. ҚДП парламенттік типтегі партия.
Партияның бағдарламасы мен жарғысы 1995 жылдың қаңтар айының 27-де өткен
құрылтай съезінде қабылданып, төрайымы болып, Алтыншаш Жағанова сайланды.
Партия мүшелерінің саны 5 мың адамға жуық. Партияның негізгі белсенділерін
білім беру, ғылым, мәдениет, өнер адамдары, мемлекеттік қызметкерлер
құрайды.
Партияның 1995 жылғы 23 қазанда болған кезектен тыс съезінде 68
делегат қатысты, оның 56-сы ауылдан және 12-cі облыстық ұйымдардан
келгендер. Мұнда партияның Қазақстан Республикасы Парламентіне сайлау
алдындағы платформасы және өзге де мәселелер қаралды.
ҚДПның басты ұстанар жолы руханилік пен ізгіліктің қайта жанданып,
дәуірлеуіне күш салу. Осы принциптердің басты рөлдерінің арқасында
әлеуметтік нарықтық экономика мен құқықтарын салтанат құруына мүлделі
азаматтық қоғамның орнауы үшін күрес. Партияның негізгі бөлігін өз
қалыптасуына әлі де сан түрлі қиыншылықтарға кез болып отырған орта тап
өкілдерінен қарамақшы.
Әңгіме дәлірек айтқанда мәдениет, ғылым, білім және денсаулық сақтау
салалары қызметкерлері мен кәсіпкерлер, мемлекет қызметіндегі және
басқарушы әкімшілік, инженерлік, техникалық кадрлар жөнінде болып отыр.
Партияның басты назарындағы мәселелердің бірі әйелдер мәселесі. Яғни,
Қазақстанда өмір сүріп жатқан әйелдерді әлеуметтік қорғау жүйесі кеңінен
қайта құруды қажет етеді.
Қазақстанның Халықтық – кооперативтік партиясы. Аса ірі, таптық және
әлеуметтік жіктелуден ада, негізінен кооперация мен ауыл шаруашылығы
қызметкерлерін арқа сүйеп отырған партия.
Бүгінде партия мүшелерінің саны 1995 жылдың соғындағы мәліметтер
бойынша 42 мыңның үстінде.
1994 жылдың желтоқсан айында құрылған ХКП Әділет министрлігінде ресми
тіркеуден 1995 жылдың ақпан айының 20сында өтті.
Партияның жоғарғы органдары бойынша бес жылда бір рет шақырылатын
съезд. Съезд саяси кеңесті, партия төрағасын және орталық бақылау
ревизиялық комиссиясын сайлайды. Партияның төрағасы - Ө.С.Сәрсенов.
Өткен жылдың соңындағы сайлауда ХКП – ның ұран қып көтерген басты
платформаларының бірі ауыл шаруашылық мұхтаждығына қажетті жерлерді жеке
меншік иелеріне бөліп, талан таражға салмау, бұл процессті байыппен жүргізу
қажеттілігі. Жерге сол жерде еңбек ететіндердің баршасының құқығы бар.
Алайда жерді жолға да, мәңгілік пайдалануға да беруге болады.
ХҚП – біртұтас, жалпы мемлекеттік идеологияның салтанат құруына, күш
қолдану мен жыныстық қатынастарды ашықтан ашық насихаттайтын, әсіресе,
батыстық, шетелдік индустрия өнімдеріне Қазақстанда шек қойылуына мүлделі
екенін мәлімдейді. [24.6]
Қазақстанның социал демократиялық партиясы. 1990 жылғы 26-27
мамырында құрылды. Бағдарламасында батыс елдеріндегі осы аттас партиялардай
бостандық, ынтымақтастық, әділеттілік идеяларын ту етеді. Бұл партия тұрмыс
саласын жақсарту, саяси, экономикалық, әлеуметтік реформаларды жүзеге асыру
және т.б. мақсаттарды көздеді.
ҚСДПның құрылтай конференциясы өтті. Партия қоғамды революциялық
күшпен өзгерту әдісіне қарсы. Қазақстанның социал демократиялық партиясы
Қазақстанда бірінші болып өндіріс құралдарына жеке меншіктің қажеттігі
туралы мәселені көтерді. Сол жылдардың өзінде партия Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz