ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы қор биржасы мен бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және оның құрылымы 6
1.2 Қор биржасы мен бағалы қағаздар нарығындағы бағалы қағаздардың
түрлері
1.3 Ќазаќстан Республикасыныњ ќор биржасындаѓы баѓалы ќаѓаздар бойынша
ж‰ргізілетін операциялар т‰рлері
10
20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында қор биржасы мен бағалы қағаздар 26
нарығының даму жағдайы
2.2 Бағалы қағаздардың биржалық нарығының негізгі көрсеткіштері
2.3 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың іскерлігін талдау
33
40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ
БОЛАШАҒЫ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 44
3.1 Ұлттық қор нарықтарын аймақтық және дүниежүзілік қор нарығының
орталықтарына айналдыру 44
3.2 Қазақстан Республикасындағы қор биржасы мен бағалы қағаздар 57
нарығын жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздік кезеңі экономикадағы нарықтық реформалармен, әлеуметтік –
экономикалық, құқықтық және саяси жаңартулармен, демократиялық процестердің
дамуымен мінезделеді.
Бүгінгі күні айдан анық мәселе: Қазақстанның экономикасының нақты
секторын көтермей болашақ болмайды. Ал, экономиканы көтеру инвестициясыз
іске аспайды. Инвестициялық сұранымның жандануы, экономиканың құрылымдық
қайта құрылуы, оны күрт технологиялық жаңарту, тиімді технологиялық
институттар жасау, ішкі нарықты қорғау, экспортты қолдау – мұның бәрі
өткізіліп жатқан реформаларға қызмет көрсетуге тиісті.
Көптеген он жылдықтар бойы, шын мәнінде, жоспарлы - әкімшілік жүйенің
басқару күшіне байланысты қаржылық нарық, оның инфрақұрылымдары: жеке
коммерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары
және т.б. болмады. Елде тауар өндірушілер мен қызмет ұсынушылар, соның
ішінде қаржылық түрлерінің арасында, қоғамдық прогрестің қозғаушы күші
ретіндегі бәсеке мүлдем болған жоқ. Нарықтық экономика, өзінің маңызды өсу
көзі болып саналатын қаржылық нарықтың потенциалды мүмкіндіктерін
пайдалануды қажет етеді. Құрылымы бойынша елдің қаржылық нарығы құрылымы
бойынша үш өзара байланысты және бірін бірі толықтыратын нарықтардан
құралады: ақша, несие және бағалы қағаздар нарығы.
Тұрақты және дамыған қаржылық нарықты қалыптастыру бәсекеге қабілетті
экономиканы құрудың және әлемдік жүйеге сәтті интеграцияланудың маңызды
факторы болып отыр. Бірақ, еліміздің экономикасының дамуына теріс әсер
беретін проблемалар жеткілікті. Біріншіден, экономиканың өңдеуші секторына
отандық қаржы институттарының инвестицияларын көтеретін қоздырғыштар жоқ.
Екіншіден, өңдеуші өнеркәіспке шетелдік инвесторлардың экономикалық
қызығушылығы өте төмен дәрежеде. Үшіншіден, инструментарилардың
жетіспеушілігі және эмитенттердің санының өте аз болуы бағалы қағаздар
нарығының төмен капитализациясына себеп болды.
Еліміздің Президентінің 2003 жылдың 17 мамырында № 1096 санымен
бекітілген Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық даму
стратегиясы жоғарыда аталған проблемаларды шешуге арналған еді. [1]
Қазақстанның қатал орталықтанған жоспарлық экономикадан мемлекет
реттейтін нарықтық жүйеге көшуі, елде қалыптасқан экономикалық жағдайда
қаржылық нарықтың және оның кіндік тізбегі – бағалы қағаздар нарығын шапшаң
және ғылыми негізде дамытуды талап етеді. Ал, ол өз кезегінде ұлттық
шаруашылықтың құрылымын жедел реттеуге және өндірістің ең болашағы зор
салаларын дамытуға қабілетті болады.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы, салаларды әртараптандыру, ресурстарды
тиімді қайта бөлу және қатысушылардың әлеуеттік жағдайын көтеру жолымен,
еліміздің тұрақты дамуына ықпалын тигізеді. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев
Қазақстан қаржыгерлерінің IV Конгресіне сөйлеген сөзінде: Қор нарығы
ауадай қажет. Әсіресе қазір экономикалық приоритеттің бірі елдің
индустриалдық – инновациялық дамуы болып тұрған жағдайда керек. Бастысы,
енді не істеу керек – акциялар нарығын жіберу қажет, бағалы қағаздардың
жаңа түрлерін шығару үшін мүмкіндіктерді кеңейту керек -деп атап
көрсеткен.
Дипломдық жұмысыты зерттеу дәрежесі. Қор нарығы – нарықтық
экономикадағы көптеген стихиялық түрдегі процестедің реттеушісі. Бұл
бірінші кезекте капиталды инвестициялауға қатысты болып отыр. Бағалы
қағаздар нарығы капиталдың анықталған формаларына, несие берушілерді де,
қарыз алушыларды да қанағаттандыратын бағасы бойынша, нақты жобаларды іске
асыруға арналған қажетті құралдарды жедел шоғырландыруға және сатуға
мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын зерттеу
барысында Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д.,
ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономист – ғалымдар үлкен үлес қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму
деңгейін және іскерлігінің тәжірибесін талдау болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер қойылды және
шешілді:
- Бағалы қағаздардың мәнін және түрлерін қарастыру, сол сияқты
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуын зерттеу;
- Бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайына талдау жүргізу;
- Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының негізгі проблемалары анықтау
және даму болашағына шолу жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстанның бағалы қағаздар
нарығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні Қазақстандағы бағалы қағаздар
нарығының жағдайын зерттеу, және оның одан әрі дамуының негізгі бағыттарын
анықтау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі Қазақстандық
заңнамалық – нормативтік актілер, ел басының жарғылары және т.б. құжаттар.
Жұмыс барысында отандық және шет ел ғалымдарының еңбектері, Казақстан
Республикасының заңдылық-нормативтік актілері мен статистика агеттігінің
ақпараты, ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері - жұмыс барысында жалпы – ғылыми,
статистикалық және экономико – математикалық тәсілдері қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы және практикалқ маңызы – Қазақстанның
бағалы қағаздарының нарығының қазіргі кезеңдегі жағдайы мен дамуын талдау
негізінде, және жаһандық дағдарыс жағдайында әлемдік тәжірибеге сүйене
отырып, аталған отандық нарықты жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні, зерттеу әдістері қарастырылды.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының қор нарығының ұйымдастырылуы
мен дамуының теориялық негіздемесі қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының қор нарығының
ұйымдастырылуына талдау жүргізілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасының қор нарығының ұйымдастыру
формаларын жетілдіру жолдары қарастырылған.
Жұмысты зерттеу нәтижесінде жоғарыда аталған үш тараудың негізінде
қортынды жасалған.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы қор биржасы мен бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және оның құрылымы
Қор биржасындағы кәсіпқой-инвесторлардың қызметі газет конкурсы
сияқты, олардан жүздеген фотографиялардың ішінен ең жақсы алты қатысушыны
таңдап алу талап етіледі және жүлде оған қатысушылардың барлығының орташа
талғамына сәйкес келетінге беріледі. Сөз таңдап алушының шын пікірі бойынша
ең келбетті адамды таңдап алу, тіпті шынында да орташа талғамды
қанағаттандыратын тұлғаны табу туралы нарықтарының даму кезеңі басында
біздің қабілетіміз олардың мәні орташа пікір қандай болса, салыстырмалы
орта пікір сондай болады деген анықтауына қатысты және оны алдын ала білуге
бағытталған. Ал кейін мұны бағалы қағаздар нарығының мәні көзқарастардың
айырмашылығында болады деген пікірмен американдық онлайндық биржаның
ойыншысы Кристофер Фаррел қолдады.
Қазақстандағы қор нарығының пайда болуы мен даму тарихын келесі
қалыпта көруге болады:
- Бағалы қағаздар нарығының айналымын қамтамасыз ету үшін нормативті-
құқықтық базаны құру;
- Тауарлы, валюталық, қор биржаларының пайда болуы;
- Брокерлік-дилерлік қызметтің пайда болуы;
- ҚР бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия құру;
- Мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы;
- Биржаларда туынды қаржылық институттардың пайда болуы [2].
1990 жылға дейін Қазақстанда қор нарығы мүлдем болған емес, бірақ
азаматтық заңнамамен бағалы қағаздар айналымына жол берілген. Қазақстанда
оның экономикалық саласының барысы жоқ болған.
Қор нарықтары туралы қандай да кекесін пікірлер болғанымен, олардың
объективті қажеттілігі экономикалық үдерістермен дәлелденген, өйтені олар
өте маңызды міндетті атқарады – басыңқы салаларды инвестициялау үшін
уақытша басы бос қаражаттың шоғырлануын қамтамасыз етеді. Бұл көптеген
әлсіз жалғасымдарға тән болатын өтпелі экономика уақытында ерекше маңызды.
Өзгерілетін шаруашылық жағдайында бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын
үйлесімді дамыту қажет, мұндай жағдайда бар инвестициялық мүмкіндіктер мен
инвестициялық ойды ойдағыдай жүзеге асыру қамтамасыз етіледі. Оның қызметін
екі маңызды бағытпен анықтауға болады: бағалы қағаздар нарығындағы
тәуекелділіктерді басқару және операция жүргізудің меншікті құнын
төмендету.
Инфрақұрылым бағалы қағаздар нарығының өз дамуымен қатар дамиды:
бағаға айналымдарының артуымен, оған қатысушылардың және пайдаланылатын
құралдардың сипаттарымен дамиды. Нарық мәмілелері мен айналымдарының шамалы
мөлшері кезінде оның инфрақұрылым мағынасы қымбаттай бастайды, сондықтан да
тиімсіз. Айналымдардың арту шамасы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу-
сатудың жеке кезеңдерін жүзеге асыру дербес бизнес сияқты бола бастайды.
Мұнда шығындар мәміле тараптарының аударымдары есебінен бизнестің берілген
түрі өзін қаржыландыруға қабілетті болуына мүмкідік туады. Дүние жүзінің
жетекші елдеріндегі ұқсас құрылымдарының даму тәжірибесінің міндеті,
негізінен, бағалы қағаздар нарығының әрбір қатысушысына өзі шеше алатын сол
тәуекелділіктерді және сол мөлшерде қабылдауға мүмікдік беруде екенін
көрсетуде, ал қалғандарын инфрақұрылым өзіне қабылдайды. Мұндай жағдайда,
әрине, тәукелдік азая түседі, табыстылық та азаяды, яғни айырмашылығы
инфрақұрылымды ұстауға бағытталады. Шын мәнінде, бағалы қағаздардың нарық
инфрақұрылымы – бұл субъектілер арасындағы экономикалық қатынастардың
жүйесі.
Қазақстанда бағалы қағаздардың нарығы бастапқыда ұйымдастыру мен
реттеудің банкіге жатпайтын (американдық) үлгісімен дамыды. Оны мемлекеттік
реттеудің негізгі органы құнды қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия (ҚҚЖҰК)
болып есептелді, ол осы саладағы барлық саясатты жүргізді. Бірақ
американдық нысанды көшіріп алу бағдарландырылған нәтижелерді бермеді,
нәтижелі қаржы органдарын біріктіру пайдасына дәлелдер пайда бола бастады:
қаржы ведомстволардың іс-әрекеттерінің үйлеспеушілігі реттеуші қызмет пен
пруденциялық қадағалауды іске асырған кезде қарама-қайщылықтарға, қайталану
міндеттерінің пайда болуына әкелді. Сондықтан 2003 ж. ҚҚЖҰК таратылды –
оның міндеттері уақытша ҚР Ұлттық банкке берілді. Қаржы нарығында
көрсетілетін қызметтің әр түрін ұсынатын ұйымдардың қызметін реттеу – банк,
сақтандыру, БҚН көрсететін қызметтерді – ҚР ұлттық банкі іске асыра
бастады. Қазіргі кезе елімізде қаржы институттарының қызметтерін мемлееттік
реттеудің бірегей дүйесі қалыптасуда, ол ҚР президентіне тікелей бағынатын
және есеп беретін мамандандырылған орган – ҚР-ның Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі шеңберінде барлық
қадағалау және бақылау қызметтерінің бірігуін қарастырады [3].
Қазақстанда іс жүзінде құнды қағаздар нарығын реттеудің банкке
жатпайтын (американдық) үлгісінен қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеудің біріңғай үлгісіне көшу жүзеге асырылады. Бұл қаржы нарығы
секторларын өзара үйлестіруге және оған барлық қатысушылардың өзін-өзі
реттейтін ұйымдардың (ӨӨРҰ) бірігу қажеттілігіне айналды. Өзін-өзі
реттейтін ұйымдардың міндеттеріне бағалы қағаздар нарығындағы қызметке
біріңғай стандарттарды шығару, өзінің кәсіпқой мүдделерін қорғай, ақпарат
алмасу, басқа мәселелерді шешу енеді.
Қазақстанда қор нарығын қос деңгейлі реттеу жүйесі белгіленген, олар
шындығында, келесі себептермен толық қанды жұмыс істемейді:
- өзін-өзі реттейтін ұйымдардың құқықтары мен міндеттері нақты
көрсетіліп, айқын жетілдірілген заңдардың болмауы;
- мемлекеттік реттушілік мен өзін-өзі реттейтін ұйымдардың
атқарымдарын шектеудің болмауы;
- өзін-өзі реттейтін ұйым қызметтерінің біріңғай стандарттарының
болмауы.
Өзін-өзі реттейтін ұйымдардың іс жүзінде реттеуші органдар қабылдайтын
нормативтік-құқықтық базаны жетілдірушіге, заңдар мен басқа маңызды
құжаттар жобаларын талқылауға белсенді қатыспайды. ӨӨРҰ-ды белсенді
кәсіпқой қызметке араласу үшін олардың қызмет етуін реттейтін заңдарға
түзетулер мен өзгерістер енгізу қажет. 2003 ж. Қабылдаған Құнды қағаздар
нарығы жөніндегі ҚР заңы қалыптасқан жағдайды түбегейлі өзгертті. Саны көп
өзін-өзі реттейтін ұйымдардың орнына әрбір кәсіпқой қызмет түрлері бойынша
бірегей ұйымдар құрыла бастады. Қазір нарықта активтер мен тізілім иесін
басқаратын өзін-өзі реттейтін ұйымдар бар. Алайда Құнды қағаздар нарығы
жөніндегі заңда берілген өзін-өзі реттейтін нарық қағидаларының барлығы
әлі де жеткілікті мөлшерде іске асырылған жоқ.
Қазіргі кезде Қазақстанның қор нарығы серпінді дамуда.соңғы 5 жыл
ішінде мәмілелер көлемі шетел валютасмен 4,5 есе, МБҚ – 35, МЕБҚ 96 есе
өсті (2-кесте және 2 сурет).
Мәмілелер құрылымында 01.01.2005 жылғы жағдайы бойынша МБҚ- мен
жасалған мәмілелер басым – 79% және шетел валютасымен – 16%. Бұдан басқа,
корпорациялық облигациялар секторы серпінді дамуда, басқа мәмілелердің
үлесі шамалы болып қалуда.
БҚН инфрақұрылымының қызмет ету тетіктерін жетілдіру мыналарды талап
етеді:
- нормативтік құқықтық актілерді әзірлеген кезде АОБ өзін өзі
реттейтін ұйымдардыбелсенді тартуды, сондай ақ қадағалау
шараларына, мысалы, нарықтың кәсіпқой қатысушыларына ӨӨРҰ өтініш
ету негіздемесінде лицензиялар беруді;
- акционерлердің құқықтарын сақтауды және эмитент компаниялар
басшыларының жауапкершіліктеріне бақылауды қатайтуды;
- корпорациялық басқару қағидаларының сақталуын, қазақстандық
компаниялардың директорлар кеңесі жұмысының тәртібін қадағалауды
және өздерінің корпорациялық басқару іс тәжірибесі жөнінде
ақпарат беруін.
Сондай ақ ақпараттық ашықтыққа қол жеткізу үшін эмитенттердің құнды
қағаздарының инвестициялық сапасына елеулі әсер ететін олардың қызметіндегі
кез келген өзгерістерді міндетті түрде жариялау қажет, акционерлік
қоғамдардың құжаттарды одан әрі оларды Интернет сайтта электрондық түрде
орналастыруға беру, құнды қағаздар эмитенттерінің қор нарығындағы
рейтигілік бағалауды енгізу, АБҚ субъектілерінің іс әрекетіне мониторинг
пен бақылау жүргізетін мамандандырылған ішкі бөлімшелерді құру, олардың
міндеті ӨӨБҰ мүшелерінің заңсыз әрекеттері жөніндегі заңды және жеке
тұлғалардың шағымдарын қарау [4].
Қор нарығының ағымдағы күй жайын талдай отырып, оның кемшіліктеріне,
сенімді қаржы құралдарының тапшылығына, акциялар нарығының жоқтығына,
туынды қаржы құралдары нарығының жоқтығына, туынды қаржы құралдары
нарығының дамымауына тоқталған жөн.
Акциялар нарығының жоқтығы компания акционерлерінің қаржы нарығына
шығуға мүдделі еместігімен байланысты. Капиталды тартқылары келетін
компаниялар үшін листинг шарттарын орындау қиын болып шығады.
Қазақстан қор нарығындағы акциялар нарығы борышқорлық қаржы
құралдарының нарығынан едәуір қалып қоюда. Алайда мұның себебі,
құралдарының болмауынан емес, мысалы, А листигінде 24 эмитенттерідің, В
листигінде, эмитенттердің 25, онда жалпы капиталдандыру – шамамен 4 млрд
долл., нарыққа қатысушылардың сақтығында. Әрі эмитенттер де, әрі
инвесторлар да дамудың берілген кезеңіндегі мұндай сегменттің сапасына
сенбейді. Ол инвесторлар үшін тартымсыз, өйткені бір жағынан эмитенттер
қажет ақпаратты ашу керек деп санамайды, екінші жағынан – дивиденд
саясатындағы белгісіздік мүдделерін арттырмайды.
Әзірге эмитенттер капитал тарту қажеттілігін және бизнесті
тұрақтандырады – көрер көзге бір қалыпсыз жүйенің пайда болғанын байқаймыз.
Туынды қаржы құралдары нарығының дамымау себебі – салық салу,
бухгалтерлік есеп, заңдық қызмет көрсету заңдар базасының
жетілдірілмеуінде.
Құнды қағаздар нарығының деңгейіне қаржы есептемесі ашықтылығының
төмендегі әсер етеді. Экономиканың нақты секторы тек 2005 жылдан бастап
есеп берушіліктің халықаралық көшті.
Атаулы қағаздарды иеленудің заңдық талаптары мен шарттары ЕурАзЭЫ
шеңберінде қайта қарауды талап етеді. Ресей Федерациясының заңдарында
Ресейдің бағалы қағаздарын атаулы иелену бойынша бейрезиденттердің қызметін
іске асыруға тиым салынған. Сондықтан, бұл қағаздар Қазақстанның қор
нарығында олардың айналасына және Қазақстанның депозтарлық қағаздарын
шығару бағдарламасына тікелей рұқсаттама (допуск) жоқ. өз кезегінде, құнды
қазадардың орталық депозитарийі Ақ Ресейдің бағалы қағаздарына атаулы
иелік ете алмайды. Ресейдің құнды қағаздары Қазақстанның қор нарығына
қатыспайды. Қазақстан қор нарығының инфрақұрылымы қалыптасқан деп айтуға
болатына қарамастан, алайда ноың өтімділігі тиімсіз пайдалануда. Әрі
отандық, әрі шетелдік инвесторлардың қор нарығына мүдделігін күшейту үшін
тетіктер мен шарттар қажет. Оның одан әрі дамуына жаңа қаржы құралдарын,
қор биржаларының қосымша бөлімшелерін енгізу, инвесторлар үшін жеңілдікті
шарттар жасауға мүмкіндік береді.
Қор нарығын жандандыру мына шараларды жүргізуге мүмкіндік туғызады:
- инвестициялаудың ұжымдық нысандарын дамытуға, яғни инвестициялық
және венчурлық қорларды құруға;
- акция нарығын дамытуға;
- жаңа борышқорлық құралдарды енгізуге және инвесторлар мүдделерін
қорғау үшін коммерциялық құнды қағаздарды жеделдетіп шығаруға;
- эмитенттерді нарыққа қатысуға ынталандыруға А және В санаттары
бойынша листнгілік талаптардың жіктемесі, зейнетақылық актив
нормативтерін өзгеруіне;
- ЖИҚ-ды кеңейту үшін ЖШС-тың бағалы қағаздарын саудасы жөніндегі
ұйымдасқан нарық алаңшасын құруға;
- Туынды қаржы құралдарының нарығын дамытуға;
- Ұлттық рейтигілік параметрлерді кұру (тәуелсіз рейтингілік
агенттіктердің рейтигілік бағалауларына арналған);
- Ресейдің құнды қағаздарына Қазақстанның қор нарығы айналасында
рұқсат беретін заңдық өзгерістерді жүргізуге;
- Қаржы нарығында эмитенттер мен кәсіпқой қатысушылардың
трансакциялық шығындарын төмендетуге, оның ішінде салық салу
есебінде;
- Инвестициялық қорлар үшін шетелде активерге инвестициялау рәсімін
жеңілдетуге;
- Қазақстанның қор баржасына шетелдік және Қазақстанның қаржы
құралдарымен ұйымдасқан сауда және маркетигілік, әрі нормативтік
бөліктерін сәйкес келтіру үшін шетелдік кәсіпқой қатысушыларды
тартуға;
- Жоғары санатты листигіге қатысуға ұмтылатын эмитеннттер үшін
халықаралық рейтигінің міндетті түрде болу талабын енгізуге;
- Мониторийлер құқықтарын қорғау үшін пәрменді тетіктерді құруға;
- Корпорациялық басқару жүйесін барлық акционрлік қоғамдарда міндетті
түрде ұйымдастыру жөніндегі талаптарды белгілеуге, бұл
жариялылықтың жалпы танылған халықаралық стандарттары бойынша
қызметіне, ақпаратты ашуға және акцияны еркін айналымына
көмектеседі;
- Мемлекеттік құнды қағаздар нарығын кеңеюіне және оларды орналастыру
тиімділігін арттыру бойынша проблемаларды шешуге;
- Жасалды деп танылған мәмілелер критерийлеріне қатысты қолданыстағы
заңдарға, олармен айла шарғыны болдырмау үшін өзгерістер енгізуге
[5].
Бұл жоспарды үдемелі еңгізу қор нарығы сегменттерін отандық қаржы
нарықтары анықтайтын ішкі де және ТМД елдерінің қаржы институттары басым
болатын сыртқы да кеңеуіне әкеледі. Қазақстанның қор нарығының алеуеті
айтарлықтай зор, әсіресе егер мұнда бүгінгі күні ЖІӨ-ге акция нарығы
капиталдандыруды ескерсек, Еуроодақ елдеріне қарағанда 20 есе төмен, ал
борыш бойынша – 45 есе төмен.
1.2 Қор биржасы мен бағалы қағаздар нарығындағы бағалы қағаздардың
түрлері
Қор нарығында сатып-алу сатудың объектілері айрықшылықты тауарлар-ақша
және бағалы қағаздар болып табылады.
Қор нарығында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын
алады.
Қор нарығы нарығы-шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет
шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын
қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық,
әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға
мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының бағалы қағаздардың
және өзге де активтердің сан алуандығымен қол жетеді. Қор нарығы
экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын
алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық
экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі
болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды инвестициялау
процестеріне қатысты [6].
Қор нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес нағыз
дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осылай тәуелсіз меншік иелері ғана қор нарығында қаржы
ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр түрлі шығындарға
тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін жасай алады.
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендіруі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарады. Қысқа мерзім
ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешенді заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды.Соның нәтижесінде банктердің үлесі 80%-ды құрады.
Қор нарығының серпінді даму кезеңі Қазақстан Републикасының Бағалы
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы құрылған 1995 жылы басталады. 1995
жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан таза қор биржасы -
Орталық Азия қор биржасы жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21 сәуірде
Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы Қазақстан Республикасының заңы
бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының құқықтық реттеуді
қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік бағалы қағаздарды
қалыптастырудың және дамудың бағдарламасы әзірленді. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ облигацияларын шығару,
айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар әзірленіп, бекітілді. 1997
жылдың басынан Парламант бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады,
олар: Бағалы қағаздар нарығы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған
мәмілелерді тіркеу туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық
қорлар туралы заңдар.
Қор нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және қазіргі уақытта
оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
1993 жылдың қараша айында жабық түрдегі Қазақстанның банкаралық
валюталық биржасы акционерлік қоғамы ұйымдастырылған. Содан, Халықаралық
Қазақстандық Агроөндіріс биржасы құрылды, Қазақстан құрылыс биржасы,
Алма атты әмбебап сауда биржасы құрылды, кешірек Қазақстандық және
Алматылық қор биржалары, нәтижесінде Орталық-Азиялық қор биржаларына
айналды.
1996 жылы заңдық жоба дайындалып, Бағалы қағаздар нарығы туралы,
Инновациялық қорлар және бағалы қағаздарды келісім шарттарды тіркеу
туралы сонымен бірге Корпоративтік бағалы қағаздар нарығының купондық
жекешелендіру және ірі кәсіпорындарды жекешелендіру сияқты келесідей
заңдылық актілер негізінде корпоративтік бағалы қағаздар нарығының дамуының
жаңа концепциясы жасалды. Барлық үш заңнамалық жоба отандық бағалы қағаздар
нарығының инфроқұрылымын дамуына нақты түрткі болуға тиісті еді [7].
1996 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының 1996-1998 жылдарға арналған даму бағдарламасы бекітілді, оның
негізгі бағыты – бағалы қағаздар нарығының таза, әрі тиімді қызмет етуін
қамтамасыз ететін инфрақұрылымын қалыптастыру. Дәл осы жылы жаңа
Халықаралық Қазақстандық қор биржасы құрылды. Ал 1998 жылы екі қор биржасы:
Орталық-Азиялық қор биржасы және Қазақстандық қор биржасы құрылды. Капитал
нарығының даму жолындағы үлкен қадам Орталық-Азиялық қор биржасындағы сауда
негізінде жасалды.
Негізінен онда бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия мен Орталық-
Азиялық қор биржаларының тарапынан қатал бақылаудан өткен, листингке
тірелген тұрақты компаниялардың акциялары айналыста болды. Орталық-
Азиялық қор биржасының лицензиясы 1998 жылдың наурыз айында қайта шақырылып
алынды. Ал Қазақстандық қор биржасының 1997 жылы қаржы инструменттерінің
құрамынан Алматылық биржа бөлініп шықты, оның алаңында шетелдік валюталар
бойынша сауда жүргізілді. Бірақ 1999 жылғы заңнаманың өзгеруінен биржалар
бір ортақ Қазақстандық қор биржасына біріктірілді (KASE), ол бүгінгі күнге
дейін қызмет етуде. Оның құрылымы келесі сурет 1 көрсетілген.
2009 жылы Қазақстан қор биржасындағы нарықтың барлық саласындағы
операциялардың сомалық көлемі 80 403,4 миллион долларды құрады, немесе
10 696,4 миллиард теңге. 2008 жылмен салыстырған операциялардың көлемі
доллар түрінде 36,6 %-ға және теңге көлемінде 34,5%-ға өскен. 2007 жылы
Қазақстан қор биржасындағы нарықтың барлық саласындағы операциялардың
сомалық көлемі 169344,6 миллион долларды құрады, немесе 21351 миллиард
теңге. 2006 жылмен салыстырған операциялардың көлемі доллар түрінде 2,1 %-
ға және теңге көлемінде 2,0%-ға өскен.
Бағалы қағаздар-иеленушілерге мүліктік құқықтар және белгілі бір ақша
сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар. Бағалы
қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың сипаты, яғни бағалы қағаздар
міндетті түрде оның ұстаушысының қалайда бір мүлікке құқылы екендігін
куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілеулердің жиынтығы.
Ескерту - автормен құрастырылған [1]
Сурет 1 – ҚР қор биржасының құрылымы
Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция сомасын алуға мүмкіндік
береді. Сондай-ақ олар белгілі бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның,
ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға құқық береді. Бағалы қағаздар
нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау және айырбастау
процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рөлін атқарады. Халыққа белгілі бір
кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере отырып,бағалы қағаздар
іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды
жеңілдетеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивиденттер немесе
пайыздар түрінде табыстар төлейді, бұл құжаттардан туындайтын ақшалай
немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, онда жұмысты
ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы қағаздар
нарығында сатылатын тауар өзгеше тауар болып саналады, өйткені бұл тетік
меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ нақты емес капитал.
Бағалы қағаздар құжатсыз және қағазсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді.
Құжатсыз бағалы қағаздардың өмір сүруінің классикалық нысаны-қағаз
нысаны,онда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Инвестициялық бағалы
қағаздар-капиталды жұмсаудың объектісі болып табылатын бағалы қағаздар
(акция, облигация, фъючерлік өзара шарттар). Инвестициялық емес бағалы
қағаздар-бұл тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп-қисаптарға қызмет
көрсететін бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар-бұл мемлекеттік
ішкі борыштың болуының нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы
қағаздар. Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар
корпоративтік және жекеше қаржы инситутарының қағаздары болып келеді.
Корпоратвтік бағалы қағаздар болып кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің
борышқорлық міндеттемері мен акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздарға: ақшалай бағалы қағаздарға: акция, облигация, ақша
чектері жатады. Иеленушілерге заттық құқтарды, меншік құқықтарын бекітіп
беретін тауарлай бағалы қағаздарға коносаменттер,қойма куәліктері жатады.
Бағалы қағаздарға банк несиесін алғандығын растайтын құжаттар,
борышқор - қолхаттар, лоторея билеттері сақтық полистері жатпайды [8].
Қазіргі дүниежүзілік тәжірибеде өмір сүретін бағалы қағаздар негізгі
және туынды болып бөлінеді. Туынды бағалы қағаздарға: фъючерстер,
опциондар, форвардтар, варанттар, своптар, споттар, депозитарийлік
куәліктер, жазылыс құқықтары жатады. Ал, негізгі бағалы қағаздарға: акция
мен облигация жатады. Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген
корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды. Бағалы қағаздар
ұсынбалы, ордерлік, атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбан
куәландыратын құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы
қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынуға тиесілі. Ордерлік
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Акция-акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Ол бөлінбейді. Жай акция дауыс беруге
енгізілетін кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционердің жалпы
жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағадайда дивиденттер,
сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда заңдарда белгіленген тәртіппен оның
мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді. Артықшылықты акциялардың меншік
иелері - акционердің жай акциялардың меншік иелері акционерлерге қарағанда
кепілдік берілген мөлшерде дивиденттер алуға және қоғам таратылған кезде
белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар. Жалпы саны
25% аспау керек.
Облигация - ұстаушысына, оның белгіленген құнының тіркелген пайызы
түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз. Нақтылы құны - ол шығарылған кезде
белгіленген, купондық облигация бойынша пайызбен көрсетілген сыйақы
есептелетін ақшалай тұлғасы. Олардың иелері мен бұл құжаттарды шығарған
мекемелер, ұйымдар арасындағы қарыз қатынастарын растайды. Олардың түрлері:
агенттік, ипотекалық, қамтамасыз етілген, ішкі мемлекеттік және жергілікті
қарыздардың облигациясы, мемлекеттік емес кәсіпорындардың облигациялары.
Боналар - мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құрылдары ретінде
пайдалынатын борышқорлық міндеттемелер [9].
Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері: Мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттеме МЕККАМ. Айналым мерзімі 3-12 айға дейін құжатсыз
түрде болады. Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме МЕОКАМ.
Мерзімі-3 жылға дейін, номиналдық құны-1000 теңге. Мемлекеттік арнаулы
қазынашылық міндеттеме МЕАКАМ. Мерзімі-10 жыл, номиналдық құны-1000т.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндеттеме МЕОКАВМ.
Құжатсыз түрде шығарылады, аукционда сатып алуға болады. Мерзімі-1 жылдан
жоғары, номинал құны-100 доллар. Арнайы валюталық мемлекеттік облигациялар
АВМЕКАМ. Мерзімі - 1 жылдан астам, номиналдық құны-100доллар, Қаржы
Министірлігінен шығарылады.
Депозит және банк сертификаттары - жинақ ақшаны тарту үшін тек қана
банктер шығаратын бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздардың өзінен басқа дамыған экономикалық жүйелердің қаржы
нарығында нақтылы қағаздарды, валютаны, басқа бағалылықтарды сатып алуға
және сатуға олардың иелерінің құқығын куәландыратын туынды қаржы құралдары:
фъючерстік және опциондық өзара шарттар, валюталық және пайыздық своптар,
жазылыс құқықтары, депозитарийлік куәліктер, биржа индекстері бойынша
опциондар мен фъючерстер. Фьючерстік операциялар -биржадағы мерзімдік
мәмілелер, олардың мәнісі қаржы және кредит құралдарын шикізат тауарларын,
алтынды, валютаны мәміле жасау сәтінде тіркелетін бағамен сатып алуда және
сатуда, бұл орайда операциялар белгілі уақыт аралығында 2 – 3 жылға дейін
орындалады. Депозитарийлік куәлік - бұл түрлі компаниялар акцияларының
пұлындағы үлестерді иелену туралы куәлік болып табылатын туынды бағалы
қағаз. Варанттар - туынды бағалы қағаз, мезгілі - 5-20 жыл [14].
Бағалы қағаздар эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру немесе
қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және орналастыру.
Бағалы қағаздарды жекешелердің және мемлекеттің шығаруы мүмкін.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару-эмиссия-бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңды тұлғаларға және
азаматтарға сату.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
– Акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның
құрылтайшылары арасында орналастырған кезде;
– Акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
– Облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңды тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз
қаражатын тартқан кезде жүзеге асырылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар - бұл бір эмиссия шегінде біртекті
белгілері мен реквезиттері болатын,осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар
негізінде орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару-эмитенттің эмиссиялық бағалы
қағаздардың азаматтық объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс-
әрекеті, немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық
бағалы қағаздарды шығару проспектісінде сәйкес жүзеге асырылатын белгілі
бір бағалы қағаздардың жиынтығы. Оларды шығаруды жарияланған жарғылық
капиталды құру мен өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында эмитент жүргізеді. Қазақстан Республикасының резиденттерінің -
ұйымдардың, бейрезиденттерінің - ұйымдарының, шығаруын уәкілетті орган
тіркелген, резиденттерінің - ұйымдарының шығаруы шет мемлекеттің заңдарына
сәйкес тіркелген немесе уәкілетті органның нормативтік - құқықтық актісіне
белгіленген тәртіппен ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығына айналысқа
жіберілген мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздары, халықаралық қаржы
ұйымдарының шығаруын уәкілетті орган тіркеген немесе уәкілетті органның
нормативтік-құқықтық актісінде белгіленген тәртіппен ұйымдастырылған бағалы
қағаздар нарығында айналысқа жіберілген эмиссиялық бағалы қағаздары, туынды
бағалы қағаздар және өзге де қаржы құралдары Қазақстанда бағалы қағаздар
нарығының объектілері болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының субъектілері жеке және институтционалдық
инвесторлар, эмитенттер, кәсіби қатысушылары, сауда-саттықты
ұйымдастырушылар және өзін-өзі реттейтін ұйымдар болып табылады.
Инвесторлар - өз қаражатын бағалы қағаздарға салуды - инвестицияны
жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалар. Инвесторлар құрамында бағалы
қағаздар портфелін қалыптастыру үшін өздері тартқан қаржыны пайдаланушы
субъектілері болып табылатын институттық инвесторларға - инвестициялық
қорларға, инвестициялық банктерге, мемлекеттік емес зейнетақы қорларына,
сақтандыру компанияларына және қызметтің сипатына қарай ақша қаржаттары
жинақталатын басқа арнаулы арналым қорларына маңызды. Эмитенттер-қолданып
жүрген заңдарға сәйкес эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды жүзеге
асыратын заңды тұлғалар [10].
Қор нарығының қатысушылары - өз қызметін акционерлік қоғамның ұйымдық
- құқықтық нысанында жүзеге асыратын және бағалы қағаздар нарығында
лицензиясы бар заңды тұлғалар.
Оларға брокерлер, дилерлер, кастодиан, депозитарийлер, андерайтерлер
және басқалары жатады.
Брокер - бағалы қағаздар нарығының клиенттің тапсырмасы бойынша, соның
есебінен және мүдделерін көздеп, эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де
қаржы құралдармен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушы.
Дилер - бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырылған бағалы қағаздар
нарығында баға белгілеуді ұсыну және оларды бұқаралық ақпарат құралдарына
жариялау арқылы өз мүдделерін көздеп және өз есебінен эмиссиялық бағалы
қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасайтын кәсіби
қатысушы.
Кастодиан - бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарының және
клиенттер ақшасының есебін алуды және олар бойынша құқықтарды растауды,
клиенттердің құжатты қаржы құралдарының сақталуы жөнінде өзіне
міндеттемелер қабылдай отырып оларды сақтауды жүзеге асыратын кәсіби
қатысушы болып табылады. Орталық депозитарий - бағалы қағаздар нарығыеың
қаржы құралдарымен мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің қаржы құралдары
бойынша құқықтарын есепке алу мен растауды, құжатты нысанда шығарылған
қаржы құралдарын материалсыздандыру мен сақтауды, оның ішінде депоненттер
арасындағы қаржы құралдармен мәмілелер бойынша клирингті, лицензиясы болған
кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізуді жүзеге
асатын кәсіби қатысушы. Ол коммерциялық емес ұйым болып табылады және
акционерлік қоғам нысанында құрылады. Андеррайтер - бағалы қағаздар
нарығының брокерлік - дилерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар және
эмитенттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару жөніндегі қызмет көрсететін
кәсіби қатысушы [11].
Бағалы қағаздар нарығының бірсыпыра қатысушыларын инвестициялық
институттар, инвестициялық қорлар, инвестициялық компаниялар, коммерциялық
банктер, қаржы брокерлері, инвестициялық консультанттар құрайды.
Инвестициялық қорлар - инвесторлардың ақшасын жұмылдыру және оларды
қор атынан бағалы қағаздарға, банк шоттарына және салымдарға жұмсау
мақсатымен акциялар шығарады, мұндай жасаумен байланысты барлық
тәуекелдіктер, бүкіл табыстар мен зияндар осы қор иелерінің есебіне
жатқызылады. Эмитенттердің арасында қаржы нарығының жұмыс істеуіне
анықтаушы рөлді акционерлік қоғамдар алады. Өз қызметін жүзеге асыру үшін
қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын заңды тұлға.
Акционерлік қоғамның жарғысы қоғамның заңды тұлға ретіндегі құқықтық
мәртебесін айқындайтын құжат болып табылады. Қоғамның жарғылық капиталының
ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
Қазақстан Республикасында заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50
мың есептелген мөлшерінде болады. Акционерлік қоғамның өмір сүруінің
нормасы мүлкін жарғылық капитал деңгейінің төмен етпей ұстауы болып
табылады. Ол борыштар бойынша барлық міндеттемелерді атқарады, салықтар
төлейді және есептеме жүргізеді.
Акционерлік қоғамды басқарудың жоғары органы акционерлердің жалпы
жиналысы, басқару органы - директорлардың кеңесі, атқарушы орган - алқалы
орган немесе атауы қоғамның жарғысында белгіленетін атқарушы орган қызметін
дара жүзеге асыратын тұлға болып табылады.
Бағалы қағаздарды бастапқы иеленушілеріне сататын эмитенттер мен
инвестициялық институттар бағалы қағаздар эмиссиясының проектісін шығарады.
Бұл құжатта эмитент пен оның қызмет түрлері, эмитенттің орналастырылған
акцияларының он және одан да көп пайызын иеленуші акционерлер, эмитенттің
мүлкін бағалау, жарияланған эмиссиялық бағалы қағаздардың саны, олардың
түрі, төлеу тәсілдері, бағалы қағаздар бойынша кіріс алу, соның ішінде
облигациялардың нақтылы құны, олардың айналыс мерзімі және өтелу тәртібі,
бағалы қағаздарды айырбастау тәртібі және т.б. мәліметтер болуға тиіс.
Шығарылуға және айналысқа мемлекеттік тіркеуден өткен және
белгіленген тәртіппен тіркеу нөмірін алған бағалы қағаздар жіберіледі.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыру кезінде эмитент инвестор
бірінші талап етуі бойынша оған танысу үшін эмиссиялық бағалы қағаздар
шығару пропектісін немесе оның көшірмесін беруге міндетті.
Эмиссиялық бағалы қағаздардың қайталама бағалы қағаздар нарығында
айналысы бағалы қағаздар нарығында осы бағалы қағаздармен азаматтық-
құқықтық мәмілелер жасауы арқылы жүзеге асырылады. Эмиссиялық бағалы
қағаздармен мәмілелер жасаудың және оларды бағалы қағаздарды ұстаушылардың
тізілімдері жүйесінде немесе бағалы қағаздарды нақтылы ұстаушыды есепке
алу жүйесінде тіркеудің талаптары мен тәртібі Бағалы қағаздар туралы
заңға және уәкілетті органның нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес
белгіленеді.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы көпшілікке жариялаусыз немесе жарнамасыз
инвесторлардың алдын ала белгілі шектеулі саны арасында немесе
инвесторлардың шектелмеген саны арасында ашық сату жолымен жүзеге асырылуы
мүмкін.
Бағалы қағаздардың айналысы, яғни инвесторлардың арасында, соның
ішінде инвестициялық институттардың делдалдығы кезінде оларды сатып алу-
сату нарықтық бағалар бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың бағамы
қор биржасында анықталады, ол бағалы қағаздардың табыстылығы нормасына тура
және несие пайызының бар деңгейіне кері үйлесімді болады. Демек, бағалы
қағаздардың бағамы табыс шамасына тікелей байланысты болады. Атап айтқанда,
акциялардың бағамы дивидендтің көбеюіне орай артады және дивидендтің
төмендеуіне орай құлдырайды.
Акциялардың бағалары бір акцияға ұлттық валюта бірлігінде, ал
облигациялар мен мемлекеттік борыштық міндеттемелер олардың атаулы құнына
пайызбен анықталады. Бағалы қағаздармен жасалынған мәмілелер оларды
белгіленген тәртіппен ресімделгеннен кейін ғана заңды деп есептеледі.
Эмитент немесе инвестициялық институт бағалы қағаздарды сатарда
инвесторларға мәміле құралы болып табылатын бағалы қағаздар туралы, бұл
бағалы қағаздарға салынған жұмсалымдармен байланысты тәуекелдіктер туралы,
олардың табыстылығы, табыстарды алу тәртібі және мезгілдері, бұл табыстарға
салынатын салық туралы толық және объективті ақпарат беруі міндетті [12].
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізген кезде арнаулы алым алынуы
мүмкін, оны алудың тәртібі мен шарттары салық заңнамасымен анықталады.
Бағалы қағаздар нарығындағы қызметті оның инфрақұрылымы жүзеге
асырылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы қаржы нарығының дамыған
инфрақұрылымы бар, ол өзіне төлем жүйелерін, Қазақстан қор биржасын,
Банкаралық есеп айырысудың Қазақстан орталығын, Бағалы қағаздардың орталық
депозитарийін, Банкрот фабрикасын, Теңге сарайы мен Кассалық операциялар
және құндылықтарды сақтау орталығын кіріктіреді.
Бағалы қағаздармен сауда-саттықты қор биржасы, заңдарға сәйкес өзге де
ұйымдар ұйымдастырылады.
Қор биржасы - акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында
құрылған, осы сауда-саттықты ұйымдастырушының сауда жүйесін пайдалана
отырып, оларды тікелей жүргізу арқылы сауда - саттықты ұйымдық және
техникалық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңи тұлға және
акционерлік қоғам нысанындағы өзін-өзі реттейтін коммерциялық емес ұйым.
Қор биржасының қызметі - өзін-өзі өтеу қағидатына негізделеді және оның
қызметінен түскен кірістер биржаны материалдық - техникалық дамыту
пайдалынады. Қор биржасы келесі жұмыстарды атқарады:
- Сауда жүйелерін пайдалану және қолдау;
- Қор биржасының тізіміне бағалы қағаздарды енгізуге жорамалданып отырған
немесе енгізілген эмитенттерге, сондай-ақ қор биржасында айналысқа
жіберілетін бағалы қағаздар мен өзге қаржы құралдарына талап қою;
- Қор биржасында айналысқа жіберілген бағалы қағаздармен және өзге де
қаржы құралдарымен мәміле жасау мақсатында сауда жүйесіне кіруге өз
мүшелеріне мүмкіндік беру, осы қаржы құралдары бойынша тұрақты сауда-
саттық ұйымдастыру және өткізу, қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша
есеп айырысуды ұйымдастыру және жүзеге асыру, не осындай есеп айырысуды
жүзеге асыру үшін қажет ақпаратты әзірлеу;
- Өз мүшелеріне ұйымдық, консультациялық, ақпараттық және өзге де
қызметтер көрсету;
- Бағалы қағаздар нарығы және өзге де қаржы ұралдары?
- Банк заңнамасында белгіленген тәртіппен банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыру және қор биржасының ішкі құжаттарында көзделген
өзге де функцияларды жүзеге асырады [13].
Қор биржасы бағалы қағаздардың қайталама нарығының ұйымдастырушысы
болып табылады. Биржадан тыс нарық, тек бағалы қағаздардың жаңа
шығарылымдарын қамтиды. Онда көбінесе облигациялар орналастырылады.
Биржада, керісінше, бағалы қағаздардың ескі шығарылымдарының, негізінен
акционерлік қоғамдардың акцияларының бағамы белгіленеді. Заңнамамен қор
биржаларының ең төмен жарғылық капиталы белгіленеді. Қор биржасы
инвестициялық институттар ретінде қызметпен айналыспайды, бірақ меншікті
акциялар шығара алады және сата алады, бұл оның мүшелері болуға құқық
береді.
Қор биржасы заңнамаға сәкес тіркелінеді және бағалы қағаздармен
биржалық қызмет жүргізуге Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясында
лицензия алады.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары және заңдарға сәйкес
бағалы қағаздардан басқа өзге қаржы құралдарымен өзге мәмілелер жүзеге
асыру құқығы бар өзге де заңи тұлғалар қор биржаларының мүшелері болып
табылады. Қор биржасында бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының
кемінде он мүшесі болуы тиіс. Қор биржасының мүшелері мәмілелерді жасау,
осы мүшелер үшін қор биржасының ережелерінде жол берілетін қаржы
құралдарының түрлері бойынша сауда-сатыққа қатысуға құқылы. Қор биржасы
бағалы қағаздар нарығының субъектісінде келтірілген залалдардың орнын
толтырады және оған өз жарғысын, биржалық сауда ережелерін бұзған немесе
коммерциялық құпияны жария еткен жағдайда заңнамаға сәйкес жауап береді
[15].
Осы бөлім соңында, жоғарыда ашылған мәселелер бойынша келесі
қортындыларды жасауға болады. Қазақстанда, нарықтық экономиканың
ажырамайтын бір секторы ретінде, қор нарығы қалыптасу кезеңінен өтті де,
бұл нарық бір шама тұрақтанды. Қор нарығының қалыпты жұмыс жасауына қажетті
заңдық – құқықтық негіздеме жасалды, яғни заң актілері қабылданды және қор
нарығының жұмысын ұйымдастыратын, реттейтін, бақылайтын органдар
қалыптастырылды. ҚР Үкіметі қаржы секторын, оның ішінде қор нарығын жедел
дамытуға көп көңіл бөліп, маңызды шаралар қабылдауда.
1.3 Ќазаќстан Республикасыныњ ќор биржасындаѓы баѓалы ќаѓаздар бойынша
ж‰ргізілетін операциялар т‰рлері
Ќоp биржасы деген баѓалы ќаѓаздар сатып алынатын жєне сатылатын негізгі
нарыќ орны. Ќор биржаларында ipi банктер ќожалыќ етеді.
Биржа деген термин ежелгі грек сµзі - "бурзэ", яѓни эмиян деген
маѓынаны ањгартады. Алѓашќы ќор биржасы XVI ѓ. Голландияда баѓалы ќаѓаздар
(облигация, содан кейін акция) шыѓару жєне сату ‰шін пайда болѓан. Ал XVII
ѓ. биржалар тауар жєне ќор биржасы болып бµліне бастады. Ќор биржаларыныњ
ењ кењ т‰рде дамыѓан кезі капитализмніњ монополизм сатысына µту кезі, яѓни
ХХ г. бас кезі. Ол уаќытта ќор биржаларыныњ негізгі операцялары µндіріс
кєсіпорындарыныњ акцияларын шыѓару жєне сату болды. Биржа µнеркєсіп циклын
жєне жалпы елдіњ экономикасы мен саясатындаѓы µзгерістерді ќадаѓалап
отыратын барометр сияќты. Сондыќтан ќор биржасы µнеркєсіптіњ µрістеу
фазасында экономиканыњ µcyiн, ал даѓдарыс фазасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы қор биржасы мен бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және оның құрылымы 6
1.2 Қор биржасы мен бағалы қағаздар нарығындағы бағалы қағаздардың
түрлері
1.3 Ќазаќстан Республикасыныњ ќор биржасындаѓы баѓалы ќаѓаздар бойынша
ж‰ргізілетін операциялар т‰рлері
10
20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында қор биржасы мен бағалы қағаздар 26
нарығының даму жағдайы
2.2 Бағалы қағаздардың биржалық нарығының негізгі көрсеткіштері
2.3 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың іскерлігін талдау
33
40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ
БОЛАШАҒЫ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 44
3.1 Ұлттық қор нарықтарын аймақтық және дүниежүзілік қор нарығының
орталықтарына айналдыру 44
3.2 Қазақстан Республикасындағы қор биржасы мен бағалы қағаздар 57
нарығын жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздік кезеңі экономикадағы нарықтық реформалармен, әлеуметтік –
экономикалық, құқықтық және саяси жаңартулармен, демократиялық процестердің
дамуымен мінезделеді.
Бүгінгі күні айдан анық мәселе: Қазақстанның экономикасының нақты
секторын көтермей болашақ болмайды. Ал, экономиканы көтеру инвестициясыз
іске аспайды. Инвестициялық сұранымның жандануы, экономиканың құрылымдық
қайта құрылуы, оны күрт технологиялық жаңарту, тиімді технологиялық
институттар жасау, ішкі нарықты қорғау, экспортты қолдау – мұның бәрі
өткізіліп жатқан реформаларға қызмет көрсетуге тиісті.
Көптеген он жылдықтар бойы, шын мәнінде, жоспарлы - әкімшілік жүйенің
басқару күшіне байланысты қаржылық нарық, оның инфрақұрылымдары: жеке
коммерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары
және т.б. болмады. Елде тауар өндірушілер мен қызмет ұсынушылар, соның
ішінде қаржылық түрлерінің арасында, қоғамдық прогрестің қозғаушы күші
ретіндегі бәсеке мүлдем болған жоқ. Нарықтық экономика, өзінің маңызды өсу
көзі болып саналатын қаржылық нарықтың потенциалды мүмкіндіктерін
пайдалануды қажет етеді. Құрылымы бойынша елдің қаржылық нарығы құрылымы
бойынша үш өзара байланысты және бірін бірі толықтыратын нарықтардан
құралады: ақша, несие және бағалы қағаздар нарығы.
Тұрақты және дамыған қаржылық нарықты қалыптастыру бәсекеге қабілетті
экономиканы құрудың және әлемдік жүйеге сәтті интеграцияланудың маңызды
факторы болып отыр. Бірақ, еліміздің экономикасының дамуына теріс әсер
беретін проблемалар жеткілікті. Біріншіден, экономиканың өңдеуші секторына
отандық қаржы институттарының инвестицияларын көтеретін қоздырғыштар жоқ.
Екіншіден, өңдеуші өнеркәіспке шетелдік инвесторлардың экономикалық
қызығушылығы өте төмен дәрежеде. Үшіншіден, инструментарилардың
жетіспеушілігі және эмитенттердің санының өте аз болуы бағалы қағаздар
нарығының төмен капитализациясына себеп болды.
Еліміздің Президентінің 2003 жылдың 17 мамырында № 1096 санымен
бекітілген Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық даму
стратегиясы жоғарыда аталған проблемаларды шешуге арналған еді. [1]
Қазақстанның қатал орталықтанған жоспарлық экономикадан мемлекет
реттейтін нарықтық жүйеге көшуі, елде қалыптасқан экономикалық жағдайда
қаржылық нарықтың және оның кіндік тізбегі – бағалы қағаздар нарығын шапшаң
және ғылыми негізде дамытуды талап етеді. Ал, ол өз кезегінде ұлттық
шаруашылықтың құрылымын жедел реттеуге және өндірістің ең болашағы зор
салаларын дамытуға қабілетті болады.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы, салаларды әртараптандыру, ресурстарды
тиімді қайта бөлу және қатысушылардың әлеуеттік жағдайын көтеру жолымен,
еліміздің тұрақты дамуына ықпалын тигізеді. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев
Қазақстан қаржыгерлерінің IV Конгресіне сөйлеген сөзінде: Қор нарығы
ауадай қажет. Әсіресе қазір экономикалық приоритеттің бірі елдің
индустриалдық – инновациялық дамуы болып тұрған жағдайда керек. Бастысы,
енді не істеу керек – акциялар нарығын жіберу қажет, бағалы қағаздардың
жаңа түрлерін шығару үшін мүмкіндіктерді кеңейту керек -деп атап
көрсеткен.
Дипломдық жұмысыты зерттеу дәрежесі. Қор нарығы – нарықтық
экономикадағы көптеген стихиялық түрдегі процестедің реттеушісі. Бұл
бірінші кезекте капиталды инвестициялауға қатысты болып отыр. Бағалы
қағаздар нарығы капиталдың анықталған формаларына, несие берушілерді де,
қарыз алушыларды да қанағаттандыратын бағасы бойынша, нақты жобаларды іске
асыруға арналған қажетті құралдарды жедел шоғырландыруға және сатуға
мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын зерттеу
барысында Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д.,
ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономист – ғалымдар үлкен үлес қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму
деңгейін және іскерлігінің тәжірибесін талдау болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер қойылды және
шешілді:
- Бағалы қағаздардың мәнін және түрлерін қарастыру, сол сияқты
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуын зерттеу;
- Бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайына талдау жүргізу;
- Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының негізгі проблемалары анықтау
және даму болашағына шолу жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстанның бағалы қағаздар
нарығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні Қазақстандағы бағалы қағаздар
нарығының жағдайын зерттеу, және оның одан әрі дамуының негізгі бағыттарын
анықтау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі Қазақстандық
заңнамалық – нормативтік актілер, ел басының жарғылары және т.б. құжаттар.
Жұмыс барысында отандық және шет ел ғалымдарының еңбектері, Казақстан
Республикасының заңдылық-нормативтік актілері мен статистика агеттігінің
ақпараты, ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері - жұмыс барысында жалпы – ғылыми,
статистикалық және экономико – математикалық тәсілдері қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы және практикалқ маңызы – Қазақстанның
бағалы қағаздарының нарығының қазіргі кезеңдегі жағдайы мен дамуын талдау
негізінде, және жаһандық дағдарыс жағдайында әлемдік тәжірибеге сүйене
отырып, аталған отандық нарықты жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні, зерттеу әдістері қарастырылды.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының қор нарығының ұйымдастырылуы
мен дамуының теориялық негіздемесі қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының қор нарығының
ұйымдастырылуына талдау жүргізілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасының қор нарығының ұйымдастыру
формаларын жетілдіру жолдары қарастырылған.
Жұмысты зерттеу нәтижесінде жоғарыда аталған үш тараудың негізінде
қортынды жасалған.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫ МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы қор биржасы мен бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және оның құрылымы
Қор биржасындағы кәсіпқой-инвесторлардың қызметі газет конкурсы
сияқты, олардан жүздеген фотографиялардың ішінен ең жақсы алты қатысушыны
таңдап алу талап етіледі және жүлде оған қатысушылардың барлығының орташа
талғамына сәйкес келетінге беріледі. Сөз таңдап алушының шын пікірі бойынша
ең келбетті адамды таңдап алу, тіпті шынында да орташа талғамды
қанағаттандыратын тұлғаны табу туралы нарықтарының даму кезеңі басында
біздің қабілетіміз олардың мәні орташа пікір қандай болса, салыстырмалы
орта пікір сондай болады деген анықтауына қатысты және оны алдын ала білуге
бағытталған. Ал кейін мұны бағалы қағаздар нарығының мәні көзқарастардың
айырмашылығында болады деген пікірмен американдық онлайндық биржаның
ойыншысы Кристофер Фаррел қолдады.
Қазақстандағы қор нарығының пайда болуы мен даму тарихын келесі
қалыпта көруге болады:
- Бағалы қағаздар нарығының айналымын қамтамасыз ету үшін нормативті-
құқықтық базаны құру;
- Тауарлы, валюталық, қор биржаларының пайда болуы;
- Брокерлік-дилерлік қызметтің пайда болуы;
- ҚР бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия құру;
- Мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы;
- Биржаларда туынды қаржылық институттардың пайда болуы [2].
1990 жылға дейін Қазақстанда қор нарығы мүлдем болған емес, бірақ
азаматтық заңнамамен бағалы қағаздар айналымына жол берілген. Қазақстанда
оның экономикалық саласының барысы жоқ болған.
Қор нарықтары туралы қандай да кекесін пікірлер болғанымен, олардың
объективті қажеттілігі экономикалық үдерістермен дәлелденген, өйтені олар
өте маңызды міндетті атқарады – басыңқы салаларды инвестициялау үшін
уақытша басы бос қаражаттың шоғырлануын қамтамасыз етеді. Бұл көптеген
әлсіз жалғасымдарға тән болатын өтпелі экономика уақытында ерекше маңызды.
Өзгерілетін шаруашылық жағдайында бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын
үйлесімді дамыту қажет, мұндай жағдайда бар инвестициялық мүмкіндіктер мен
инвестициялық ойды ойдағыдай жүзеге асыру қамтамасыз етіледі. Оның қызметін
екі маңызды бағытпен анықтауға болады: бағалы қағаздар нарығындағы
тәуекелділіктерді басқару және операция жүргізудің меншікті құнын
төмендету.
Инфрақұрылым бағалы қағаздар нарығының өз дамуымен қатар дамиды:
бағаға айналымдарының артуымен, оған қатысушылардың және пайдаланылатын
құралдардың сипаттарымен дамиды. Нарық мәмілелері мен айналымдарының шамалы
мөлшері кезінде оның инфрақұрылым мағынасы қымбаттай бастайды, сондықтан да
тиімсіз. Айналымдардың арту шамасы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу-
сатудың жеке кезеңдерін жүзеге асыру дербес бизнес сияқты бола бастайды.
Мұнда шығындар мәміле тараптарының аударымдары есебінен бизнестің берілген
түрі өзін қаржыландыруға қабілетті болуына мүмкідік туады. Дүние жүзінің
жетекші елдеріндегі ұқсас құрылымдарының даму тәжірибесінің міндеті,
негізінен, бағалы қағаздар нарығының әрбір қатысушысына өзі шеше алатын сол
тәуекелділіктерді және сол мөлшерде қабылдауға мүмікдік беруде екенін
көрсетуде, ал қалғандарын инфрақұрылым өзіне қабылдайды. Мұндай жағдайда,
әрине, тәукелдік азая түседі, табыстылық та азаяды, яғни айырмашылығы
инфрақұрылымды ұстауға бағытталады. Шын мәнінде, бағалы қағаздардың нарық
инфрақұрылымы – бұл субъектілер арасындағы экономикалық қатынастардың
жүйесі.
Қазақстанда бағалы қағаздардың нарығы бастапқыда ұйымдастыру мен
реттеудің банкіге жатпайтын (американдық) үлгісімен дамыды. Оны мемлекеттік
реттеудің негізгі органы құнды қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия (ҚҚЖҰК)
болып есептелді, ол осы саладағы барлық саясатты жүргізді. Бірақ
американдық нысанды көшіріп алу бағдарландырылған нәтижелерді бермеді,
нәтижелі қаржы органдарын біріктіру пайдасына дәлелдер пайда бола бастады:
қаржы ведомстволардың іс-әрекеттерінің үйлеспеушілігі реттеуші қызмет пен
пруденциялық қадағалауды іске асырған кезде қарама-қайщылықтарға, қайталану
міндеттерінің пайда болуына әкелді. Сондықтан 2003 ж. ҚҚЖҰК таратылды –
оның міндеттері уақытша ҚР Ұлттық банкке берілді. Қаржы нарығында
көрсетілетін қызметтің әр түрін ұсынатын ұйымдардың қызметін реттеу – банк,
сақтандыру, БҚН көрсететін қызметтерді – ҚР ұлттық банкі іске асыра
бастады. Қазіргі кезе елімізде қаржы институттарының қызметтерін мемлееттік
реттеудің бірегей дүйесі қалыптасуда, ол ҚР президентіне тікелей бағынатын
және есеп беретін мамандандырылған орган – ҚР-ның Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі шеңберінде барлық
қадағалау және бақылау қызметтерінің бірігуін қарастырады [3].
Қазақстанда іс жүзінде құнды қағаздар нарығын реттеудің банкке
жатпайтын (американдық) үлгісінен қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеудің біріңғай үлгісіне көшу жүзеге асырылады. Бұл қаржы нарығы
секторларын өзара үйлестіруге және оған барлық қатысушылардың өзін-өзі
реттейтін ұйымдардың (ӨӨРҰ) бірігу қажеттілігіне айналды. Өзін-өзі
реттейтін ұйымдардың міндеттеріне бағалы қағаздар нарығындағы қызметке
біріңғай стандарттарды шығару, өзінің кәсіпқой мүдделерін қорғай, ақпарат
алмасу, басқа мәселелерді шешу енеді.
Қазақстанда қор нарығын қос деңгейлі реттеу жүйесі белгіленген, олар
шындығында, келесі себептермен толық қанды жұмыс істемейді:
- өзін-өзі реттейтін ұйымдардың құқықтары мен міндеттері нақты
көрсетіліп, айқын жетілдірілген заңдардың болмауы;
- мемлекеттік реттушілік мен өзін-өзі реттейтін ұйымдардың
атқарымдарын шектеудің болмауы;
- өзін-өзі реттейтін ұйым қызметтерінің біріңғай стандарттарының
болмауы.
Өзін-өзі реттейтін ұйымдардың іс жүзінде реттеуші органдар қабылдайтын
нормативтік-құқықтық базаны жетілдірушіге, заңдар мен басқа маңызды
құжаттар жобаларын талқылауға белсенді қатыспайды. ӨӨРҰ-ды белсенді
кәсіпқой қызметке араласу үшін олардың қызмет етуін реттейтін заңдарға
түзетулер мен өзгерістер енгізу қажет. 2003 ж. Қабылдаған Құнды қағаздар
нарығы жөніндегі ҚР заңы қалыптасқан жағдайды түбегейлі өзгертті. Саны көп
өзін-өзі реттейтін ұйымдардың орнына әрбір кәсіпқой қызмет түрлері бойынша
бірегей ұйымдар құрыла бастады. Қазір нарықта активтер мен тізілім иесін
басқаратын өзін-өзі реттейтін ұйымдар бар. Алайда Құнды қағаздар нарығы
жөніндегі заңда берілген өзін-өзі реттейтін нарық қағидаларының барлығы
әлі де жеткілікті мөлшерде іске асырылған жоқ.
Қазіргі кезде Қазақстанның қор нарығы серпінді дамуда.соңғы 5 жыл
ішінде мәмілелер көлемі шетел валютасмен 4,5 есе, МБҚ – 35, МЕБҚ 96 есе
өсті (2-кесте және 2 сурет).
Мәмілелер құрылымында 01.01.2005 жылғы жағдайы бойынша МБҚ- мен
жасалған мәмілелер басым – 79% және шетел валютасымен – 16%. Бұдан басқа,
корпорациялық облигациялар секторы серпінді дамуда, басқа мәмілелердің
үлесі шамалы болып қалуда.
БҚН инфрақұрылымының қызмет ету тетіктерін жетілдіру мыналарды талап
етеді:
- нормативтік құқықтық актілерді әзірлеген кезде АОБ өзін өзі
реттейтін ұйымдардыбелсенді тартуды, сондай ақ қадағалау
шараларына, мысалы, нарықтың кәсіпқой қатысушыларына ӨӨРҰ өтініш
ету негіздемесінде лицензиялар беруді;
- акционерлердің құқықтарын сақтауды және эмитент компаниялар
басшыларының жауапкершіліктеріне бақылауды қатайтуды;
- корпорациялық басқару қағидаларының сақталуын, қазақстандық
компаниялардың директорлар кеңесі жұмысының тәртібін қадағалауды
және өздерінің корпорациялық басқару іс тәжірибесі жөнінде
ақпарат беруін.
Сондай ақ ақпараттық ашықтыққа қол жеткізу үшін эмитенттердің құнды
қағаздарының инвестициялық сапасына елеулі әсер ететін олардың қызметіндегі
кез келген өзгерістерді міндетті түрде жариялау қажет, акционерлік
қоғамдардың құжаттарды одан әрі оларды Интернет сайтта электрондық түрде
орналастыруға беру, құнды қағаздар эмитенттерінің қор нарығындағы
рейтигілік бағалауды енгізу, АБҚ субъектілерінің іс әрекетіне мониторинг
пен бақылау жүргізетін мамандандырылған ішкі бөлімшелерді құру, олардың
міндеті ӨӨБҰ мүшелерінің заңсыз әрекеттері жөніндегі заңды және жеке
тұлғалардың шағымдарын қарау [4].
Қор нарығының ағымдағы күй жайын талдай отырып, оның кемшіліктеріне,
сенімді қаржы құралдарының тапшылығына, акциялар нарығының жоқтығына,
туынды қаржы құралдары нарығының жоқтығына, туынды қаржы құралдары
нарығының дамымауына тоқталған жөн.
Акциялар нарығының жоқтығы компания акционерлерінің қаржы нарығына
шығуға мүдделі еместігімен байланысты. Капиталды тартқылары келетін
компаниялар үшін листинг шарттарын орындау қиын болып шығады.
Қазақстан қор нарығындағы акциялар нарығы борышқорлық қаржы
құралдарының нарығынан едәуір қалып қоюда. Алайда мұның себебі,
құралдарының болмауынан емес, мысалы, А листигінде 24 эмитенттерідің, В
листигінде, эмитенттердің 25, онда жалпы капиталдандыру – шамамен 4 млрд
долл., нарыққа қатысушылардың сақтығында. Әрі эмитенттер де, әрі
инвесторлар да дамудың берілген кезеңіндегі мұндай сегменттің сапасына
сенбейді. Ол инвесторлар үшін тартымсыз, өйткені бір жағынан эмитенттер
қажет ақпаратты ашу керек деп санамайды, екінші жағынан – дивиденд
саясатындағы белгісіздік мүдделерін арттырмайды.
Әзірге эмитенттер капитал тарту қажеттілігін және бизнесті
тұрақтандырады – көрер көзге бір қалыпсыз жүйенің пайда болғанын байқаймыз.
Туынды қаржы құралдары нарығының дамымау себебі – салық салу,
бухгалтерлік есеп, заңдық қызмет көрсету заңдар базасының
жетілдірілмеуінде.
Құнды қағаздар нарығының деңгейіне қаржы есептемесі ашықтылығының
төмендегі әсер етеді. Экономиканың нақты секторы тек 2005 жылдан бастап
есеп берушіліктің халықаралық көшті.
Атаулы қағаздарды иеленудің заңдық талаптары мен шарттары ЕурАзЭЫ
шеңберінде қайта қарауды талап етеді. Ресей Федерациясының заңдарында
Ресейдің бағалы қағаздарын атаулы иелену бойынша бейрезиденттердің қызметін
іске асыруға тиым салынған. Сондықтан, бұл қағаздар Қазақстанның қор
нарығында олардың айналасына және Қазақстанның депозтарлық қағаздарын
шығару бағдарламасына тікелей рұқсаттама (допуск) жоқ. өз кезегінде, құнды
қазадардың орталық депозитарийі Ақ Ресейдің бағалы қағаздарына атаулы
иелік ете алмайды. Ресейдің құнды қағаздары Қазақстанның қор нарығына
қатыспайды. Қазақстан қор нарығының инфрақұрылымы қалыптасқан деп айтуға
болатына қарамастан, алайда ноың өтімділігі тиімсіз пайдалануда. Әрі
отандық, әрі шетелдік инвесторлардың қор нарығына мүдделігін күшейту үшін
тетіктер мен шарттар қажет. Оның одан әрі дамуына жаңа қаржы құралдарын,
қор биржаларының қосымша бөлімшелерін енгізу, инвесторлар үшін жеңілдікті
шарттар жасауға мүмкіндік береді.
Қор нарығын жандандыру мына шараларды жүргізуге мүмкіндік туғызады:
- инвестициялаудың ұжымдық нысандарын дамытуға, яғни инвестициялық
және венчурлық қорларды құруға;
- акция нарығын дамытуға;
- жаңа борышқорлық құралдарды енгізуге және инвесторлар мүдделерін
қорғау үшін коммерциялық құнды қағаздарды жеделдетіп шығаруға;
- эмитенттерді нарыққа қатысуға ынталандыруға А және В санаттары
бойынша листнгілік талаптардың жіктемесі, зейнетақылық актив
нормативтерін өзгеруіне;
- ЖИҚ-ды кеңейту үшін ЖШС-тың бағалы қағаздарын саудасы жөніндегі
ұйымдасқан нарық алаңшасын құруға;
- Туынды қаржы құралдарының нарығын дамытуға;
- Ұлттық рейтигілік параметрлерді кұру (тәуелсіз рейтингілік
агенттіктердің рейтигілік бағалауларына арналған);
- Ресейдің құнды қағаздарына Қазақстанның қор нарығы айналасында
рұқсат беретін заңдық өзгерістерді жүргізуге;
- Қаржы нарығында эмитенттер мен кәсіпқой қатысушылардың
трансакциялық шығындарын төмендетуге, оның ішінде салық салу
есебінде;
- Инвестициялық қорлар үшін шетелде активерге инвестициялау рәсімін
жеңілдетуге;
- Қазақстанның қор баржасына шетелдік және Қазақстанның қаржы
құралдарымен ұйымдасқан сауда және маркетигілік, әрі нормативтік
бөліктерін сәйкес келтіру үшін шетелдік кәсіпқой қатысушыларды
тартуға;
- Жоғары санатты листигіге қатысуға ұмтылатын эмитеннттер үшін
халықаралық рейтигінің міндетті түрде болу талабын енгізуге;
- Мониторийлер құқықтарын қорғау үшін пәрменді тетіктерді құруға;
- Корпорациялық басқару жүйесін барлық акционрлік қоғамдарда міндетті
түрде ұйымдастыру жөніндегі талаптарды белгілеуге, бұл
жариялылықтың жалпы танылған халықаралық стандарттары бойынша
қызметіне, ақпаратты ашуға және акцияны еркін айналымына
көмектеседі;
- Мемлекеттік құнды қағаздар нарығын кеңеюіне және оларды орналастыру
тиімділігін арттыру бойынша проблемаларды шешуге;
- Жасалды деп танылған мәмілелер критерийлеріне қатысты қолданыстағы
заңдарға, олармен айла шарғыны болдырмау үшін өзгерістер енгізуге
[5].
Бұл жоспарды үдемелі еңгізу қор нарығы сегменттерін отандық қаржы
нарықтары анықтайтын ішкі де және ТМД елдерінің қаржы институттары басым
болатын сыртқы да кеңеуіне әкеледі. Қазақстанның қор нарығының алеуеті
айтарлықтай зор, әсіресе егер мұнда бүгінгі күні ЖІӨ-ге акция нарығы
капиталдандыруды ескерсек, Еуроодақ елдеріне қарағанда 20 есе төмен, ал
борыш бойынша – 45 есе төмен.
1.2 Қор биржасы мен бағалы қағаздар нарығындағы бағалы қағаздардың
түрлері
Қор нарығында сатып-алу сатудың объектілері айрықшылықты тауарлар-ақша
және бағалы қағаздар болып табылады.
Қор нарығында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын
алады.
Қор нарығы нарығы-шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет
шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын
қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық,
әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға
мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының бағалы қағаздардың
және өзге де активтердің сан алуандығымен қол жетеді. Қор нарығы
экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын
алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық
экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі
болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды инвестициялау
процестеріне қатысты [6].
Қор нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес нағыз
дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осылай тәуелсіз меншік иелері ғана қор нарығында қаржы
ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр түрлі шығындарға
тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін жасай алады.
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендіруі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарады. Қысқа мерзім
ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешенді заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды.Соның нәтижесінде банктердің үлесі 80%-ды құрады.
Қор нарығының серпінді даму кезеңі Қазақстан Републикасының Бағалы
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы құрылған 1995 жылы басталады. 1995
жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан таза қор биржасы -
Орталық Азия қор биржасы жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21 сәуірде
Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы Қазақстан Республикасының заңы
бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының құқықтық реттеуді
қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік бағалы қағаздарды
қалыптастырудың және дамудың бағдарламасы әзірленді. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ облигацияларын шығару,
айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар әзірленіп, бекітілді. 1997
жылдың басынан Парламант бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады,
олар: Бағалы қағаздар нарығы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған
мәмілелерді тіркеу туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық
қорлар туралы заңдар.
Қор нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және қазіргі уақытта
оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
1993 жылдың қараша айында жабық түрдегі Қазақстанның банкаралық
валюталық биржасы акционерлік қоғамы ұйымдастырылған. Содан, Халықаралық
Қазақстандық Агроөндіріс биржасы құрылды, Қазақстан құрылыс биржасы,
Алма атты әмбебап сауда биржасы құрылды, кешірек Қазақстандық және
Алматылық қор биржалары, нәтижесінде Орталық-Азиялық қор биржаларына
айналды.
1996 жылы заңдық жоба дайындалып, Бағалы қағаздар нарығы туралы,
Инновациялық қорлар және бағалы қағаздарды келісім шарттарды тіркеу
туралы сонымен бірге Корпоративтік бағалы қағаздар нарығының купондық
жекешелендіру және ірі кәсіпорындарды жекешелендіру сияқты келесідей
заңдылық актілер негізінде корпоративтік бағалы қағаздар нарығының дамуының
жаңа концепциясы жасалды. Барлық үш заңнамалық жоба отандық бағалы қағаздар
нарығының инфроқұрылымын дамуына нақты түрткі болуға тиісті еді [7].
1996 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының 1996-1998 жылдарға арналған даму бағдарламасы бекітілді, оның
негізгі бағыты – бағалы қағаздар нарығының таза, әрі тиімді қызмет етуін
қамтамасыз ететін инфрақұрылымын қалыптастыру. Дәл осы жылы жаңа
Халықаралық Қазақстандық қор биржасы құрылды. Ал 1998 жылы екі қор биржасы:
Орталық-Азиялық қор биржасы және Қазақстандық қор биржасы құрылды. Капитал
нарығының даму жолындағы үлкен қадам Орталық-Азиялық қор биржасындағы сауда
негізінде жасалды.
Негізінен онда бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия мен Орталық-
Азиялық қор биржаларының тарапынан қатал бақылаудан өткен, листингке
тірелген тұрақты компаниялардың акциялары айналыста болды. Орталық-
Азиялық қор биржасының лицензиясы 1998 жылдың наурыз айында қайта шақырылып
алынды. Ал Қазақстандық қор биржасының 1997 жылы қаржы инструменттерінің
құрамынан Алматылық биржа бөлініп шықты, оның алаңында шетелдік валюталар
бойынша сауда жүргізілді. Бірақ 1999 жылғы заңнаманың өзгеруінен биржалар
бір ортақ Қазақстандық қор биржасына біріктірілді (KASE), ол бүгінгі күнге
дейін қызмет етуде. Оның құрылымы келесі сурет 1 көрсетілген.
2009 жылы Қазақстан қор биржасындағы нарықтың барлық саласындағы
операциялардың сомалық көлемі 80 403,4 миллион долларды құрады, немесе
10 696,4 миллиард теңге. 2008 жылмен салыстырған операциялардың көлемі
доллар түрінде 36,6 %-ға және теңге көлемінде 34,5%-ға өскен. 2007 жылы
Қазақстан қор биржасындағы нарықтың барлық саласындағы операциялардың
сомалық көлемі 169344,6 миллион долларды құрады, немесе 21351 миллиард
теңге. 2006 жылмен салыстырған операциялардың көлемі доллар түрінде 2,1 %-
ға және теңге көлемінде 2,0%-ға өскен.
Бағалы қағаздар-иеленушілерге мүліктік құқықтар және белгілі бір ақша
сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар. Бағалы
қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың сипаты, яғни бағалы қағаздар
міндетті түрде оның ұстаушысының қалайда бір мүлікке құқылы екендігін
куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілеулердің жиынтығы.
Ескерту - автормен құрастырылған [1]
Сурет 1 – ҚР қор биржасының құрылымы
Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция сомасын алуға мүмкіндік
береді. Сондай-ақ олар белгілі бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның,
ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға құқық береді. Бағалы қағаздар
нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау және айырбастау
процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рөлін атқарады. Халыққа белгілі бір
кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере отырып,бағалы қағаздар
іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды
жеңілдетеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивиденттер немесе
пайыздар түрінде табыстар төлейді, бұл құжаттардан туындайтын ақшалай
немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, онда жұмысты
ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы қағаздар
нарығында сатылатын тауар өзгеше тауар болып саналады, өйткені бұл тетік
меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ нақты емес капитал.
Бағалы қағаздар құжатсыз және қағазсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді.
Құжатсыз бағалы қағаздардың өмір сүруінің классикалық нысаны-қағаз
нысаны,онда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Инвестициялық бағалы
қағаздар-капиталды жұмсаудың объектісі болып табылатын бағалы қағаздар
(акция, облигация, фъючерлік өзара шарттар). Инвестициялық емес бағалы
қағаздар-бұл тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп-қисаптарға қызмет
көрсететін бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар-бұл мемлекеттік
ішкі борыштың болуының нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы
қағаздар. Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар
корпоративтік және жекеше қаржы инситутарының қағаздары болып келеді.
Корпоратвтік бағалы қағаздар болып кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің
борышқорлық міндеттемері мен акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздарға: ақшалай бағалы қағаздарға: акция, облигация, ақша
чектері жатады. Иеленушілерге заттық құқтарды, меншік құқықтарын бекітіп
беретін тауарлай бағалы қағаздарға коносаменттер,қойма куәліктері жатады.
Бағалы қағаздарға банк несиесін алғандығын растайтын құжаттар,
борышқор - қолхаттар, лоторея билеттері сақтық полистері жатпайды [8].
Қазіргі дүниежүзілік тәжірибеде өмір сүретін бағалы қағаздар негізгі
және туынды болып бөлінеді. Туынды бағалы қағаздарға: фъючерстер,
опциондар, форвардтар, варанттар, своптар, споттар, депозитарийлік
куәліктер, жазылыс құқықтары жатады. Ал, негізгі бағалы қағаздарға: акция
мен облигация жатады. Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген
корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды. Бағалы қағаздар
ұсынбалы, ордерлік, атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбан
куәландыратын құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы
қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынуға тиесілі. Ордерлік
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Акция-акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Ол бөлінбейді. Жай акция дауыс беруге
енгізілетін кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционердің жалпы
жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағадайда дивиденттер,
сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда заңдарда белгіленген тәртіппен оның
мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді. Артықшылықты акциялардың меншік
иелері - акционердің жай акциялардың меншік иелері акционерлерге қарағанда
кепілдік берілген мөлшерде дивиденттер алуға және қоғам таратылған кезде
белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар. Жалпы саны
25% аспау керек.
Облигация - ұстаушысына, оның белгіленген құнының тіркелген пайызы
түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз. Нақтылы құны - ол шығарылған кезде
белгіленген, купондық облигация бойынша пайызбен көрсетілген сыйақы
есептелетін ақшалай тұлғасы. Олардың иелері мен бұл құжаттарды шығарған
мекемелер, ұйымдар арасындағы қарыз қатынастарын растайды. Олардың түрлері:
агенттік, ипотекалық, қамтамасыз етілген, ішкі мемлекеттік және жергілікті
қарыздардың облигациясы, мемлекеттік емес кәсіпорындардың облигациялары.
Боналар - мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құрылдары ретінде
пайдалынатын борышқорлық міндеттемелер [9].
Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері: Мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттеме МЕККАМ. Айналым мерзімі 3-12 айға дейін құжатсыз
түрде болады. Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме МЕОКАМ.
Мерзімі-3 жылға дейін, номиналдық құны-1000 теңге. Мемлекеттік арнаулы
қазынашылық міндеттеме МЕАКАМ. Мерзімі-10 жыл, номиналдық құны-1000т.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндеттеме МЕОКАВМ.
Құжатсыз түрде шығарылады, аукционда сатып алуға болады. Мерзімі-1 жылдан
жоғары, номинал құны-100 доллар. Арнайы валюталық мемлекеттік облигациялар
АВМЕКАМ. Мерзімі - 1 жылдан астам, номиналдық құны-100доллар, Қаржы
Министірлігінен шығарылады.
Депозит және банк сертификаттары - жинақ ақшаны тарту үшін тек қана
банктер шығаратын бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздардың өзінен басқа дамыған экономикалық жүйелердің қаржы
нарығында нақтылы қағаздарды, валютаны, басқа бағалылықтарды сатып алуға
және сатуға олардың иелерінің құқығын куәландыратын туынды қаржы құралдары:
фъючерстік және опциондық өзара шарттар, валюталық және пайыздық своптар,
жазылыс құқықтары, депозитарийлік куәліктер, биржа индекстері бойынша
опциондар мен фъючерстер. Фьючерстік операциялар -биржадағы мерзімдік
мәмілелер, олардың мәнісі қаржы және кредит құралдарын шикізат тауарларын,
алтынды, валютаны мәміле жасау сәтінде тіркелетін бағамен сатып алуда және
сатуда, бұл орайда операциялар белгілі уақыт аралығында 2 – 3 жылға дейін
орындалады. Депозитарийлік куәлік - бұл түрлі компаниялар акцияларының
пұлындағы үлестерді иелену туралы куәлік болып табылатын туынды бағалы
қағаз. Варанттар - туынды бағалы қағаз, мезгілі - 5-20 жыл [14].
Бағалы қағаздар эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру немесе
қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және орналастыру.
Бағалы қағаздарды жекешелердің және мемлекеттің шығаруы мүмкін.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару-эмиссия-бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңды тұлғаларға және
азаматтарға сату.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
– Акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның
құрылтайшылары арасында орналастырған кезде;
– Акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
– Облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңды тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз
қаражатын тартқан кезде жүзеге асырылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар - бұл бір эмиссия шегінде біртекті
белгілері мен реквезиттері болатын,осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар
негізінде орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару-эмитенттің эмиссиялық бағалы
қағаздардың азаматтық объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс-
әрекеті, немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық
бағалы қағаздарды шығару проспектісінде сәйкес жүзеге асырылатын белгілі
бір бағалы қағаздардың жиынтығы. Оларды шығаруды жарияланған жарғылық
капиталды құру мен өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында эмитент жүргізеді. Қазақстан Республикасының резиденттерінің -
ұйымдардың, бейрезиденттерінің - ұйымдарының, шығаруын уәкілетті орган
тіркелген, резиденттерінің - ұйымдарының шығаруы шет мемлекеттің заңдарына
сәйкес тіркелген немесе уәкілетті органның нормативтік - құқықтық актісіне
белгіленген тәртіппен ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығына айналысқа
жіберілген мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздары, халықаралық қаржы
ұйымдарының шығаруын уәкілетті орган тіркеген немесе уәкілетті органның
нормативтік-құқықтық актісінде белгіленген тәртіппен ұйымдастырылған бағалы
қағаздар нарығында айналысқа жіберілген эмиссиялық бағалы қағаздары, туынды
бағалы қағаздар және өзге де қаржы құралдары Қазақстанда бағалы қағаздар
нарығының объектілері болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының субъектілері жеке және институтционалдық
инвесторлар, эмитенттер, кәсіби қатысушылары, сауда-саттықты
ұйымдастырушылар және өзін-өзі реттейтін ұйымдар болып табылады.
Инвесторлар - өз қаражатын бағалы қағаздарға салуды - инвестицияны
жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалар. Инвесторлар құрамында бағалы
қағаздар портфелін қалыптастыру үшін өздері тартқан қаржыны пайдаланушы
субъектілері болып табылатын институттық инвесторларға - инвестициялық
қорларға, инвестициялық банктерге, мемлекеттік емес зейнетақы қорларына,
сақтандыру компанияларына және қызметтің сипатына қарай ақша қаржаттары
жинақталатын басқа арнаулы арналым қорларына маңызды. Эмитенттер-қолданып
жүрген заңдарға сәйкес эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды жүзеге
асыратын заңды тұлғалар [10].
Қор нарығының қатысушылары - өз қызметін акционерлік қоғамның ұйымдық
- құқықтық нысанында жүзеге асыратын және бағалы қағаздар нарығында
лицензиясы бар заңды тұлғалар.
Оларға брокерлер, дилерлер, кастодиан, депозитарийлер, андерайтерлер
және басқалары жатады.
Брокер - бағалы қағаздар нарығының клиенттің тапсырмасы бойынша, соның
есебінен және мүдделерін көздеп, эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де
қаржы құралдармен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушы.
Дилер - бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырылған бағалы қағаздар
нарығында баға белгілеуді ұсыну және оларды бұқаралық ақпарат құралдарына
жариялау арқылы өз мүдделерін көздеп және өз есебінен эмиссиялық бағалы
қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасайтын кәсіби
қатысушы.
Кастодиан - бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарының және
клиенттер ақшасының есебін алуды және олар бойынша құқықтарды растауды,
клиенттердің құжатты қаржы құралдарының сақталуы жөнінде өзіне
міндеттемелер қабылдай отырып оларды сақтауды жүзеге асыратын кәсіби
қатысушы болып табылады. Орталық депозитарий - бағалы қағаздар нарығыеың
қаржы құралдарымен мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің қаржы құралдары
бойынша құқықтарын есепке алу мен растауды, құжатты нысанда шығарылған
қаржы құралдарын материалсыздандыру мен сақтауды, оның ішінде депоненттер
арасындағы қаржы құралдармен мәмілелер бойынша клирингті, лицензиясы болған
кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізуді жүзеге
асатын кәсіби қатысушы. Ол коммерциялық емес ұйым болып табылады және
акционерлік қоғам нысанында құрылады. Андеррайтер - бағалы қағаздар
нарығының брокерлік - дилерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар және
эмитенттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару жөніндегі қызмет көрсететін
кәсіби қатысушы [11].
Бағалы қағаздар нарығының бірсыпыра қатысушыларын инвестициялық
институттар, инвестициялық қорлар, инвестициялық компаниялар, коммерциялық
банктер, қаржы брокерлері, инвестициялық консультанттар құрайды.
Инвестициялық қорлар - инвесторлардың ақшасын жұмылдыру және оларды
қор атынан бағалы қағаздарға, банк шоттарына және салымдарға жұмсау
мақсатымен акциялар шығарады, мұндай жасаумен байланысты барлық
тәуекелдіктер, бүкіл табыстар мен зияндар осы қор иелерінің есебіне
жатқызылады. Эмитенттердің арасында қаржы нарығының жұмыс істеуіне
анықтаушы рөлді акционерлік қоғамдар алады. Өз қызметін жүзеге асыру үшін
қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын заңды тұлға.
Акционерлік қоғамның жарғысы қоғамның заңды тұлға ретіндегі құқықтық
мәртебесін айқындайтын құжат болып табылады. Қоғамның жарғылық капиталының
ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
Қазақстан Республикасында заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50
мың есептелген мөлшерінде болады. Акционерлік қоғамның өмір сүруінің
нормасы мүлкін жарғылық капитал деңгейінің төмен етпей ұстауы болып
табылады. Ол борыштар бойынша барлық міндеттемелерді атқарады, салықтар
төлейді және есептеме жүргізеді.
Акционерлік қоғамды басқарудың жоғары органы акционерлердің жалпы
жиналысы, басқару органы - директорлардың кеңесі, атқарушы орган - алқалы
орган немесе атауы қоғамның жарғысында белгіленетін атқарушы орган қызметін
дара жүзеге асыратын тұлға болып табылады.
Бағалы қағаздарды бастапқы иеленушілеріне сататын эмитенттер мен
инвестициялық институттар бағалы қағаздар эмиссиясының проектісін шығарады.
Бұл құжатта эмитент пен оның қызмет түрлері, эмитенттің орналастырылған
акцияларының он және одан да көп пайызын иеленуші акционерлер, эмитенттің
мүлкін бағалау, жарияланған эмиссиялық бағалы қағаздардың саны, олардың
түрі, төлеу тәсілдері, бағалы қағаздар бойынша кіріс алу, соның ішінде
облигациялардың нақтылы құны, олардың айналыс мерзімі және өтелу тәртібі,
бағалы қағаздарды айырбастау тәртібі және т.б. мәліметтер болуға тиіс.
Шығарылуға және айналысқа мемлекеттік тіркеуден өткен және
белгіленген тәртіппен тіркеу нөмірін алған бағалы қағаздар жіберіледі.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыру кезінде эмитент инвестор
бірінші талап етуі бойынша оған танысу үшін эмиссиялық бағалы қағаздар
шығару пропектісін немесе оның көшірмесін беруге міндетті.
Эмиссиялық бағалы қағаздардың қайталама бағалы қағаздар нарығында
айналысы бағалы қағаздар нарығында осы бағалы қағаздармен азаматтық-
құқықтық мәмілелер жасауы арқылы жүзеге асырылады. Эмиссиялық бағалы
қағаздармен мәмілелер жасаудың және оларды бағалы қағаздарды ұстаушылардың
тізілімдері жүйесінде немесе бағалы қағаздарды нақтылы ұстаушыды есепке
алу жүйесінде тіркеудің талаптары мен тәртібі Бағалы қағаздар туралы
заңға және уәкілетті органның нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес
белгіленеді.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы көпшілікке жариялаусыз немесе жарнамасыз
инвесторлардың алдын ала белгілі шектеулі саны арасында немесе
инвесторлардың шектелмеген саны арасында ашық сату жолымен жүзеге асырылуы
мүмкін.
Бағалы қағаздардың айналысы, яғни инвесторлардың арасында, соның
ішінде инвестициялық институттардың делдалдығы кезінде оларды сатып алу-
сату нарықтық бағалар бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың бағамы
қор биржасында анықталады, ол бағалы қағаздардың табыстылығы нормасына тура
және несие пайызының бар деңгейіне кері үйлесімді болады. Демек, бағалы
қағаздардың бағамы табыс шамасына тікелей байланысты болады. Атап айтқанда,
акциялардың бағамы дивидендтің көбеюіне орай артады және дивидендтің
төмендеуіне орай құлдырайды.
Акциялардың бағалары бір акцияға ұлттық валюта бірлігінде, ал
облигациялар мен мемлекеттік борыштық міндеттемелер олардың атаулы құнына
пайызбен анықталады. Бағалы қағаздармен жасалынған мәмілелер оларды
белгіленген тәртіппен ресімделгеннен кейін ғана заңды деп есептеледі.
Эмитент немесе инвестициялық институт бағалы қағаздарды сатарда
инвесторларға мәміле құралы болып табылатын бағалы қағаздар туралы, бұл
бағалы қағаздарға салынған жұмсалымдармен байланысты тәуекелдіктер туралы,
олардың табыстылығы, табыстарды алу тәртібі және мезгілдері, бұл табыстарға
салынатын салық туралы толық және объективті ақпарат беруі міндетті [12].
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізген кезде арнаулы алым алынуы
мүмкін, оны алудың тәртібі мен шарттары салық заңнамасымен анықталады.
Бағалы қағаздар нарығындағы қызметті оның инфрақұрылымы жүзеге
асырылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы қаржы нарығының дамыған
инфрақұрылымы бар, ол өзіне төлем жүйелерін, Қазақстан қор биржасын,
Банкаралық есеп айырысудың Қазақстан орталығын, Бағалы қағаздардың орталық
депозитарийін, Банкрот фабрикасын, Теңге сарайы мен Кассалық операциялар
және құндылықтарды сақтау орталығын кіріктіреді.
Бағалы қағаздармен сауда-саттықты қор биржасы, заңдарға сәйкес өзге де
ұйымдар ұйымдастырылады.
Қор биржасы - акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында
құрылған, осы сауда-саттықты ұйымдастырушының сауда жүйесін пайдалана
отырып, оларды тікелей жүргізу арқылы сауда - саттықты ұйымдық және
техникалық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңи тұлға және
акционерлік қоғам нысанындағы өзін-өзі реттейтін коммерциялық емес ұйым.
Қор биржасының қызметі - өзін-өзі өтеу қағидатына негізделеді және оның
қызметінен түскен кірістер биржаны материалдық - техникалық дамыту
пайдалынады. Қор биржасы келесі жұмыстарды атқарады:
- Сауда жүйелерін пайдалану және қолдау;
- Қор биржасының тізіміне бағалы қағаздарды енгізуге жорамалданып отырған
немесе енгізілген эмитенттерге, сондай-ақ қор биржасында айналысқа
жіберілетін бағалы қағаздар мен өзге қаржы құралдарына талап қою;
- Қор биржасында айналысқа жіберілген бағалы қағаздармен және өзге де
қаржы құралдарымен мәміле жасау мақсатында сауда жүйесіне кіруге өз
мүшелеріне мүмкіндік беру, осы қаржы құралдары бойынша тұрақты сауда-
саттық ұйымдастыру және өткізу, қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша
есеп айырысуды ұйымдастыру және жүзеге асыру, не осындай есеп айырысуды
жүзеге асыру үшін қажет ақпаратты әзірлеу;
- Өз мүшелеріне ұйымдық, консультациялық, ақпараттық және өзге де
қызметтер көрсету;
- Бағалы қағаздар нарығы және өзге де қаржы ұралдары?
- Банк заңнамасында белгіленген тәртіппен банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыру және қор биржасының ішкі құжаттарында көзделген
өзге де функцияларды жүзеге асырады [13].
Қор биржасы бағалы қағаздардың қайталама нарығының ұйымдастырушысы
болып табылады. Биржадан тыс нарық, тек бағалы қағаздардың жаңа
шығарылымдарын қамтиды. Онда көбінесе облигациялар орналастырылады.
Биржада, керісінше, бағалы қағаздардың ескі шығарылымдарының, негізінен
акционерлік қоғамдардың акцияларының бағамы белгіленеді. Заңнамамен қор
биржаларының ең төмен жарғылық капиталы белгіленеді. Қор биржасы
инвестициялық институттар ретінде қызметпен айналыспайды, бірақ меншікті
акциялар шығара алады және сата алады, бұл оның мүшелері болуға құқық
береді.
Қор биржасы заңнамаға сәкес тіркелінеді және бағалы қағаздармен
биржалық қызмет жүргізуге Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясында
лицензия алады.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары және заңдарға сәйкес
бағалы қағаздардан басқа өзге қаржы құралдарымен өзге мәмілелер жүзеге
асыру құқығы бар өзге де заңи тұлғалар қор биржаларының мүшелері болып
табылады. Қор биржасында бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының
кемінде он мүшесі болуы тиіс. Қор биржасының мүшелері мәмілелерді жасау,
осы мүшелер үшін қор биржасының ережелерінде жол берілетін қаржы
құралдарының түрлері бойынша сауда-сатыққа қатысуға құқылы. Қор биржасы
бағалы қағаздар нарығының субъектісінде келтірілген залалдардың орнын
толтырады және оған өз жарғысын, биржалық сауда ережелерін бұзған немесе
коммерциялық құпияны жария еткен жағдайда заңнамаға сәйкес жауап береді
[15].
Осы бөлім соңында, жоғарыда ашылған мәселелер бойынша келесі
қортындыларды жасауға болады. Қазақстанда, нарықтық экономиканың
ажырамайтын бір секторы ретінде, қор нарығы қалыптасу кезеңінен өтті де,
бұл нарық бір шама тұрақтанды. Қор нарығының қалыпты жұмыс жасауына қажетті
заңдық – құқықтық негіздеме жасалды, яғни заң актілері қабылданды және қор
нарығының жұмысын ұйымдастыратын, реттейтін, бақылайтын органдар
қалыптастырылды. ҚР Үкіметі қаржы секторын, оның ішінде қор нарығын жедел
дамытуға көп көңіл бөліп, маңызды шаралар қабылдауда.
1.3 Ќазаќстан Республикасыныњ ќор биржасындаѓы баѓалы ќаѓаздар бойынша
ж‰ргізілетін операциялар т‰рлері
Ќоp биржасы деген баѓалы ќаѓаздар сатып алынатын жєне сатылатын негізгі
нарыќ орны. Ќор биржаларында ipi банктер ќожалыќ етеді.
Биржа деген термин ежелгі грек сµзі - "бурзэ", яѓни эмиян деген
маѓынаны ањгартады. Алѓашќы ќор биржасы XVI ѓ. Голландияда баѓалы ќаѓаздар
(облигация, содан кейін акция) шыѓару жєне сату ‰шін пайда болѓан. Ал XVII
ѓ. биржалар тауар жєне ќор биржасы болып бµліне бастады. Ќор биржаларыныњ
ењ кењ т‰рде дамыѓан кезі капитализмніњ монополизм сатысына µту кезі, яѓни
ХХ г. бас кезі. Ол уаќытта ќор биржаларыныњ негізгі операцялары µндіріс
кєсіпорындарыныњ акцияларын шыѓару жєне сату болды. Биржа µнеркєсіп циклын
жєне жалпы елдіњ экономикасы мен саясатындаѓы µзгерістерді ќадаѓалап
отыратын барометр сияќты. Сондыќтан ќор биржасы µнеркєсіптіњ µрістеу
фазасында экономиканыњ µcyiн, ал даѓдарыс фазасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz