Оқытудың инновациялық технологияларын қолдану арқылы көркем шығармаларды талдау жолдары
ЖОСПАР:
Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
І. Көркем шығармаға берілген анықтамалар және көркем шығарманы талдау
мәселелері ... ... ... ... ... ...5
ІІ. Оқытудың инновациялық технологияларын қолдану арқылы көркем шығарманы
талдау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..10
2.1.Көркем шығарма талдау жолдары және әдіс-тәсілдері ... ... ... 10
2.2. Прозалық шығармаларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..25
2.3. Поэзиялық шығармаларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 44
2.4. Драмалық шығармаларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .59
ІІІ. Көркем шығарма талдаудың тәрбиелік мәні ... .68
3.1.Көркем шығарма талдау арқылы ерлікке тәрбиелеу ... ... ... ...68
3.2. Көркем шығарма талдау арқылы экологиялық тәрбие
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
3.4. Көркем шығарма талдау арқылы еңбекке тәрбиелеу ... ... ... 74
Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 80
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .82
Қосымшалар
Кіріспе бөлім
Тақырып өзектілігі: Әдебиет ықшамдалған әлем болса, әдеби шығарма
сол нұрлы дүниенің сырлы бөлігі. Ол - өмірдің өзі секілді күрделі, бұралаңы
көп, қия-қалтарысы мол шытырман шындық. Ақын-жазушылардың шығармаларын
оқимыз, тұшынамыз, тағы оқимыз, ойланамыз. Жалықпаймыз. Әр оқыған сайын
бұрын байқамаған жаңа, соны сыр ұққандай боламыз. Шын мәніндегі шынайы өнер
туындысы оқырманға осылайша әсер етуге тиіс. Ал, көркем шығарманы талдау -
шығарманың күллі құны мен қасиетін түсіне отырып, тек жақсы қасиеттерді өз
бойына жинау.
Зерттеу мақсаты: Мен таңдаған Оқытудың инновациялық технологияларын
қолдану арқылы көркем шығармаларды талдау жолдары атты дипломдық жұмыстың
мақсаты – оқушыларға көркем әдебиеттегі шеберлік пен үйлесімді терең
танытуға, шығарманың әсемдік ерекшеліктеріне сауатты талдау жасауға
негізделеді. Талдау жасай отырып, оқушыларды адамгершілікке,
еңбексүйгіштікке, отансүйгіштікке, әдептілікке, әсемдікке, табиғатты сүюге
тәрбиелеу.
Зерттеу міндеттері: 1.Әр түрлі ғалымдардың көзқарастарына талдау
жасау.
2. Көркем шығарманы түрлі әдіс-тәсілдер арқылы талдай отырып, оқушылардың
тілін, ойлау қабілетін дамыту.
3. Оқушыларға көркем шығарманы талдата отырып, оларды адамгершілікке,
ерлікке, табиғатты сүюге, қорғауға, еңбек етуге тәрбиелеу. Өмірге деген
көзқарастарын өзгерту.
4. Шығармаларды талдата отырып, оқушының шығармашылық қабілеттерін шыңдау;
5. Көркем шығарма оқуға деген қызығушылықтарын арттыру;
Ғылыми болжам: Егер оқушылар қазақ әдебиеті пәнінен жақсы білім
алып, көркем шығарма көп оқып, оған сауатты талдау жасай білсе, болашақта
біздің еліміз міндетті түрде алдыңғы қатардағы 50 елдің қатарына енеді.
Себебі, көркем шығарманы сауатты талдай білетін адам ерінбей еңбек ететін,
Отанын сүйіп, оны қорғауға әрқашан дайын болатын, адамгершілігі мол,
табиғат-Ананы сүйе білетін азамат болып шығатыны сөзсіз.
Зерттеу әдістері: библиографиялық әдіс, зерттеу әдіс.
Зерттеу орны: Қарағанды қаласындағы №86 өнер мектебінің 5 А, 5
Б, 11 А, 11 Б сыныптары. (2008-2009 оқу жылы).
ІІ. Көркем шығармаға берілген анықтамалар және көркем шығарманы талдау
туралы басты мәселелер
Өнер туындысы кең ұғым, мұның түрлері де өте көп: Х.Наурызбаевтың
Абайы – мүсін өнерінің туындысы болса, Қ.Телжановтың Жамалы – кескін
өнерінің туындысы дегендей... Ал осы жолғы дәл біздің айтып отырғанымыз –
сөз өнерінің туындысы – көркем шығарма.
Көркем шығарма – нағыз суреткерлік әрекеттің нақты нәтижесі, әдеби
еңбектің көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын затты дерегі. Сәтті шыққан
көркем шығарма – бір жазушы көлеміндегі ғана емес, бүкіл әдебиет
көлеміндегі кесек құбылыс, бүкіл өнер әлеміндегі тұрлаулы тұлға деуге
болады.
Көркем шығарма бітімі бөлек бір ерекше айна іспетті. Бұл айнадан екі
нәрсе қатар көрінеді: онда бейнеленген өмір шындығы және оны бейнелеген
суреткер деп жазды М.С.Каган. Қазақ ғалымы М.Қаратаевтың пікірі де осы
арнадан шығады: Өнер шығармасы өмір шындығының айнасы болумен бірге өнер
жасампазының да рухани дүниесінің айнасы болып табылады.
Көркем шығарма – ақиқат өмірдің айнасы. Онда нақтылы өмірдің ізі,
сәулесі, шындығы барынша көрінеді. Сонымен қатар өнерде даралық та бар. Ол
жазушының өз дүниетанымынанан туған. Онда оның жүрек лүпілі, өз ой-сезімі
бар, көргені, тоқығаны бар. Өнер адамы өмір жайлы өз толғанысын, ой-сезім
түсінігін бейнелейді. Шығармада жазушының бүкіл жан дүниесі ашылады,
сүйініш-күйініші көрінеді. Әдебиет зерттеуші белгілі ғалым В.Новиков:
Суреткер өзінің ерекше әлемін жасайды. Ол әлем өз бойына шындықтың барлық
қасиетін сыйғызған, ол жарылуға әзір буырқана қайнаған құштарлыққа,
қайшылықтарға толы. Оларда қайталанбас бейнесімен сомдалған тірі геройлар
әрекет етеді. Оның үстіне, бұл әлем суреткердің жан жарығымен сәулеленген,
оның жан сезімімен суарылған және де шындық туралы жай тарихи баяндаудан
гөрі әлдеқайда жарқын әсер етеді'ٰ - деген ғылыми тұжырым айтады.
1. Новиков.В. Художественная правда и диалектика творчества,
Советский писатель, М., 1971, стр. 18.
Көркем әдебиеттегі шеберлік пен үйлесімді оқушыларға терең таныту
шығарманың әсемдік ерекшеліктеріне талдау жасауға негізделеді. Онсыз
әдебиеттен оқушыларға терең де сапалы білім беру қиын. Оқушылардың әдеби
білімі олардың көркем шығарманы оқи және оған талдау жасай білуінен айқын
байқалады. Әрбір зейінді, зерделі оқушы - әдебиеттің болашақ мәдени
оқырманы. Ондай қабілет пен пайымдылығы қалыптасқан оқушы әдеби
шығармаларға ой жүгірте алады, өзінің талғамын, түйсік-сезімін жеткізе
алады, шығарманы жан жүрегімен, зердесімен қабылдайды. Міне, сондықтан да
көркем шығарманы талдау – көркем әдебиетті мектепте, жоғары оқу орындарында
оқытудың - кілті, өзегі. Әдеби білімнің екі жағы – оқу және талдау -
өзектес, бірінсіз бірін жүзеге асыру мүмкін емес.
Көркем шығармаға талдау жасаудың әлі де болса, құпия жайлары көп.
Әсіресе, қазақ әдебиеттану ғылымы мен әдістемесінде бұл мәселе әлі де талай
зерттеулерді қажет етеді. Рас, соңғы кездерде әдебиеттану саласындағы біраз
еңбектерде шығарманың эстетикалық табиғатын, көркемдік ажар бояуларын
танытуға ұмтылыс бар. Мұғалімдерге жәрдемі тиер, қолғабыс болар ғылыми
зерттеулер, сол сияқты әдістемеде де көркем шығармаға талдау жасауға
арналған еңбектер жарық көре бастады. Мұның бәрі мектепте әдебиетті оқыту
сапасын арттыруға септігін тигізері сөзсіз.
Дегенмен, көркем шығарманы талдау мәселелеріне арналған еңбектер
әдебиеттану ғылымында, әсіресе әдістемеде әлі де аз. Мәнісі – мұның толып
жатқан қыр-сыры, қиындығы бар. Шығарманың қат-қабат ішкі құрылымы, астарлы,
бейнелі көркем ойы, образдар жүйесі, жазушының таланты – осының әрқайсысы
бір-бірімен байланысты, бір- бірінен туындайтын үлкен жүйе. Ал бейнелер
бітіміне тереңдеп енбейінше
шығарманың мағына-мазмұнын толық ала алмаймыз. Бұл тақырыпты зерттеудің
күрделілігі де, міне, осында.
Шығарманы тұтас, жүйелі қабылдау – талдау әдісіне байланысты академик
М.Б.Харапченко өз еңбектерінде жүйелік-құрылымдық талдаудың тиімділігін
ғылыми жағынан дәлелдейді. Сол сияқты белгілі дидактик Ю.М.Лотман: Өнердің
құрылым диалектикасы мен қызметіне іштей енбейінше, олардың өзара қатынасын
біз түсіне алмаймызٰ, - деген ғылыми байлам айтады. Жүйелік-құрылымдық
талдау әдісі шығарманы жан-жақты құрастыруды көздейді, тек шығарманың түрін
ғана емес, сол түр арқылы бейнеленген әдеби шығарманың мағыналық - әсемдік
мазмұнын да ашуды мақсат етеді. Өйткені бұл түрді біз белгілі бір мазмұнды,
жазушының эстетикалық мұратын білдіретін көркем айшықтары деп қараймыз.
Көркем әдебиет - бейнелер жүйесінен құралатыны мәлім. Көркем шығарма -
бір бүтін дүние. Ал сол бүтін жеке бөлшектерден, штрих-детальдардан
құралады. Ендеше бүтінді тану үшін оны құрап тұрған жекелерді танып болу
керек, сол жекелер арқылы үлкен оқиғалар өрбіген, ой түйілген, кесек
тұлғалар сомдалған. Демек, көркем шығарма – образдар жиынтығы, ал образдар
жеке элементтерден жасалған. Олай болса, бүтін мен бөлшек арасында
ажыраспас диалектикалық байланыс бар. Олардың бірінсіз бірін түсіну, тану
мүмкін емес.
Мектепте әдебиетті оқыту сапасын жақсарту оқытудың педагогтік және
көркемдік мәдениетін арттыру әдебиетті зерттеу ғылымының заңдылықтарын,
теориясын, әдіс-тәсілдерін көркем шығарманы талдауға бірізгілікпен қолдану
сабақтас, соған тікелей байланысты.
Шығармаға талдау жасағанда ондағы көркем элементтерді бүтіннің бөлім-
бөлшегі ретінде қарастыру керек. Бүтін мен бөлшектің арасындағы
диалектикалық бірлікті үнемі сақтаған орынды. Табиғаттану саласындағы
ғалымдардың әлем кеңістігінің, материяның микроқұрылымына енгенін-
дей, біз де өзіміздің талдауларымызда көркем шығарманың микроқұрылымына
батыл енуіміз керек. Бұл – көркем шығарманың бітіміндегі жаңа сапаларды
ашуға қажетті кілт. Көркем әдебиетте ой мен өрнек ажыраспас бірлікте. Екеуі
егіз, бірінсіз бірі жоқ.
Ғылыми әдістеме әдебиетті оқытуды сол көркем шығармаға ғылыми,
эстетикалық талдау жасау мәселесінен оқшау ала алмайды. Өйткені тек эстети-
1. Вопросы литературы. журнал, М., 1962, №10, стр.177.
калық талдау арқылы ғана мұғалім сол шығармадағы жазушының ой-сезіміне
шәкіртті ортақтастыра, толғанта алады.
Ал баланы шығармадағы кейіпкерлер тағдырына ортақтастыра білудің
тәрбиелік мәні өлшеусіз. Өйткені шәкірт көркем шығармадағы кейіпкермен
бірге қайғырып, бірге мұңайып, бірге армандап, бірге кектеніп, бірге
қуанса, ол оның жанына жақсы әсер етеді, ізгілік пен ерсілікті, жамандық
пен жақсылықты, жауыздық пен зұлымдықты айыра біледі, жамандықтан бойын
аулақ салып, жақсылыққа ұмтылады. Бұрынғы КСРО Педагогикалық ғылым-дар
академиясының корреспондент-мүшесі, үлкен ұстаз В.А.Сухомлинский-дің мына
бір парсатты пікірі ойға оралады: Жан еңбегі дегеніміз, - дейді ғалым, -
адамның, ең алдымен анаң мен әкеңнің, апа-қарындастарыңның, атаң мен
әжеңнің жан күйініші мен қасіретіне ортақтаса, қайғыра, дерттене білу деген
сөз, сәби жанды қайғы мен қасіретке ортақтастырудан сескенбеңіздер, өйткені
сол қайғы-қасіреттер - ізгі дүниелер. Тоғыз жасар бала анасының немесе
әкесінің қасында көз іліндірмей түні бойы отыратын болсын, өзгенің жан
қасіреті оның жүрегінің бүкіл түкпір-түкпірінен орын тебер болсын. Баланы
сүйіспеншілік еңбегіне үйрету – педагогикадағы ең азапты қиын дүниелердің
біріٰ.
Көркем шығарманың кішкентай клеткасы – сөз. Шығарма шаңырағы сөз
арқылы көтеріледі. Жіптен кілем тоқыған шебер сияқты, кірпіштен зәулім
тұрғызған сәулетшідей, әр түрлі бояуды үндестіре пайдаланып, сурет салған
қылқалам шеберіндей, гипстен монументті ескерткіш тұрғыз-
ған мүсіншідей, сан алуан әуен-саздарды үндестіріп, тұтас бір
музыкалық туынды шығарған сазгердей жазушы да сөзді кәдеге жаратып, көркем
шығарма түндігін көтереді. Сол сөз образы бейнелі сөйлем құрылымына
апарады, ал сөйлемдер барып белгілі бір оқиғаны құрастырады, ситуация
жасайды, сол оқиғалар бір-бірінен өрістей барып, шығарманың тұтас бітімін
құрайды, осы өрілімдер, оқиғалар өрісінде адам бейнесі жасалады,
олардың характерлері
1. Комсомольская правда газеті, 1971, 4-наурыз
қалыптасады, шығарманың идеялық-эстетикалық мазмұны ашылады. Қалыпты сөздер
шығарманың көркем құрылымына ену арқылы бір-бірімен іштей
кірігіп, эстетикалық қарым-қатынасқа түсу арқылы өнер әлемін туғызады.
ІІ. Оқытудың инновациялық технологияларын қолдану арқылы көркем шығарманы
талдау жолдары
2.1. Көркем шығармаға талдау жасаудың әдіс-тәсілдері
Қазіргі әдістеме көркем шығармаға талдау жасаудың үш түрлі әдісін:
образ бойынша, мәселелік, тұтас талдау әдістін ұсынады. Демек, талдау
әдістерін түрлендіру арқылы шығарманың мазмұнын да эстетикалық табиғатын
терең ашуға болады.
Образ бойынша талдау – ежелден келе жатқан дәстүрлі әдіс. Ол мектеп іс-
тәжірбиесінде көптен қолданылып келеді, қолданыла да береді. Мұның ұтымды
жағы – бұлай талдауда оқушылар назары адам образына аударылады, оның
бойындағы адамгершілік қасиетті ашуға талпыныс жасалады. Оқушы-ларды
кейіпкердің жақсы мінезіне сүйсіндіріп, ерсі қылықтарынан аулақтатады.
Образдың жасалу тәсілдеріне лайық оның түрлері туады. Образдың жасалу
тәсілдерінің әр алуандығы сияқты оның түрлері де әр алуан.
Мектеп оқушыларына әдебиет пәнінің мұғалімдері қашаннан бері образдың
екі-ақ түрін атап, түсіндіріп келеді. Олар – жағымды образ және жағымсыз
образ. Әрине, бұл түрлердің белгіленуінде әжептәуір логика бар: суреткердің
өз шығармасындағы әр образды жасау ыңғайына қарап, әр образдың мінез-
құлқына, кескін-кейпіне, іс-әрекетіне қарап, оны не ұнатамыз не ұнатпаймыз.
Мысалы, Амантайды, Ботакөзді, Асқарды ұнатсақ, Итбайды, Мадиярды, Кулаковты
ұнатпаймыз. Осыдан келеміз де алғашқыларын – жағымды, соңғыларын - жағымсыз
образдар деп ап-айқын, екі топқа оп-оңай бөле саламыз.
Ал енді дұрысын айтар болсақ, образдарды дәл осылай топтастырудың өзі
аса ірі эстетикалық сауаттан немесе талғам мен талаптан туған нәрсе емес.
Мектеп оқушыларының ұғымына оңайырақ болу үшін, әрине, әлі де болса
жағымды, жағымсыз деген анықтағыш сөздер қолданыла тұрар, бірақ жоғары оқу
орындарында бұл секілді жағдай, жайдақ ұғыммен місе тұтуға болмайды.
Оның себебі - алдымен, осынау жағымды, жағымсыз деген ұғымның өзі
ерсі. Образ дегенді біз тірі адам деп ұғар болсақ, ойлап қараңыз, өмірдегі
адам атаулының бәрін жағымды, жағымсыз дегендей екі топқа дәлірек айтқанда,
екі сортқа бөлуге бола ма? Осының өзі тіпті мүмкін бе? Ылғи ғана жағымсыз
мінез-құлықтан құралған адамдық бітім не болмыс бола ма? Жоқ, бұл қиын:
әлдебір дайындау мекемесінің елден жиған тері-терсегін сортқа бөлгені
тәрізді өмірдегі тірі адамдардың жағымдысын бір бөлек, жағымсызын бір бөлек
іріктеп, сорттап шығу мүмкін емес. Өнерде де солай. Айталық, Құнанбай. Ол
ұнамсыз тип. Бірақ талдау кезінде Құнанбайдың жағымсыз іс-әрекетін үнемі
тере беру дұрыс па? Оның ұстамдылығы, ақылы, керек десеңіз, қайсарлығы
туралы неге дұрыс пікір айтпасқа? Эпопеяда Құнанбай жан-жақты суреттеледі,
оны ұмытуға болмайды.
Образдың түрлерін белгілеудің бірнеше факторлары бар. Көркемдік әдіс
тұлғасынан келгенде, образ екі түрлі: романтикалық образ және реалистік
образ. Әдеби тек тарапынан келгенде, образ үш түрлі: эпикалық образ,
лирикалық образ, драмалық образ. Ал жалпы жасалу тәсілдеріне бақсақ, образ
тағы да бірнеше түрге бөлінеді: юморлық, фантастикалық, трагедиялық,
сатиралық, геройлық образ т.б. Осылардың әрқайсысының өзіне тән ерекше-
ліктері бар, оны білу әрбір әдебиет пәнінің мұғаліміне ауадай қажет.
Романтикалық образ - әдебиеттегі адам бейнесінің байырғы түрлерінің
бірі. Бұл образдың алғашқы үлгілері баяғы көне дүние әдебиетінде әрі өнген
топырағы, әрі байлық қоры боп табылатын мифте, қала берсе, қай халықтың
болса да ауыз әдебиетінде жатыр. Әрқашан алға, арманға асыққан халықтың
қиялы да телегей-теңіз. Ал романтикалық образдың негізінде қиял жатады.
Романтикалық образ өмірде болған немесе бар деректен гөрі өмірде әзірше
жоқ, бірақ болатын дерекке негізделеді.
Қазақ әдебиетіндегі романтикалық образдың ежелгі түрі ертегілері мен
аңыздарында, батырлық дастандар мен тарихи жырларында жасалады. Сонау
Желаяқ пен Көрегеннен, Саққұлақ пен Таусоғардан бастап Алдар көсе мен
Асанқайғыға дейін, Тарғын мен Қамбарға дейін қазақ фольклорындағы
романтикалық образдың небір ғажайып үлгілерін көруге болады. Абайдан бергі
жаңа, жазба әдебиетімізге келетін болсақ, Шәкәрім Құдайбердіұлы мен Мағауия
Абайұлының, Мұхамеджан Сералиннің, Сұлтанмахмұт Торайғыров пен Мағжан
Жұмабаевтың поэма дастандарында да талай тамаша романтикалық образдар
жасалған. Сәбит Мұқановтың Сұлушашы мен Жұмағали Саинның Күландасы,
Әбділда Тәжібаевтың Абылы мен Қасым Аманжоловтың Абдолласы – қазақ
әдебиетіндегі көптен көп романтикалық образдардың үлгісі.
Романтиклық образ – қай жанрдың туындыларында болса да молынан
кездесетін, образдың дәстүрлі қалыптасқан түрі. Бір ғана Ғабит Мүсіреповтің
өзі прозадағы аналар бейнесінен драматургиядағы Ақаны мен Ақтоқтысына дейін
романтикалық образдың алуан түрлі әсем типтерін айта қалғандықтай
шеберлікпен жасап берді.
Реалистік образ - әдебиеттегі адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы
түрі. Мұның сымбаттылығы да, шынайылығы да шыншылдығында; бұл-кәдімгі
өмірде болған, бар және бола беретін, бірақ қайталанбайтын әрқашан бұрын-
соңды белгісіз тың қырынан көрініп, ылғи жаңарып отыратын тип. Дұрысында,
образ атаулының айрықша мағыналы, мәнді түрі де осы – реалистік образ.
Өйткені бұл образдың эстетикалық идеалы – романтикалық образдағыдай
бұлыңғыр емес, анық, адам қолы жетпейтін тым асқақ, алыс емес қолмен ұстап,
көзбен көргендей нақты әрі жақын нәрсе. Сондықтан реалистік образдың
эстетикалық-тәрбиелік мәні де, қоғамдық-өзгертушілік күші де айрықша үлкен.
Реалистік образ – нанымды образ: оның мінез-құлқы, іс-әрекеті, оны
қоршаған орта, оның басынан өтетін оқиға... бәрі өлшеулі, бәрі мөлшерлі.
Өйткені суреткер шыншыл образ жасау үстінде өзін шындық шеңберінен
шығармайды, өзін-өзі меңгеріп, қажетті жерге ылғи іркіп отырады.
Реалистік образ – типтік образ. Ол бізге күнде көріп жүрген етене
таныс секілденгенмен – таныс, бейтаныс көптің бірі көрінгенмен -
бірегей. Өйткені өнердегі шыншыл образ өмірдегі бір адамнан ғана көшірілген
жоқ, бірнеше адамнан жинақталып және шығармашылық қиялға суарылып
шығарылған.
Семантикалық карта арқылы Сапарғали Бегалиннің Бала Шоқан атты
шығармасын талдап көрейік:
Кейіпкерлер. Шығармадан үзінді. Шыңғыс Шоқан Жақып Мысық Анасы
1. Сен істей ғой, шебер болсаң. +
2. Ә, жарайды бара ғой, екі +
айтпаған жақсы.
3. Кездемеден көйлектік шыт +
жыртып берші.
4. Құйрығын қара, тап иттің +
құйрығындай.
5. Бауырсақ бересің бе, қант +
бересің бе?
Дегенмен, реалистік образдарды романтикалық образға қарсы қоюға
болмайды. Маңдай алды прогресшіл әдебиетте образдың жоғарыда айтылып
кеткендей екі түрі бірін-бірі толықтыра, бір эстетикалық мұрат мақсатында
егіз-қатар өмір сүруге тиіс.
Эпикалық образ – кескін-кейпі, мінез-құлқы, іс-әрекетімен тұтас
көрінген әрі толық жинақталған, әрі әбден дараланған тип. Мүсіндеу мен
мінездеу, диалог пен монолог, түрліше сезімдер мен харакеттерді суреттеу
секілді көркем бейне жасаудың көп-көп амал тәсілдері, әсіресе, эпикалық
образ үшін керек. Өйткені мұнда адамның түр-түсін де, ішін де, ісін де кең
суреттеп, мол көрсетуге, терең әрі жан-жақты танытуға мүмкіндік бар. Оған
эпикалық шығарманың өрісі де, құшағы да еркін жетіп жатыр.
Лирикалық образ – сыншыл өлең-жырлардағы ақынның өз бейнесі; оның ішкі
бітімі; ақынның мың иірім көңіл-күйінен - нәзік сыры мен сылқым сезімінен
өріліп жасалған өзгеше кейіпкер. Мұнда эпикалық образдағыдай ұзақ кең, мол
суреттеліп, жан-жақты ашылған адамның сыртқы кескін кейпі де, қым-қуыт
шиеленісіп жатқан тағдыры немесе іс-әрекеті мен қимыл-харакеті де тұтасып
көріне бермеуі мүмкін. Оның есесіне адамның аса терең әрі нәзік ашылатын
ішкі сыры, мінез-құлқы, жан тынысы айрықша әсем айшық табады.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырындағы Баян образы – лирикалық образға
жатады. Баян образын Екі жақты күнделік тәсілі арқылы ашып көрсетуге
болады:
Өлең жолдары Оқушының түсінгені
Бұралған тал шыбықтай ол Баян қыз, Баян сөз жеткісіз сұлу, көркімен
Тым сұлу көркемдігі жұртқа аян қыз. жұртшылыққа аян.
Аппақ көрік маңдайлы, қылығы наз, Баянның ажары ақылына сай. Оған ғашық
Малың түгіл басыңды берсең де аз. жігіттер мал емес басын беруге дайын.
Сыртынан күлімсіреп сөйлесе де,
Көңілі қош болмайды баймен араз.
Тоқсан байдың баласы тоқсан сері, Сыңғырлаған үнін естіп, сол даусына
Сыртынан көзі көрмей ғашық болған. жігіттер ессіз ғашық болады екен
Драмалық образ - эпикалық не лирикалық образдар секілді қағаз бетінде
емес, тура өмірдің өз аясында - сахнада көзбе-көз, қолма-қол жасалатын
көркем бейне. Мұны кейде тура сахналық бейнеٰ деп те атай береді.
Сатиралық образ – ұнамсыз тип. Сатирамен суреттелер құбылыс –
керексіз, кесір құбылыс. Сатира өмірдегі кеселді, келеңсіздікті, кері
кеткендікті қаза қопарып, көптің көз алдына – көрініске шығарады, қағып-
сілкілейді, мысқылмен түйрейді, сықақ етеді, көпті одан түңілтеді. Күні
өткеннің, тозып біткеннің кедергіге айналғанын аңғартып, оған адам бойынан
жиреніш шақырады. Қулық пен сұмдықты, екі жүзділік пен мансапқорлықты,
сойқылық пен ұятсыздықты, әйтеуір өмірдегі жайттарды аяусыз әшкерелеп
адамдарды онымен ымырасыз күреске үндейді, сөйтіп ілгері баруға, кедергіні
жоқ етуге жұмылдырады.
Сатираның юмордан өзгешілігі – мұнда қаламгердің өзі сықақпен сілейте
1. Н.Акимов О театре Л-М., Искусство, 1962, стр. 20.
сынап отырған адамына жаны ашымайды, оның мінін түзеу өзін өнегелі өмірге
қайта қосу мүддесі болмайды, керсінше автор мұндай жексұрындық өмірде
болмауы керек деген қатал үкімін шығарады; юморда түзеу мақсаты жатса,
сатирада жою, жоқ қылу мақсаты жатады.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Бір адамға өлеңінде ел ішінде байлығына
мастанған бай адамның басқаларға істеген қиянатын, озбырлығы мен
жиіркенішті қылықтарын сатиралық мысқыл күлкі арқылы әшкере етеді. Өлең ащы
мысқыл. Зілді кескін түрінде беріледі.
Екі жақты түсіндірмелі күнделік әдісі арқылы талдап көрейік:
Өлең жолдары Оқушы не түсінді?
Бұрынғы атамызға сыйға тартқан, Қарапайым халықтың көз жасымен жиған
Біздерде мынадай бар, мынадай заттарын көрсетіп мақтануда.
бар...
Кесені қолыма алып, қарай бердім: Автор алтын кесені қолына алып: қай
Ішінде нақақ көзден жас бар ма? бейбақтың көз жасы бар екен деп
деп; айналдырып қарайды.
Фантастикалық образ – қиялдан туған қаһарман, адамның ақиқатқа ұқсас
арманында бедерленген бейне; әдебиеттегі адам образының бағзы замандардан
күні бүгінге дейін келе жатқан көне түрлерінің бірі.
Ғылым мен техника дамуындағы жаңа кезең, яки космос дәуірі
фантастикалық әдебиет тақырыбын да тың өріс шығарды: бұрынғы жадағайлау
арманға енді нақты ғылыми дерек араласты, аспан туралы аңқау қиялға бүгінде
астронавтика, астроботаника, астрофизика, космос медицинасы секілді
ғылымның жаңадан өркен жайып келе жатқан тың салалары арқылы байсалды
ғылыми есеп араласып, ақиқат өлшем мен мөлшер берілді.
Қазақ әдебиетінің тарихында фантастика образын тұңғыш рет ашқан жазушы
– Талап Сұлтанбеков. Талап Сұлтанбековтың Ғажайып планета деген
әңгімесінде Кибер атты фантастикалық образ береді. Байқоңыр-12 космос
кемесі басқа ғаламшарға тап болады. Байқоңыр-12 кемесінің ішінде командир
– Оразов, конструктор-механик – Осипов, биолог – Тұранов, кеме дәрігері
Мариям Темірболатова сынды кейіпкерлер болады. Осы кейіпкерлердің арасында
Кибер атты робот адам да болады. Киберді шығармада жазушы жан-жағынан
танытады:
Топтастыру әдісі арқылы Киберге тән мінездерді топтастырып,
аталған мінездерді шығармадағы іс-әрекеттер арқылы дәлелдейді. Мысалға,
Кибердің сыпайылығы – ол әрқашанда қастерлім деп адамдарға құрметпен
қарайды. Ал Кибердің сергектігі – кеме апатқа ұшырағанда ең бірінші
аңғарып, басқаларды оятады.
Трагедиялық образ да әдебиетте тым әріден келе жатқан адам
бейнелерінің бірі. Трагедиялық образ ескі мен жаңа, адам мен қоғам, адамдық
пен жауыздық арасындағы ымырасыз күрестен, бітіспес тартыстан, қайшылықтан,
соның өзінде де мейлінше асыңқы, адам жеңіп болмас ауыр жайларды әдеби
шығармада терең және шебер жинақтаудан туады.
Геройлық образ – ұнамды кейіпкер: адамға тән небір тамаша сипаттардың
синтезі секілді сом тұлға, өз дәуірінің ең аяулы, асыл мұраттарынан туған
тарихи тип.
Әдебиеттегі геройлық дегеннің өзі – қоғамдық, адамдық биік мақсат
жолындағы өрлік пен ерлікті, қайсарлық пен қаһармандықты жырлау. Адам
рухының ұлылығын қастерлейтін әдебиеттегі геройлық сөз өнерінің ең сұлу һәм
сырлы қасиеттерімен біртұтас. Бұл ретте, геройлық образ – суреткердің ең
биік идеалының, яки асыл мұратының көркем жинақталу.
Б.Момышұлының Ұлы Отан соғысына байланысты жазылған Жауынгер тұлғасы
атты шығармасында геройлық образ тамаша сомдалған. Бұл шығармада Б.Момышұлы
сол кездегі қазақ жігіттерінің батырлығын, ерлігін, батылдығын жазған.
Осы шығармадан үзінді алып, Ривиндік әдіс бойынша талдап көрейік:
Ривиндік әдіс:
1. Азат жолға бөлу.
Сондай қиыншылық жағдайда дұшпанның қара құрымдай қаптаған күшінен
қобалжыған кезде, қуат та, медет те, себеп те болған қазақтың: Жігітті
намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді - деп ер намысына тидіре айтқан екі
ауыз мақалының күші еді.
Бұл соғыс – біздің жігіттердің жалпы батырлық, батылдық көрсеткішінің
бірі.
2. Жоспар құру:
1) Дұшпан аранының ашылуы.
2) Ер-азаматтарымыздың қиын-қыстау күндері.
3) Намысшыл қазағымның жігіттері.
3. Сөздікпен жұмыс:
дұшпан – враг
намыс – гордость
мақал – пословица
4. Негізгі ой (қай сөзде, сөз тіркесінде, сөйлемде)
Жігітті намыс өлтіреді,
Қоянды қамыс өлтіреді.
5. Ат қою:
Намысшыл азаматтар.
Геройлық образ – еңбек пен күрес адамының көркем әдебиеттегі ең
көрнекті типі, ұлағатты түрі, биік үлгісі. Сөз өнердегі геройлық
дегеннің орасан зор тәрбиелік мәні де осында жатыр.
Шығарманы талдаудағы екінші бір тиімді, прогресшіл әдіс – мәселелік
талдау әдісі. Бұл әдістің ұтымды жағы неде? Көпке мәлім шығармада шытырман,
қым-қиғаш оқиға бар. Толып жатқан мәселе, талай қайшылық, талас туғызар
қайшылықтар бар. Ұлы суреткерлер шығармалардағы философиялық, әлеуметтік,
эпикалық, ойлардың алуандығы, көтерген мәселесінің әр жақтылығы,
ауқымдылығы, тереңдігі ғылымда талай пікір таласын туғызған. Ақиқатына жету
үшін ізденіс-зерттеу еш толастамаған.
Демек, ізденіс, ойланыс болмаса, ешқандай мәселені шешу мүмкін емес.
Ешқандай ақиқаттың зайырына тереңдей алмаймыз.
Мұғалім де оқушыларды іздендіре, ойландыра алмаса, шығарма
мәселесіне, оның идеялық-эстетикалық қат-қабат астарына үңіле алмайды.
Мәселелік талдау – осы тұрғыдан алғанда тиімді әдістердің бірі. Мәселелік
талдау талдау оқушылардың танымын арттыру, ойлау белсенділігін жетілдіруде
үлкен рөл атқарады және өзіндік ізденістеріне мол мүмкіндік ашады, әрі
дамыта оқытудың негізгі бір жолы ретінде де пайдалы болып келеді. Мәселелік
талдау сол көркем шығарма негізіндегі мәселені дәл тауып, нақты мәселелік
сұрақтар әзірлеуді талап етеді. Ол үшін мәселелік жағдаят тудыру керек. Кез-
келген НЕГЕ? деген сұрақтарды мәселелік сұрақтармен шатыстыру көп
кездеседі. Сондықтан, жай сұрақтармен мәселелік сұрақтар арасындағы
айырмашылықты төмендегі баған арқылы көрсетуге болады. М.Әуезовтың Қараш-
қараш оқиғасындағы, Бақтығұл бейнесі:
Жай сұрақтар Мәселелік сұрақ
Бақтығұл қандай кейіпкер? Ол неге Қалай ойлайсыңдар, Бақтығұл кім? Ол
Жарасбайды барып пайдаланды? Осы Сәлмен мен Жарасбайдың құрбаны ма
іс-әрекеті дұрыс па? әлде кек алушы күрескер ме? Немесе
Бақтығұл Жарасбайды неге өлтіреді? қорғансыз сорлы ма?
Ұрлыққа, барымтаға бару себебін Бақтығұлдың Жарасбайды өлтіруінде
түсіндіріңдер. Оны мұндай әрекетке қылмыстық іс-әрекет бар ма?
кім жұмсайды? Жаратылысында ары таза Бақтығұл
Бақтығұлдың іс-әрекетін соншама азғындап, ұрлық жолына неге
түсіндіріңдер. Ұрлық жасауы, кісі түседі? Кінәлі кім?
өлтіруі дұрыс па? Бақтығұлдың іс-әрекеті, мақсатты
Бақтығұлдың Сәлменнен кетіп, саналы іс-әрекет пе?
Жарасбайдан пана іздеуі дұрыс па? Қалай ойлайсыңдар, Бақтығұлдың ең
Бақтығұл арқылы жазушы не айтпақ басты қателігі, адасуы деп нені айтар
болған? Ол Бақтығұлды жақтай ма, жоқ едіңдер?
па? Бақтығұл бейнесінің негізінде жатқан
мәселе туралы не айтар едің? Автордың
көзқарасы туралы қандай ойдасың?
Мәселелік сұрақтар қызықты, әрі әдеби айтыс туғызатындай дәрежеде
қойылады. Сондай-ақ бұл мәселеге құрылмай, көркем туындыны кеңірек,
тереңірек қамтитын мазмұнда құрастырылады. Мәселелік сұрақ қоямын деп,
қолдан мәселе жасаудың түк те керегі жоқ. Мысалы, жоғарыдағы екі баған
бойынша сұрақтар бойынша сұрақтар мазмұнына назар аударайық: бірінші
графадағы сұрақтарда мәселеден гөрі басы ашық мәселелер қамтылған, сұрақ
та қойылған. Бақтығүл қандай кейіпкер? деген сұраққа дәстүрлі жауап
береді. Яғни ұнамды, не ұнамсыз дегендей, ары қарай түсінік береді. Ал
Бақтығұл кім, құрбан ба кек алушы ма? деген сұрақ түбінде оқушыға,
бейтаныс шешуді керек ететін мәселе жатыр. Бұл сұраққа иә немесе жоқ
деп жауап бере салу мүмкін емес. Сұрақ жазушының осы бейнені жасаудағы
мақсаты, соның негізінде жатқан мәселені қамтып отыр. Бақтығұл арқылы
жазушы қорғансыздар мәселесін көтерді. Қорғансыз күйін түсінген Бақтығұл
қорған іздеп, Жарасбайды паналайды, ол жолда қатты адасады. Ары да, қолы да
таза Бақтығұл белшесінен қылмысқа батады. Тәні де, жаны да сау, еңбекқор
Бақтығұл Сәлмен, Жарасбай сияқты дала жауыздарының құрбанына айналғанымен,
әңгіменің аяғында ол құрсауды тас-талқан етеді. Ары, ұяты, кегі оянған
Бақтығұл өзіне сонша қиянат жасаған, сезімі, сенімін алдаған Жарасбайға
өлім үкімін шығарады. Ез, қор құрбан емес, жаулары күшін таптағанымен, ары,
жанын толық таптай алмағандарын ісімен көрсетеді. Сөйтіп, Бақтығұл екі
жүзді, іші тар, сатқын, мал соңында мал болып кеткен, жауызға өз қолымен
үкім шығарады.
Екінші бағандағы қай сұрақ болмасын, оның негізінде шешуді тілеп
жатқан мәселе бар.
М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясындағы Қамқа мен Қодардың
трагедиялық өліміне байланысты оқиға белгілі. Оны оқушылар біледі. Сол
оқиғаны мазмұндап айтып беріңдер деп мұғалім сұраса, айтып та бере алады.
Мұндай сұрақ ешқандай мәселені қозғамайды, оқушыларды белгілі бір танымдық
мақсатқа да бағытталмайды. Тек нақтылы материалды ғана сол қалпында айтып
береді. Мұндай сұрауда еш мәселе жоқ. Ал мұғалім осы оқиғаны еске ала
отырып, сыныпқа Қарашоқы оқиғасының Абай характерін қалыптастыруда және
романдағы оқиғаларды әрі қарай дамытуда қандай маңызы бар? деп сұрақ
қойса, оқушылар оған ойланбай жауап бере алмайды.
Тұтас талдау әдісі – қазіргі әдістемеде қолданылып жүрген өтімді
әдістердің бірі. Мұндай талдау шығарманың сюжеттік желісіне орай құрылады,
тарау бойынша жүргізіледі. Талдау автор ізімен жүреді. Мұның тиімді жағы
неде? Тиімді жағы шығармадағы кейіпкерлер тағдырына оқиға дамуы үстінде
тереңдей барасың, оның бүкіл іс-әрекеті, қимыл-қозғалысы, жан арпалысы,
өмірге көзқарасын саралап көрсетеді. Кемшілігі – оқиға желісімен жеке
кеткендіктен жеке тарау, жеке оқиғаларды қуалап, талдаған соң, шығарманың
бүтіндігіне, тұтастығына нұсқан келтіру қаупі бар. Бірақ тәжірбиелі мұғалім
мұндай кемшілікті болдырмайды да, жалпы қай әдісті қолданған күнде де
шығарманың эстетикалық біртұтас құрам екендігін естен шығармау керек. Сонда
жоғарыда аталған әдістердің баршасы да біздің көздеген мақсатымызға қызмет
етеді.
Қайткен күнде де қазіргі әдістемедегі жоғарғы төрт түрлі талдау
әдістерін ұтымды пайдалана білу қажет. Кейде бұл әдістерді мұғалім
араластыра қолдануына болады.
Тіл талдаудың үш түрлі буыны бар: 1) түсініксіз сөздердің анықтамасы,
мұны мұғалім жартылай алғашқы оқу тұсында, жартылай шығарманы талдау
үстінде жүргізіледі; 2) қаһарманның тілі; 3) автор тілі; Мұның үшеуі де
жанрға, әдіске, шығарманың идеясына бағынышты. Сонымен бірге ол – стиль,
шеберлік, көркемдік деген аса қажетті ұғымдарды жинақтауға қызмет істейді.
Әрбір шығаманың ісі нақты, әрі дара талданады. Бір ескеретін шарт – тіл
талдауды құрғақ түсінікке, уағызға құруға болмайды. Көркем шығарманың
образын, тақырыбын, идеясын, композициясы мен сюжетін талдағандай, оны да
көбне оқушылардың өзіне сұрақ-жауап арқылы жеткізу керек.
Теңеу – образды тілдің бір элементі, жұрнағы (-дай, -дей), сұрағы
арқылы оңай белгілеуге болады. Бірақ әңгіменің тетігі оның анықтауыш
болуында ғана емес, образдың өзгеше бір сипатын беруінде. Шоқпардай кекілі
бар, қамыс құлақ - деген теңеу аттың реалистік дәл суретіне қолданылған,
ал Арыстанның жалындай, Айдаһардай жүз толғанып дегендегі теңеудің мәні
бір басқа. Ол - кейіптеуге тән троп, тым асқақ ірі. Ол күшті қаһарман
жасауға тырысқан автор стиліне тән романтикалық троп.
Эпитеттің қызметі де сондай. Ол жай сын ғана емес, заттың ойдан
берілген өзгеше, ақындық сыны, портреті, мінездемесі. Оның да реалистік
(қамыс құлақ, қоян жақ, бота тірсек), романтикалық образдауға тән (Асау
тірек, бұйра толқын) өрнектері бар.
Қиындығы – метафора. Теңеу, эпитет қандай? – деген сұраққа жауап
беріп, есім сөзбен айтылса, метафора кім еді? Кіммін? Қайтіп? – деген
сұраққа жауап беріп, кейде жіктелген есім (баяндауыш), кейде етістік
формасындағы баяндауышпен айтылады.
Шығарманың көркемдік ерекшеліктеріне талдау барысында сементикалық
карта толтыру:
Шығарманың авторы, аты. Эпитет Теңеу Метафора
Күз
Сұр бұлт түсі суық, қаптайды
аспан, +
Күз болып, дымқыл тұман жерді
басқан.
(Абай Құнанбаев)
Тарланым
Таудан мұнартып ұшқан
тарланым, +
Арыстанып, көп болды-ау,
Саған да менің арманым!
(Махамбет Өтемісұлы)
Домбыра +
Бірде жуық жеделдеп,
Бірде сарын алыстай.
Бірде жерді су басты,
Сел қаптаған дабыстай.
(Ілияс Жансүгіров)
Шығарманың идеясы. Көркем шығарманың тақырыбы, образдары, композициясы
мен тілі талданған соң, аны идеялық мазмұнын таныту қажет. Онсыз шығарманың
тұтас тұлғасы шықпайды. Тақырып шығарманың әңгімелейтін мәселесі болса,
идеясына көбіне автор көзқарасы, оның сол мәселені қалай шешкендігі жатады.
Идеялық түйіндеудің өзіне тән сұраулары болады. Бірақ сұраулар
абстракт түрде, яғни шығарманың тақырыбын, образын, композициясын, тілін
талдаудан, тыс алынуға тиіс емес. Шығарманың идеясын тұтас, жалпылай алмай,
бірде тақырыбы, бірде образдары, бірде композициясы, тілі жағынан жеке-жеке
таныту керек.
Салыстырмалы және топтастырмалы мінездеме. Кейіперлері көп берілген
шығарма тұсында салыстырмалы, одан соң топтамалы мінездеме жүргізіледі.
(Салыстыру элементі 5-сыныптан басталады). Салыстыру үшін әуелі әрбір
кейіпкердің өзіне тән мінездерін белгілеп алып, сол белгілер салыстырылып,
түйінделеді. Сонда бір кейіпкерді екінші кейіптерге кептей салмай, олардың
табиғаты да анықталады. Әрбір кейіпкерлердің табиғатында әлеуметтік сыр бар
десек, бұл салыстыру үшін аса қажет. Сол негізде шығарманың идеясын ашамыз.
Салыстырмалы мінездеме жасатып үйрету үшін шығарма кейіпкерлерінің
жігін, қайсысында ұқсастық, қарсыластық бар екенін анықтап алып, әрбір
кейіпкердің басты сипаттарын белгілейміз, сол сипаттаманың жоспарлары
жасалады, соған үзінді табу міндеті жүктеледі. Жоспары мен үзіндісі
жасалып, дәптерге түскен соң, оқушылар сол бойынша кейіпкерлерге ауызша
салыстырмалы мінездеме жасайды. Сол дағдыны шығарма жазу арқылы бекітіп,
тереңдетеміз.
Әрине салыстырмалы мінездемеге дара мінездеменің жоспары сәйкес келе
бермейді. Сондықтан әуелі салыстырмалы мінездеменің өзін бірлесіп жоспар
жасаудан бастау керек. Ы.Алтынсариннің Бай баласы мен жарлы баласы
әңгімесіндегі Асан мен Үсеннің мінезін салыстырып көрейік:
Асан
Үсен
Мұндай салыстырудың мақсаты: әрбір кейіпкердің өзіндік кескінін
анықтау, соларды өзара ұштастыра келіп, шығарма идеясын таныту.
Әдебиеттанымдық әдіс-тәсілдерге жетік болмайынша, шығармаға жан-жақты
талдау жасай алмақ емеспіз. Мектепте әдебиетті оқыту сапасын жақсарту,
оқытудың педагогтік көркем мәдениетін арттыру әдебиетті зерттеу ғылымының
заңдылықтарын, теориясын, әдіс-тәсілдерін шығарманы талдауда қолдана
білумен сабақтас соған тікелей байланысты.
Көркем шығарманы эстетикалық талғам тұрғысынан жан-жақты талдау үшін
тек әдебиеттану ғылымы - әдебиет теориясын білу жеткіліксіз. Әдебиет өнер
туындысы болғандықтан, эстетиканы оның ішінде сөз өнері болғандықтан,
лингвистиканы, сол сияқты әдебиеттің өз тарихын, психологияны білу шарт.
Сондай жағдайда ғана мұғалім көркем шығарманың ішкі иірімдеріне,
қатпарларына бара алады, оның бүкіл нәрін, шырынын оқушыға жеткізе алады.
Көркем шығармаға талдау жасау - оның бейнелі ойына бару деген сөз. Осы
мақсаттарды сабақ кезінде жүзеге асыру талдау әдістерінің алуандылығына
ғана емес, сонымен қатар мұғалімнің оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін
ұтымды да шебер пайдалана білуіне байланысты. Шәкірттерді көркем шығармаға
терең бойлату үшін шығармашылық оқу , шығармашылық тапсырма әдісі ұтымды.
Шәкірт неғұрлым көп білсе, ал сұрақ-тапсырмалар шәкірттерді шығармаға
үңілдіріп, қызықтырар, ынталандырар сипатта болса, соғұрлым шәкірттің
көркем туындыны қабылдауы арта түспек.
Демек, мұғалім қазіргі дидактикалық талаптарды басшылыққа ала отырып,
оқыту талдау әдістерін сабақ барысында пайдалана білсе, шәкірттердің
әдебиеттен білім өрісі де арта бермек.
Әдебиет - өнер туындысы, әдебиет сабағы - өнер сабағы. Олай болса,
мұғалім өнерді, өнер иесі – жазушыны сөйлете білсін. Сол арқылы әдебиет әр
жақты адам тәрбиелеу ісіне өз үлесін қоса алады.
Мұғалім қандай әдіс-тәсілді қолданса да ерікті. Ескі дәстүрлі
әдістерді жетілдіре отырып, мәселелік оқыту принципін жүзеге асыруға да
болады. Тек бірізділіктен, дайын қалыптан аулақ болған жөн.
Қазіргі кезде көптеген жаңашыл ұстаздар шетелдік әдіс – тәсілдерді
пайдаланып, шығарма талдауда жоғары нәтижеге жетіп жүр.Сол әдіс-тәсілдерді
келесі бөлімде шығарма талдау барысында пайдаланамыз.
2.2.Прозалық шығармаларды талдау
Прозалық шығармалардың үлкенді-кішілі формасының қайсысын болмасын
сюжет те, композиция да бар. Өйткені олар оқиғаға құрылады. Ал поэтикалық
шығармалардың бәрінде бірдей сюжет бола бермейді. Сондықтан прозалық
шығармаларды-новелла, әңгіме, романдарды талдағанда, оның сюжеті мен
композициясына арқа сүйемей, ондағы кейіпкерлер характерін ашу мүмкін емес.
Образ эволюциясы, образ композициясы көркем туындының сюжеттік-
композициялық желісінде бой көрсетеді.
Шығарма архитектоникасын, композициясы мен сюжетін көбінде
архитектуралық күрделі құрылымымен салыстырады. Шынында, бұл жөн де. Шебер
салынған зәулім сарайларда басы артық еш нәрсе жоқ. Оқшау еш нәрсе
көрмейсің. Барлық әшекей-айшық, барлық деталь конструкция іштей үндестік
тапқан. Мұндай сарайлар өзінің тұтас бітімімен көз тартады.
Көркем шығарма да сол сияқты. Ол да тұтас бітім. Ондағы оқиғалар да
бір-бірімен өзара байланыста, олар да белгілі бір тәртіппен орналасқан.
Оның бөлімдерінде де пропорция сақталған. Басы артық нәрсе, бірде-бір
оқиға, бейсауат, бірде-бір адам, бөлек тұрған бір деталь болуға тиіс емес.
Бәрі де автордың көркемдік ойына қызмет етуі керек. Тек сондай үндестік
тапса ғана шығарма көркем.
Л.Н.Толстойдың Соғыс және бейбітшілік, М.Әуезотың Абай жолы
эпопеяларында толып жатқан кейіпкерлер бар. Егер осыларда, А.Пушкин
айтқандай, тұтас жоспар болмаса, онда шым-шытырық бірдеңе боп шығар еді.
О.Бальзак өзінің Человечесская комедия шығармасының құрылымы туралы
былай деген: Белгілі дәуірдің екі немесе үш мың типтік адамдарын бейнелеу
– бұл аз еңбек емес, өйткені, сайып келгенде, әр буынның өкілі ретінде
көрінетін типтер саны осындай, ал Человеческая комедия соншалық типтерді
сыйғызбақ. Мұншама адамдар, характерлер, мұншама көп тағдырлар белгілі бір
шеңберді керексінеді, мұндай сөзді қолдағаным үшін маған кешірім жасар
деймін. Осыдан барып менің шығарманың табиғи, жұртқа мәлім, тараулары: жеке
адамдардың өмірі, провинциялардың саяси, соғыс және село өмірінің сценалары
кеп туды. Жалпы тарихты құрайтын барлық әдет-ғұрып, мінез-құлықтар
жайындағы очерктер осы алты тарауға орналастырылған. Оның үстіне бұл алты
тарау негізгі ойға сай келеді. Оның әрқайсысының өз мағынасы, өз мәні бар
және де адамзат өмірі дәуірін тамадалды.
Бір шығармада екі немесе үш мың адам. Жүздеген оқиғалар. Ал соларды
суреткер шебер композицияға құрмаса, оқырман мүлде шатасар еді. Ақын-жазушы
шеберлігі шығарманың осы сюжеті мен композициясын құра білуімен танылалы.
Эпикалық шығармалардың сюжеті бірінен бірі туындап жататын оқиға
өрбісі болса, ал шығарманың композициясын сол оқиғаларды бөлім-бөлімдерге,
тарау-тарауға орналастыру. Шығармада әр оқиға, әр сурет, әр кейіпкер әрбір
көркемдік деталь белгілі мазмұн иесі. Жазушы соның бәрін ойластырып алады.
Жазу үстінде ол тарау оқиғаларды, талай көріністер мен талай детальдарды не
мүлде алып тастауы, не өзгертуі мүмкін. Сөз шеберлігінің шығарманы сан
өзгертуі де қайта жазып, қайта өңдеулері де сол көркемдік талғамнан туса
керек.
Әдебиеттің негізгі объектісі – адам. Жазушы өз шығармасына сол адам
тағдырын арқау етеді. Оны көрсету үшін жазушы өз кейіпкерлерін әр түрлі
саяси, әлеуметтік жағдайларға қояды. Сан алуан адамдармен қарым-қатынасқа
түсіреді, оны өмір тартысының әр кезеңінде көрсетеді. Сол арқылы суреткер
өз қаһарманының характерін жасайды.
Әлемдік әдебиеттегі өзіміз білетін үлкен характерлер осындай күрес,
тартыс үстінде туған. Сол қимыл, мінез үстінде адам характері әр қырынан
ашылады. Сол қылығына, әрекетіне қарай оқушы қаһарманға баға береді.
Сюжетті, С.Наровчатов, композицияның динамикалық негізі деп қарайды.
Кейіпкер характері сюжет дамуында ашылады. Образдың даму эволюциясы сол
сюжет дамуында, оқиға өрбуінде көрінді. Оқиға өрісінде шығармадағы
кейіпкерлер бір-бірімен өзара қарым-қатынас жасайды, сондағы олардың іс-
әрекетіне, ой-сезіміне қарап бір кейіпкерлердің адамдық сапаларын
анықтаймыз. Шығарманың бүкіл элементтерінің басын құраушы - композициясы.
Барлық элементтер қисынын тауып іштей жымдасса ғана шығарма бітімі сұлу
болмақ. Жазушы шеберлігі де осыдан көрінеді.
Сонымен шығарманың композициясы мен сюжетін талдамайынша, ондағы
кейіпкерлердің характерін ашу мүмкін емес. Жазушы шығармасындағы әрбір
деталь, штрих, ситуация, әрбір поэтикалық образ дәлелденген болуы парыз.
Онсыз бұлардың эстетикалық әсері шамалы, онда шығарманың арқауы босаң
болады.
Б.Майлин – көркемдік детальды қолданудың асқан шебері.
Жазушының Түйебай деген шағын әңгімесі көпке мәлім. Кішкентай
Түйебай сабаққа барған бастапқы күннен-ақ молда қаһарына ілінеді. Зеректігі
басқа балалардан кем болмаса да, молда оның жер-жебіріне жетіп ұрысады:
Ақымақ хайуан, доңыз деп зекиді. Жиырма шақты баланың ішінде таяққа
жығылатын да сол. Сабағын білгенге қарамай, сәл мүдірсе болғаны, молда
қамшымен сыдырып салады. Басқа кейбір бала сабаққа кешігіп қалса, оған
кешірім, ал Түйебайға еш кешірім жоқ. Түйебайдың осындай бір кешігіп қалған
кездегі молданың қатыгездігін жазушы былайша суреттейді.
Молда тізерлеп тізесінің үстіне кітап қойып, қауырсын қаламмен
бірдеме жазып отыр екен. Көзін сүзе қарап, Түйебайға қадала қалды.
Ашуланғанда, ортасын қырқып тастағандықтан, делдиіп тұрған мұртының жебесі
тікірейіп, қозғала беретін. Бұл жолы да сондай қалыпта қалды. Кітапты
сандықтың үстіне қойып:
- Неге кешіктің?
Түйебай үндемей тізерлеп, бүкірейіп отырып, имандығын аша бастады.
Үндемеген сайын молданың ашуы үдейін деді.
- Неге үндемейсің доңыз? Жат, бері! – деп қолындағы екі айыр қамшысымен
сандығының жанын көрсетті. Түйебай барып жата алмады. Қыбыжықтап төмен
қарай берді.
- Доңыз, сен тіл алмайтын кім едің? – деп молда қамшымен осып жібереді.
Түйебаймен қатар отыратынмын. Екі айыр қамшының бір бір тармағы көйлекшең
иығыма тиіп кеткенде ыршып түстім. Түйебай молдекелеп өкіріп қоя берді...
Түйебай өксігін баспай кешке дейін жылады.
Жазушы осы жерде талай суреттер жазып өтеді. Көз алдымыз бірден
тізесінің үстіне кітап қойып, қауырсын қаламмен бірдеңе жазып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
І. Көркем шығармаға берілген анықтамалар және көркем шығарманы талдау
мәселелері ... ... ... ... ... ...5
ІІ. Оқытудың инновациялық технологияларын қолдану арқылы көркем шығарманы
талдау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..10
2.1.Көркем шығарма талдау жолдары және әдіс-тәсілдері ... ... ... 10
2.2. Прозалық шығармаларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..25
2.3. Поэзиялық шығармаларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 44
2.4. Драмалық шығармаларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .59
ІІІ. Көркем шығарма талдаудың тәрбиелік мәні ... .68
3.1.Көркем шығарма талдау арқылы ерлікке тәрбиелеу ... ... ... ...68
3.2. Көркем шығарма талдау арқылы экологиялық тәрбие
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
3.4. Көркем шығарма талдау арқылы еңбекке тәрбиелеу ... ... ... 74
Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 80
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .82
Қосымшалар
Кіріспе бөлім
Тақырып өзектілігі: Әдебиет ықшамдалған әлем болса, әдеби шығарма
сол нұрлы дүниенің сырлы бөлігі. Ол - өмірдің өзі секілді күрделі, бұралаңы
көп, қия-қалтарысы мол шытырман шындық. Ақын-жазушылардың шығармаларын
оқимыз, тұшынамыз, тағы оқимыз, ойланамыз. Жалықпаймыз. Әр оқыған сайын
бұрын байқамаған жаңа, соны сыр ұққандай боламыз. Шын мәніндегі шынайы өнер
туындысы оқырманға осылайша әсер етуге тиіс. Ал, көркем шығарманы талдау -
шығарманың күллі құны мен қасиетін түсіне отырып, тек жақсы қасиеттерді өз
бойына жинау.
Зерттеу мақсаты: Мен таңдаған Оқытудың инновациялық технологияларын
қолдану арқылы көркем шығармаларды талдау жолдары атты дипломдық жұмыстың
мақсаты – оқушыларға көркем әдебиеттегі шеберлік пен үйлесімді терең
танытуға, шығарманың әсемдік ерекшеліктеріне сауатты талдау жасауға
негізделеді. Талдау жасай отырып, оқушыларды адамгершілікке,
еңбексүйгіштікке, отансүйгіштікке, әдептілікке, әсемдікке, табиғатты сүюге
тәрбиелеу.
Зерттеу міндеттері: 1.Әр түрлі ғалымдардың көзқарастарына талдау
жасау.
2. Көркем шығарманы түрлі әдіс-тәсілдер арқылы талдай отырып, оқушылардың
тілін, ойлау қабілетін дамыту.
3. Оқушыларға көркем шығарманы талдата отырып, оларды адамгершілікке,
ерлікке, табиғатты сүюге, қорғауға, еңбек етуге тәрбиелеу. Өмірге деген
көзқарастарын өзгерту.
4. Шығармаларды талдата отырып, оқушының шығармашылық қабілеттерін шыңдау;
5. Көркем шығарма оқуға деген қызығушылықтарын арттыру;
Ғылыми болжам: Егер оқушылар қазақ әдебиеті пәнінен жақсы білім
алып, көркем шығарма көп оқып, оған сауатты талдау жасай білсе, болашақта
біздің еліміз міндетті түрде алдыңғы қатардағы 50 елдің қатарына енеді.
Себебі, көркем шығарманы сауатты талдай білетін адам ерінбей еңбек ететін,
Отанын сүйіп, оны қорғауға әрқашан дайын болатын, адамгершілігі мол,
табиғат-Ананы сүйе білетін азамат болып шығатыны сөзсіз.
Зерттеу әдістері: библиографиялық әдіс, зерттеу әдіс.
Зерттеу орны: Қарағанды қаласындағы №86 өнер мектебінің 5 А, 5
Б, 11 А, 11 Б сыныптары. (2008-2009 оқу жылы).
ІІ. Көркем шығармаға берілген анықтамалар және көркем шығарманы талдау
туралы басты мәселелер
Өнер туындысы кең ұғым, мұның түрлері де өте көп: Х.Наурызбаевтың
Абайы – мүсін өнерінің туындысы болса, Қ.Телжановтың Жамалы – кескін
өнерінің туындысы дегендей... Ал осы жолғы дәл біздің айтып отырғанымыз –
сөз өнерінің туындысы – көркем шығарма.
Көркем шығарма – нағыз суреткерлік әрекеттің нақты нәтижесі, әдеби
еңбектің көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын затты дерегі. Сәтті шыққан
көркем шығарма – бір жазушы көлеміндегі ғана емес, бүкіл әдебиет
көлеміндегі кесек құбылыс, бүкіл өнер әлеміндегі тұрлаулы тұлға деуге
болады.
Көркем шығарма бітімі бөлек бір ерекше айна іспетті. Бұл айнадан екі
нәрсе қатар көрінеді: онда бейнеленген өмір шындығы және оны бейнелеген
суреткер деп жазды М.С.Каган. Қазақ ғалымы М.Қаратаевтың пікірі де осы
арнадан шығады: Өнер шығармасы өмір шындығының айнасы болумен бірге өнер
жасампазының да рухани дүниесінің айнасы болып табылады.
Көркем шығарма – ақиқат өмірдің айнасы. Онда нақтылы өмірдің ізі,
сәулесі, шындығы барынша көрінеді. Сонымен қатар өнерде даралық та бар. Ол
жазушының өз дүниетанымынанан туған. Онда оның жүрек лүпілі, өз ой-сезімі
бар, көргені, тоқығаны бар. Өнер адамы өмір жайлы өз толғанысын, ой-сезім
түсінігін бейнелейді. Шығармада жазушының бүкіл жан дүниесі ашылады,
сүйініш-күйініші көрінеді. Әдебиет зерттеуші белгілі ғалым В.Новиков:
Суреткер өзінің ерекше әлемін жасайды. Ол әлем өз бойына шындықтың барлық
қасиетін сыйғызған, ол жарылуға әзір буырқана қайнаған құштарлыққа,
қайшылықтарға толы. Оларда қайталанбас бейнесімен сомдалған тірі геройлар
әрекет етеді. Оның үстіне, бұл әлем суреткердің жан жарығымен сәулеленген,
оның жан сезімімен суарылған және де шындық туралы жай тарихи баяндаудан
гөрі әлдеқайда жарқын әсер етеді'ٰ - деген ғылыми тұжырым айтады.
1. Новиков.В. Художественная правда и диалектика творчества,
Советский писатель, М., 1971, стр. 18.
Көркем әдебиеттегі шеберлік пен үйлесімді оқушыларға терең таныту
шығарманың әсемдік ерекшеліктеріне талдау жасауға негізделеді. Онсыз
әдебиеттен оқушыларға терең де сапалы білім беру қиын. Оқушылардың әдеби
білімі олардың көркем шығарманы оқи және оған талдау жасай білуінен айқын
байқалады. Әрбір зейінді, зерделі оқушы - әдебиеттің болашақ мәдени
оқырманы. Ондай қабілет пен пайымдылығы қалыптасқан оқушы әдеби
шығармаларға ой жүгірте алады, өзінің талғамын, түйсік-сезімін жеткізе
алады, шығарманы жан жүрегімен, зердесімен қабылдайды. Міне, сондықтан да
көркем шығарманы талдау – көркем әдебиетті мектепте, жоғары оқу орындарында
оқытудың - кілті, өзегі. Әдеби білімнің екі жағы – оқу және талдау -
өзектес, бірінсіз бірін жүзеге асыру мүмкін емес.
Көркем шығармаға талдау жасаудың әлі де болса, құпия жайлары көп.
Әсіресе, қазақ әдебиеттану ғылымы мен әдістемесінде бұл мәселе әлі де талай
зерттеулерді қажет етеді. Рас, соңғы кездерде әдебиеттану саласындағы біраз
еңбектерде шығарманың эстетикалық табиғатын, көркемдік ажар бояуларын
танытуға ұмтылыс бар. Мұғалімдерге жәрдемі тиер, қолғабыс болар ғылыми
зерттеулер, сол сияқты әдістемеде де көркем шығармаға талдау жасауға
арналған еңбектер жарық көре бастады. Мұның бәрі мектепте әдебиетті оқыту
сапасын арттыруға септігін тигізері сөзсіз.
Дегенмен, көркем шығарманы талдау мәселелеріне арналған еңбектер
әдебиеттану ғылымында, әсіресе әдістемеде әлі де аз. Мәнісі – мұның толып
жатқан қыр-сыры, қиындығы бар. Шығарманың қат-қабат ішкі құрылымы, астарлы,
бейнелі көркем ойы, образдар жүйесі, жазушының таланты – осының әрқайсысы
бір-бірімен байланысты, бір- бірінен туындайтын үлкен жүйе. Ал бейнелер
бітіміне тереңдеп енбейінше
шығарманың мағына-мазмұнын толық ала алмаймыз. Бұл тақырыпты зерттеудің
күрделілігі де, міне, осында.
Шығарманы тұтас, жүйелі қабылдау – талдау әдісіне байланысты академик
М.Б.Харапченко өз еңбектерінде жүйелік-құрылымдық талдаудың тиімділігін
ғылыми жағынан дәлелдейді. Сол сияқты белгілі дидактик Ю.М.Лотман: Өнердің
құрылым диалектикасы мен қызметіне іштей енбейінше, олардың өзара қатынасын
біз түсіне алмаймызٰ, - деген ғылыми байлам айтады. Жүйелік-құрылымдық
талдау әдісі шығарманы жан-жақты құрастыруды көздейді, тек шығарманың түрін
ғана емес, сол түр арқылы бейнеленген әдеби шығарманың мағыналық - әсемдік
мазмұнын да ашуды мақсат етеді. Өйткені бұл түрді біз белгілі бір мазмұнды,
жазушының эстетикалық мұратын білдіретін көркем айшықтары деп қараймыз.
Көркем әдебиет - бейнелер жүйесінен құралатыны мәлім. Көркем шығарма -
бір бүтін дүние. Ал сол бүтін жеке бөлшектерден, штрих-детальдардан
құралады. Ендеше бүтінді тану үшін оны құрап тұрған жекелерді танып болу
керек, сол жекелер арқылы үлкен оқиғалар өрбіген, ой түйілген, кесек
тұлғалар сомдалған. Демек, көркем шығарма – образдар жиынтығы, ал образдар
жеке элементтерден жасалған. Олай болса, бүтін мен бөлшек арасында
ажыраспас диалектикалық байланыс бар. Олардың бірінсіз бірін түсіну, тану
мүмкін емес.
Мектепте әдебиетті оқыту сапасын жақсарту оқытудың педагогтік және
көркемдік мәдениетін арттыру әдебиетті зерттеу ғылымының заңдылықтарын,
теориясын, әдіс-тәсілдерін көркем шығарманы талдауға бірізгілікпен қолдану
сабақтас, соған тікелей байланысты.
Шығармаға талдау жасағанда ондағы көркем элементтерді бүтіннің бөлім-
бөлшегі ретінде қарастыру керек. Бүтін мен бөлшектің арасындағы
диалектикалық бірлікті үнемі сақтаған орынды. Табиғаттану саласындағы
ғалымдардың әлем кеңістігінің, материяның микроқұрылымына енгенін-
дей, біз де өзіміздің талдауларымызда көркем шығарманың микроқұрылымына
батыл енуіміз керек. Бұл – көркем шығарманың бітіміндегі жаңа сапаларды
ашуға қажетті кілт. Көркем әдебиетте ой мен өрнек ажыраспас бірлікте. Екеуі
егіз, бірінсіз бірі жоқ.
Ғылыми әдістеме әдебиетті оқытуды сол көркем шығармаға ғылыми,
эстетикалық талдау жасау мәселесінен оқшау ала алмайды. Өйткені тек эстети-
1. Вопросы литературы. журнал, М., 1962, №10, стр.177.
калық талдау арқылы ғана мұғалім сол шығармадағы жазушының ой-сезіміне
шәкіртті ортақтастыра, толғанта алады.
Ал баланы шығармадағы кейіпкерлер тағдырына ортақтастыра білудің
тәрбиелік мәні өлшеусіз. Өйткені шәкірт көркем шығармадағы кейіпкермен
бірге қайғырып, бірге мұңайып, бірге армандап, бірге кектеніп, бірге
қуанса, ол оның жанына жақсы әсер етеді, ізгілік пен ерсілікті, жамандық
пен жақсылықты, жауыздық пен зұлымдықты айыра біледі, жамандықтан бойын
аулақ салып, жақсылыққа ұмтылады. Бұрынғы КСРО Педагогикалық ғылым-дар
академиясының корреспондент-мүшесі, үлкен ұстаз В.А.Сухомлинский-дің мына
бір парсатты пікірі ойға оралады: Жан еңбегі дегеніміз, - дейді ғалым, -
адамның, ең алдымен анаң мен әкеңнің, апа-қарындастарыңның, атаң мен
әжеңнің жан күйініші мен қасіретіне ортақтаса, қайғыра, дерттене білу деген
сөз, сәби жанды қайғы мен қасіретке ортақтастырудан сескенбеңіздер, өйткені
сол қайғы-қасіреттер - ізгі дүниелер. Тоғыз жасар бала анасының немесе
әкесінің қасында көз іліндірмей түні бойы отыратын болсын, өзгенің жан
қасіреті оның жүрегінің бүкіл түкпір-түкпірінен орын тебер болсын. Баланы
сүйіспеншілік еңбегіне үйрету – педагогикадағы ең азапты қиын дүниелердің
біріٰ.
Көркем шығарманың кішкентай клеткасы – сөз. Шығарма шаңырағы сөз
арқылы көтеріледі. Жіптен кілем тоқыған шебер сияқты, кірпіштен зәулім
тұрғызған сәулетшідей, әр түрлі бояуды үндестіре пайдаланып, сурет салған
қылқалам шеберіндей, гипстен монументті ескерткіш тұрғыз-
ған мүсіншідей, сан алуан әуен-саздарды үндестіріп, тұтас бір
музыкалық туынды шығарған сазгердей жазушы да сөзді кәдеге жаратып, көркем
шығарма түндігін көтереді. Сол сөз образы бейнелі сөйлем құрылымына
апарады, ал сөйлемдер барып белгілі бір оқиғаны құрастырады, ситуация
жасайды, сол оқиғалар бір-бірінен өрістей барып, шығарманың тұтас бітімін
құрайды, осы өрілімдер, оқиғалар өрісінде адам бейнесі жасалады,
олардың характерлері
1. Комсомольская правда газеті, 1971, 4-наурыз
қалыптасады, шығарманың идеялық-эстетикалық мазмұны ашылады. Қалыпты сөздер
шығарманың көркем құрылымына ену арқылы бір-бірімен іштей
кірігіп, эстетикалық қарым-қатынасқа түсу арқылы өнер әлемін туғызады.
ІІ. Оқытудың инновациялық технологияларын қолдану арқылы көркем шығарманы
талдау жолдары
2.1. Көркем шығармаға талдау жасаудың әдіс-тәсілдері
Қазіргі әдістеме көркем шығармаға талдау жасаудың үш түрлі әдісін:
образ бойынша, мәселелік, тұтас талдау әдістін ұсынады. Демек, талдау
әдістерін түрлендіру арқылы шығарманың мазмұнын да эстетикалық табиғатын
терең ашуға болады.
Образ бойынша талдау – ежелден келе жатқан дәстүрлі әдіс. Ол мектеп іс-
тәжірбиесінде көптен қолданылып келеді, қолданыла да береді. Мұның ұтымды
жағы – бұлай талдауда оқушылар назары адам образына аударылады, оның
бойындағы адамгершілік қасиетті ашуға талпыныс жасалады. Оқушы-ларды
кейіпкердің жақсы мінезіне сүйсіндіріп, ерсі қылықтарынан аулақтатады.
Образдың жасалу тәсілдеріне лайық оның түрлері туады. Образдың жасалу
тәсілдерінің әр алуандығы сияқты оның түрлері де әр алуан.
Мектеп оқушыларына әдебиет пәнінің мұғалімдері қашаннан бері образдың
екі-ақ түрін атап, түсіндіріп келеді. Олар – жағымды образ және жағымсыз
образ. Әрине, бұл түрлердің белгіленуінде әжептәуір логика бар: суреткердің
өз шығармасындағы әр образды жасау ыңғайына қарап, әр образдың мінез-
құлқына, кескін-кейпіне, іс-әрекетіне қарап, оны не ұнатамыз не ұнатпаймыз.
Мысалы, Амантайды, Ботакөзді, Асқарды ұнатсақ, Итбайды, Мадиярды, Кулаковты
ұнатпаймыз. Осыдан келеміз де алғашқыларын – жағымды, соңғыларын - жағымсыз
образдар деп ап-айқын, екі топқа оп-оңай бөле саламыз.
Ал енді дұрысын айтар болсақ, образдарды дәл осылай топтастырудың өзі
аса ірі эстетикалық сауаттан немесе талғам мен талаптан туған нәрсе емес.
Мектеп оқушыларының ұғымына оңайырақ болу үшін, әрине, әлі де болса
жағымды, жағымсыз деген анықтағыш сөздер қолданыла тұрар, бірақ жоғары оқу
орындарында бұл секілді жағдай, жайдақ ұғыммен місе тұтуға болмайды.
Оның себебі - алдымен, осынау жағымды, жағымсыз деген ұғымның өзі
ерсі. Образ дегенді біз тірі адам деп ұғар болсақ, ойлап қараңыз, өмірдегі
адам атаулының бәрін жағымды, жағымсыз дегендей екі топқа дәлірек айтқанда,
екі сортқа бөлуге бола ма? Осының өзі тіпті мүмкін бе? Ылғи ғана жағымсыз
мінез-құлықтан құралған адамдық бітім не болмыс бола ма? Жоқ, бұл қиын:
әлдебір дайындау мекемесінің елден жиған тері-терсегін сортқа бөлгені
тәрізді өмірдегі тірі адамдардың жағымдысын бір бөлек, жағымсызын бір бөлек
іріктеп, сорттап шығу мүмкін емес. Өнерде де солай. Айталық, Құнанбай. Ол
ұнамсыз тип. Бірақ талдау кезінде Құнанбайдың жағымсыз іс-әрекетін үнемі
тере беру дұрыс па? Оның ұстамдылығы, ақылы, керек десеңіз, қайсарлығы
туралы неге дұрыс пікір айтпасқа? Эпопеяда Құнанбай жан-жақты суреттеледі,
оны ұмытуға болмайды.
Образдың түрлерін белгілеудің бірнеше факторлары бар. Көркемдік әдіс
тұлғасынан келгенде, образ екі түрлі: романтикалық образ және реалистік
образ. Әдеби тек тарапынан келгенде, образ үш түрлі: эпикалық образ,
лирикалық образ, драмалық образ. Ал жалпы жасалу тәсілдеріне бақсақ, образ
тағы да бірнеше түрге бөлінеді: юморлық, фантастикалық, трагедиялық,
сатиралық, геройлық образ т.б. Осылардың әрқайсысының өзіне тән ерекше-
ліктері бар, оны білу әрбір әдебиет пәнінің мұғаліміне ауадай қажет.
Романтикалық образ - әдебиеттегі адам бейнесінің байырғы түрлерінің
бірі. Бұл образдың алғашқы үлгілері баяғы көне дүние әдебиетінде әрі өнген
топырағы, әрі байлық қоры боп табылатын мифте, қала берсе, қай халықтың
болса да ауыз әдебиетінде жатыр. Әрқашан алға, арманға асыққан халықтың
қиялы да телегей-теңіз. Ал романтикалық образдың негізінде қиял жатады.
Романтикалық образ өмірде болған немесе бар деректен гөрі өмірде әзірше
жоқ, бірақ болатын дерекке негізделеді.
Қазақ әдебиетіндегі романтикалық образдың ежелгі түрі ертегілері мен
аңыздарында, батырлық дастандар мен тарихи жырларында жасалады. Сонау
Желаяқ пен Көрегеннен, Саққұлақ пен Таусоғардан бастап Алдар көсе мен
Асанқайғыға дейін, Тарғын мен Қамбарға дейін қазақ фольклорындағы
романтикалық образдың небір ғажайып үлгілерін көруге болады. Абайдан бергі
жаңа, жазба әдебиетімізге келетін болсақ, Шәкәрім Құдайбердіұлы мен Мағауия
Абайұлының, Мұхамеджан Сералиннің, Сұлтанмахмұт Торайғыров пен Мағжан
Жұмабаевтың поэма дастандарында да талай тамаша романтикалық образдар
жасалған. Сәбит Мұқановтың Сұлушашы мен Жұмағали Саинның Күландасы,
Әбділда Тәжібаевтың Абылы мен Қасым Аманжоловтың Абдолласы – қазақ
әдебиетіндегі көптен көп романтикалық образдардың үлгісі.
Романтиклық образ – қай жанрдың туындыларында болса да молынан
кездесетін, образдың дәстүрлі қалыптасқан түрі. Бір ғана Ғабит Мүсіреповтің
өзі прозадағы аналар бейнесінен драматургиядағы Ақаны мен Ақтоқтысына дейін
романтикалық образдың алуан түрлі әсем типтерін айта қалғандықтай
шеберлікпен жасап берді.
Реалистік образ - әдебиеттегі адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы
түрі. Мұның сымбаттылығы да, шынайылығы да шыншылдығында; бұл-кәдімгі
өмірде болған, бар және бола беретін, бірақ қайталанбайтын әрқашан бұрын-
соңды белгісіз тың қырынан көрініп, ылғи жаңарып отыратын тип. Дұрысында,
образ атаулының айрықша мағыналы, мәнді түрі де осы – реалистік образ.
Өйткені бұл образдың эстетикалық идеалы – романтикалық образдағыдай
бұлыңғыр емес, анық, адам қолы жетпейтін тым асқақ, алыс емес қолмен ұстап,
көзбен көргендей нақты әрі жақын нәрсе. Сондықтан реалистік образдың
эстетикалық-тәрбиелік мәні де, қоғамдық-өзгертушілік күші де айрықша үлкен.
Реалистік образ – нанымды образ: оның мінез-құлқы, іс-әрекеті, оны
қоршаған орта, оның басынан өтетін оқиға... бәрі өлшеулі, бәрі мөлшерлі.
Өйткені суреткер шыншыл образ жасау үстінде өзін шындық шеңберінен
шығармайды, өзін-өзі меңгеріп, қажетті жерге ылғи іркіп отырады.
Реалистік образ – типтік образ. Ол бізге күнде көріп жүрген етене
таныс секілденгенмен – таныс, бейтаныс көптің бірі көрінгенмен -
бірегей. Өйткені өнердегі шыншыл образ өмірдегі бір адамнан ғана көшірілген
жоқ, бірнеше адамнан жинақталып және шығармашылық қиялға суарылып
шығарылған.
Семантикалық карта арқылы Сапарғали Бегалиннің Бала Шоқан атты
шығармасын талдап көрейік:
Кейіпкерлер. Шығармадан үзінді. Шыңғыс Шоқан Жақып Мысық Анасы
1. Сен істей ғой, шебер болсаң. +
2. Ә, жарайды бара ғой, екі +
айтпаған жақсы.
3. Кездемеден көйлектік шыт +
жыртып берші.
4. Құйрығын қара, тап иттің +
құйрығындай.
5. Бауырсақ бересің бе, қант +
бересің бе?
Дегенмен, реалистік образдарды романтикалық образға қарсы қоюға
болмайды. Маңдай алды прогресшіл әдебиетте образдың жоғарыда айтылып
кеткендей екі түрі бірін-бірі толықтыра, бір эстетикалық мұрат мақсатында
егіз-қатар өмір сүруге тиіс.
Эпикалық образ – кескін-кейпі, мінез-құлқы, іс-әрекетімен тұтас
көрінген әрі толық жинақталған, әрі әбден дараланған тип. Мүсіндеу мен
мінездеу, диалог пен монолог, түрліше сезімдер мен харакеттерді суреттеу
секілді көркем бейне жасаудың көп-көп амал тәсілдері, әсіресе, эпикалық
образ үшін керек. Өйткені мұнда адамның түр-түсін де, ішін де, ісін де кең
суреттеп, мол көрсетуге, терең әрі жан-жақты танытуға мүмкіндік бар. Оған
эпикалық шығарманың өрісі де, құшағы да еркін жетіп жатыр.
Лирикалық образ – сыншыл өлең-жырлардағы ақынның өз бейнесі; оның ішкі
бітімі; ақынның мың иірім көңіл-күйінен - нәзік сыры мен сылқым сезімінен
өріліп жасалған өзгеше кейіпкер. Мұнда эпикалық образдағыдай ұзақ кең, мол
суреттеліп, жан-жақты ашылған адамның сыртқы кескін кейпі де, қым-қуыт
шиеленісіп жатқан тағдыры немесе іс-әрекеті мен қимыл-харакеті де тұтасып
көріне бермеуі мүмкін. Оның есесіне адамның аса терең әрі нәзік ашылатын
ішкі сыры, мінез-құлқы, жан тынысы айрықша әсем айшық табады.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырындағы Баян образы – лирикалық образға
жатады. Баян образын Екі жақты күнделік тәсілі арқылы ашып көрсетуге
болады:
Өлең жолдары Оқушының түсінгені
Бұралған тал шыбықтай ол Баян қыз, Баян сөз жеткісіз сұлу, көркімен
Тым сұлу көркемдігі жұртқа аян қыз. жұртшылыққа аян.
Аппақ көрік маңдайлы, қылығы наз, Баянның ажары ақылына сай. Оған ғашық
Малың түгіл басыңды берсең де аз. жігіттер мал емес басын беруге дайын.
Сыртынан күлімсіреп сөйлесе де,
Көңілі қош болмайды баймен араз.
Тоқсан байдың баласы тоқсан сері, Сыңғырлаған үнін естіп, сол даусына
Сыртынан көзі көрмей ғашық болған. жігіттер ессіз ғашық болады екен
Драмалық образ - эпикалық не лирикалық образдар секілді қағаз бетінде
емес, тура өмірдің өз аясында - сахнада көзбе-көз, қолма-қол жасалатын
көркем бейне. Мұны кейде тура сахналық бейнеٰ деп те атай береді.
Сатиралық образ – ұнамсыз тип. Сатирамен суреттелер құбылыс –
керексіз, кесір құбылыс. Сатира өмірдегі кеселді, келеңсіздікті, кері
кеткендікті қаза қопарып, көптің көз алдына – көрініске шығарады, қағып-
сілкілейді, мысқылмен түйрейді, сықақ етеді, көпті одан түңілтеді. Күні
өткеннің, тозып біткеннің кедергіге айналғанын аңғартып, оған адам бойынан
жиреніш шақырады. Қулық пен сұмдықты, екі жүзділік пен мансапқорлықты,
сойқылық пен ұятсыздықты, әйтеуір өмірдегі жайттарды аяусыз әшкерелеп
адамдарды онымен ымырасыз күреске үндейді, сөйтіп ілгері баруға, кедергіні
жоқ етуге жұмылдырады.
Сатираның юмордан өзгешілігі – мұнда қаламгердің өзі сықақпен сілейте
1. Н.Акимов О театре Л-М., Искусство, 1962, стр. 20.
сынап отырған адамына жаны ашымайды, оның мінін түзеу өзін өнегелі өмірге
қайта қосу мүддесі болмайды, керсінше автор мұндай жексұрындық өмірде
болмауы керек деген қатал үкімін шығарады; юморда түзеу мақсаты жатса,
сатирада жою, жоқ қылу мақсаты жатады.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Бір адамға өлеңінде ел ішінде байлығына
мастанған бай адамның басқаларға істеген қиянатын, озбырлығы мен
жиіркенішті қылықтарын сатиралық мысқыл күлкі арқылы әшкере етеді. Өлең ащы
мысқыл. Зілді кескін түрінде беріледі.
Екі жақты түсіндірмелі күнделік әдісі арқылы талдап көрейік:
Өлең жолдары Оқушы не түсінді?
Бұрынғы атамызға сыйға тартқан, Қарапайым халықтың көз жасымен жиған
Біздерде мынадай бар, мынадай заттарын көрсетіп мақтануда.
бар...
Кесені қолыма алып, қарай бердім: Автор алтын кесені қолына алып: қай
Ішінде нақақ көзден жас бар ма? бейбақтың көз жасы бар екен деп
деп; айналдырып қарайды.
Фантастикалық образ – қиялдан туған қаһарман, адамның ақиқатқа ұқсас
арманында бедерленген бейне; әдебиеттегі адам образының бағзы замандардан
күні бүгінге дейін келе жатқан көне түрлерінің бірі.
Ғылым мен техника дамуындағы жаңа кезең, яки космос дәуірі
фантастикалық әдебиет тақырыбын да тың өріс шығарды: бұрынғы жадағайлау
арманға енді нақты ғылыми дерек араласты, аспан туралы аңқау қиялға бүгінде
астронавтика, астроботаника, астрофизика, космос медицинасы секілді
ғылымның жаңадан өркен жайып келе жатқан тың салалары арқылы байсалды
ғылыми есеп араласып, ақиқат өлшем мен мөлшер берілді.
Қазақ әдебиетінің тарихында фантастика образын тұңғыш рет ашқан жазушы
– Талап Сұлтанбеков. Талап Сұлтанбековтың Ғажайып планета деген
әңгімесінде Кибер атты фантастикалық образ береді. Байқоңыр-12 космос
кемесі басқа ғаламшарға тап болады. Байқоңыр-12 кемесінің ішінде командир
– Оразов, конструктор-механик – Осипов, биолог – Тұранов, кеме дәрігері
Мариям Темірболатова сынды кейіпкерлер болады. Осы кейіпкерлердің арасында
Кибер атты робот адам да болады. Киберді шығармада жазушы жан-жағынан
танытады:
Топтастыру әдісі арқылы Киберге тән мінездерді топтастырып,
аталған мінездерді шығармадағы іс-әрекеттер арқылы дәлелдейді. Мысалға,
Кибердің сыпайылығы – ол әрқашанда қастерлім деп адамдарға құрметпен
қарайды. Ал Кибердің сергектігі – кеме апатқа ұшырағанда ең бірінші
аңғарып, басқаларды оятады.
Трагедиялық образ да әдебиетте тым әріден келе жатқан адам
бейнелерінің бірі. Трагедиялық образ ескі мен жаңа, адам мен қоғам, адамдық
пен жауыздық арасындағы ымырасыз күрестен, бітіспес тартыстан, қайшылықтан,
соның өзінде де мейлінше асыңқы, адам жеңіп болмас ауыр жайларды әдеби
шығармада терең және шебер жинақтаудан туады.
Геройлық образ – ұнамды кейіпкер: адамға тән небір тамаша сипаттардың
синтезі секілді сом тұлға, өз дәуірінің ең аяулы, асыл мұраттарынан туған
тарихи тип.
Әдебиеттегі геройлық дегеннің өзі – қоғамдық, адамдық биік мақсат
жолындағы өрлік пен ерлікті, қайсарлық пен қаһармандықты жырлау. Адам
рухының ұлылығын қастерлейтін әдебиеттегі геройлық сөз өнерінің ең сұлу һәм
сырлы қасиеттерімен біртұтас. Бұл ретте, геройлық образ – суреткердің ең
биік идеалының, яки асыл мұратының көркем жинақталу.
Б.Момышұлының Ұлы Отан соғысына байланысты жазылған Жауынгер тұлғасы
атты шығармасында геройлық образ тамаша сомдалған. Бұл шығармада Б.Момышұлы
сол кездегі қазақ жігіттерінің батырлығын, ерлігін, батылдығын жазған.
Осы шығармадан үзінді алып, Ривиндік әдіс бойынша талдап көрейік:
Ривиндік әдіс:
1. Азат жолға бөлу.
Сондай қиыншылық жағдайда дұшпанның қара құрымдай қаптаған күшінен
қобалжыған кезде, қуат та, медет те, себеп те болған қазақтың: Жігітті
намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді - деп ер намысына тидіре айтқан екі
ауыз мақалының күші еді.
Бұл соғыс – біздің жігіттердің жалпы батырлық, батылдық көрсеткішінің
бірі.
2. Жоспар құру:
1) Дұшпан аранының ашылуы.
2) Ер-азаматтарымыздың қиын-қыстау күндері.
3) Намысшыл қазағымның жігіттері.
3. Сөздікпен жұмыс:
дұшпан – враг
намыс – гордость
мақал – пословица
4. Негізгі ой (қай сөзде, сөз тіркесінде, сөйлемде)
Жігітті намыс өлтіреді,
Қоянды қамыс өлтіреді.
5. Ат қою:
Намысшыл азаматтар.
Геройлық образ – еңбек пен күрес адамының көркем әдебиеттегі ең
көрнекті типі, ұлағатты түрі, биік үлгісі. Сөз өнердегі геройлық
дегеннің орасан зор тәрбиелік мәні де осында жатыр.
Шығарманы талдаудағы екінші бір тиімді, прогресшіл әдіс – мәселелік
талдау әдісі. Бұл әдістің ұтымды жағы неде? Көпке мәлім шығармада шытырман,
қым-қиғаш оқиға бар. Толып жатқан мәселе, талай қайшылық, талас туғызар
қайшылықтар бар. Ұлы суреткерлер шығармалардағы философиялық, әлеуметтік,
эпикалық, ойлардың алуандығы, көтерген мәселесінің әр жақтылығы,
ауқымдылығы, тереңдігі ғылымда талай пікір таласын туғызған. Ақиқатына жету
үшін ізденіс-зерттеу еш толастамаған.
Демек, ізденіс, ойланыс болмаса, ешқандай мәселені шешу мүмкін емес.
Ешқандай ақиқаттың зайырына тереңдей алмаймыз.
Мұғалім де оқушыларды іздендіре, ойландыра алмаса, шығарма
мәселесіне, оның идеялық-эстетикалық қат-қабат астарына үңіле алмайды.
Мәселелік талдау – осы тұрғыдан алғанда тиімді әдістердің бірі. Мәселелік
талдау талдау оқушылардың танымын арттыру, ойлау белсенділігін жетілдіруде
үлкен рөл атқарады және өзіндік ізденістеріне мол мүмкіндік ашады, әрі
дамыта оқытудың негізгі бір жолы ретінде де пайдалы болып келеді. Мәселелік
талдау сол көркем шығарма негізіндегі мәселені дәл тауып, нақты мәселелік
сұрақтар әзірлеуді талап етеді. Ол үшін мәселелік жағдаят тудыру керек. Кез-
келген НЕГЕ? деген сұрақтарды мәселелік сұрақтармен шатыстыру көп
кездеседі. Сондықтан, жай сұрақтармен мәселелік сұрақтар арасындағы
айырмашылықты төмендегі баған арқылы көрсетуге болады. М.Әуезовтың Қараш-
қараш оқиғасындағы, Бақтығұл бейнесі:
Жай сұрақтар Мәселелік сұрақ
Бақтығұл қандай кейіпкер? Ол неге Қалай ойлайсыңдар, Бақтығұл кім? Ол
Жарасбайды барып пайдаланды? Осы Сәлмен мен Жарасбайдың құрбаны ма
іс-әрекеті дұрыс па? әлде кек алушы күрескер ме? Немесе
Бақтығұл Жарасбайды неге өлтіреді? қорғансыз сорлы ма?
Ұрлыққа, барымтаға бару себебін Бақтығұлдың Жарасбайды өлтіруінде
түсіндіріңдер. Оны мұндай әрекетке қылмыстық іс-әрекет бар ма?
кім жұмсайды? Жаратылысында ары таза Бақтығұл
Бақтығұлдың іс-әрекетін соншама азғындап, ұрлық жолына неге
түсіндіріңдер. Ұрлық жасауы, кісі түседі? Кінәлі кім?
өлтіруі дұрыс па? Бақтығұлдың іс-әрекеті, мақсатты
Бақтығұлдың Сәлменнен кетіп, саналы іс-әрекет пе?
Жарасбайдан пана іздеуі дұрыс па? Қалай ойлайсыңдар, Бақтығұлдың ең
Бақтығұл арқылы жазушы не айтпақ басты қателігі, адасуы деп нені айтар
болған? Ол Бақтығұлды жақтай ма, жоқ едіңдер?
па? Бақтығұл бейнесінің негізінде жатқан
мәселе туралы не айтар едің? Автордың
көзқарасы туралы қандай ойдасың?
Мәселелік сұрақтар қызықты, әрі әдеби айтыс туғызатындай дәрежеде
қойылады. Сондай-ақ бұл мәселеге құрылмай, көркем туындыны кеңірек,
тереңірек қамтитын мазмұнда құрастырылады. Мәселелік сұрақ қоямын деп,
қолдан мәселе жасаудың түк те керегі жоқ. Мысалы, жоғарыдағы екі баған
бойынша сұрақтар бойынша сұрақтар мазмұнына назар аударайық: бірінші
графадағы сұрақтарда мәселеден гөрі басы ашық мәселелер қамтылған, сұрақ
та қойылған. Бақтығүл қандай кейіпкер? деген сұраққа дәстүрлі жауап
береді. Яғни ұнамды, не ұнамсыз дегендей, ары қарай түсінік береді. Ал
Бақтығұл кім, құрбан ба кек алушы ма? деген сұрақ түбінде оқушыға,
бейтаныс шешуді керек ететін мәселе жатыр. Бұл сұраққа иә немесе жоқ
деп жауап бере салу мүмкін емес. Сұрақ жазушының осы бейнені жасаудағы
мақсаты, соның негізінде жатқан мәселені қамтып отыр. Бақтығұл арқылы
жазушы қорғансыздар мәселесін көтерді. Қорғансыз күйін түсінген Бақтығұл
қорған іздеп, Жарасбайды паналайды, ол жолда қатты адасады. Ары да, қолы да
таза Бақтығұл белшесінен қылмысқа батады. Тәні де, жаны да сау, еңбекқор
Бақтығұл Сәлмен, Жарасбай сияқты дала жауыздарының құрбанына айналғанымен,
әңгіменің аяғында ол құрсауды тас-талқан етеді. Ары, ұяты, кегі оянған
Бақтығұл өзіне сонша қиянат жасаған, сезімі, сенімін алдаған Жарасбайға
өлім үкімін шығарады. Ез, қор құрбан емес, жаулары күшін таптағанымен, ары,
жанын толық таптай алмағандарын ісімен көрсетеді. Сөйтіп, Бақтығұл екі
жүзді, іші тар, сатқын, мал соңында мал болып кеткен, жауызға өз қолымен
үкім шығарады.
Екінші бағандағы қай сұрақ болмасын, оның негізінде шешуді тілеп
жатқан мәселе бар.
М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясындағы Қамқа мен Қодардың
трагедиялық өліміне байланысты оқиға белгілі. Оны оқушылар біледі. Сол
оқиғаны мазмұндап айтып беріңдер деп мұғалім сұраса, айтып та бере алады.
Мұндай сұрақ ешқандай мәселені қозғамайды, оқушыларды белгілі бір танымдық
мақсатқа да бағытталмайды. Тек нақтылы материалды ғана сол қалпында айтып
береді. Мұндай сұрауда еш мәселе жоқ. Ал мұғалім осы оқиғаны еске ала
отырып, сыныпқа Қарашоқы оқиғасының Абай характерін қалыптастыруда және
романдағы оқиғаларды әрі қарай дамытуда қандай маңызы бар? деп сұрақ
қойса, оқушылар оған ойланбай жауап бере алмайды.
Тұтас талдау әдісі – қазіргі әдістемеде қолданылып жүрген өтімді
әдістердің бірі. Мұндай талдау шығарманың сюжеттік желісіне орай құрылады,
тарау бойынша жүргізіледі. Талдау автор ізімен жүреді. Мұның тиімді жағы
неде? Тиімді жағы шығармадағы кейіпкерлер тағдырына оқиға дамуы үстінде
тереңдей барасың, оның бүкіл іс-әрекеті, қимыл-қозғалысы, жан арпалысы,
өмірге көзқарасын саралап көрсетеді. Кемшілігі – оқиға желісімен жеке
кеткендіктен жеке тарау, жеке оқиғаларды қуалап, талдаған соң, шығарманың
бүтіндігіне, тұтастығына нұсқан келтіру қаупі бар. Бірақ тәжірбиелі мұғалім
мұндай кемшілікті болдырмайды да, жалпы қай әдісті қолданған күнде де
шығарманың эстетикалық біртұтас құрам екендігін естен шығармау керек. Сонда
жоғарыда аталған әдістердің баршасы да біздің көздеген мақсатымызға қызмет
етеді.
Қайткен күнде де қазіргі әдістемедегі жоғарғы төрт түрлі талдау
әдістерін ұтымды пайдалана білу қажет. Кейде бұл әдістерді мұғалім
араластыра қолдануына болады.
Тіл талдаудың үш түрлі буыны бар: 1) түсініксіз сөздердің анықтамасы,
мұны мұғалім жартылай алғашқы оқу тұсында, жартылай шығарманы талдау
үстінде жүргізіледі; 2) қаһарманның тілі; 3) автор тілі; Мұның үшеуі де
жанрға, әдіске, шығарманың идеясына бағынышты. Сонымен бірге ол – стиль,
шеберлік, көркемдік деген аса қажетті ұғымдарды жинақтауға қызмет істейді.
Әрбір шығаманың ісі нақты, әрі дара талданады. Бір ескеретін шарт – тіл
талдауды құрғақ түсінікке, уағызға құруға болмайды. Көркем шығарманың
образын, тақырыбын, идеясын, композициясы мен сюжетін талдағандай, оны да
көбне оқушылардың өзіне сұрақ-жауап арқылы жеткізу керек.
Теңеу – образды тілдің бір элементі, жұрнағы (-дай, -дей), сұрағы
арқылы оңай белгілеуге болады. Бірақ әңгіменің тетігі оның анықтауыш
болуында ғана емес, образдың өзгеше бір сипатын беруінде. Шоқпардай кекілі
бар, қамыс құлақ - деген теңеу аттың реалистік дәл суретіне қолданылған,
ал Арыстанның жалындай, Айдаһардай жүз толғанып дегендегі теңеудің мәні
бір басқа. Ол - кейіптеуге тән троп, тым асқақ ірі. Ол күшті қаһарман
жасауға тырысқан автор стиліне тән романтикалық троп.
Эпитеттің қызметі де сондай. Ол жай сын ғана емес, заттың ойдан
берілген өзгеше, ақындық сыны, портреті, мінездемесі. Оның да реалистік
(қамыс құлақ, қоян жақ, бота тірсек), романтикалық образдауға тән (Асау
тірек, бұйра толқын) өрнектері бар.
Қиындығы – метафора. Теңеу, эпитет қандай? – деген сұраққа жауап
беріп, есім сөзбен айтылса, метафора кім еді? Кіммін? Қайтіп? – деген
сұраққа жауап беріп, кейде жіктелген есім (баяндауыш), кейде етістік
формасындағы баяндауышпен айтылады.
Шығарманың көркемдік ерекшеліктеріне талдау барысында сементикалық
карта толтыру:
Шығарманың авторы, аты. Эпитет Теңеу Метафора
Күз
Сұр бұлт түсі суық, қаптайды
аспан, +
Күз болып, дымқыл тұман жерді
басқан.
(Абай Құнанбаев)
Тарланым
Таудан мұнартып ұшқан
тарланым, +
Арыстанып, көп болды-ау,
Саған да менің арманым!
(Махамбет Өтемісұлы)
Домбыра +
Бірде жуық жеделдеп,
Бірде сарын алыстай.
Бірде жерді су басты,
Сел қаптаған дабыстай.
(Ілияс Жансүгіров)
Шығарманың идеясы. Көркем шығарманың тақырыбы, образдары, композициясы
мен тілі талданған соң, аны идеялық мазмұнын таныту қажет. Онсыз шығарманың
тұтас тұлғасы шықпайды. Тақырып шығарманың әңгімелейтін мәселесі болса,
идеясына көбіне автор көзқарасы, оның сол мәселені қалай шешкендігі жатады.
Идеялық түйіндеудің өзіне тән сұраулары болады. Бірақ сұраулар
абстракт түрде, яғни шығарманың тақырыбын, образын, композициясын, тілін
талдаудан, тыс алынуға тиіс емес. Шығарманың идеясын тұтас, жалпылай алмай,
бірде тақырыбы, бірде образдары, бірде композициясы, тілі жағынан жеке-жеке
таныту керек.
Салыстырмалы және топтастырмалы мінездеме. Кейіперлері көп берілген
шығарма тұсында салыстырмалы, одан соң топтамалы мінездеме жүргізіледі.
(Салыстыру элементі 5-сыныптан басталады). Салыстыру үшін әуелі әрбір
кейіпкердің өзіне тән мінездерін белгілеп алып, сол белгілер салыстырылып,
түйінделеді. Сонда бір кейіпкерді екінші кейіптерге кептей салмай, олардың
табиғаты да анықталады. Әрбір кейіпкерлердің табиғатында әлеуметтік сыр бар
десек, бұл салыстыру үшін аса қажет. Сол негізде шығарманың идеясын ашамыз.
Салыстырмалы мінездеме жасатып үйрету үшін шығарма кейіпкерлерінің
жігін, қайсысында ұқсастық, қарсыластық бар екенін анықтап алып, әрбір
кейіпкердің басты сипаттарын белгілейміз, сол сипаттаманың жоспарлары
жасалады, соған үзінді табу міндеті жүктеледі. Жоспары мен үзіндісі
жасалып, дәптерге түскен соң, оқушылар сол бойынша кейіпкерлерге ауызша
салыстырмалы мінездеме жасайды. Сол дағдыны шығарма жазу арқылы бекітіп,
тереңдетеміз.
Әрине салыстырмалы мінездемеге дара мінездеменің жоспары сәйкес келе
бермейді. Сондықтан әуелі салыстырмалы мінездеменің өзін бірлесіп жоспар
жасаудан бастау керек. Ы.Алтынсариннің Бай баласы мен жарлы баласы
әңгімесіндегі Асан мен Үсеннің мінезін салыстырып көрейік:
Асан
Үсен
Мұндай салыстырудың мақсаты: әрбір кейіпкердің өзіндік кескінін
анықтау, соларды өзара ұштастыра келіп, шығарма идеясын таныту.
Әдебиеттанымдық әдіс-тәсілдерге жетік болмайынша, шығармаға жан-жақты
талдау жасай алмақ емеспіз. Мектепте әдебиетті оқыту сапасын жақсарту,
оқытудың педагогтік көркем мәдениетін арттыру әдебиетті зерттеу ғылымының
заңдылықтарын, теориясын, әдіс-тәсілдерін шығарманы талдауда қолдана
білумен сабақтас соған тікелей байланысты.
Көркем шығарманы эстетикалық талғам тұрғысынан жан-жақты талдау үшін
тек әдебиеттану ғылымы - әдебиет теориясын білу жеткіліксіз. Әдебиет өнер
туындысы болғандықтан, эстетиканы оның ішінде сөз өнері болғандықтан,
лингвистиканы, сол сияқты әдебиеттің өз тарихын, психологияны білу шарт.
Сондай жағдайда ғана мұғалім көркем шығарманың ішкі иірімдеріне,
қатпарларына бара алады, оның бүкіл нәрін, шырынын оқушыға жеткізе алады.
Көркем шығармаға талдау жасау - оның бейнелі ойына бару деген сөз. Осы
мақсаттарды сабақ кезінде жүзеге асыру талдау әдістерінің алуандылығына
ғана емес, сонымен қатар мұғалімнің оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін
ұтымды да шебер пайдалана білуіне байланысты. Шәкірттерді көркем шығармаға
терең бойлату үшін шығармашылық оқу , шығармашылық тапсырма әдісі ұтымды.
Шәкірт неғұрлым көп білсе, ал сұрақ-тапсырмалар шәкірттерді шығармаға
үңілдіріп, қызықтырар, ынталандырар сипатта болса, соғұрлым шәкірттің
көркем туындыны қабылдауы арта түспек.
Демек, мұғалім қазіргі дидактикалық талаптарды басшылыққа ала отырып,
оқыту талдау әдістерін сабақ барысында пайдалана білсе, шәкірттердің
әдебиеттен білім өрісі де арта бермек.
Әдебиет - өнер туындысы, әдебиет сабағы - өнер сабағы. Олай болса,
мұғалім өнерді, өнер иесі – жазушыны сөйлете білсін. Сол арқылы әдебиет әр
жақты адам тәрбиелеу ісіне өз үлесін қоса алады.
Мұғалім қандай әдіс-тәсілді қолданса да ерікті. Ескі дәстүрлі
әдістерді жетілдіре отырып, мәселелік оқыту принципін жүзеге асыруға да
болады. Тек бірізділіктен, дайын қалыптан аулақ болған жөн.
Қазіргі кезде көптеген жаңашыл ұстаздар шетелдік әдіс – тәсілдерді
пайдаланып, шығарма талдауда жоғары нәтижеге жетіп жүр.Сол әдіс-тәсілдерді
келесі бөлімде шығарма талдау барысында пайдаланамыз.
2.2.Прозалық шығармаларды талдау
Прозалық шығармалардың үлкенді-кішілі формасының қайсысын болмасын
сюжет те, композиция да бар. Өйткені олар оқиғаға құрылады. Ал поэтикалық
шығармалардың бәрінде бірдей сюжет бола бермейді. Сондықтан прозалық
шығармаларды-новелла, әңгіме, романдарды талдағанда, оның сюжеті мен
композициясына арқа сүйемей, ондағы кейіпкерлер характерін ашу мүмкін емес.
Образ эволюциясы, образ композициясы көркем туындының сюжеттік-
композициялық желісінде бой көрсетеді.
Шығарма архитектоникасын, композициясы мен сюжетін көбінде
архитектуралық күрделі құрылымымен салыстырады. Шынында, бұл жөн де. Шебер
салынған зәулім сарайларда басы артық еш нәрсе жоқ. Оқшау еш нәрсе
көрмейсің. Барлық әшекей-айшық, барлық деталь конструкция іштей үндестік
тапқан. Мұндай сарайлар өзінің тұтас бітімімен көз тартады.
Көркем шығарма да сол сияқты. Ол да тұтас бітім. Ондағы оқиғалар да
бір-бірімен өзара байланыста, олар да белгілі бір тәртіппен орналасқан.
Оның бөлімдерінде де пропорция сақталған. Басы артық нәрсе, бірде-бір
оқиға, бейсауат, бірде-бір адам, бөлек тұрған бір деталь болуға тиіс емес.
Бәрі де автордың көркемдік ойына қызмет етуі керек. Тек сондай үндестік
тапса ғана шығарма көркем.
Л.Н.Толстойдың Соғыс және бейбітшілік, М.Әуезотың Абай жолы
эпопеяларында толып жатқан кейіпкерлер бар. Егер осыларда, А.Пушкин
айтқандай, тұтас жоспар болмаса, онда шым-шытырық бірдеңе боп шығар еді.
О.Бальзак өзінің Человечесская комедия шығармасының құрылымы туралы
былай деген: Белгілі дәуірдің екі немесе үш мың типтік адамдарын бейнелеу
– бұл аз еңбек емес, өйткені, сайып келгенде, әр буынның өкілі ретінде
көрінетін типтер саны осындай, ал Человеческая комедия соншалық типтерді
сыйғызбақ. Мұншама адамдар, характерлер, мұншама көп тағдырлар белгілі бір
шеңберді керексінеді, мұндай сөзді қолдағаным үшін маған кешірім жасар
деймін. Осыдан барып менің шығарманың табиғи, жұртқа мәлім, тараулары: жеке
адамдардың өмірі, провинциялардың саяси, соғыс және село өмірінің сценалары
кеп туды. Жалпы тарихты құрайтын барлық әдет-ғұрып, мінез-құлықтар
жайындағы очерктер осы алты тарауға орналастырылған. Оның үстіне бұл алты
тарау негізгі ойға сай келеді. Оның әрқайсысының өз мағынасы, өз мәні бар
және де адамзат өмірі дәуірін тамадалды.
Бір шығармада екі немесе үш мың адам. Жүздеген оқиғалар. Ал соларды
суреткер шебер композицияға құрмаса, оқырман мүлде шатасар еді. Ақын-жазушы
шеберлігі шығарманың осы сюжеті мен композициясын құра білуімен танылалы.
Эпикалық шығармалардың сюжеті бірінен бірі туындап жататын оқиға
өрбісі болса, ал шығарманың композициясын сол оқиғаларды бөлім-бөлімдерге,
тарау-тарауға орналастыру. Шығармада әр оқиға, әр сурет, әр кейіпкер әрбір
көркемдік деталь белгілі мазмұн иесі. Жазушы соның бәрін ойластырып алады.
Жазу үстінде ол тарау оқиғаларды, талай көріністер мен талай детальдарды не
мүлде алып тастауы, не өзгертуі мүмкін. Сөз шеберлігінің шығарманы сан
өзгертуі де қайта жазып, қайта өңдеулері де сол көркемдік талғамнан туса
керек.
Әдебиеттің негізгі объектісі – адам. Жазушы өз шығармасына сол адам
тағдырын арқау етеді. Оны көрсету үшін жазушы өз кейіпкерлерін әр түрлі
саяси, әлеуметтік жағдайларға қояды. Сан алуан адамдармен қарым-қатынасқа
түсіреді, оны өмір тартысының әр кезеңінде көрсетеді. Сол арқылы суреткер
өз қаһарманының характерін жасайды.
Әлемдік әдебиеттегі өзіміз білетін үлкен характерлер осындай күрес,
тартыс үстінде туған. Сол қимыл, мінез үстінде адам характері әр қырынан
ашылады. Сол қылығына, әрекетіне қарай оқушы қаһарманға баға береді.
Сюжетті, С.Наровчатов, композицияның динамикалық негізі деп қарайды.
Кейіпкер характері сюжет дамуында ашылады. Образдың даму эволюциясы сол
сюжет дамуында, оқиға өрбуінде көрінді. Оқиға өрісінде шығармадағы
кейіпкерлер бір-бірімен өзара қарым-қатынас жасайды, сондағы олардың іс-
әрекетіне, ой-сезіміне қарап бір кейіпкерлердің адамдық сапаларын
анықтаймыз. Шығарманың бүкіл элементтерінің басын құраушы - композициясы.
Барлық элементтер қисынын тауып іштей жымдасса ғана шығарма бітімі сұлу
болмақ. Жазушы шеберлігі де осыдан көрінеді.
Сонымен шығарманың композициясы мен сюжетін талдамайынша, ондағы
кейіпкерлердің характерін ашу мүмкін емес. Жазушы шығармасындағы әрбір
деталь, штрих, ситуация, әрбір поэтикалық образ дәлелденген болуы парыз.
Онсыз бұлардың эстетикалық әсері шамалы, онда шығарманың арқауы босаң
болады.
Б.Майлин – көркемдік детальды қолданудың асқан шебері.
Жазушының Түйебай деген шағын әңгімесі көпке мәлім. Кішкентай
Түйебай сабаққа барған бастапқы күннен-ақ молда қаһарына ілінеді. Зеректігі
басқа балалардан кем болмаса да, молда оның жер-жебіріне жетіп ұрысады:
Ақымақ хайуан, доңыз деп зекиді. Жиырма шақты баланың ішінде таяққа
жығылатын да сол. Сабағын білгенге қарамай, сәл мүдірсе болғаны, молда
қамшымен сыдырып салады. Басқа кейбір бала сабаққа кешігіп қалса, оған
кешірім, ал Түйебайға еш кешірім жоқ. Түйебайдың осындай бір кешігіп қалған
кездегі молданың қатыгездігін жазушы былайша суреттейді.
Молда тізерлеп тізесінің үстіне кітап қойып, қауырсын қаламмен
бірдеме жазып отыр екен. Көзін сүзе қарап, Түйебайға қадала қалды.
Ашуланғанда, ортасын қырқып тастағандықтан, делдиіп тұрған мұртының жебесі
тікірейіп, қозғала беретін. Бұл жолы да сондай қалыпта қалды. Кітапты
сандықтың үстіне қойып:
- Неге кешіктің?
Түйебай үндемей тізерлеп, бүкірейіп отырып, имандығын аша бастады.
Үндемеген сайын молданың ашуы үдейін деді.
- Неге үндемейсің доңыз? Жат, бері! – деп қолындағы екі айыр қамшысымен
сандығының жанын көрсетті. Түйебай барып жата алмады. Қыбыжықтап төмен
қарай берді.
- Доңыз, сен тіл алмайтын кім едің? – деп молда қамшымен осып жібереді.
Түйебаймен қатар отыратынмын. Екі айыр қамшының бір бір тармағы көйлекшең
иығыма тиіп кеткенде ыршып түстім. Түйебай молдекелеп өкіріп қоя берді...
Түйебай өксігін баспай кешке дейін жылады.
Жазушы осы жерде талай суреттер жазып өтеді. Көз алдымыз бірден
тізесінің үстіне кітап қойып, қауырсын қаламмен бірдеңе жазып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz