6-7 жастағы балалар - психологиялық көмектің объектісі ретінде
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік Университетінің ППК 3 курс
студенті Садвакасова Әсемгүлдің 6-7 жастағы балалар қорқыныш сезімінің
пайда болуы және алдын алу жолдары тақырыбына жазылған дипломдық жұмысына
Рецензия
Қазіргі таңда кішкентай оқушылардың оқу барысына қорқыныштың
тигізетін кері әсері анықталған. Ол барлық мұғалімдер қауымын толғандырып
жүрген мәселелердің бірі. Ал бұл мәселенің алдын алу жолдары Садвакасова
Әсемгүлдің дипломдық жұмысында айқын көрсетілген.
Кіріспе бөлімінде қорқыныш феноменінің теориялық түсініктемелері,
психологиялық ғылыми мектептердегі қорқыныш мәселелерін зерттеу
қарастырылған. Оқушылардың психикалық даму ерекшеліктері қарастырылған және
оқу барысына қорқыныштың тигізетін кері әсері анықталған.
6-7 жастағы балалар қорқынышын анықтау үшін қолданылған шаралар:
- жобалық әдістеме Үй. Ағаш.Адам.
- (Ч.Д. Спилберг, Ю.Л. Ханин) реактивтік және өзіндік қорқыныш
деңгейіне берілген бағаның шкаласы.
- Филипстің мектептік қорқынышының тестілері
- Аяқталмаған сөйлемдер әдісі.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық мағынасы бар. Онда
мұғалімдер мен ата-аналарға қорқынышы жоғары деңгейдегі балалармен жұмыс
туралы түсіндірмелер берілген, сондай-ақ түзете-дамыту бағдарламасы
берілген, ол қорқыныш деңгейін төмендетуге бағытталған. Қорытынды бөлімінде
Әсемгүлдің өз іс-тәжірибесі, көптеген мысал, мәліметтермен бекітілген.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдебиеттер тізімі өте көп, бұл оның
тақырыптың мазмұнын кеңінен зерттегенін отандық және шет елдің педагог
психологтарының еңбектерімен толық таныс екенін байқатады.
Жалпы диплом жұмысы мазмұнды.
Дипломдық жұмыста жинақталған материалдар бастауыш сынып мұғалімдері
үшін қызығушылық тудырады, әрі мектеп психологтары үшін де маңызы бар.
Оқу бөлімі бойынша
директорының орынбасары: Шаимов
Ж. Ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1-3
1. Тарау. Қорқыныш түсінігінің теориялық сипаттамасы ... ... ... ..4-15
1. Психологиялық ғылыми мектептерде қорқыныш мәселесін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 -10
2. Кішкентай шәкірттердің психологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..11-15
2. Тарау. 6-7 жастағы балалар - психологиялық көмектің объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 16- 30
2.1. Бала қорқынышының түсінігі, оның пайда болу себептері және
шығу
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .16-22
2.2. Мектептегі
қорқыныш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..23-27
2.3. 6-7 жастағы қорқынышқа бейім балалармен жұмыс бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .28-30
3. Тарау. 6-7 жастағы балалардың қорқыныш деңгейін төмендетуге бағытталған
арнайы ұйымдастырылған түзету жаттығуларының әсерін тәжірибелік
зерттеу.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-52
3.1. 6-7 жастағы балалардың қорқыныш деңгейін айқындауға бағытталған
психодиагностикалық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... 31- 38
3.2. 6-7 жастағы балалардың қорқынышын төмендетуге бағытталған, түзете-
дамыту сабақтарының жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39-47
3.3. Бақылау
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..48-52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..53-54
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 55-56
Қосышалар.
Кіріспе
Психологиялық әдебиетте үрейдің әр түрлі анықтамаларын кездестіруге
болады, бірақ көптеген зерттеушілер оны дифференциалды түрде – ситуациялық
жағдайда және ауыспалы күйдегі өзіндік мінездеме мен оның динамикасы
түрінде қарастыру туралы пікірге тоқталған.
А.М.Прихожанның анықтамасы бойынша, үрей – бұл эмоционалдық
дискомфорттың уайымы, ол қандайда бір жамандықтың болуымен әрі болатын
қатерді сезінумен де байланысты.
Қазіргі уақытта педагогтар мен психологтардың ойынша бұндай балалар
санының өсу тенденциясы байқалады, олар жоғары тынышсыздықпен,
сенімсіздікпен, эмоционалды тұрақсыздықпен, төмендетілген өзін-өзі
бағалаумен ерекшеленеді.
Қиын балалар өздерінің сәтсіздіктеріне өте сезімтал болады, қатты
қайғырады, ондай қиындық тудыратын жағдайлардан бастарын тартуға дайын
тұрады.
Үрейде жақын көрінетін жас шамасы ескерілген специфика бар, ол оның
бастауларынан, мазмұнынан, байқалу пішінінен және қорғануынан байқалады.
Үрей психикалық күйде баланың кішкентай мектептегі кезінен осы
уақытқа дейін теориялық негізі жағынан да, сондай – ақ практикалық жағынан
да жеткілікті қаралмаған.
Кішкентай мектептік жас – бұл позитивтік өзгерістер мен қалыптасудың
кезеңі. Бұл жас шамасындағы балалардың психологиясында осы жас кезеңінде
дамитын көптеген мүмкіндіктері мен терең өзгерістер болады.Бұл кезең
барысында жаңа сапалық деңгейде баланың беделді субъект ретінде даму
потенциалы қалыптасады, ол айналаны, қоршаған ортаны және өзін біледі,
сонымен бірге өзінің тәжірибелерін қалыптастырады.
Кішкентай балалық шақ сензитивті болып табылады:
- қалыпты үйренушілік қажеттіліктер мен қызушылықтардың
дамуы үшін, оқу мотивін қалыптастыру үшін;
- оқу жұмысын білу және продуктивтік қабылдауының дамуы,
оқи білу;
- индивидуальдық ерекшеліктер мен қабілеттерінің ашылуы;
- өзіндік бақылаудың дамуы, өзіндік басқару мен өзіндік
қалыпқа келтірудің дамуы;
- өзін - өзі адекватты бағалаудың қалыптасуы, өзіне және
айналасындағыларға деген көзқарастың дамуы;
- әлеуметтік нормаларды білу;
Барлық психикалық даму сфераларында маңызды жаңа қалыптасулар болады:
интеллект қалыптасады, жекешелену, әлеуметтік қатынастар.
Сондықтан бұл жас кезеңіндегі әрбір баланың жетістіктерінің деңгейі әрине
маңызды. Бұл жаста бала қуанышты сезінбейді, оқи білуді керек қылмайды, өз
мүмкіндіктері мен қабілеттерін де білмейді, сол себепті оған әрі қарай
бұларды орындау өте қиын әрі аса жоғары жан және физикалық күштерін
жұмсауды тілейді.
Қорқыныш баланың психикалық және интеллектуальдық дамуына, оның
әлеуметтік қалыптасуы мен оқу жағдайына кері әсерін тигізеді. Бірақ үрей
оқу жағдайына ғана әсерін тигізіп қоймай, сонымен бірге жеке структураларды
бұза бастайды.
Осы себептерге байланысты кішкентай мектептік жастағылар үшін қазіргі
психологиялық зерттеулердің өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу мақсаты: 6-7 жастағы балалардың қорқыныш және оны жеңу жолдарының
психологиялық жақтарын білу.
Зерттеу міндеттері:1. Ғалым педагог – психологтардың қорқыныш туралы
көзқарастарына талдау жасау және жүйелеу. 2.6-7 жастағы балалардың қорқыныш
тудыратын себептері мен жағдайларын және ерекшеліктерін анықтау 3.
Кішкентай мектеп жасындағы балалар қорқынышын төмендетуге арналған арнайы
ұйымдастырылған коррекциялық, дамытушылық әсерлерді білу.
Зерттеу объектісі: Баланың психологиялық дамуында қорқыныш деңгейлерінің
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: кішкентай оқушылар қорқынышын төмендетудің түрлері мен
жолдарын белгілеу.
Зерттеу болжам: Кішкентай оқушылардың қорқыныш себептері анықталып,
психокоррекциялық жұмыстар комплексті орындалса, мұғалімдер мен ата-
аналардың психологиялық – педагогикалық ұсыныстары ескерілсе, онда
қорқыныштың алдын-алуға және деңгейлерін төмендетуге болар еді.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау, сауалнамалар, қорқыныш
деңгейін төмендетуге ата - аналар мен мұғалімдерге арналған нақты
практикалық жаттығулар мен нұсқаулар.
1 тарау. Қорқыныш түсінігінің теориялық анықтамасы.
1.1. Психологиялық ғылыми мектептерде қорқыныш мәселесін зерттеу.
Психологияда үрей мен қорқыныш мәселесі көбіне талданатындардың бірі.
Бірақ қорқыныш түсінігі статусының өзіне қатысты немесе онымен белгіленетін
нақты құбылысқа, көптеген авторлар біркелкі пікірге келмейді.
Қорқыныш пен үрей мәселелері көптеген психологиялық ғылыми
мектептердің зерттеу облысы болып табылады. Онымен айналысқандар:
З. Фрейд, А. Адлер, К. Хорни, Э. Фром, К. Роджерс. Балалық үрейді
зерттегендер К. Хорни, М. Раттер, А. Прихожан, Е. Новикова және т.б.
Қорқыныш түсінігі психологиялық теорияларда және зерттеулерде маңызды
орын ала бастады, Фрейд оның рөлін шалығу кезінде ерекшелеген еді.
Психоанализ негізін қалаушы З. Фрейд, адамның жүріс-тұрысының қозғаушы
күші болып табылатындықтан, адам бірнеше туа пайда болған әсерлерге -
инстинкке ие болатын, оның көңіл-күйін анықтайтынын бекітті. З.Фрейд табиғи
құмарлық пен әлеуметтік шектеулердің соқтығысу нәтижесінде қорқыныш пен
мазасыздану туады деп есептеген.Бастапқы инстинкт адам өсе келе жаңа түрге
ауысады.Балалық шақта қауіп объектілерді жоғалтумен байланысты. Фалий
фазасының дамуында (балалық шақ) – бұл қиялды қауіптің қастрациясы.
Суперэгоның дамуынан кейін әлеуметтік қорқыныш (ұлт пен қорқыныш, қорқыныш
пен ұялшақтық арасындағы байланыс) сыртқы қорқыныш үшін ішкі алмасуға
айналады, ал имандылық қорқыныш (қорқыныш-кінә түріндегі құрлысы) толық
ішкі – жекеше феномен ретінде дамиды.
Тұлғаның психикалық өмірінің драмасы туғаннан бастап, өмір бойы
жалғасады. Фрейд бұл жағдайдан шығу жолын либидиозды-қуатының
сублимировалаудан көреді, яғни қуатты басқа өмірлік мақсаттарға
бағыттау:өндірістік және шығармашылық. Сәтті сублимация адамды қорқыныштан
босатады.
Жеке психологияда А.Адлер мазасызданудың пайда болуына жаңа қозқарас
ұсынған. А.Адлердің пікірінше, мазасыздану негізіне келесі механизмдер
жатады, қорқыныш, өмірден қорқу, қиыншылықтан қорқу, және де белгілі бір
адамдар тобына кіру, қандайда бір себептермен, әлеуметтік жағдайлаға және
дара ерекшеліктерге жете алмау, яғни анық көрініп тұрғыны, мазасыздану
негізінде жағдайлар жатыр, адам бұдан басқа немесе басқа да жағдайларға
байланысты күшінде, сол немесе өзге мөлшерде үрей сезімін сезінеді.
Қорқыныш мәселесі неофрейдистердің арнайы зерттеулерінің тақырыбына
айналды, әсіресе К.Хорнида.
Хорнидің теориясында мазасыздану мен үрейдің басты көздері тұлғаның
негізделетіні даудама мен биологиялық әсерлері арасында емес, теріс
адамгершілік қатынастарының нәтижелері болып саналады.
Хорни Біздің заманымыздағы невротикалық түлға атты кітабында 11
невротикалық қажеттіліктерін жинаған:
1. Бауыр басу және ұнату, басқаларға ұнау, жақсы болу
невротикалық қажеттілігі.
2. Жалғыз қалудан қорқу, барлық тілектерді, күтулерді
орындайтын, серіктестің невротикалық қажеттілігі.
3. Өз өмірін тар шектеуде ұстау, көзге түспеуге тырысу
невротикалық қажеттілілігі.
4. Болжау арқылы, ақыл арқасында басқаларды басқару
невротикалық қажеттілігі.
5. Басқаларды қанау, олардан ең жақсыны алу невротикалық
қажеттілігі.
6. Әлеуметтік танылу немесе беделдің қажеттілігі.
7. Даралық қадір тұру қажеттілігі
8. Өзінің жетістіктеріне невротикалық талаптанудың,
басқалардан асып түсі қажеттілігі.
9. Ешкімге тәуелді болмау, өзіндік қанағаттандыруға және
еркіндікке невротикалық қажеттілігі.
10. Махаббаттың невротикалық қажеттілігі
11. Асқандықтың, мүлтіксіздіктің невротикалық
қажеттілігі.
К. Хорнидің пайымдауынша, осы қажеттіліктерді қанағаттандыру
арқасында, адам қорқыныштардан арылады, бірақ та невротикалық қажеттіліктер
қандырылмайды, сондықтан қорқыныштан арылу жолы жоқ.
Көп жағдайда К.Хорнидікі С.Салливенге жақын. Ол тұлғааралық
теорияның жасаушысы ретінде белгігі. Тұлға басқа адамдардан, тұлғааралық
жағдайлардан бөлектене алмайды. Бала дүниеге келе бірінші күннен бастап
адамдармен өзара қарым-қатынасқа түседі, ең алды анасымен.Тұлғаның әрі
қарай дамуы мен тәртібі тұлғааралық қарым-қатынастарымен кесімделген.
Салливен былай деп санайды, адамда тұлғааралық қарым-қатынастың өнімі
болып табылатын, үрей, бастапқы мазасыздану бар.
Салливен ағзаны энергетикалық жүйе ретінде қарастырады, белгілі шектер
арасында - тыныштық күймен, әлсірегендік (эйфория) және жоғары деңгейінің
жанталасуы ауытқиды. Ағза қажеттіліктері мен үрей жанталасу бастауы болып
табылады. Қорқыныш қауіпсіз адамға шын және алдамыш қауіп-қатерлермен
тудырады.
Салливен дәл сол Хорни сияқты қорқынышты тек қана тұлғаның ең негізгі
бір қасиеті ғана емес, оның дамуын анықтайтын фактор ретінде де,
қарастырды. Жастайынан пайда болып, жаманат әлеуметтік ортамен өзара жанасу
нәтижесінде, үрей адамда өмір бойы үнемі және өзгеріссіз болады.
Мазасыздану сезімнен арылу тұлға үшін орталық қажеттілігіне және оның
мінез-құлқының анықталатын күшіне айналады. Қорқыныш пен үрейден құтылу
әдісі болып табылатып, адам түрлі динамизмдерді ойлап шығарады.
Қорқыныш түсінігіне Э.Фром өзгеше қарайды. Салливен мен Хорниға
қарағанда, Фром психикалық қолайсыздық мәселесіне қоғамның тарихи даму
позициясы жағынан қарайды.
Э.Фром есептейді, ортағасырлық қоғам дәуірінде өндіріс әдісімен және
таптық құрылыммен адам еркін болмады, бірақ ол бөлектенген және жалғыз
болған жоқ, капитализм кезінде сияқты, осындай қауіпте өзін сезінген емес
және де сондай үрейді сезген жоқ, өйткені ол адамдардан, табиғаттан,
заттардан ажыраған емес., адам әлеммен бастапқы байлыныстармен қосылғанды,
алғашқы қауымдықта бар Табиғи әлеуметтік байланыстар деп Фром
атаған.Капитализмнің өсуімен алғашқы байланыстар үзіледі, еркін жеке адам
пайда болды, табиғаттан, адамдардан үзілген, соның нәтижесінде ол
әлсіздікті, күдіктенуді, жалғысыздықты және қорғаншықтың терең сезімдерін
бастан кешірді. Негативті бостандықтан туындаған үрейден құтылу үшін,
адам өзінің осы еркіндігінен құтылуға ұмтылады. Одан жалғыз шығу жолы
еркіндіктен қашуды көреді, яғни өз өзінен қашу, ұмытуға ұмтылу және осымен
өзінде үрей күйін басып тастау.
Фром, Хорни және Салливен үрейден құтылудың әр түрлі механизмдерін
көрсетуге тырысады.
Фромның пайымдауынша, осы барлық механизмдер, оның ішінде өзіне қашу
үрей сезімін тек қана тасалайды, бірақ одан тұлғаны толығымен құтқармайды.
Керісінше, бөлектену сезімі күшейеді, өйткені өзінің мен дегенін жоғалту
өте сырқат күйін құрайды. Психикалық механизмдер еркіндіктен қашу
ироционалды болады, Фромның пікірінше, олар қоршаған жағдайға реакция
болмайды, сондықтан үрей мен жәбірлеу себептерін жоя алмау күйінде.
Сонымен, одан мынадай қорытынды шығаруға болады, қорқыныш қорқу
реакциясынан негізделген, ал қорқу ағзаның тұтастығын сақтаумен байланысқан
белгілі бір жағдайға туа пайда болған реакция болады.
Авторлар қорқыныш пен мазасыздану арасында айырмашылық жасамайды.
Екеуі де жамандық болар алдында пайда болатыны, ол бір күні балада
қорқынышты тудырады. Үрей немесе мазасыздану - күткендей қорқыныш тудыруы
мүмкін.
Анализдей және жүйелей келе, қарастырылған теорияларды үрейдің бірнеше
негіздерін көрсетуге болады, авторлар өздерінің жұмыстарында белгілеген:
1. Үрей - потенциалды физикалық зиянынан. Мазасызданудың бұл түрі
кейбір стимулдарды, физикалық сәтсіздікпен, қауіппен. Қатерлі
аурумен бірлесу нәтижесінде пайда болады.
2. Қорқыныш махаббаттың жойылуынан (анаға деген махаббат,
құрбылардың сенімі)
3. Қорқыныш кінәнің сенімінен туындауы мүмкін, әдетте ол 4 жастан
кейін көріне бастайды. Ал үлкен балаларда кінә сезімі өзін-өзі
кеміту сезімімен, өзіне ызалану, өзін елеусіз ретінде уайымдау
сипатталады.
4. Үрей - қоршаған ортаны меңгере алмау қабілетсіздігінде. Егер
адам орта шығаратын мәселені шеше алмайтынын сезсе, ол болып
жатады. Қорқыныш сапалы сезіммен байланысты, бірақ оған ұқсас
емес.
5. Фрустрация күйінде де қорқыныш пайда болуы мүмкін. Қатты
қажетсіну немесе тілеген мақсатына жетуге кедергілер кезінде
пайда болатын фрустрация уайымдау сияқты белгіленеді.
Фрустрацияға жол беретіндермен де, үрей күйіне әкелетіндер де,
жағдайлар арасында толық тәуелсіздік жоқ (ата-ана махаббатын
жоғалту және т.с.) және авторлар осы түйсіктердің арасындағы
анық айырмашылықтарын бермейді.
Роджерс эмоциялық көңіл күйді керісінше қарастырады.
Ол ұлғаны адамша тәжірибенің даму өнімі ретінде қоғамдық мінез-құлқын,
ақыл-ойын меңгеру нәтижесінде анықтайды.
Қорқыныштың бір негізін Роджерстің көретіні, бар құбылыстар, ақыл-
ойының төмен деңгейінде жатыр, егер де осы құбылыстар тұлғаға қатерлі мінез
әкелсе, онда олар сезінген уақытта, сезінсіну алдында қабылдануы мүмкін.
Бұл үрей қобалжушылық сияқты саналы қабылданатын, вегетативті реакцияға,
жүрек соғысына әкеліп соғуы мүмкін, ал адам мазасыздану себептерін бағалай
алу күйінде емес .Корқыныш оған себепсіз болып көрінеді.
Тұлғаның негізгі қақтығысын және негізгі қорқынышын Роджерс тұлғаның 2
жүйесінен саналы және сапасыздықтың арақатынасынан шығарады. Егер осы
жүйелердің арасында толық келісім болса, онда адамның көңіл-күйі жақсы, ол
сабырлы, өзімен қанағаттанған. Және керісінше, 2 жүйенің арасындағы
сәйкестік бұзылғанда, түрлі уайымдаушылық, үрей, мазасыздану пайда болады.
Басты шарт, осы эмоционалды күйлерді алдын ала білдіретін адамның өзін-өзі
бағалау, оны өзгерту, егер оны өмірдің жаңа шарттары талап етсе, жылдам
қарастыра алатыны жатады. Осымен, Роджерстің өткен тәжірибесінен және соңғы
тәжірибесінің нәтижесінен алғаны, қорқыныштың негізгі негізі – ол
қайшылық.
Негізгі жұмыстың анализі көрсетеді, табиғаттың түсінігінше қорқыныштың
шетел авторларында 2 жолын аңғаруға болады – қорқыныш түсінігі бастапқы
сияқты адамға қатысты қасиет және қорқыныш түсінігі адамға сыртқы әлемі
алауызды реакция ретінде, яғни қорқынышты өмірдің әлеуметтік жағдайынан
шығарылуы.
Психологиялық әдебиеттерінде қорқыныш түсінігінің әр түрлі
анықтамаларын кездестіруге болады, қайта көптеген зерттеушілердің ойлары
оны дифференциалды қарастыруға қажетсінуі сәйкес келеді.
Қорқыныш - үнемі немесе жағдайлы көрсетілетін адамның мазасыздану
күйіне ауысу қасиеті, қорқу мен үрейді ерекше әлеуметтік жағдайларда
сезіну. (22)
Қорқыныштың белгіленген деңгейі – тұлғаның активті іс - әрекетінде
табиғи және міндетті ерекшелік. Әр бір адамда өзінің оптималды және қалаулы
деңгей – қорқынышы бар – ол солай аталатын пайдалы қорқыныш.
Адам өзінің күйін осы қатынаста бағалау ол үшін өзін-өзі тәрбиелеу мен
өзін-өзі бақылау маңызды компоненті болып табылады. Бірақ та, қорқыныштың
жоғары деңгейі тұлғаның ойдағыдай емес субъективті көрінуі болып табылады.
Қорқыныштың түрлі жағдайларда көрінуі бірдей емес. Кейбір жағдайларда
адамдар әрқашан және барлық жерде өзін үрейлі ұстауға бейім, олар
өзгелерде, тек содан кейін ғана, өтіп жатқан жағдайға байланысты өз
қорқынышын аңғарады.
Қорқыныштың жағдайлы берік көрінуін тұлғалық деп атау керек және
адамда лайықты тұлғалық белгілері барымен байланыстыру, ол бұлай аталуы
тұлғалық қорқыныш үрейге субъектінің бейімделілік бейнелетіні және
қорқынышты сияқты кең желпуіш жағдайды қабылдауға жеткілікті тенденциясы
барын болжайтыны, оның ішінде әр қайсысына белгілі реакциямен жауап береді.
Бейімділік сияқты, тұлғалық қорқыныш белгілі стимулдарды қабылдауға
жандандырылады, қауіпті сияқты адамның бағалауымен, оның абыройына, өз
бағалауына, өзін-өзі қадірлеуіне ерекше қорқыту жағдайларымен байланысты.
(4)
Қорқыныштың жағдайлы өзгерген көрінулер жағдайлықты деп аталады,ал
тұлғаның ерекшелігін көрсететін осындай түрдегі қорқыныш, жағдайлық
қорқыныш сияқты белгілейді. Бұл күй субъективті уайымдайтын эмоциялармен
сипатталады: мазасызданумен, қам істеушілік көрсетумен, күйгелектікпен.
Мұндай күй стресстік жағдайға эмоционалды реакция сияқты пайда болады және
уақытқа қарай интенсивті және динамикалық жағынан әр түрлі болуы мүмкін.
Тұлғалар, жоғарғы қорқынышты дәрежеге жататындар жағдайдың кең
диапозонында өзінің тіршілік әрекетіне және өз-өзін бағалауына қауіп-қатер
қабылдауға бейім және әбден зорланушылықты жауап қайтару, қорқыныш күйімен
білдірілуі. (4)
Жоғары қорқынышты адамдардың мінез-құлқы келесі ерекшеліктерге ие:
1. Жоғары қорқынышты тұлғалар эмоционалды өткір, төмен
қорқыныштыларға қарағанда, сәтсіз туралы хабарларға жауап
береді.
2. Жоғары қорқынышты адамдар (нашарлау) төмен қорқыныштыларға
қарағанда, стресстік жағдайларға немесе міндеттерді шешуге
арналған уақыттың дефицит жағдайында жұмыс істейді.
3. Сәтсіздіктің қорқынышы – жоғарғы қорқынышты адамдарға тән. Бұл
қорқыныш оларда жетістікке жетуге талаптануда үлкен рол
атқарады.
4. Жоғарғы қорқынышты адамдарға үлкен ынталандыру күшімен
сәтсіздіктен қарағанда, жетістіктер туралы хабарларға ие болады.
5. Тұлғалық қорқыныш, өзінде қорқытуды ұстап жүретіндер сияқты,
көптеген объективтілі қауіпсіз жағдайлары бағалауға және
қабылдауға жеке тұлғаны бейімдейді.
Г.Г. Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е. Шотт, өз кезектерінде, белгілейді,
қорқыныш – ол көп мағыналы психологиялық термин, жеке адамның уақыттың
санаулы сәтінде белгілі күйі ретінде, сол сияқты кез келген адамның
табандылықты қасиетін бейнелейді. Соңғы жылдары әдебиеттің анализі,
қорқыныш сезімін, түрлі көзқараспен қарастыруға мүмкіндік береді, сол
жайында бекітулер жіберілетін, когнитивтілі, аффектілі мен жүріс-тұрыс
реакциясының күрделі өзара әрекеттердің нәтижесінде, адамға түрлі
стресстерінің әсер ету кезінде, жоғарғы қорқыныш пайда болады және іске
асырылады.
Қорқыныш тұлғаның белгісі ретінде адамның қызмет ететін миын, үрейдің
эмоциясы, эмоциялық қозудың жоғарлаған сезімімен үнемі қызмет
көрсететіндерімен, гендік детерминиялық қасиеттерімен байланысты.
Қорқыныш мәселесінің басқа да аспектісі бар – психо-физиологиялық.Осы
күйінің дәрежесі себеп болатыны, сол тұлғаның физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктерін зерделеу тәжірибесінде мазасыздану, үрей
екінші бағыт бойынша жүр.
Нерв жүйесінің физиологиялық қасиеттерінің ерекшеліктері көзқарасынан
үрейге бейімділікті түсіндіру жолын біз психологтардан таптық. Сонымен,
И.П.Павловтың зертханасында нервтік жұлын әлсіз типтерде
тітіркендіргіштерінің әсерінен болады, ал сосын қозатын типте және жақсы
сергектікті, өте байсалды типті жануарлар жұлынуға дүшар болатыны табылған
еді.
Б.М.Тепловтың мәліметтерінде де дәл солай, үрей күйі нерв жүйесінің
күшімен байланысына көрсетеді. Оның меңзеген болжамдары кері күшінің
корреляциясы және нерв жүйесінің сергіштік табалдырығы, В.Д.Небылициннің
зерттеулерінде эксперименталды дәлелін тапты.
Ол нерв жүйесінің әлсіз типті қорқыныштың аса жоғары деңгейі туралы
болжам жасайды.
1.2. 6-7 жастағы балалардың психологиялық даму ерекшеліктері.
Бала мектепке келген сәтінен бастап кішкентай мектеп жасындағы
балаларының бастау кезеңімен анықталды.Кішкентай мектеп жасы қазіргі
уақытта 6-7 жастан 9-10 жасқа дейінгі аралықты белгілейді.
Осы кезеңде баланың дене және психофизиологиялық дамуы әрі қарай жетіле
түседі, мектепте жүйелі оқудың мүмкіншіліктерін қамтамасыз етеді. Ең
алдымен нерв жүйесінің және бас миының жұмысын жетілдіреді.Физиологтардың
мәліметтері бойынша 7 жасқа қарай үлкен жарты шарларының қабығы маңызды
дәреже дамып жетілген болады. Бірақ, ең маңызды, ерекше адамның бас миының
бөлімдері, бағдарламалауға жауап беретін, психологиялық қызметінің күрделі
түрлерінің бақылау және реттеуді, осы жастағы балаларда әлі де өзіндік
қалыптасуын аяқтаған жоқ (миының маңдай бөлімдерінің дамуы тек қана 12
жаста аяқталады), сол себепті қабық асты құрылымдарға қабықтың тежейтін
және реттейтін ықпалы жеткіліксіз болады. Қабықтың функциясын жеткіліксіз
реттейтін осы жас балаларына тән мінез-құлық ерекшеліктерінде көріне
бастайды, іс-әрекеттің ұйымдастырылуы және эмоционалды сфералары: кішкентай
мектеп жасындағы балалар көңілі жеңіл алаңдайды, ұзақ шоғырлауға
қабілеттері жоқ, желіккіш, эмоционалды. Мектептік білім беру басы ылғи да
физиологиялық криздың екінші кезеңімен сәйкес келеді, 7 жасқа келгенде.
(бала ағзасында шұғыл эндрокринді ілгері жылжығандық, дене қарқынды
өсуімен, ішкі мүшелердің өсуімен, вегетативті қайта құрылуымен.) Осының
білдіретіні, әлеуметтік қатынастарының кардиналды өзгерісі және бала
қызметі жүйесінде барлық ағза жүйелері мен функциялары қайта құру кезеңімен
сәйкес келеді, оның резервтерінің күштенуін және мобилизациялануын талап
етеді.
Бірақ, осы уақытта белгілегендерге қарамастан белгілі кедергілер,
физиологиялық қайта құруды қосатындар (жоғары шаршағандық және т.б.)
салмағын салатыны онша емес, керісінше, жаңа жағдайларға баланың
бейімделуіне көбірек жағдай жасайды. Бұл осылай түсіндіріледі, болып жатқан
физиологиялық өзгерістер жаңа жағдайлардың жоғарланған талаптарына жауап
беруі. Сонымен қатар, жалпы дамуда артта қалушылар үшін, педагогикалық
қараусыз қалушылық себептерімен бұл дағдарыс соңғы мезгіл болып келеді, әлі
құрбыларды қуып жетуге болғанда.
6-7 жастағылар да әр түрлі балаларда психофизиологиялық даму
біркелкіліксіздігі белгіленеді. Ұл мен қыз балалардың даму екпіндерінде
ерекшеліктері де сақталады: қыз балалар ұлдарды бұрынғыша едәуір озып
кетеді Осыған нұсқаған, Хрипкова А.Г. және Колесов Д.В. мынадай пікірге
келеді, дәлел ретінде кішкентай сыныптарында бір партада әр түрлі жастағы
балалар отырады: орташа ұлдар қыздардан 1-1,5 жас кіші, бірақ бұл
ерекшелік күнтізбелік жаста да емес. Жүйелі білім оқуына көшу балалардың
зерделі жұмысқа қабілеттілігіне жоғары талаптарды қояды, өйткені кішкентай
оқушыларда шаршауға қарсылығы төмен, әлі тиянақты емес. Бірақ жастың
қосылуында бұл параметрлер жоғарылайды, жоғарғы сынып оқушыларының лайықты
көрсеткіштеріне қарағанда, кішкентай оқушылардың жұмыс сапасы мен тұтас
өнімділігі жобамен алғанда жартылай төмен.
Мектепте оқыту басы бала дамуын әлеуметтіік жағдайды өзгертуге жүргізеді.
Ол қоғамдық субъекті болады, және енді әлеуметті маңызды міндеттері бар,
оларды орындау барысында қоғамдық баланы алады. Баланың барлық өмірлік
қатынастарының жүйесі қайта құрылады және көбінде анықталатыны, қаншалықты
ол жаңа талаптарын табысты орындайды.
6-7 жастағыларға оқу іс-әрекеті жетекші болады. Ол тап осы жас кезеңінде
балалардың психика дамуында болатын маңызды өзгерістерді анықтайды. Оқу
қызметінің шеңберінде психологиялық жаңадан пайда болған түрлері келесі жас
кезеңінде даму қамтамасыз етілетіндерге кішкентай оқушылардың дамуында ең
маңызды жетістіктер мен негіз болатындар жасалады.
Жүйелі оқытуға көшу балалардың жаңа танымдық қажеттіліктерінің дамуы
үшін, қоршаған ақиқатқа белсенді қызығу, жаңа біліммен біліктерді меңгеруге
жағдай жасайды.
6-7 жасы танымдық процесстерінің сапалы өзгерту және қарқынды даму кезеңі
болып табылады: олар жанама түрдегі мінез құлыққа ие бола бастайды және
сапалы мен өз бетімен болады. Бала бірте-бірте өз психикалық процесстерімен
меңгере бастайды, зейінді, жадыны, ойлауды басқаруға үйренеді.
Л.С. Выгодскийге сәйкес, мектеп оқу бастауымен ойлау баланың саналы
қызметінің орталығына шығарылады. Ойлаушы ой, сөзбен-қисынды дамуы, ғылыми
білімдердің меңгеруінде болатын, басқа да танымдық процесстерді қайта
құрайды: жады - бұл жаста саналы, ал қабылдау-ойлаушы болады. (Эльконин
Д.Б.) Теориялық сана мен ой негіздерін оқу іс-әрекетінде меңгеру,
рефлексия, анализ, ішкі іс-әрекетінің жоспары сияқты жаңа сапалы білімнің
шығынына және дамуына әкеліп соқтырады.
Бұл кезеңде мінез – құлқының өз бетімен реттелу қабілеттілігі сапалы
өзгереді. Осы жаста болатын балалар өзділігінің жоғалтуы (Л.С. Выгодский)
сферасының мотивті-қажеттілік дамуының жаңа деңгейі сипатталатыны, балаға
өз бетімен әрекет жасауға ал меңгеру тәсілдері мен ережелерімен, әлеуметтік
жасалған нормаларымен, саналы мақсаттармен басшылыққа алу мүмкіншілігі
тудырады.
6-7 жасында бүкіл бойы қоршаған адамдармен қарым – қатынасының жаңа түрі
жасала бастайды. Үлкендер беделі бірте-бірде жоғалады, ал бала үшін
құрбылар маңызы үлкен бола бастайды, балалар бірлестігінің рөлі өседі.
Сөйтіп, 6-7 жастағылардың орталық жаңа білімдерімен болып табылатындар:
қызметінің және мінез – құлқының өз бетімен реттелуінің сапалы дамудың жаңа
деңгейі, рефлексия, анализ, ішкі іс -әрекетінің жоспары, ақиқаттыққа жаңа
танымдық қатынасының дамуына, құрбылар тобына бағытталуы.
Э.Эриконның концепциясына сәйкес, 6-7 жастағы балаға жүйелік білім мен
біліктерін беру кезеңі сияқты қарастырылады, еңбекке тартуға қамтамасыз
ететін және еңбексүйгіштік дамуына бағытталған. Бұл жастағы балада оны
қоршаған ортаны меңгеру қабілеттілігі ең қарқынды дамиды. Позитивті
нәтижесінде бұл даму сатысында балада өз шеберлігінің уайымдауы
қалыптасады, сәтсіз нәтижесінде олқылық, басқа адамдармен бірдей болмау
қабілетсіздігі. Ынталылық, белсенді іс әрекет жасауға ұмтылу, жарысқа түсу,
әр түрлі қызметте өз күшін байқау, осы жастағы балалардың мінезді сипаттары
белгіленеді. Классикалық психоаналитикалық жолының шеңберінде, 6 жаста
жасырын кезеңі болып саналады, баланың нәпсі дамуы ата-аналар мен қоғамның
қысымы астында болғанда уақытша тоқталады және оған әлеумет ұсынып отырған
ережелерді қабылдап алуға дайын. Бала сексуалдығы басым көрінуі, әрі қарай
әлеуметтенуге үлкен мүмкіндіктерді жасайды: білім алу, практикалық
дағдыларға үйрену, құрбылармен қарым-қатынас тәжірибесін жинау.
Ж. Пиаже концепциясына сәйкес интеллектуалды баланың дамуы 7 жаста нақты
операциялар сатысында болады. Яғни белгіленген кезеңде зерделі әрекеттер
координацияланған және қайтқыш болады. Дискретті және үздіксіз мөлшерлері
үшін сақтау ұғымы дағдыланады. Балада тура қабылдау әсерін жеңу қабілеті
пайда болады және нақты жағдайларда логикалық ойлауды қолдану. Нақты –
операциялық ойлануға шығу өзімен барлық психикалық процесстерінің маңызды
қайтақұруын әкеледі. (кабылдау, жады, елестетуі, сөйлеуі, еріктігі),
сонымен қатар бала санасының, оның моральдік пікірлері, басқа адамдармен
ынтымақтастыққа қабілеттілік.
Сөйтіп келгенде, 6-7 жастағы балалардың психикалық дамуларының маңызды
өзгерістерінің кезеңі болып табылады. Тап осы жас кезеңінде толық құнды
өмір сүруі тек қана үлкендердің (мұғалімдердің, ата-аналардың,
тәрбиешілердің, психологтардың) нақтылайтын және белсенді рөлінде ғана
мүмкін, әр бір баланың жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып, кішкентай
оқушылардың потенциалды мүмкіншіліктерінің орындалуы және ашылуы үшін
үйлесімді жағдайларды жасаудың негізгі міндеттері болып табылады. Мектепке
келуі баланың эмоционалды сферасын өзгертеді, іс-әрекет мазмұнының кеңейтуі
және эмоциогендік объекті санының өсуіне байланысты. Мектепке дейінгі
балаларда эмоционалды реакцияларды тудырған, сол тітіркендіргіштер,
кішкентай сынып оқушыларында әсер етпейді. Дегенмен, кішкентай оқушы
оқиғаларына тиіп кететін қарқынды сезінеді, балада жігерлі әрекетпен
керексіз эмоционалды реакцияларды басу қабілеттілігі пайда болады. Соның
салдарынан уайымдау эмоциясынан экспрессияның үзілуі бақыланады, сол
сияқты, басқа да жолын: ол бар эмоциясын айқындамай алуы, дәл солай өзі
уайымдамайтын эмоцияны бейнелемейді.
Д.И. Фельдштейн белгілейді, 10-11 жастағы балалар өзіне деген әбден өзіне
тән қатынасты белгілейді: 34 % ұл және 26 % қызға жуық өздеріне толық теріс
қарайды. Қалған 70 % балалар өздерінде оң сипаттарды, бірақ – та теріс
сипаттар бар.
Сонымен, төменгі сынып оқушыларының эмоциялық ортасы былай сипатталады:
1) болып жатқан құбылыстарды жеңіл ықыласпен және бояумен, қиял,
ақыл және физикалық қызмет эмоциясымен қабылдау;
2) өз күйзелісін ашық және тікелей көрсету - қуаныш, мұң,
қорқыныш, қанағаттану және қанағаттанбау;
3) қорқыныш күйзелісіне дайындалу; оқу-қызметі барысында балада
қорқыныш сезімі яғни, сәтсіздік, өзіне өзі сенбеушілік,
тапсырманы орындай алмау мүмкіндігі, өз күшіне сенбеу пайда
болады, оқушы сыныптағы, отбасындағы беделіне қауіп - қатер
төнгенін сезеді;
4) үлкен эмоциялық тұрақсыздық, көңіл күйінің жиі өзгеруі (жалпы
жарқынжүзділік, сергектік, көңілділік аясында), қысқа және
қатты күйзелістерге бейімділік.
5) төменгі сынып оқушыларына арналған эмоциялық факторлар - тек
ойындар және құрдастарымен қарым қатынас жасау ғана емес, ол
оқудағы жетістіктер және бұл жетістіктерді оқушы және
сыныптастарымен бағалау;
6) өз және басқалардың эмоциялары және сезімдері нашар түсініледі
және аңғарылады; басқалардың мимикасы дұрыс қабылданбайды және
қоршаған орта арқылы сезімін білдіру төменгі сынып оқушыларының
барабар келмейтін жауапты реакцияға әкеп соғады; ал осы жастағы
балаларда нақты елестету қабілеті бар болғандықтан, олар осы
эмоцияларды (Закаблук) көрсететін 5 синоним сөздерді атап сөз
жүзінде білдіреді.
Төменгі сынып оқушылары Т.Б.Пискаревада көрсетілгендей өмірдегі таныс
жағдайларда кездесетін эмоцияларды жеңіл түсінеді, бірақ эмоциялық
күйзелістерді сөзбен жеңілдетуге қиынсынады. Қанағаттанарлық эмоциялар
қанағаттанарлықсыз эмоцияларға қарағанда жеңіл танылады. Олар қорқынышты
таңданудан айыра алмайды. Кінәлілік эмоциясы танылған жоқ.
Тек қуанышты және көңілді суреттерді қабылдайтын мектеп жасына дейінгі
балалармен салыстырғанда төменгі сынып оқушыларында драмалық кикілжіңдер
және ауыр көріністерді қабылдауда күйзеліс қабілеттілігі пайда болады
(Благонадежина).
Төменгі сынып жасында әсіресе эмоциялық саладағы социализация айқын
көрінеді. Оқушылардың үшінші сыныпта танымал спортшылар және
кейіпкерлерін биікке көтермелеу қарым қатынасы пайда болады. Осы жаста
туған жеріне деген махаббаты, ұлттық мақтанышы, достарымен тығыз қарым
қатынас жасау қалыптасады.
Төменгі сынып жасындағы бала сезім тілін, яғни дауыс екпіні, іс-
әрекет, ишара, күлкі, көзқарас арқылы күйзеліс түрін бейнелеуді үйренеді.
Басқа жағынан алатын болсақ, бала алай-дүлей және анық сезімін өзінде
ұстауға үйренеді. Сегіз жасар бала екі жасар балаға қарағанда қорқыныш
пен көз жасын көрсетпеуі мүмкін. Ол өзінің сезімін бақылап, мәдени түрге
келтіреді және айналасындағыларға өз күйзелістерін білдіріп, оларды
қолдана біледі. Бірақ төменгі сынып оқушылары әлі де тікелей және
импульсивті болып қалады. Олардың эмоциялары мінез құлықтарында, ишара,
іс-әрекет, бет-әлпеттерінен байқалады. Тәжірибелі психолог баланың іс-
әрекетімен білдірілген сезім арқылы оның ішкі жан дүниесін, психикалық
күйін, аманшылығын, дамуындағы келешегін көре алады. Баланың эмоциялы
аманшылық деңгейі туралы ақпарат психологқа эмоциялық рең береді.
Эмоциялық рең қанағаттанарлық немесе қанағаттанарлықсыз болуы мүмкін.
Қанағаттанарлықсыз рең баланың абыржу, жаман көңіл-күй,
немқұрайлығымен сипатталады. Бала көңілсіз, басы мен иығы түсіңкі, бет-
әлпеті немқұрайлы. Бұл жағдайда қарым-қатынас және байланыс жасау
қиындықтары туындайды. Бала жиі жылайды, тез ренжиді, кей кезде ешбір
себепсіз. Көп уақыт бойы жалғыз отырады және еш нәрсеге қызықпайды.
Тексеріс кезінде еңсесі түсіп, бастамашылық танытпай, байланыс жасау
қиындайды. Баланың осындай эмоциялық күйінің себептері қорқыныштың жоғары
деңгейін білдіреді.
ІІ. Тарау. 6-7 жастағы балалар психологиялық көмектің объектісі ретінде.
2.1. Бала қорқынышының түсінігі, оның пайда болу себептері
және шығу формалары.
Ересек қорқынышына тән барлығын, балалар қорқынышына да жатқызуға
болады. Әдетте тұрақсыз өзіндік бағалауымен өзіне өте сенімсіз балалар,
үнемі белгісіз алдында көзі жаудырап, олар анда-санда талаптануына әкеліп
соғатыны, өзіне назарын аудармауға тырысады.
Бала қорқынышының белгілері болып табылатындар:
- жоғарғы қозу, тұйықтық;
- барлық жаңа, төтенше, мәлім емес алдында қорқу;
- сәтсіздіктерді жағымсыз жағдайларды мұғалімдер мен ата-аналардың
кінәлаушылықтарын күту;
- жауапкершілік сезімі жан-жақты дамыған, басқалары ұрыспағандай
жұмысты жақсы орындауға тырысу;
- жігерсіздік, енжарлық, үлкендердін бұйрығын күту;
- Жаңа адамдармен қарам-қатынасқа түсуге қорқу;
- Жаңа істі бастағысы келмеу, бастаған істен бас тарту, себебі оны
соңына жеткізе алмайтынынан қорқу;
- өз сенімдеріне ие бола алмау, қыңқыл, жылағыш, т.с.
Үрейдің басталуына байланысты оның 3 типін белгілеу.
Реалистік үрей – сыртқы әлемнің шынайы қауіп-қатерлерімен ескертілген
(мысалы, күн күркірі, найзағай, қауіпті жануарлар, жарақаттар, тіс ауруы,
жақында болатын бақылау жұмысы) және жанға бататын түйсіктер осылармен
байланысты. Олар негізінде қорқыныштың бастауы болып табылады да, қауіп жоқ
болып кеткенде ол жоғалады. Реалистік үрей – сыртқы әлемнің қауіп-
қатерлеріне эмоционалды жауап. Ол өзін-өзі сақтауға қамтамасыздандыруға
көмектеседі.
Невротикалық үрей – бір нәрсені бұрыс істеуге қорқынышпен жасалады, бір
сұмдықты, оң зардабы бар оқиғаларға апарып соқтырады. Оның нашар тәртібі
жазалау қаупіне ұшырайтынын түсінеді. Невротикалық үрей бастапқы кезде
реалистік сияқты күйзеліске ұшырайды, өйткені жазалау әдетте сыртқы
бастаулардан шығады. Ықтимал әрекеттер байланысы мен соларға жауаптар, егер
аңдаусыздықта бейнелер бекітіліп қойылса, үрей невротикалыққа айналады.
Осындай сияқты шынайы үрей жоқ, бірақ әрқашан жағымсыз жағдайға түсу
мүмкіншілігі бар.
Моралды үрей - өзін-өзі кінәлаудың, ұяттың, кінәнің білінуінен және
өнегесіз қылықтың арасында әрқашан қайшылық сияқты пайда болады. Ол тек
қана жақсы тәрбиеленгендерге тән, баланың моральді принциптерімен
ұйымдасқан. Бала ережені бұзғанын сезеді, принциптерінен шегінді, өтірік
айтты, өзінің Мен дегенін жоғалтты. Ол моральді азап шегеді, бірақ ешкім
себебін түсінбейді. Бала да оларды соңына дейін түсінбеуі мүмкін, тек қана
көмескі түсінеді. Бірақ одан жеңіл болмайды, оны өз алдында кінә басады.
(26)
Бала қорқынышын не тудырады?
Қорқыныштың алғышарт пайда болуына жоғарғы сезгіштік (сензитивтік)
жататыны белгілі. Бірақ та әр бір жоғарғы сезгіштікті бала қорқынышты бола
бермейді.Көбі ата-ананың баламен қатынасу тәсіліне байланысты . Кейде олар
қорқынышты тұлғаның дамуына себеп болады. Мысалы, гиперпротекция типі
бойынша тәрбиелеу жүзеге асырлатыны, ата-аналарға қорқынышты баланың
тәрбиелеудің мүмкіндігі жоғары. (тым күтім, қатаң бақылау, тиым мен
шектеулерден асып кету, үнемі мазалау).
Бұл жағдайда ересек адам баламен қарам-қатынасы – авторитарлы сипат, бала
өзінде сенімін және өз күшін жоғалтады, ол үнемі нашар бағалардан қорқады,
ол бір нәрсені дұрыс жасамай жатырмын ба деп, мазасыздана бастайды, яғни
үрей күйін сезінеді де, нығаяды және тұрақты даралық білік – қорқынышқа
өсіп кетуі мүмкін.
Егер ата-ананың біреуі алаңдаса, әрі балаға гипертофирлі күтім жасаса,
оның өмірі мен денсаулығы бұл тұрақсыз қоршаған әлемді уайымдау, жан жақтан
келе жатқан қауіпті алдын ала сезуді туындатады. Бала әдетті қатынастардың
шеңберінен шығуға және өмір сүруге қорқады, тек отбасына ғана бағытталады.
Бірақ жасанды шектеулермен баланың әлеуметтік тәжірибесін отбасы оған
қорғалғандығын, беріктілігін уайымдауын қамсыздандырмайды. Осыдан, өз
күшінде қорғаншақтық, қорғансыздық сезімі, жоғарғы қорқыныш.
Отбасында балаға қатал талап қойғанда, олар анағұрлым жиі қорқынышты
болады, жиі тітіркенетіні, мазасызданудан көрі,олардың қылықтарына үнемі,
ашық наразылығын білдіреді. Тұрақты қайшылықтармен кездескенде, өзінің
шынайы мүмкіншіліктері мен сол жоғарғы деңгейлі жетістіктерінің арасынан,
үлкендер одан күткенде, бала – мазасыздануды сезінеді, ол қорқынышқа жеңіл
өсіп кетеді.
Тағы бір фактор, қорқыныштың қалыптасуына жағдай жасаушы – кінә
сезімін тудыратын – жиі кінәлаулар. (Сенің нашар тәртібіңнен, анаңның басы
ауырып қалды, Сенің қылықтарыңнан біз анаң екеуіміз жиі ұрсысып қаламыз
және т.б.) Бұл жағдайда бала ата-ана алдында өзін үнемі кінәлі болып
қалудан қорқады.
Балаларда қорқыныштың көп санының жиі кездесу себептері өмірде кездесетін
қауіп - қатерлерге, үрейлерге себепті сақтандыруларға сезім
білдіргендерінде ата-аналардың сабырлығы да болып табылады. Орынсыз
қаталдық, сондай-ақ қорқыныштың пайда болуына жағдай жасайды. Бірақ та бұл
тек ата-ананың қатынасуында, баламен бір жыныста болса, ол пайда болады,
яғни анасы қызына көп тиым салған сайын немесе әкесі ұлына, оларда
қорқыныштың пайда болуына ықтималдығы көп болады. Ойланбай – ақ, жиі, ата-
аналар балаларына қорқыныш сезімін тудырады, өздерінің ешқашанда іске асыра
алмайтын қорқытулары сияқты: Сені ағай қапшығына салып әкетеді, Мен
сенен кетіп қаламын және т.б.
Айтылған факторларынан басқа, қауіп - қатерді кейіптеуді немесе өмір үшін
тікелей қауіп әкелетін, соның ішінде тиісу, сәтсіз жағдай, операция немесе
қатты ауру, барлық кездесулерде қатты қорқулар эмоционалды естің фиксациясы
нәтижесінде пайда болады.
Егер балада үрейлілік күшейсе, қорқыныштың серігі – қорқу пайда болады.
Әке-шеше – балалық қатынастарының бұзылу нәтижесі ерте жекелік үрейлілігі
болып табылады. Баланың сондай, қандай ол шынымен болғаны, - әдемі емес,
өте ақылды емес, өте еті тірі, немесе, керісінше тыныш және тұйық, ол
сөзсіз ата-ана махаббатының жоқтығынан пайда болуы мүмкін. Бірақ әдетте,
қорқыныш мектепке дайындалу кезеңінде шұғыл жоғарылайды. Ата – аналар ,
бала не істеп жатқанына ертерек аңғармайды, оған өте жоғары талап қоя
бастайды. Үлкен табыстарды күте, олар күйіп-піседі және олардың жоқ болу
себептеріне ашуланады.
Сөйтіп келгенде, бала қорқынышының ең басты себебі –жанұялы бұрыс тәрбие
болып келеді.
Сонымен қатар балалар қорқынышының жалпы себептерімен бола алады:
- Нерв жүйесінің конституциялық ерекшелігі. (мысалы, меланхоликті
темперамент).
- Невротикалық күйлер, қорқыту нәтижесінде, жиі сәтсіздіктерінен
- Ауырған ауруларының салдарынан.
- Үлкендермен баланы қорқыту нәтижесінде
- Шамадан тыс бала қиялының түйіні
- Қауіпті жануарлардан, найзағайдан, күн күркіреуден, қараңғылықтан,
табиғи қорқыныш.
- Басқа балаларға қолайлы, жоғарғы деңгейдегі талаптарда болу
қабілетсіздігі үшін кінә сезімі.
- Депривация салдары – жетімдік, қолжетпес сезімдер
Бала қорқынышының күшті бастауларының арасында – қолайсыз орнығулар мен
әрекеттерінен құрбылардың тобынан шығару қаупі. Басқалары ол туралы
ойлайтынын, бала үнемі мазасызданады.
Қорқыныш қыздар мен ұл балаларда түрліше болады. Ұл бала, жеңілсіз
жағдайда немесе емтиханда жұрт алдында сөз сөйлеуде толқулатын ұстай алуға
тырысу, оған күлмейтініне, ол үлкендер көңілін қалдырмайтынына, - сонымен
қатар, алдымен, оған екілік баға немесе қоғамдық ұялту қауіпті емес, алдын
ала осындай сенімдер болу керек.
Ұл бала физиологиялық зақымдардан, сәтсіз жағдайлардан, сонымен қатар ата-
аналар тарапынан шығатын жазалаулардан қорқады.
Осыған ұқсас жағдайларда қыздарды мазасыздандыратыны, өздерінің келбеті.
Оларды жазаның өздері аз толғандырады. Олардың уайымдайтыны, сол немесе
басқа істі қалай орындайтыны, табысқа жете ала ма екені.
Қорқынышты балалар невротикалық сипатты зиян әдеттерге бейімділікті: олар
тырнақтарын кеміреді, саусақтарын сорады, шаштарын жұлады. Айлалы әрекеттер
оларда эмоционалды қызуларын төмендетеді, тыныштандырады.
Көптеген балалардың панасы ретінде, үрейден құтқару, ол қиялдар әлемі.
Қиялдарда бала өз шешілмейтін даулардың шешімін табады, қанағаттанбаған
қажеттіліктерін армандарында қанағаттандыруды тауап алады.
Қалыпты үшін, жақын айтсақ конструктивті қиял ақикатпен өзара байланыс
тұрақтыға тән. Бұл өзаралық білдіретіні бір жағынан бала өмірінің нақты
оқиғаларына қиялға түрткі беретіні, (қиял өмірді жалғастыратын сияқты)
басқа жағынан – қиял өзі нақтылыққа әсер етеді, яғни бала өз армандарын,
өмірге іске асыру тілегін сезінеді.
Бұл жолда өз қиыншылықтары мен даулары болуы мүмкін, оның жөні басқа.
Әйткенмен сау адамда кез келген арманын іске асыруға талпынысын құрайды.
Қорқынышы бар балалардың қиялы, бұл қасиеттерінен айырылған. Өмірді
арман жалғастырмайды, ал оған өзінді қарама - қарсы қойып салыстырады.
Өмірде мен екілік алушымын- армандарда ұлы ғылыми ашуларды жасаймын және
т.с.
Бұл балалар шынында кемеңгер бола алар еді, бірақ олар ғажап, қызықпайды.
Шынында олар мүлде ол туралы ойламауға тырысады, олардың ойынша, өйткені
барлық ақиқат, қорқынышпен толы.
Олар қиялдарда қалай болса солай көбірек уақыт өткізуге тырысады, ал өзі
ойлап шығарған әлемнің ең болмаса азғантайын өмірге іске асыруға әрекеттер
жасамайды. Дұрысын айтқанда, олар үшін фантастикалық және ақиқаттық
орындарымен алмастырылады: ақиқатты (яғни қазірше, толық құнды) олар өз
арман сферасында нақ өмір сүреді, ал барлық, осы сфера шектерінің ар
жағындағын , ауыр ұйқы сияқты түсінеді.
Қиялдармен сондай бір өңді әуестер ұқсас, басқа ешқандай қызықтарға орын
қалдырмай баланың қиялын толық басып алады.
Сау әуестену, ол қандай ғажап көрініс тапқанымен, баланы қоршаған оны
әлеммен қосады, басқа балалармен – пікірлестерін, достарын тауып алады,
оның қызығушылықтарын, білімін кеңейтеді. Қорқынышты әуестену, керісінше,
әлеммен бөледі, бала үшін біршама орта жайлы әлем жасайды. Дәл осылай,
күйтабақтарды коллекциялау музыкалық айналуларды тану тамаша құралынан,
музыкалық байлықтарын тануда тамаша құралына өзіндік мақсатымен адамдарымен
жасалған. Тек қана уақытты босатпау, тек қана оланбау, тек қана өз шынайы
өмірін еске алмау үшін, өйткені осы туралы кез келген ойлар қорқыныш
патшалығына қайтып келуді білдіреді, бала оны тастап кетуге тырысады.
Міндетті түрде, сондай кішкентай әлемге кету немесе кеш пе үлкен әлемнің
талаптары бала өміріне баса көктеп кіреді.
Сондықтан, осы барлық жігерлер зая. Армандарында қанша өзінді Ньютонмын
деп елестетпе, физика пәнінен тұрақты екілерден ешқайда да құтылмайсың.
Кейбір балалар болатын қауіп-қатерден қорғайтын олардан айқын рәсімдік
әрекеттерді іске асырады. Осылай 7 жастағы бала, екіні алып қалмау
қорқынышы болды, күнде таңертең, үйден шығысымен, қарсы үйдің терезелерін
түгендеп санап отырды. Санап болғаннан кейін, қорқыныш сезімінен құтылып,
күннің сәтті өтуіне сенімді болды. Көптеген қорқынышы бар балалар, егер
асфальт немесе бетонды тақталардың жарылуларын баспай өткенде, өздерін
қауіпсіз деп есептеді. Басқа бір бала бәтеңке бауларын байлаудың ең
күрделі салтын ойлап тапты, алдымен – міндетті түрде оң, содан соң оң
аяқ.Бұл баулары күні бойы ең өзгеше назарының объектісі болады.Егер бау
кездейсоқ шешіліп кетсе, ол қорқынышқа әкеліп соқтырады.
Соңында, бастапқы қорқыныш (мысалы, екілік алар алдында) құтқарушы
рәсімін жасауға ұмыту қорқынышына ауысады. Ол қорқыныштан шығу үшін, басқа
рәсім ойластырылады және т.б. Сондықтан кейбір балаларда барлық өмірі ылғи
көңілге қонбайтын рәсімдерге айналады, әр бір кішкентай қателіктер бірден
барлық қорқыныштарды қоздырады.
Ең белгілі әдістерінің бірі, қорқынышы бар балалар жиі таңдап алатындары,
ойша пайымдауда негізделген: ештеңеден қорықпау үшін, менен қорқатындай ету
керек.Сондықтан үрейлілік бұзудың көп таралған форманың өте маңызды
бастаулары болып табылады, және де, қоршағандарға ең жағымсыз – агрессиялық
тәртіп. Агрессия бетпердесі үрейлікті тек қоршағандардан ғана жақсы
жасырмай, сонымен баланың өзінен де жасырады.
Әйткенмен олар жанының тереңдігінде сол қорқыныш, сасқалақтау,
сенімділіксіз, нық тірегінің жоқтығы.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
студенті Садвакасова Әсемгүлдің 6-7 жастағы балалар қорқыныш сезімінің
пайда болуы және алдын алу жолдары тақырыбына жазылған дипломдық жұмысына
Рецензия
Қазіргі таңда кішкентай оқушылардың оқу барысына қорқыныштың
тигізетін кері әсері анықталған. Ол барлық мұғалімдер қауымын толғандырып
жүрген мәселелердің бірі. Ал бұл мәселенің алдын алу жолдары Садвакасова
Әсемгүлдің дипломдық жұмысында айқын көрсетілген.
Кіріспе бөлімінде қорқыныш феноменінің теориялық түсініктемелері,
психологиялық ғылыми мектептердегі қорқыныш мәселелерін зерттеу
қарастырылған. Оқушылардың психикалық даму ерекшеліктері қарастырылған және
оқу барысына қорқыныштың тигізетін кері әсері анықталған.
6-7 жастағы балалар қорқынышын анықтау үшін қолданылған шаралар:
- жобалық әдістеме Үй. Ағаш.Адам.
- (Ч.Д. Спилберг, Ю.Л. Ханин) реактивтік және өзіндік қорқыныш
деңгейіне берілген бағаның шкаласы.
- Филипстің мектептік қорқынышының тестілері
- Аяқталмаған сөйлемдер әдісі.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық мағынасы бар. Онда
мұғалімдер мен ата-аналарға қорқынышы жоғары деңгейдегі балалармен жұмыс
туралы түсіндірмелер берілген, сондай-ақ түзете-дамыту бағдарламасы
берілген, ол қорқыныш деңгейін төмендетуге бағытталған. Қорытынды бөлімінде
Әсемгүлдің өз іс-тәжірибесі, көптеген мысал, мәліметтермен бекітілген.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдебиеттер тізімі өте көп, бұл оның
тақырыптың мазмұнын кеңінен зерттегенін отандық және шет елдің педагог
психологтарының еңбектерімен толық таныс екенін байқатады.
Жалпы диплом жұмысы мазмұнды.
Дипломдық жұмыста жинақталған материалдар бастауыш сынып мұғалімдері
үшін қызығушылық тудырады, әрі мектеп психологтары үшін де маңызы бар.
Оқу бөлімі бойынша
директорының орынбасары: Шаимов
Ж. Ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1-3
1. Тарау. Қорқыныш түсінігінің теориялық сипаттамасы ... ... ... ..4-15
1. Психологиялық ғылыми мектептерде қорқыныш мәселесін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 -10
2. Кішкентай шәкірттердің психологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..11-15
2. Тарау. 6-7 жастағы балалар - психологиялық көмектің объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 16- 30
2.1. Бала қорқынышының түсінігі, оның пайда болу себептері және
шығу
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .16-22
2.2. Мектептегі
қорқыныш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..23-27
2.3. 6-7 жастағы қорқынышқа бейім балалармен жұмыс бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .28-30
3. Тарау. 6-7 жастағы балалардың қорқыныш деңгейін төмендетуге бағытталған
арнайы ұйымдастырылған түзету жаттығуларының әсерін тәжірибелік
зерттеу.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-52
3.1. 6-7 жастағы балалардың қорқыныш деңгейін айқындауға бағытталған
психодиагностикалық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... 31- 38
3.2. 6-7 жастағы балалардың қорқынышын төмендетуге бағытталған, түзете-
дамыту сабақтарының жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39-47
3.3. Бақылау
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..48-52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..53-54
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 55-56
Қосышалар.
Кіріспе
Психологиялық әдебиетте үрейдің әр түрлі анықтамаларын кездестіруге
болады, бірақ көптеген зерттеушілер оны дифференциалды түрде – ситуациялық
жағдайда және ауыспалы күйдегі өзіндік мінездеме мен оның динамикасы
түрінде қарастыру туралы пікірге тоқталған.
А.М.Прихожанның анықтамасы бойынша, үрей – бұл эмоционалдық
дискомфорттың уайымы, ол қандайда бір жамандықтың болуымен әрі болатын
қатерді сезінумен де байланысты.
Қазіргі уақытта педагогтар мен психологтардың ойынша бұндай балалар
санының өсу тенденциясы байқалады, олар жоғары тынышсыздықпен,
сенімсіздікпен, эмоционалды тұрақсыздықпен, төмендетілген өзін-өзі
бағалаумен ерекшеленеді.
Қиын балалар өздерінің сәтсіздіктеріне өте сезімтал болады, қатты
қайғырады, ондай қиындық тудыратын жағдайлардан бастарын тартуға дайын
тұрады.
Үрейде жақын көрінетін жас шамасы ескерілген специфика бар, ол оның
бастауларынан, мазмұнынан, байқалу пішінінен және қорғануынан байқалады.
Үрей психикалық күйде баланың кішкентай мектептегі кезінен осы
уақытқа дейін теориялық негізі жағынан да, сондай – ақ практикалық жағынан
да жеткілікті қаралмаған.
Кішкентай мектептік жас – бұл позитивтік өзгерістер мен қалыптасудың
кезеңі. Бұл жас шамасындағы балалардың психологиясында осы жас кезеңінде
дамитын көптеген мүмкіндіктері мен терең өзгерістер болады.Бұл кезең
барысында жаңа сапалық деңгейде баланың беделді субъект ретінде даму
потенциалы қалыптасады, ол айналаны, қоршаған ортаны және өзін біледі,
сонымен бірге өзінің тәжірибелерін қалыптастырады.
Кішкентай балалық шақ сензитивті болып табылады:
- қалыпты үйренушілік қажеттіліктер мен қызушылықтардың
дамуы үшін, оқу мотивін қалыптастыру үшін;
- оқу жұмысын білу және продуктивтік қабылдауының дамуы,
оқи білу;
- индивидуальдық ерекшеліктер мен қабілеттерінің ашылуы;
- өзіндік бақылаудың дамуы, өзіндік басқару мен өзіндік
қалыпқа келтірудің дамуы;
- өзін - өзі адекватты бағалаудың қалыптасуы, өзіне және
айналасындағыларға деген көзқарастың дамуы;
- әлеуметтік нормаларды білу;
Барлық психикалық даму сфераларында маңызды жаңа қалыптасулар болады:
интеллект қалыптасады, жекешелену, әлеуметтік қатынастар.
Сондықтан бұл жас кезеңіндегі әрбір баланың жетістіктерінің деңгейі әрине
маңызды. Бұл жаста бала қуанышты сезінбейді, оқи білуді керек қылмайды, өз
мүмкіндіктері мен қабілеттерін де білмейді, сол себепті оған әрі қарай
бұларды орындау өте қиын әрі аса жоғары жан және физикалық күштерін
жұмсауды тілейді.
Қорқыныш баланың психикалық және интеллектуальдық дамуына, оның
әлеуметтік қалыптасуы мен оқу жағдайына кері әсерін тигізеді. Бірақ үрей
оқу жағдайына ғана әсерін тигізіп қоймай, сонымен бірге жеке структураларды
бұза бастайды.
Осы себептерге байланысты кішкентай мектептік жастағылар үшін қазіргі
психологиялық зерттеулердің өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу мақсаты: 6-7 жастағы балалардың қорқыныш және оны жеңу жолдарының
психологиялық жақтарын білу.
Зерттеу міндеттері:1. Ғалым педагог – психологтардың қорқыныш туралы
көзқарастарына талдау жасау және жүйелеу. 2.6-7 жастағы балалардың қорқыныш
тудыратын себептері мен жағдайларын және ерекшеліктерін анықтау 3.
Кішкентай мектеп жасындағы балалар қорқынышын төмендетуге арналған арнайы
ұйымдастырылған коррекциялық, дамытушылық әсерлерді білу.
Зерттеу объектісі: Баланың психологиялық дамуында қорқыныш деңгейлерінің
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: кішкентай оқушылар қорқынышын төмендетудің түрлері мен
жолдарын белгілеу.
Зерттеу болжам: Кішкентай оқушылардың қорқыныш себептері анықталып,
психокоррекциялық жұмыстар комплексті орындалса, мұғалімдер мен ата-
аналардың психологиялық – педагогикалық ұсыныстары ескерілсе, онда
қорқыныштың алдын-алуға және деңгейлерін төмендетуге болар еді.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау, сауалнамалар, қорқыныш
деңгейін төмендетуге ата - аналар мен мұғалімдерге арналған нақты
практикалық жаттығулар мен нұсқаулар.
1 тарау. Қорқыныш түсінігінің теориялық анықтамасы.
1.1. Психологиялық ғылыми мектептерде қорқыныш мәселесін зерттеу.
Психологияда үрей мен қорқыныш мәселесі көбіне талданатындардың бірі.
Бірақ қорқыныш түсінігі статусының өзіне қатысты немесе онымен белгіленетін
нақты құбылысқа, көптеген авторлар біркелкі пікірге келмейді.
Қорқыныш пен үрей мәселелері көптеген психологиялық ғылыми
мектептердің зерттеу облысы болып табылады. Онымен айналысқандар:
З. Фрейд, А. Адлер, К. Хорни, Э. Фром, К. Роджерс. Балалық үрейді
зерттегендер К. Хорни, М. Раттер, А. Прихожан, Е. Новикова және т.б.
Қорқыныш түсінігі психологиялық теорияларда және зерттеулерде маңызды
орын ала бастады, Фрейд оның рөлін шалығу кезінде ерекшелеген еді.
Психоанализ негізін қалаушы З. Фрейд, адамның жүріс-тұрысының қозғаушы
күші болып табылатындықтан, адам бірнеше туа пайда болған әсерлерге -
инстинкке ие болатын, оның көңіл-күйін анықтайтынын бекітті. З.Фрейд табиғи
құмарлық пен әлеуметтік шектеулердің соқтығысу нәтижесінде қорқыныш пен
мазасыздану туады деп есептеген.Бастапқы инстинкт адам өсе келе жаңа түрге
ауысады.Балалық шақта қауіп объектілерді жоғалтумен байланысты. Фалий
фазасының дамуында (балалық шақ) – бұл қиялды қауіптің қастрациясы.
Суперэгоның дамуынан кейін әлеуметтік қорқыныш (ұлт пен қорқыныш, қорқыныш
пен ұялшақтық арасындағы байланыс) сыртқы қорқыныш үшін ішкі алмасуға
айналады, ал имандылық қорқыныш (қорқыныш-кінә түріндегі құрлысы) толық
ішкі – жекеше феномен ретінде дамиды.
Тұлғаның психикалық өмірінің драмасы туғаннан бастап, өмір бойы
жалғасады. Фрейд бұл жағдайдан шығу жолын либидиозды-қуатының
сублимировалаудан көреді, яғни қуатты басқа өмірлік мақсаттарға
бағыттау:өндірістік және шығармашылық. Сәтті сублимация адамды қорқыныштан
босатады.
Жеке психологияда А.Адлер мазасызданудың пайда болуына жаңа қозқарас
ұсынған. А.Адлердің пікірінше, мазасыздану негізіне келесі механизмдер
жатады, қорқыныш, өмірден қорқу, қиыншылықтан қорқу, және де белгілі бір
адамдар тобына кіру, қандайда бір себептермен, әлеуметтік жағдайлаға және
дара ерекшеліктерге жете алмау, яғни анық көрініп тұрғыны, мазасыздану
негізінде жағдайлар жатыр, адам бұдан басқа немесе басқа да жағдайларға
байланысты күшінде, сол немесе өзге мөлшерде үрей сезімін сезінеді.
Қорқыныш мәселесі неофрейдистердің арнайы зерттеулерінің тақырыбына
айналды, әсіресе К.Хорнида.
Хорнидің теориясында мазасыздану мен үрейдің басты көздері тұлғаның
негізделетіні даудама мен биологиялық әсерлері арасында емес, теріс
адамгершілік қатынастарының нәтижелері болып саналады.
Хорни Біздің заманымыздағы невротикалық түлға атты кітабында 11
невротикалық қажеттіліктерін жинаған:
1. Бауыр басу және ұнату, басқаларға ұнау, жақсы болу
невротикалық қажеттілігі.
2. Жалғыз қалудан қорқу, барлық тілектерді, күтулерді
орындайтын, серіктестің невротикалық қажеттілігі.
3. Өз өмірін тар шектеуде ұстау, көзге түспеуге тырысу
невротикалық қажеттілілігі.
4. Болжау арқылы, ақыл арқасында басқаларды басқару
невротикалық қажеттілігі.
5. Басқаларды қанау, олардан ең жақсыны алу невротикалық
қажеттілігі.
6. Әлеуметтік танылу немесе беделдің қажеттілігі.
7. Даралық қадір тұру қажеттілігі
8. Өзінің жетістіктеріне невротикалық талаптанудың,
басқалардан асып түсі қажеттілігі.
9. Ешкімге тәуелді болмау, өзіндік қанағаттандыруға және
еркіндікке невротикалық қажеттілігі.
10. Махаббаттың невротикалық қажеттілігі
11. Асқандықтың, мүлтіксіздіктің невротикалық
қажеттілігі.
К. Хорнидің пайымдауынша, осы қажеттіліктерді қанағаттандыру
арқасында, адам қорқыныштардан арылады, бірақ та невротикалық қажеттіліктер
қандырылмайды, сондықтан қорқыныштан арылу жолы жоқ.
Көп жағдайда К.Хорнидікі С.Салливенге жақын. Ол тұлғааралық
теорияның жасаушысы ретінде белгігі. Тұлға басқа адамдардан, тұлғааралық
жағдайлардан бөлектене алмайды. Бала дүниеге келе бірінші күннен бастап
адамдармен өзара қарым-қатынасқа түседі, ең алды анасымен.Тұлғаның әрі
қарай дамуы мен тәртібі тұлғааралық қарым-қатынастарымен кесімделген.
Салливен былай деп санайды, адамда тұлғааралық қарым-қатынастың өнімі
болып табылатын, үрей, бастапқы мазасыздану бар.
Салливен ағзаны энергетикалық жүйе ретінде қарастырады, белгілі шектер
арасында - тыныштық күймен, әлсірегендік (эйфория) және жоғары деңгейінің
жанталасуы ауытқиды. Ағза қажеттіліктері мен үрей жанталасу бастауы болып
табылады. Қорқыныш қауіпсіз адамға шын және алдамыш қауіп-қатерлермен
тудырады.
Салливен дәл сол Хорни сияқты қорқынышты тек қана тұлғаның ең негізгі
бір қасиеті ғана емес, оның дамуын анықтайтын фактор ретінде де,
қарастырды. Жастайынан пайда болып, жаманат әлеуметтік ортамен өзара жанасу
нәтижесінде, үрей адамда өмір бойы үнемі және өзгеріссіз болады.
Мазасыздану сезімнен арылу тұлға үшін орталық қажеттілігіне және оның
мінез-құлқының анықталатын күшіне айналады. Қорқыныш пен үрейден құтылу
әдісі болып табылатып, адам түрлі динамизмдерді ойлап шығарады.
Қорқыныш түсінігіне Э.Фром өзгеше қарайды. Салливен мен Хорниға
қарағанда, Фром психикалық қолайсыздық мәселесіне қоғамның тарихи даму
позициясы жағынан қарайды.
Э.Фром есептейді, ортағасырлық қоғам дәуірінде өндіріс әдісімен және
таптық құрылыммен адам еркін болмады, бірақ ол бөлектенген және жалғыз
болған жоқ, капитализм кезінде сияқты, осындай қауіпте өзін сезінген емес
және де сондай үрейді сезген жоқ, өйткені ол адамдардан, табиғаттан,
заттардан ажыраған емес., адам әлеммен бастапқы байлыныстармен қосылғанды,
алғашқы қауымдықта бар Табиғи әлеуметтік байланыстар деп Фром
атаған.Капитализмнің өсуімен алғашқы байланыстар үзіледі, еркін жеке адам
пайда болды, табиғаттан, адамдардан үзілген, соның нәтижесінде ол
әлсіздікті, күдіктенуді, жалғысыздықты және қорғаншықтың терең сезімдерін
бастан кешірді. Негативті бостандықтан туындаған үрейден құтылу үшін,
адам өзінің осы еркіндігінен құтылуға ұмтылады. Одан жалғыз шығу жолы
еркіндіктен қашуды көреді, яғни өз өзінен қашу, ұмытуға ұмтылу және осымен
өзінде үрей күйін басып тастау.
Фром, Хорни және Салливен үрейден құтылудың әр түрлі механизмдерін
көрсетуге тырысады.
Фромның пайымдауынша, осы барлық механизмдер, оның ішінде өзіне қашу
үрей сезімін тек қана тасалайды, бірақ одан тұлғаны толығымен құтқармайды.
Керісінше, бөлектену сезімі күшейеді, өйткені өзінің мен дегенін жоғалту
өте сырқат күйін құрайды. Психикалық механизмдер еркіндіктен қашу
ироционалды болады, Фромның пікірінше, олар қоршаған жағдайға реакция
болмайды, сондықтан үрей мен жәбірлеу себептерін жоя алмау күйінде.
Сонымен, одан мынадай қорытынды шығаруға болады, қорқыныш қорқу
реакциясынан негізделген, ал қорқу ағзаның тұтастығын сақтаумен байланысқан
белгілі бір жағдайға туа пайда болған реакция болады.
Авторлар қорқыныш пен мазасыздану арасында айырмашылық жасамайды.
Екеуі де жамандық болар алдында пайда болатыны, ол бір күні балада
қорқынышты тудырады. Үрей немесе мазасыздану - күткендей қорқыныш тудыруы
мүмкін.
Анализдей және жүйелей келе, қарастырылған теорияларды үрейдің бірнеше
негіздерін көрсетуге болады, авторлар өздерінің жұмыстарында белгілеген:
1. Үрей - потенциалды физикалық зиянынан. Мазасызданудың бұл түрі
кейбір стимулдарды, физикалық сәтсіздікпен, қауіппен. Қатерлі
аурумен бірлесу нәтижесінде пайда болады.
2. Қорқыныш махаббаттың жойылуынан (анаға деген махаббат,
құрбылардың сенімі)
3. Қорқыныш кінәнің сенімінен туындауы мүмкін, әдетте ол 4 жастан
кейін көріне бастайды. Ал үлкен балаларда кінә сезімі өзін-өзі
кеміту сезімімен, өзіне ызалану, өзін елеусіз ретінде уайымдау
сипатталады.
4. Үрей - қоршаған ортаны меңгере алмау қабілетсіздігінде. Егер
адам орта шығаратын мәселені шеше алмайтынын сезсе, ол болып
жатады. Қорқыныш сапалы сезіммен байланысты, бірақ оған ұқсас
емес.
5. Фрустрация күйінде де қорқыныш пайда болуы мүмкін. Қатты
қажетсіну немесе тілеген мақсатына жетуге кедергілер кезінде
пайда болатын фрустрация уайымдау сияқты белгіленеді.
Фрустрацияға жол беретіндермен де, үрей күйіне әкелетіндер де,
жағдайлар арасында толық тәуелсіздік жоқ (ата-ана махаббатын
жоғалту және т.с.) және авторлар осы түйсіктердің арасындағы
анық айырмашылықтарын бермейді.
Роджерс эмоциялық көңіл күйді керісінше қарастырады.
Ол ұлғаны адамша тәжірибенің даму өнімі ретінде қоғамдық мінез-құлқын,
ақыл-ойын меңгеру нәтижесінде анықтайды.
Қорқыныштың бір негізін Роджерстің көретіні, бар құбылыстар, ақыл-
ойының төмен деңгейінде жатыр, егер де осы құбылыстар тұлғаға қатерлі мінез
әкелсе, онда олар сезінген уақытта, сезінсіну алдында қабылдануы мүмкін.
Бұл үрей қобалжушылық сияқты саналы қабылданатын, вегетативті реакцияға,
жүрек соғысына әкеліп соғуы мүмкін, ал адам мазасыздану себептерін бағалай
алу күйінде емес .Корқыныш оған себепсіз болып көрінеді.
Тұлғаның негізгі қақтығысын және негізгі қорқынышын Роджерс тұлғаның 2
жүйесінен саналы және сапасыздықтың арақатынасынан шығарады. Егер осы
жүйелердің арасында толық келісім болса, онда адамның көңіл-күйі жақсы, ол
сабырлы, өзімен қанағаттанған. Және керісінше, 2 жүйенің арасындағы
сәйкестік бұзылғанда, түрлі уайымдаушылық, үрей, мазасыздану пайда болады.
Басты шарт, осы эмоционалды күйлерді алдын ала білдіретін адамның өзін-өзі
бағалау, оны өзгерту, егер оны өмірдің жаңа шарттары талап етсе, жылдам
қарастыра алатыны жатады. Осымен, Роджерстің өткен тәжірибесінен және соңғы
тәжірибесінің нәтижесінен алғаны, қорқыныштың негізгі негізі – ол
қайшылық.
Негізгі жұмыстың анализі көрсетеді, табиғаттың түсінігінше қорқыныштың
шетел авторларында 2 жолын аңғаруға болады – қорқыныш түсінігі бастапқы
сияқты адамға қатысты қасиет және қорқыныш түсінігі адамға сыртқы әлемі
алауызды реакция ретінде, яғни қорқынышты өмірдің әлеуметтік жағдайынан
шығарылуы.
Психологиялық әдебиеттерінде қорқыныш түсінігінің әр түрлі
анықтамаларын кездестіруге болады, қайта көптеген зерттеушілердің ойлары
оны дифференциалды қарастыруға қажетсінуі сәйкес келеді.
Қорқыныш - үнемі немесе жағдайлы көрсетілетін адамның мазасыздану
күйіне ауысу қасиеті, қорқу мен үрейді ерекше әлеуметтік жағдайларда
сезіну. (22)
Қорқыныштың белгіленген деңгейі – тұлғаның активті іс - әрекетінде
табиғи және міндетті ерекшелік. Әр бір адамда өзінің оптималды және қалаулы
деңгей – қорқынышы бар – ол солай аталатын пайдалы қорқыныш.
Адам өзінің күйін осы қатынаста бағалау ол үшін өзін-өзі тәрбиелеу мен
өзін-өзі бақылау маңызды компоненті болып табылады. Бірақ та, қорқыныштың
жоғары деңгейі тұлғаның ойдағыдай емес субъективті көрінуі болып табылады.
Қорқыныштың түрлі жағдайларда көрінуі бірдей емес. Кейбір жағдайларда
адамдар әрқашан және барлық жерде өзін үрейлі ұстауға бейім, олар
өзгелерде, тек содан кейін ғана, өтіп жатқан жағдайға байланысты өз
қорқынышын аңғарады.
Қорқыныштың жағдайлы берік көрінуін тұлғалық деп атау керек және
адамда лайықты тұлғалық белгілері барымен байланыстыру, ол бұлай аталуы
тұлғалық қорқыныш үрейге субъектінің бейімделілік бейнелетіні және
қорқынышты сияқты кең желпуіш жағдайды қабылдауға жеткілікті тенденциясы
барын болжайтыны, оның ішінде әр қайсысына белгілі реакциямен жауап береді.
Бейімділік сияқты, тұлғалық қорқыныш белгілі стимулдарды қабылдауға
жандандырылады, қауіпті сияқты адамның бағалауымен, оның абыройына, өз
бағалауына, өзін-өзі қадірлеуіне ерекше қорқыту жағдайларымен байланысты.
(4)
Қорқыныштың жағдайлы өзгерген көрінулер жағдайлықты деп аталады,ал
тұлғаның ерекшелігін көрсететін осындай түрдегі қорқыныш, жағдайлық
қорқыныш сияқты белгілейді. Бұл күй субъективті уайымдайтын эмоциялармен
сипатталады: мазасызданумен, қам істеушілік көрсетумен, күйгелектікпен.
Мұндай күй стресстік жағдайға эмоционалды реакция сияқты пайда болады және
уақытқа қарай интенсивті және динамикалық жағынан әр түрлі болуы мүмкін.
Тұлғалар, жоғарғы қорқынышты дәрежеге жататындар жағдайдың кең
диапозонында өзінің тіршілік әрекетіне және өз-өзін бағалауына қауіп-қатер
қабылдауға бейім және әбден зорланушылықты жауап қайтару, қорқыныш күйімен
білдірілуі. (4)
Жоғары қорқынышты адамдардың мінез-құлқы келесі ерекшеліктерге ие:
1. Жоғары қорқынышты тұлғалар эмоционалды өткір, төмен
қорқыныштыларға қарағанда, сәтсіз туралы хабарларға жауап
береді.
2. Жоғары қорқынышты адамдар (нашарлау) төмен қорқыныштыларға
қарағанда, стресстік жағдайларға немесе міндеттерді шешуге
арналған уақыттың дефицит жағдайында жұмыс істейді.
3. Сәтсіздіктің қорқынышы – жоғарғы қорқынышты адамдарға тән. Бұл
қорқыныш оларда жетістікке жетуге талаптануда үлкен рол
атқарады.
4. Жоғарғы қорқынышты адамдарға үлкен ынталандыру күшімен
сәтсіздіктен қарағанда, жетістіктер туралы хабарларға ие болады.
5. Тұлғалық қорқыныш, өзінде қорқытуды ұстап жүретіндер сияқты,
көптеген объективтілі қауіпсіз жағдайлары бағалауға және
қабылдауға жеке тұлғаны бейімдейді.
Г.Г. Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е. Шотт, өз кезектерінде, белгілейді,
қорқыныш – ол көп мағыналы психологиялық термин, жеке адамның уақыттың
санаулы сәтінде белгілі күйі ретінде, сол сияқты кез келген адамның
табандылықты қасиетін бейнелейді. Соңғы жылдары әдебиеттің анализі,
қорқыныш сезімін, түрлі көзқараспен қарастыруға мүмкіндік береді, сол
жайында бекітулер жіберілетін, когнитивтілі, аффектілі мен жүріс-тұрыс
реакциясының күрделі өзара әрекеттердің нәтижесінде, адамға түрлі
стресстерінің әсер ету кезінде, жоғарғы қорқыныш пайда болады және іске
асырылады.
Қорқыныш тұлғаның белгісі ретінде адамның қызмет ететін миын, үрейдің
эмоциясы, эмоциялық қозудың жоғарлаған сезімімен үнемі қызмет
көрсететіндерімен, гендік детерминиялық қасиеттерімен байланысты.
Қорқыныш мәселесінің басқа да аспектісі бар – психо-физиологиялық.Осы
күйінің дәрежесі себеп болатыны, сол тұлғаның физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктерін зерделеу тәжірибесінде мазасыздану, үрей
екінші бағыт бойынша жүр.
Нерв жүйесінің физиологиялық қасиеттерінің ерекшеліктері көзқарасынан
үрейге бейімділікті түсіндіру жолын біз психологтардан таптық. Сонымен,
И.П.Павловтың зертханасында нервтік жұлын әлсіз типтерде
тітіркендіргіштерінің әсерінен болады, ал сосын қозатын типте және жақсы
сергектікті, өте байсалды типті жануарлар жұлынуға дүшар болатыны табылған
еді.
Б.М.Тепловтың мәліметтерінде де дәл солай, үрей күйі нерв жүйесінің
күшімен байланысына көрсетеді. Оның меңзеген болжамдары кері күшінің
корреляциясы және нерв жүйесінің сергіштік табалдырығы, В.Д.Небылициннің
зерттеулерінде эксперименталды дәлелін тапты.
Ол нерв жүйесінің әлсіз типті қорқыныштың аса жоғары деңгейі туралы
болжам жасайды.
1.2. 6-7 жастағы балалардың психологиялық даму ерекшеліктері.
Бала мектепке келген сәтінен бастап кішкентай мектеп жасындағы
балаларының бастау кезеңімен анықталды.Кішкентай мектеп жасы қазіргі
уақытта 6-7 жастан 9-10 жасқа дейінгі аралықты белгілейді.
Осы кезеңде баланың дене және психофизиологиялық дамуы әрі қарай жетіле
түседі, мектепте жүйелі оқудың мүмкіншіліктерін қамтамасыз етеді. Ең
алдымен нерв жүйесінің және бас миының жұмысын жетілдіреді.Физиологтардың
мәліметтері бойынша 7 жасқа қарай үлкен жарты шарларының қабығы маңызды
дәреже дамып жетілген болады. Бірақ, ең маңызды, ерекше адамның бас миының
бөлімдері, бағдарламалауға жауап беретін, психологиялық қызметінің күрделі
түрлерінің бақылау және реттеуді, осы жастағы балаларда әлі де өзіндік
қалыптасуын аяқтаған жоқ (миының маңдай бөлімдерінің дамуы тек қана 12
жаста аяқталады), сол себепті қабық асты құрылымдарға қабықтың тежейтін
және реттейтін ықпалы жеткіліксіз болады. Қабықтың функциясын жеткіліксіз
реттейтін осы жас балаларына тән мінез-құлық ерекшеліктерінде көріне
бастайды, іс-әрекеттің ұйымдастырылуы және эмоционалды сфералары: кішкентай
мектеп жасындағы балалар көңілі жеңіл алаңдайды, ұзақ шоғырлауға
қабілеттері жоқ, желіккіш, эмоционалды. Мектептік білім беру басы ылғи да
физиологиялық криздың екінші кезеңімен сәйкес келеді, 7 жасқа келгенде.
(бала ағзасында шұғыл эндрокринді ілгері жылжығандық, дене қарқынды
өсуімен, ішкі мүшелердің өсуімен, вегетативті қайта құрылуымен.) Осының
білдіретіні, әлеуметтік қатынастарының кардиналды өзгерісі және бала
қызметі жүйесінде барлық ағза жүйелері мен функциялары қайта құру кезеңімен
сәйкес келеді, оның резервтерінің күштенуін және мобилизациялануын талап
етеді.
Бірақ, осы уақытта белгілегендерге қарамастан белгілі кедергілер,
физиологиялық қайта құруды қосатындар (жоғары шаршағандық және т.б.)
салмағын салатыны онша емес, керісінше, жаңа жағдайларға баланың
бейімделуіне көбірек жағдай жасайды. Бұл осылай түсіндіріледі, болып жатқан
физиологиялық өзгерістер жаңа жағдайлардың жоғарланған талаптарына жауап
беруі. Сонымен қатар, жалпы дамуда артта қалушылар үшін, педагогикалық
қараусыз қалушылық себептерімен бұл дағдарыс соңғы мезгіл болып келеді, әлі
құрбыларды қуып жетуге болғанда.
6-7 жастағылар да әр түрлі балаларда психофизиологиялық даму
біркелкіліксіздігі белгіленеді. Ұл мен қыз балалардың даму екпіндерінде
ерекшеліктері де сақталады: қыз балалар ұлдарды бұрынғыша едәуір озып
кетеді Осыған нұсқаған, Хрипкова А.Г. және Колесов Д.В. мынадай пікірге
келеді, дәлел ретінде кішкентай сыныптарында бір партада әр түрлі жастағы
балалар отырады: орташа ұлдар қыздардан 1-1,5 жас кіші, бірақ бұл
ерекшелік күнтізбелік жаста да емес. Жүйелі білім оқуына көшу балалардың
зерделі жұмысқа қабілеттілігіне жоғары талаптарды қояды, өйткені кішкентай
оқушыларда шаршауға қарсылығы төмен, әлі тиянақты емес. Бірақ жастың
қосылуында бұл параметрлер жоғарылайды, жоғарғы сынып оқушыларының лайықты
көрсеткіштеріне қарағанда, кішкентай оқушылардың жұмыс сапасы мен тұтас
өнімділігі жобамен алғанда жартылай төмен.
Мектепте оқыту басы бала дамуын әлеуметтіік жағдайды өзгертуге жүргізеді.
Ол қоғамдық субъекті болады, және енді әлеуметті маңызды міндеттері бар,
оларды орындау барысында қоғамдық баланы алады. Баланың барлық өмірлік
қатынастарының жүйесі қайта құрылады және көбінде анықталатыны, қаншалықты
ол жаңа талаптарын табысты орындайды.
6-7 жастағыларға оқу іс-әрекеті жетекші болады. Ол тап осы жас кезеңінде
балалардың психика дамуында болатын маңызды өзгерістерді анықтайды. Оқу
қызметінің шеңберінде психологиялық жаңадан пайда болған түрлері келесі жас
кезеңінде даму қамтамасыз етілетіндерге кішкентай оқушылардың дамуында ең
маңызды жетістіктер мен негіз болатындар жасалады.
Жүйелі оқытуға көшу балалардың жаңа танымдық қажеттіліктерінің дамуы
үшін, қоршаған ақиқатқа белсенді қызығу, жаңа біліммен біліктерді меңгеруге
жағдай жасайды.
6-7 жасы танымдық процесстерінің сапалы өзгерту және қарқынды даму кезеңі
болып табылады: олар жанама түрдегі мінез құлыққа ие бола бастайды және
сапалы мен өз бетімен болады. Бала бірте-бірте өз психикалық процесстерімен
меңгере бастайды, зейінді, жадыны, ойлауды басқаруға үйренеді.
Л.С. Выгодскийге сәйкес, мектеп оқу бастауымен ойлау баланың саналы
қызметінің орталығына шығарылады. Ойлаушы ой, сөзбен-қисынды дамуы, ғылыми
білімдердің меңгеруінде болатын, басқа да танымдық процесстерді қайта
құрайды: жады - бұл жаста саналы, ал қабылдау-ойлаушы болады. (Эльконин
Д.Б.) Теориялық сана мен ой негіздерін оқу іс-әрекетінде меңгеру,
рефлексия, анализ, ішкі іс-әрекетінің жоспары сияқты жаңа сапалы білімнің
шығынына және дамуына әкеліп соқтырады.
Бұл кезеңде мінез – құлқының өз бетімен реттелу қабілеттілігі сапалы
өзгереді. Осы жаста болатын балалар өзділігінің жоғалтуы (Л.С. Выгодский)
сферасының мотивті-қажеттілік дамуының жаңа деңгейі сипатталатыны, балаға
өз бетімен әрекет жасауға ал меңгеру тәсілдері мен ережелерімен, әлеуметтік
жасалған нормаларымен, саналы мақсаттармен басшылыққа алу мүмкіншілігі
тудырады.
6-7 жасында бүкіл бойы қоршаған адамдармен қарым – қатынасының жаңа түрі
жасала бастайды. Үлкендер беделі бірте-бірде жоғалады, ал бала үшін
құрбылар маңызы үлкен бола бастайды, балалар бірлестігінің рөлі өседі.
Сөйтіп, 6-7 жастағылардың орталық жаңа білімдерімен болып табылатындар:
қызметінің және мінез – құлқының өз бетімен реттелуінің сапалы дамудың жаңа
деңгейі, рефлексия, анализ, ішкі іс -әрекетінің жоспары, ақиқаттыққа жаңа
танымдық қатынасының дамуына, құрбылар тобына бағытталуы.
Э.Эриконның концепциясына сәйкес, 6-7 жастағы балаға жүйелік білім мен
біліктерін беру кезеңі сияқты қарастырылады, еңбекке тартуға қамтамасыз
ететін және еңбексүйгіштік дамуына бағытталған. Бұл жастағы балада оны
қоршаған ортаны меңгеру қабілеттілігі ең қарқынды дамиды. Позитивті
нәтижесінде бұл даму сатысында балада өз шеберлігінің уайымдауы
қалыптасады, сәтсіз нәтижесінде олқылық, басқа адамдармен бірдей болмау
қабілетсіздігі. Ынталылық, белсенді іс әрекет жасауға ұмтылу, жарысқа түсу,
әр түрлі қызметте өз күшін байқау, осы жастағы балалардың мінезді сипаттары
белгіленеді. Классикалық психоаналитикалық жолының шеңберінде, 6 жаста
жасырын кезеңі болып саналады, баланың нәпсі дамуы ата-аналар мен қоғамның
қысымы астында болғанда уақытша тоқталады және оған әлеумет ұсынып отырған
ережелерді қабылдап алуға дайын. Бала сексуалдығы басым көрінуі, әрі қарай
әлеуметтенуге үлкен мүмкіндіктерді жасайды: білім алу, практикалық
дағдыларға үйрену, құрбылармен қарым-қатынас тәжірибесін жинау.
Ж. Пиаже концепциясына сәйкес интеллектуалды баланың дамуы 7 жаста нақты
операциялар сатысында болады. Яғни белгіленген кезеңде зерделі әрекеттер
координацияланған және қайтқыш болады. Дискретті және үздіксіз мөлшерлері
үшін сақтау ұғымы дағдыланады. Балада тура қабылдау әсерін жеңу қабілеті
пайда болады және нақты жағдайларда логикалық ойлауды қолдану. Нақты –
операциялық ойлануға шығу өзімен барлық психикалық процесстерінің маңызды
қайтақұруын әкеледі. (кабылдау, жады, елестетуі, сөйлеуі, еріктігі),
сонымен қатар бала санасының, оның моральдік пікірлері, басқа адамдармен
ынтымақтастыққа қабілеттілік.
Сөйтіп келгенде, 6-7 жастағы балалардың психикалық дамуларының маңызды
өзгерістерінің кезеңі болып табылады. Тап осы жас кезеңінде толық құнды
өмір сүруі тек қана үлкендердің (мұғалімдердің, ата-аналардың,
тәрбиешілердің, психологтардың) нақтылайтын және белсенді рөлінде ғана
мүмкін, әр бір баланың жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып, кішкентай
оқушылардың потенциалды мүмкіншіліктерінің орындалуы және ашылуы үшін
үйлесімді жағдайларды жасаудың негізгі міндеттері болып табылады. Мектепке
келуі баланың эмоционалды сферасын өзгертеді, іс-әрекет мазмұнының кеңейтуі
және эмоциогендік объекті санының өсуіне байланысты. Мектепке дейінгі
балаларда эмоционалды реакцияларды тудырған, сол тітіркендіргіштер,
кішкентай сынып оқушыларында әсер етпейді. Дегенмен, кішкентай оқушы
оқиғаларына тиіп кететін қарқынды сезінеді, балада жігерлі әрекетпен
керексіз эмоционалды реакцияларды басу қабілеттілігі пайда болады. Соның
салдарынан уайымдау эмоциясынан экспрессияның үзілуі бақыланады, сол
сияқты, басқа да жолын: ол бар эмоциясын айқындамай алуы, дәл солай өзі
уайымдамайтын эмоцияны бейнелемейді.
Д.И. Фельдштейн белгілейді, 10-11 жастағы балалар өзіне деген әбден өзіне
тән қатынасты белгілейді: 34 % ұл және 26 % қызға жуық өздеріне толық теріс
қарайды. Қалған 70 % балалар өздерінде оң сипаттарды, бірақ – та теріс
сипаттар бар.
Сонымен, төменгі сынып оқушыларының эмоциялық ортасы былай сипатталады:
1) болып жатқан құбылыстарды жеңіл ықыласпен және бояумен, қиял,
ақыл және физикалық қызмет эмоциясымен қабылдау;
2) өз күйзелісін ашық және тікелей көрсету - қуаныш, мұң,
қорқыныш, қанағаттану және қанағаттанбау;
3) қорқыныш күйзелісіне дайындалу; оқу-қызметі барысында балада
қорқыныш сезімі яғни, сәтсіздік, өзіне өзі сенбеушілік,
тапсырманы орындай алмау мүмкіндігі, өз күшіне сенбеу пайда
болады, оқушы сыныптағы, отбасындағы беделіне қауіп - қатер
төнгенін сезеді;
4) үлкен эмоциялық тұрақсыздық, көңіл күйінің жиі өзгеруі (жалпы
жарқынжүзділік, сергектік, көңілділік аясында), қысқа және
қатты күйзелістерге бейімділік.
5) төменгі сынып оқушыларына арналған эмоциялық факторлар - тек
ойындар және құрдастарымен қарым қатынас жасау ғана емес, ол
оқудағы жетістіктер және бұл жетістіктерді оқушы және
сыныптастарымен бағалау;
6) өз және басқалардың эмоциялары және сезімдері нашар түсініледі
және аңғарылады; басқалардың мимикасы дұрыс қабылданбайды және
қоршаған орта арқылы сезімін білдіру төменгі сынып оқушыларының
барабар келмейтін жауапты реакцияға әкеп соғады; ал осы жастағы
балаларда нақты елестету қабілеті бар болғандықтан, олар осы
эмоцияларды (Закаблук) көрсететін 5 синоним сөздерді атап сөз
жүзінде білдіреді.
Төменгі сынып оқушылары Т.Б.Пискаревада көрсетілгендей өмірдегі таныс
жағдайларда кездесетін эмоцияларды жеңіл түсінеді, бірақ эмоциялық
күйзелістерді сөзбен жеңілдетуге қиынсынады. Қанағаттанарлық эмоциялар
қанағаттанарлықсыз эмоцияларға қарағанда жеңіл танылады. Олар қорқынышты
таңданудан айыра алмайды. Кінәлілік эмоциясы танылған жоқ.
Тек қуанышты және көңілді суреттерді қабылдайтын мектеп жасына дейінгі
балалармен салыстырғанда төменгі сынып оқушыларында драмалық кикілжіңдер
және ауыр көріністерді қабылдауда күйзеліс қабілеттілігі пайда болады
(Благонадежина).
Төменгі сынып жасында әсіресе эмоциялық саладағы социализация айқын
көрінеді. Оқушылардың үшінші сыныпта танымал спортшылар және
кейіпкерлерін биікке көтермелеу қарым қатынасы пайда болады. Осы жаста
туған жеріне деген махаббаты, ұлттық мақтанышы, достарымен тығыз қарым
қатынас жасау қалыптасады.
Төменгі сынып жасындағы бала сезім тілін, яғни дауыс екпіні, іс-
әрекет, ишара, күлкі, көзқарас арқылы күйзеліс түрін бейнелеуді үйренеді.
Басқа жағынан алатын болсақ, бала алай-дүлей және анық сезімін өзінде
ұстауға үйренеді. Сегіз жасар бала екі жасар балаға қарағанда қорқыныш
пен көз жасын көрсетпеуі мүмкін. Ол өзінің сезімін бақылап, мәдени түрге
келтіреді және айналасындағыларға өз күйзелістерін білдіріп, оларды
қолдана біледі. Бірақ төменгі сынып оқушылары әлі де тікелей және
импульсивті болып қалады. Олардың эмоциялары мінез құлықтарында, ишара,
іс-әрекет, бет-әлпеттерінен байқалады. Тәжірибелі психолог баланың іс-
әрекетімен білдірілген сезім арқылы оның ішкі жан дүниесін, психикалық
күйін, аманшылығын, дамуындағы келешегін көре алады. Баланың эмоциялы
аманшылық деңгейі туралы ақпарат психологқа эмоциялық рең береді.
Эмоциялық рең қанағаттанарлық немесе қанағаттанарлықсыз болуы мүмкін.
Қанағаттанарлықсыз рең баланың абыржу, жаман көңіл-күй,
немқұрайлығымен сипатталады. Бала көңілсіз, басы мен иығы түсіңкі, бет-
әлпеті немқұрайлы. Бұл жағдайда қарым-қатынас және байланыс жасау
қиындықтары туындайды. Бала жиі жылайды, тез ренжиді, кей кезде ешбір
себепсіз. Көп уақыт бойы жалғыз отырады және еш нәрсеге қызықпайды.
Тексеріс кезінде еңсесі түсіп, бастамашылық танытпай, байланыс жасау
қиындайды. Баланың осындай эмоциялық күйінің себептері қорқыныштың жоғары
деңгейін білдіреді.
ІІ. Тарау. 6-7 жастағы балалар психологиялық көмектің объектісі ретінде.
2.1. Бала қорқынышының түсінігі, оның пайда болу себептері
және шығу формалары.
Ересек қорқынышына тән барлығын, балалар қорқынышына да жатқызуға
болады. Әдетте тұрақсыз өзіндік бағалауымен өзіне өте сенімсіз балалар,
үнемі белгісіз алдында көзі жаудырап, олар анда-санда талаптануына әкеліп
соғатыны, өзіне назарын аудармауға тырысады.
Бала қорқынышының белгілері болып табылатындар:
- жоғарғы қозу, тұйықтық;
- барлық жаңа, төтенше, мәлім емес алдында қорқу;
- сәтсіздіктерді жағымсыз жағдайларды мұғалімдер мен ата-аналардың
кінәлаушылықтарын күту;
- жауапкершілік сезімі жан-жақты дамыған, басқалары ұрыспағандай
жұмысты жақсы орындауға тырысу;
- жігерсіздік, енжарлық, үлкендердін бұйрығын күту;
- Жаңа адамдармен қарам-қатынасқа түсуге қорқу;
- Жаңа істі бастағысы келмеу, бастаған істен бас тарту, себебі оны
соңына жеткізе алмайтынынан қорқу;
- өз сенімдеріне ие бола алмау, қыңқыл, жылағыш, т.с.
Үрейдің басталуына байланысты оның 3 типін белгілеу.
Реалистік үрей – сыртқы әлемнің шынайы қауіп-қатерлерімен ескертілген
(мысалы, күн күркірі, найзағай, қауіпті жануарлар, жарақаттар, тіс ауруы,
жақында болатын бақылау жұмысы) және жанға бататын түйсіктер осылармен
байланысты. Олар негізінде қорқыныштың бастауы болып табылады да, қауіп жоқ
болып кеткенде ол жоғалады. Реалистік үрей – сыртқы әлемнің қауіп-
қатерлеріне эмоционалды жауап. Ол өзін-өзі сақтауға қамтамасыздандыруға
көмектеседі.
Невротикалық үрей – бір нәрсені бұрыс істеуге қорқынышпен жасалады, бір
сұмдықты, оң зардабы бар оқиғаларға апарып соқтырады. Оның нашар тәртібі
жазалау қаупіне ұшырайтынын түсінеді. Невротикалық үрей бастапқы кезде
реалистік сияқты күйзеліске ұшырайды, өйткені жазалау әдетте сыртқы
бастаулардан шығады. Ықтимал әрекеттер байланысы мен соларға жауаптар, егер
аңдаусыздықта бейнелер бекітіліп қойылса, үрей невротикалыққа айналады.
Осындай сияқты шынайы үрей жоқ, бірақ әрқашан жағымсыз жағдайға түсу
мүмкіншілігі бар.
Моралды үрей - өзін-өзі кінәлаудың, ұяттың, кінәнің білінуінен және
өнегесіз қылықтың арасында әрқашан қайшылық сияқты пайда болады. Ол тек
қана жақсы тәрбиеленгендерге тән, баланың моральді принциптерімен
ұйымдасқан. Бала ережені бұзғанын сезеді, принциптерінен шегінді, өтірік
айтты, өзінің Мен дегенін жоғалтты. Ол моральді азап шегеді, бірақ ешкім
себебін түсінбейді. Бала да оларды соңына дейін түсінбеуі мүмкін, тек қана
көмескі түсінеді. Бірақ одан жеңіл болмайды, оны өз алдында кінә басады.
(26)
Бала қорқынышын не тудырады?
Қорқыныштың алғышарт пайда болуына жоғарғы сезгіштік (сензитивтік)
жататыны белгілі. Бірақ та әр бір жоғарғы сезгіштікті бала қорқынышты бола
бермейді.Көбі ата-ананың баламен қатынасу тәсіліне байланысты . Кейде олар
қорқынышты тұлғаның дамуына себеп болады. Мысалы, гиперпротекция типі
бойынша тәрбиелеу жүзеге асырлатыны, ата-аналарға қорқынышты баланың
тәрбиелеудің мүмкіндігі жоғары. (тым күтім, қатаң бақылау, тиым мен
шектеулерден асып кету, үнемі мазалау).
Бұл жағдайда ересек адам баламен қарам-қатынасы – авторитарлы сипат, бала
өзінде сенімін және өз күшін жоғалтады, ол үнемі нашар бағалардан қорқады,
ол бір нәрсені дұрыс жасамай жатырмын ба деп, мазасыздана бастайды, яғни
үрей күйін сезінеді де, нығаяды және тұрақты даралық білік – қорқынышқа
өсіп кетуі мүмкін.
Егер ата-ананың біреуі алаңдаса, әрі балаға гипертофирлі күтім жасаса,
оның өмірі мен денсаулығы бұл тұрақсыз қоршаған әлемді уайымдау, жан жақтан
келе жатқан қауіпті алдын ала сезуді туындатады. Бала әдетті қатынастардың
шеңберінен шығуға және өмір сүруге қорқады, тек отбасына ғана бағытталады.
Бірақ жасанды шектеулермен баланың әлеуметтік тәжірибесін отбасы оған
қорғалғандығын, беріктілігін уайымдауын қамсыздандырмайды. Осыдан, өз
күшінде қорғаншақтық, қорғансыздық сезімі, жоғарғы қорқыныш.
Отбасында балаға қатал талап қойғанда, олар анағұрлым жиі қорқынышты
болады, жиі тітіркенетіні, мазасызданудан көрі,олардың қылықтарына үнемі,
ашық наразылығын білдіреді. Тұрақты қайшылықтармен кездескенде, өзінің
шынайы мүмкіншіліктері мен сол жоғарғы деңгейлі жетістіктерінің арасынан,
үлкендер одан күткенде, бала – мазасыздануды сезінеді, ол қорқынышқа жеңіл
өсіп кетеді.
Тағы бір фактор, қорқыныштың қалыптасуына жағдай жасаушы – кінә
сезімін тудыратын – жиі кінәлаулар. (Сенің нашар тәртібіңнен, анаңның басы
ауырып қалды, Сенің қылықтарыңнан біз анаң екеуіміз жиі ұрсысып қаламыз
және т.б.) Бұл жағдайда бала ата-ана алдында өзін үнемі кінәлі болып
қалудан қорқады.
Балаларда қорқыныштың көп санының жиі кездесу себептері өмірде кездесетін
қауіп - қатерлерге, үрейлерге себепті сақтандыруларға сезім
білдіргендерінде ата-аналардың сабырлығы да болып табылады. Орынсыз
қаталдық, сондай-ақ қорқыныштың пайда болуына жағдай жасайды. Бірақ та бұл
тек ата-ананың қатынасуында, баламен бір жыныста болса, ол пайда болады,
яғни анасы қызына көп тиым салған сайын немесе әкесі ұлына, оларда
қорқыныштың пайда болуына ықтималдығы көп болады. Ойланбай – ақ, жиі, ата-
аналар балаларына қорқыныш сезімін тудырады, өздерінің ешқашанда іске асыра
алмайтын қорқытулары сияқты: Сені ағай қапшығына салып әкетеді, Мен
сенен кетіп қаламын және т.б.
Айтылған факторларынан басқа, қауіп - қатерді кейіптеуді немесе өмір үшін
тікелей қауіп әкелетін, соның ішінде тиісу, сәтсіз жағдай, операция немесе
қатты ауру, барлық кездесулерде қатты қорқулар эмоционалды естің фиксациясы
нәтижесінде пайда болады.
Егер балада үрейлілік күшейсе, қорқыныштың серігі – қорқу пайда болады.
Әке-шеше – балалық қатынастарының бұзылу нәтижесі ерте жекелік үрейлілігі
болып табылады. Баланың сондай, қандай ол шынымен болғаны, - әдемі емес,
өте ақылды емес, өте еті тірі, немесе, керісінше тыныш және тұйық, ол
сөзсіз ата-ана махаббатының жоқтығынан пайда болуы мүмкін. Бірақ әдетте,
қорқыныш мектепке дайындалу кезеңінде шұғыл жоғарылайды. Ата – аналар ,
бала не істеп жатқанына ертерек аңғармайды, оған өте жоғары талап қоя
бастайды. Үлкен табыстарды күте, олар күйіп-піседі және олардың жоқ болу
себептеріне ашуланады.
Сөйтіп келгенде, бала қорқынышының ең басты себебі –жанұялы бұрыс тәрбие
болып келеді.
Сонымен қатар балалар қорқынышының жалпы себептерімен бола алады:
- Нерв жүйесінің конституциялық ерекшелігі. (мысалы, меланхоликті
темперамент).
- Невротикалық күйлер, қорқыту нәтижесінде, жиі сәтсіздіктерінен
- Ауырған ауруларының салдарынан.
- Үлкендермен баланы қорқыту нәтижесінде
- Шамадан тыс бала қиялының түйіні
- Қауіпті жануарлардан, найзағайдан, күн күркіреуден, қараңғылықтан,
табиғи қорқыныш.
- Басқа балаларға қолайлы, жоғарғы деңгейдегі талаптарда болу
қабілетсіздігі үшін кінә сезімі.
- Депривация салдары – жетімдік, қолжетпес сезімдер
Бала қорқынышының күшті бастауларының арасында – қолайсыз орнығулар мен
әрекеттерінен құрбылардың тобынан шығару қаупі. Басқалары ол туралы
ойлайтынын, бала үнемі мазасызданады.
Қорқыныш қыздар мен ұл балаларда түрліше болады. Ұл бала, жеңілсіз
жағдайда немесе емтиханда жұрт алдында сөз сөйлеуде толқулатын ұстай алуға
тырысу, оған күлмейтініне, ол үлкендер көңілін қалдырмайтынына, - сонымен
қатар, алдымен, оған екілік баға немесе қоғамдық ұялту қауіпті емес, алдын
ала осындай сенімдер болу керек.
Ұл бала физиологиялық зақымдардан, сәтсіз жағдайлардан, сонымен қатар ата-
аналар тарапынан шығатын жазалаулардан қорқады.
Осыған ұқсас жағдайларда қыздарды мазасыздандыратыны, өздерінің келбеті.
Оларды жазаның өздері аз толғандырады. Олардың уайымдайтыны, сол немесе
басқа істі қалай орындайтыны, табысқа жете ала ма екені.
Қорқынышты балалар невротикалық сипатты зиян әдеттерге бейімділікті: олар
тырнақтарын кеміреді, саусақтарын сорады, шаштарын жұлады. Айлалы әрекеттер
оларда эмоционалды қызуларын төмендетеді, тыныштандырады.
Көптеген балалардың панасы ретінде, үрейден құтқару, ол қиялдар әлемі.
Қиялдарда бала өз шешілмейтін даулардың шешімін табады, қанағаттанбаған
қажеттіліктерін армандарында қанағаттандыруды тауап алады.
Қалыпты үшін, жақын айтсақ конструктивті қиял ақикатпен өзара байланыс
тұрақтыға тән. Бұл өзаралық білдіретіні бір жағынан бала өмірінің нақты
оқиғаларына қиялға түрткі беретіні, (қиял өмірді жалғастыратын сияқты)
басқа жағынан – қиял өзі нақтылыққа әсер етеді, яғни бала өз армандарын,
өмірге іске асыру тілегін сезінеді.
Бұл жолда өз қиыншылықтары мен даулары болуы мүмкін, оның жөні басқа.
Әйткенмен сау адамда кез келген арманын іске асыруға талпынысын құрайды.
Қорқынышы бар балалардың қиялы, бұл қасиеттерінен айырылған. Өмірді
арман жалғастырмайды, ал оған өзінді қарама - қарсы қойып салыстырады.
Өмірде мен екілік алушымын- армандарда ұлы ғылыми ашуларды жасаймын және
т.с.
Бұл балалар шынында кемеңгер бола алар еді, бірақ олар ғажап, қызықпайды.
Шынында олар мүлде ол туралы ойламауға тырысады, олардың ойынша, өйткені
барлық ақиқат, қорқынышпен толы.
Олар қиялдарда қалай болса солай көбірек уақыт өткізуге тырысады, ал өзі
ойлап шығарған әлемнің ең болмаса азғантайын өмірге іске асыруға әрекеттер
жасамайды. Дұрысын айтқанда, олар үшін фантастикалық және ақиқаттық
орындарымен алмастырылады: ақиқатты (яғни қазірше, толық құнды) олар өз
арман сферасында нақ өмір сүреді, ал барлық, осы сфера шектерінің ар
жағындағын , ауыр ұйқы сияқты түсінеді.
Қиялдармен сондай бір өңді әуестер ұқсас, басқа ешқандай қызықтарға орын
қалдырмай баланың қиялын толық басып алады.
Сау әуестену, ол қандай ғажап көрініс тапқанымен, баланы қоршаған оны
әлеммен қосады, басқа балалармен – пікірлестерін, достарын тауып алады,
оның қызығушылықтарын, білімін кеңейтеді. Қорқынышты әуестену, керісінше,
әлеммен бөледі, бала үшін біршама орта жайлы әлем жасайды. Дәл осылай,
күйтабақтарды коллекциялау музыкалық айналуларды тану тамаша құралынан,
музыкалық байлықтарын тануда тамаша құралына өзіндік мақсатымен адамдарымен
жасалған. Тек қана уақытты босатпау, тек қана оланбау, тек қана өз шынайы
өмірін еске алмау үшін, өйткені осы туралы кез келген ойлар қорқыныш
патшалығына қайтып келуді білдіреді, бала оны тастап кетуге тырысады.
Міндетті түрде, сондай кішкентай әлемге кету немесе кеш пе үлкен әлемнің
талаптары бала өміріне баса көктеп кіреді.
Сондықтан, осы барлық жігерлер зая. Армандарында қанша өзінді Ньютонмын
деп елестетпе, физика пәнінен тұрақты екілерден ешқайда да құтылмайсың.
Кейбір балалар болатын қауіп-қатерден қорғайтын олардан айқын рәсімдік
әрекеттерді іске асырады. Осылай 7 жастағы бала, екіні алып қалмау
қорқынышы болды, күнде таңертең, үйден шығысымен, қарсы үйдің терезелерін
түгендеп санап отырды. Санап болғаннан кейін, қорқыныш сезімінен құтылып,
күннің сәтті өтуіне сенімді болды. Көптеген қорқынышы бар балалар, егер
асфальт немесе бетонды тақталардың жарылуларын баспай өткенде, өздерін
қауіпсіз деп есептеді. Басқа бір бала бәтеңке бауларын байлаудың ең
күрделі салтын ойлап тапты, алдымен – міндетті түрде оң, содан соң оң
аяқ.Бұл баулары күні бойы ең өзгеше назарының объектісі болады.Егер бау
кездейсоқ шешіліп кетсе, ол қорқынышқа әкеліп соқтырады.
Соңында, бастапқы қорқыныш (мысалы, екілік алар алдында) құтқарушы
рәсімін жасауға ұмыту қорқынышына ауысады. Ол қорқыныштан шығу үшін, басқа
рәсім ойластырылады және т.б. Сондықтан кейбір балаларда барлық өмірі ылғи
көңілге қонбайтын рәсімдерге айналады, әр бір кішкентай қателіктер бірден
барлық қорқыныштарды қоздырады.
Ең белгілі әдістерінің бірі, қорқынышы бар балалар жиі таңдап алатындары,
ойша пайымдауда негізделген: ештеңеден қорықпау үшін, менен қорқатындай ету
керек.Сондықтан үрейлілік бұзудың көп таралған форманың өте маңызды
бастаулары болып табылады, және де, қоршағандарға ең жағымсыз – агрессиялық
тәртіп. Агрессия бетпердесі үрейлікті тек қоршағандардан ғана жақсы
жасырмай, сонымен баланың өзінен де жасырады.
Әйткенмен олар жанының тереңдігінде сол қорқыныш, сасқалақтау,
сенімділіксіз, нық тірегінің жоқтығы.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz