Қорқыт туралы аңыз бен ақиқат

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І Кіріспе 4
ІІ Негізгі бөлім
І тарау. Аңызға айналған абыз 6
1.1.Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі Қорқыт бейнесі 6
1.2.Қорқыттан қалған қазына 20
1.3.Қорқыт қазақ үшін күй атасы 30
1.4.Қорқыт жырларындағы дәуір және дәстүр мәселелері 39
Қорытынды 44
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 46
КІРІСПЕ

Қазақта Қайда барсаң Қорқыттың көрі, Қорқыттың өлімнен қашуы,
Қорқыттың күйі, Қорқыттың қобызы тағы басқа сандаған тұрақты сөз
тіркестері қалыптасқан. Мұны біз күнделікті өмірде қолданып, әр түрлі
жайларға байланысты қолданып жатамыз. Шын мәнінді бұл ұғымдардың тарихта
болған, түркі әлемінде өлшеусіз із қалдырған табиғатынан талантты
жаратылыс иесі Қорқыт бабамыз екендігін біреу білсе, енді біреулер
бейхабар болуы да мүмкін. Дипломдық жұмыс тақырыбын аларда көп қобалжып,
сандаған дәуірлерді өткерген ұлы тұлға туралы келісті жұмыс жаза алармын
ба? - деген толқу болған. Біршама дүниелер ақтарып, әйгілі абызға
қатысты мағлұматтар жинақтау барысында тұман сейіліп, тақырыпты ашуға
талпыныс басталып жүре берді. Ең алдымен Қорқытқа қатысты ауызша жеткен
аңыз әңгімелерді жинақтап, келесі кезекте Қорқыттың сазгерлігі,
жыршылығы тағы басқада қырларын танытуға күш салынды.
Жұмыс жалпы бір бөлімге жинақталып, 4 тараушалардан тұрады. Алдымен
аталған аңыздар қажетке жараса, екінші, Қорқыттың қалдырған аталы сөздері
мен жырлары жұмыс жазуға таяныш тірек болды. Үшінші, Қорқыттың күй
өнеріне қалдырған мұраларына тоқталып , оның көркем дүние жасаудағы
шығармашылық әлеміне кеңірек тоқталуды жөн санадым.
Сөйтіп, аңызға айналған абыздың шын мәніндегі тарихи тұлға екендігіне
көңіл бөліп, деректер мен мағлұматтар арқылы дәлелдеуге шама жеткенше
талпындым.
Қазақ даласы естеліктер мен ескерткіштерге бай екендігін талай ғалымдар
айтып келеді. Ірі археолог, тарихшы, әдебиетші ғалым Ә.Марғұланның
танымдық тұрғыдан жазған еңбектері бұған толық дәлел болса керек. Біздің
сахарада, анықтай айтсам Қызылорда облысында Қорқыттың бейіті бар
екендігі мәлім. Тәуелсіздік алғаннан кейін бұл қайта жөнделіп, заман
талабына қатысты жаңартылды. Қорқыт мұраларына қатысты үлкен ізденістер
жасалып, ғылыми мән-мағына толы семинарлар өткізілді. Ғылыми еңбектер
жазылып, Қорқыт еңбектері жарық көрді. Осындай естеліктер мен ізденіс
арқылы жазылған еңбектер менің дипломдық жұмыс жазуыма септігін тигізді.
Басты мақсат Қорқыттың ірі тұлға, сан қырлы талант екендігін таныту
екендігі аян. Осы бағытта қолға қалам алып, дархан даламыздың біртуар
абызына қатысты еңбек етуге әрекеттендім. Жұмыс жүйесі негізгі тақырыпты
аша алады деген сенім бар.

Бірінші бөлім. АҢЫЗҒА АЙНАЛҒАН АБЫЗ

1.1 Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі Қорқыт бейнесі

Қоркыттың кіндік қаны тамған ата мекені Қараспан тауы еді дейді. Ол
дүниеге келерде анасы құлан етіне жерік болып, құрсақтағы баласын үш жыл
тоғыз күн көтерген екен. Сол үш жылдық әр жылында толғақ қысып, дүниеге
нәресте келетіндей қамданып, Қорқыттың анасы бебеу қаға қаналанатын
болған. Бірақ бірінші жылы да, екінші жылы да бала тумайды.
Содан үш жыл тоғыс күн дегенде Қорқыттын анасын шын толғақ қысады.
Бұл жай толғақ болмайды, дәл сол күні Қорқыттын анасымен бірге бүкіл
дүние қоса толғатып қиналғандай көк жүзін түнерген қара бұлт торлайды.
Күн күркіріп, найзағай ойнап, дауыл соғып, дүниенің астан – кестені
жығады. Мұның бәрін дүниеге келер нәрестенің кішіне жорыған жұртты үрей
билейді.
Бұл жөнінде ел есінде сақтап қалған мынандай сөзі бар:
Қорқыт туған кезінде
Қараспанды су алған,
Қара жерді құм алған.
Ол туарда ел қорқып,
Туанған соң қуанған.
Шынында да, Қорқыт туысымен жел тынып, бұлт ыдырап, күн шығып, дүние
тіршілік маужыр – күйге түседі. Жұртшылық мұны да жақсы ырымға балап:
“Бұл бізді қорқытып дүниеге келген болса болды, есімі Қорқыт болсын! ” –
деп, құлағына ұүш рет айқалап, атын Қорқыт қояды.
Аңыз бойынша, анасының құрсағы – нан шығысымен Қорқыт тілі шығып,
сойлей туыпты. Оның дүниеге келуі қандай болса, оның өмірі де сондай
ерекше болады. Жастайынан ұшқан құс, жүгірген аңға, соққан жел, жауған
жауынға ден қойып, табиғатпен тілдес болып өседі. [1, 249].
Қай заман, қандай қоғам болсын саяси әлеуметтік өзгерістер кезенінде
ғұмыр кешкен ұрпақтың өмірі қашанда күрделі. Мұндай өтпелі кезенде,
әсіресе, ұлы тұлғалардың өмірі көп ретте қасірет – қағымен өтеді. Қорқыт
атаның ғұмыр кешкен заманы да аса ірі саяси әлеуметтік сілкіністермен,
сырт күштің телурінді өктемдігімен тұспа – тұс еді.
Еуразияның ұлы даласында жүздеген, бәлкім мыңдаған жылдар бойы асығын
алшысынан түсіріп, дүниенің төрт тарабын өз үйінің төріндей билеген салт
атты көшпенділер өркениеті жаңама жыл санаудың бірінші мың жылдығын
тауысар шақта жойқын бөлшектеуге ойысқан кезені еді. Дәлірек айтсақ,
мәдени-рухани біртұтастықтағы түркі әлемімен осы күнгі түркі ұлттары өз
алдына жеке-жеке атау тігіп, дара этникалық нышан қалыптастыра бастады.
Әрине, түркілікрухтың бөлшектенуі Қорқыт сияқты ұлы тұлғаны бейтарап
қалдырмайды. Бұл кез тек қана түркілік бөлшектенуі ғана емес еді, сонымен
қатар ислам дінінің де оңтүстік бүйірден шаншудай қадалып, өктемдікпен
бел ана бастаған тұсы болатын. Ал, ислам діні Қорқыттың бар болмысына жат
еді. Себебі ол көшпелілер қоғамының өмір салтына айналған тәнірлік діннің
аса көрнекті өкілі болатын. Шоқан Уәлихановтың сөзімен айтқанда,
Қорқыт алған қобыз тартып, сарын айтуды үйреткен ең бірінші бақсы яғни,
тәңірлік діннің ең басты идеология. [1,233].
Көне түркі жұртында кездесетін Қорқыт жайындағы әңгімелер – бір
кездегі түркілердің тұтастығы онша бұзылмай, аралары алшақтамай тұрған
кезде туған аңыздар. Аңыз дегеніміз – бір мекеннің, жергілікті жердің, я
болмаса бір елдің, тайпаның, рудың ауызекі шежіресі (устная хроника), бір
аймақта болған оқиғаның әңгімесі, [2,89]. - дейді С.Қасқабасов өзінің
Халық прозасы жөніндегі зиялы қауымға белгілі еңбегінде. Қазақ
фольклортану ғылымында аңызды мекендік аңыздар, тарихи аңыздар және күй
аңыздары деп бөлеміз. Біз қарастырып отырған аңыздардың ішінде Қорқытқа
қатысты аңыздар негізінен тарихи аңыздар және күй аңыздары арқылы бізге
жеткен. Бұл тұрғыда Қорқыттың өмірге келуі, Қорқыттың қобызды ойлап
табуы және Қорқыт қалдырған Аққу, Желмая, Елім-ай, халқым-ай,
Сарын, Тарғыл тана, Ұлардың ұлуы атты күйлері болғандығы туралы
және оның аңызға айналуы жайлы А.Сейдімбек өз зерттеулерінде жан-жақты
тоқталады. [1,241]. Бұл күйлердің бәріде Қорқыттың өлімнен қашуына
қатысты туады. Дәл осы Қорқыттың ажалдан қашуы аңыздар бірте-бірте әпсана-
хикаятқа ауысқан. Себебі, әпсана-хикаят деп кейде ертеде болған бір
оқиғаны көркемдей баяндайтын, бірақ көбінесе ойдан шығарылған, я болмаса
кітаби және діни сюжетті барынша әрлеп, әсерлеп, әңгімелейтін прозалық
шығармаларды айтамыз [2,48]. Қорқыт Сырдарияның көз жасындай суына қарап
отырып, қобызын күйлеп, - өлім мені қанша қуса да мен оны бұл жерге
келтірмеспін деп қобызын үздіксіз тарта беріпті. Қорқыттың күңіренген
күйлерін балқып тыңдаған ажал да бұған жақын келе алмапты.
Демек, Қорқыт ажалдан құтылудың амалын өзі тапқан. Ол амалы – қобыз
күйі. Осының бәрі қазақ фольклорында көрініс береді. Саралай келсек,
Қорқыт абыз, көріпкел, күйші, сазгер, өз жанынан жыр шығарушы болып,
сандаған өнердің басын қосқан әмбебап аруақты тұлғаға айналған адам.
Қорқыттың екінші бір қырын Қорқыт ата кітабы танытады.
Қорқыт ата кітабы - түркі тілдес халықтардың ежелгі тарихын әдет-
ғұрпын, салт-санасын, өнер-тұрмысын, ақындық дәстүрін танытатын эпикалық,
әрі тарихи мұра деп білеміз. Қорқыт жырларында ежелгі дәуірдің кейбір
тарихи оқиғалары қамтылған. Бұл дастан оғыз-қыпшақ арасында туып,
ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тарап, рухани қазына ретінде бүгінгі күнге
дейін өзінің әдеби, мәдени, тарихи т.б. мәнін жоймаған, аса құнды көркем
туынды болып табылады. Аталып отырған жырлар дүниежүзі ғалымдарының
назарына ерте ілініп, көп зерттелген ежелгі ерлік эпосының бірі.
Бұл кітап сонау көне дәуірлерден ұрпақтан-ұрпаққа тарап отырған, түркі
халықтарының шығармашылық дәстүрде пайда болған, эпикалық жырлардың
жинағы. Бұл жырлар қаһармандық дәстүрінде жазылса да, мұнда тарихи шындық
бар. [27,24]. көшпелі халық тұрмысынан, әдет-ғұрпынан, сана-сезімінен,
сол кездегі патриархал ру тұрғысынан, қауымға қарым-қатынастарынан
мәліметтер беретіндігінен тарихшы, этнографтарға да маңызы зор туынды.
Қорқыт ата кітабы қазіргі кезде орыс, неміс, түрік, итальян
тілдеріне аударылған. Орыс тілінде көп зерттелген аталмыш шығарманы қазақ
ғалымдары да үздіксіз зерттеп келеді.
Қорқыт ата кітабы тұңғыш рет шығыс әдебиетін зерттеуші белгілі орыс
ғалымы, академик В.В.Бартольд зерттеп бастаса, кейін бұл қатарды –
И.В.Аничков, А.А.Диваев, К.А.Иностранцев, В.М.Жирмунский, А.Н.Кононов;
В.В.Радлов, Х.Г.Короглы, К.Рифат, О.Ш.Гокяй т.б. ғалымдар жалғастырған.
Сондай-ақ қазақ даласының рухани мұрасын зерттеген П.И.Лерх, Л.Герн,
Л.Мейер, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов т.б. ғалымдардың еңбектерінде Қорқыт
есіміне, бақсылық ерекшеліктеріне арналған деректер мол ұшырасады. Қазақ
ғалымдары Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, М.Әуезов, А.Жұбанов, Х.Сүйіншәлиев,
Р.Бердібаев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин т.б. еңбектерінде Қорқыт мұрасы әр
қырынан қарастырылған.
Қорқыт ата кітабын зерттеу, аудару, насихаттау ісіне Ә.Марғұлан,
Ә.Қоңыратбаев, Б.Ысқақов, В.М.Жирмунский, Ш.Ыбыраев т.б. белсене ат
салысып келді. Бұл салада, әсіресе, итальян ғалымы – Эторре Россидің
еңбегі маңызды. Ол ғалымдардың ішінен бірінші болып Қорқыт ата
кітабындағы мақал-мәтелге айналған философиялық ой-толғамдардың тамырын
қазақ және қырғыз ауыз әдебиеті үлгілерінен іздестірген. Жырлардағы
географиялық атауларға түсіндірме берген түрік ғалымы Қырзыоғлы
М.Фареттиннің еңбегі де бұл салаға зор үлес қосқан.
Аталған ғалымдардың көпшілігінің еңбектерінде Қорқыт ата кітабының
көркемдік сипаты көбірек сөз болып, ал фольклорлық жағы қаға берістеу
қалып келді. Сондықтан да, бұл дастанды қазақ фольклоры тұрғысынан терең
зерттеу өте қажет, себебі, Қорқыт ата кітабына енген жырлардың
Қазақстан жерінде пайда болғанын зерттеуші ғалымдар дәлелдеген. Бұлайша
зерттеу, қазақ әдебиетінің қалыптасу, арғы дәуірлердегі рухани
бастауларынан да хабар алуға мүмкіндік туғызады. Осы орайда, күні кешеге
дейін қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңін хандық дәуірімен
байланыстырсақ, қазіргі уақытта Қорқыт дастанының фольклорлық жағына
терең үңіліп, қазақ ауыз әдебиетімен салыстыра отырып, қазақ әдебиетінің
қалыптасу кезеңін сол VII-VIII ғасырлардан қарастыруға әбден болады.
Міне, сондықтан осы тақырыптың қазіргі кезде зерттелуі өзекті мәселе
екендігі айқын. Әсіресе, еліміз егемендікке 17 жыл болуы өз тарихымызға,
дәстүрлі мәдениетімізге, ұлттық дүниетанымымызға қайта оралған тұста бұл
тақырыпты зерттеу аса маңызды болып табылады. Себебі, Қорқыт жырларында
халқымыздың дәстүрі, әдет-ғұрып үлгілерінің көрініс беруі, кездейсоқ
құбылыс дей алмаймыз.
Қорқыт есімі және ол жайындағы аңыз-әңгімелер – түркі тілдес халықтар
арасында кеңінен тараған және ертеден мәлім. Қорқыт істерін әр халық әр
түрлі аңыз етіп, оның атын әулиелер қатарына қосқан. Қорқыт тарихта
болған өнер иесі, заманының ақсақал биі, батыры, даңқты ақылгөй адамы.
Жыршы, жыраулық сарынның басталып шығу кезеңін халық аңызы сонау VIII-
IX ғасырлар шамасында өмір кешкен Күй атасы – Қорқытқа апарып тірейді.
Шынында да Қорқыттың кезінде жырау болғаны тарихтан мәлім. Қазақ
даласындағы тұңғыш күйші-қобызшы және жырау Қорқыт болған.
Қорқыт ата мазарын 1898 жылы қазақтың көрнекті фольклорисі, қазақ ауыз
әдебиеті үлгілерінің белгілі жинаушысы Ә.Диваев суретке түсіріп, көп
мәліметтер жариялаған. Бұл деректер бойынша Қорқыт ХVІІІ-ІХ ғасырда Сыр
бойында өмір сүрген. Қорқыт тарихи дәуірлерде Сырдария өлкесін қоныс
еткен оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан данышпан қария, ақылшы
батагөй, асқан ақын ұзан, болашақты болжап сөйлеген кісі болған.
Қорқыт атаның өзі туралы тақырыпты ұзақ жылдар бойы зерттеген ғалым
Ә.Марғұлан төмендегідей пікір айтады: Қорқыт тарихи дәуірлерде Сырдария
өлкесін қоныс еткен оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан данышпан
қария, ақылшы батагөй, асқан ақын ұзан, болашақты болжап сөйлеген
сәуегей кісі болған. Ол кісі туралы айтылатын қария сөз Азиядағы түрік
тілдес елдердің көбінде бар. Бірақ, қазақ халқы ескі оғыз-қыпшақ
тайпаларының тарихи қонысына мирас болған, олардың түбегейлі ұрпағы
болғандықтан, Қорқыт туралы айтылатын тарихи жырлар, аңыз-легендалар, ән-
күйлер қазақ пен түркімендерге көбірек жолығады [3,372-373].
Халық шежіресі бойынша, Қорқыттың әкесі Қарақожа оғыз тайпасына
жататын Баят дейтін рудан шыққан, ал шешесі қазақ құрамына кіретін қыпшақ
қызы, оның туған жері қазіргі Қостанай облысының Аят өзені.
Аталып өткен ғалым-зерттеуші Ә.Марғұлан өзінің еңбектерінде былай
деген: Сырдың жағасында бергі кезге дейін сақталып келген Қорқыттың
тамы қандай тарихи анық болса, ол туралы жазылып қалған шежіре де
соншалық таңсық нәрсе болу керек. [3,286].
Қарақожаұлы Қорқыт Ата қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданына
қарасты Сырдария өзенінің төменгі жағасында Жанкент қаласында өһмір
сүрген. Бұл қала Сыр өзенінің, Арал теңізіне құйылар жерінде
тұрғандықтан, қазақ халқы оны Су аяғы – ер Қорқыт деп те атаған.
Сонымен, Қорқыт өмірде болған тарихи адам. Қорқыт тарихи адам
болғанының үлкен бір дәлелі – Орал тауын қоныстайтын балуқұрттар арасында
Екі-қырғыз деген ауыл өздерін осы күнге дейін Қоркыттың ұрпағыныз деп
санайды. Олардың ескі заманнан жазылып кем жатқан шежіре кітаптары
бойынша, Қорқыт заманынан 18 - ғасырдың ортасынан дейін Қорқыт ұрпағынан
олардың 18 атасы болған. 1913 жылы Шора журналында басылған ескі
шежіре деген мақалада Қорқыттың бір ұрпағы өздері туралы былай деп
жазады: Бабаларымыз тарапынан жазылып қалған шежіреге қарағанда, біздің
тасты ауылда туратын қырғыз (қазақ, башқұрттардың әуелі түбі қырғыз-
қазақ жұртындағы бұқара жолында, Сыр теңізі бойында тұратын Қорқыт-ата
деп аталды. Қорқыттың немерелерінен Қастық би, Ақ еділ бойындағы
Татыс суы қасында Ескі қырғыз деген ауылды жұрты қоныс) етіп өзі
Ақбиге бас ұрған дейді. Бұл мақаланын айтуына қарағанда Оралдағы
Қорқыттың ұрпақтары тегісімен ата қуалаған би болып, өздерін қазақ
ортасынан шыққан шала қазақ, шала башқұрт деп санап бұрын аталарының
қонысын Бұхара жолындағы Арал ттенізің бойы, Сырдарияның жағасы деп
түсінген. Бұл мағлұматқа қарағанда, Сырдарияның жағасында осы күнге дейін
тұрған Қорқыт маласы Қандай анық тарихи іс болса, Қорқыттың да бір
кезде тарихи адам болып, оның Сырдария, Арал тенізі бойында, Жанкент
қаласында жасағаның көрсетеді. Абұлғазы-Баһадүр мен арап жазушыларының –
Қорқыт туралы айтқандары осы айтқан шежіре сөзбен бір шығады. [4,456-
458]. Қорқыт алғашқы қобызды жасап - ән-күй, өлең-жыр шығарушы дарынды
күйші, ел бастаған хандардың ақылшысы, бұқара халықтың қамқоры болған. Ең
маңыздысы – ол адамзаттың бақытты, баянды өмірі үшін күрескен, өнерді
өлімге қарсы қойған тұңғыш бақсы, балгер. Қорқыт жырларында оғыз-қыпшақ
тайпалары эпос айтушыларын ұзан деп атаған. Оғыздардың бірінші ұзаны
Қорқыт болған. Әр түрлі аңыз-әңгімелерде Қорқыттың туған жылы мен жасы
жөнінде әр түрлі пікір айтылады. Кейбір деректер Қорқытты 95 жыл жасаған
десе, кейбірінде 195-ке, тіпті 400-ге келген деген болжам бар. Ал, Деде
Қорқыт кітабында Қорқыттың өмір сүрген уақытын Мұхаммед пайғамбардың
заманына жақындатады. Оғыз-қыпшақ қоғамының ішкі-сыртқы істерінің
білгірі Қорқыт өз заманында төрт-бес хандықты басынан өткізіп, солардың
бәрінде де бас уәзірлік қызмет атқарып отырған. Олар: Инал хан, Дойлы
хан, Көл –Еркі, Тұман хан және Қаңлықожа делінген Қорқыт ата кітабының
кіріспесінде [5,186].
Қорқыт туралы қазақ халқы айтатын қария сөздерді ең алғаш жарыққа
шығаруға ой бөлген ғалымдар Ш.Уәлиханов, В.В.Вельяминов-Зернов, П.И.Перх,
Л.Грен, Л.Мейер, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов тағы басқалар. Бұл ғалымдардың
ішінде Ш.Уәлиханов есіткен аңызда Қорқыт – қазақтың бірінші бақсы-шаманы,
елге қобыз үйретуші ұстазы, күйші, өлең сазының шебері. Бұл пікірді басқа
ғалымдар да растайды. Мысалы: И.Кастенье Қорқыт – қазақты қобызға
үйретуші, өнерпаз, ұстаз, балгер деп танытса, Г.Потанин Қорқыт – қазақтың
тұңғыш жырауы дейді [6,175].
В.В.Радловтың зерттеуінше қазақтар Қорқытты сондай қадірлеп,
ардақтаған, барлық әдемі ойды соның атына теліген. Қорқыт жаққан
шырақтай деу соның қазақ елінің ойында сақталған бір жарқын түрі
[3,162]. Қорқыт туралы жиналған мағлұматтар өте көп, олар: тарихи
хикаялар, шежірелер, ертегілер, дастандар, аңыздар.
Аңыз дегеніміз – бір мекеннің, жергілікті жердің, не болмаса бір
елдің, тайпаның, рудың ауызекі шежіресі, бір аймақта болған оқиғаның
әңгімесі Тарихи аңыздар қазақ елінің талай ғасырлық өмірінің ең бір
елеулі-елеулі кезеңдері туралы әңгімелеп, мәлімет береді. Бейнелейтін
оқиғаларына, кейіпкерлеріне, жалпы тақырыбы мен мазмұнына қарап, тарихи
аңыздарды шартты түрде топтарға бөлгенде, оғыз-қыпшақ заманынан елес
беретін аңыздарға: Қорқыт, Ахмет Яссауи және Арыстан Алып туралы
әңгімелер енгізілген [2,91]. Аңыздар сюжеті көп жағдайда ұлттық болады.
Қорқыт жайындағы әңгімелер – бір кездегі түркілердің тұтастығы онша
бұзылмай, аралары алшақтамай тұрған кезде туған аңыздар. Бірақ, кейінгі
дәуірлерде әр халықта ол аңыздар өзінше өмір сүріп, дамыды. Сөйтіп, бір
елде Қорқыт жайлы аңыз болса, екінші елде эпос пайда болды, ал үшінші
елде ертегі туды. Қорқыт жайындағы көне аңыздар қазақ арасында әпсана-
хикаят жанрына айналды. Қорқыт туралы көне аңыздар Қазақстан жерінде VIII-
IX ғасырларда болған оғыз-қыпшақ заманының қалдырған фольклорлық ізі.
Қорқыт туралы аңыздар мен әпсаналардың ең алғашқы осы жерлерде туған,
себебі оғыздардың VIII-IX ғасырларда Қазақстанның Жетісу, Сыр бойы, Арал,
Каспий аймақтарын мекендегені тарихтан белгілі. Алғаш кезде аңыз түрде
пайда болған әңгімелер келе-келе бұрынғы сипатын өзгертіп, әпсанаға
айналған, әңгімеге негіз болған оқиғалар көмескі тартып, ұмытылған,
сөйтіп аңыздар Қорқыт бейнесіне шоғырланған. Қорқыт туралы қазақ
фольклорында түйінді, реалды оқиғаның жоқтығы осыны көрсетеді және
алғашқы аңыз сипаты әңгімелердің циклге түсіп, көркемделіп басқа жанрға
ауысқанын дәлелдейді. Сондықтан Қорқыт туралы қазақ арасында айтылған
фольклорлық шығармалароды әпсана-хикаят деп атаған. Әпсана-хикаят аңыз
бен ертегінің аралығындағы жанр. Мұнда бас кейіпкерлер дәріптеле
суреттеледі, ол жай елден асқан ерекше жан ғана емес, әулие ретінде
бейнеленеді. Әпсана-хикаят осы кейіпкерлерден үлгі алуға шақырады. Әпсана-
хикаяттар шартты үш түрге бөлінген: тарихи-мекендік, кітаби-діни және
утопиялық. Тарихи – мекендік әпсаналардың қатарына Қорқыт туралы
әңгімелер кіреді [2,194]. Қорқытқа байланысты әпсана көп емес. Барлығы
бір ғана сюжетке құрылған: Қорқыт ажалдан құтылу амалын өзі тапқан. Ол
амалы – қобыз күйі. Халық қобыздың күйінде, үнінде адамды қиыншылықтан,
қасіреттен, өлімнен құтқарушы құдіретті күш бар деп сеніп, ерекше
қадірлеп-қастерлеген. Бұл сенім-нанымдық Қорқыттың қобызы арқылы өліммен
алысқаны туралы аңызбен сипаттас. Ертеде музыка, поэзия культі діннен
күшті болған. Күй аруағы бар адамдарға қонады деген әңгімелер ел аузында
көп. Сөйтіп, қазақтың аңыз-әңгімелері бойынша, Қорқыт, негізінде, күй
атасы болып есептеледі:
Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата,
Бата алған барлық бақсы асқан ата.
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда.
Қорқыттың күйін естиміз деп, Құрақұмнан қырық қыз іздеп шығып, шөлдеп
өлген екен деген аңыз бар. Енді бір аңызда Қорқыт ат бәйгеге қыз
тігілгенде, қобызын қосып, қыз алған екен дейді.
Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы аңыздардың философиялық терең
мәні бар, - дейді академик М.Әуезов. Өлімнен құтылуға болмайды дегенге
Қорқыт мойын сұнбайды, ол елден кетіп мәңгілік табиғаттың өзіне жүгінеді,
бірақ оған тау да, дала да, орман да өлімнен қашып құтылмайтынын
аңғартады. Сонан соң Қорқыт шырғай ағашынан бірінші қобыз жасап, сонымен
дүниеде тұңғыш рет күй шертеді, өнерден өлмес өмір табады. Бұл туралы
аңыздар көп. Қорқыт жасынан өте ұғымтал, құйма құлақ болып өседі. Сол
кездегі аспаптардың бәріде керемет ойнайды екен. Алайда, ол оған
қанағаттанбай, адам мен жануарлардың үнін, табиғаттағы құбылыстар мен
дыбыстарды жеткізетін жаңа бір аспап жасағысы келеді. Он ойланып, тоғыз
толғанады. Бір күні шаршап отырып, көзі ілініп кетіп, түс көреді. Түсіне
періште енеді. Ол балаға аспап туралы, оны қобыз деп атап, қалай
жасалатынын анықтап аян береді. Қорқыт ұйқысынан ояна сала, естігеннің
бәрін жасайды.
Қарағайдың түбінен,
Қайырып алған қобызым,
Үйеңкенің түбінен,
Үйіріп алған қобызым.
Желмаяның терісін,
Шанақ қылған қобызым.
Ор текенің мүйізін,
Тиек қылған қобызым.
Қыл құйрығын тұлпардың
Ішек қылған қобызым... [18,85].
Қорқыт қобызды қолына алған кезде аспап боздап қоя беріпті. Қобыз үшін
бар табиғат құлақ түре тыңдапты. Сонымен, қобызды жасаушы да, тартушы да
– Қорқыт:
Қорқыт еді ежелден күй иесі,
Есақай Алашаның әулиесі. [19,75].
Қорқыт есіміне байланысты тараған аңыздарда ұлы күйшінің барлық өмірі
музыка шығаруға айналғандығы айтылады. Қорқыттың өмір бойы арман еткені -
өлмейтін, жасай беретін өмір іздеу, сол үшін күресіп, өлімге қарсы тұру.
Аңыздар бойынша, Қорқыт жиырма жасқа жеткенде түс көреді, түсінде ақ
киген біреу қырық жастан артық жүрмейсің деп аян береді. Қорқыт одан
сескеніп, өлмейтін жер, өшпейтін дүние іздеудің соңына түседі:
Өлімнен қырық жыл бұрын Қорқыт қашқан,
Қазылған көрді көріп қатты сасқан.
Тағдырдың тақымына тәні болмай,
Ажалдан арпаласып жан таласқан. [20,124-125].
Қорқыттың аңыздарын, оның нақыл сөздерін аса жүйрік білетін қазақтың
қария даналарының ең атақтысы Базар жырау (1842-1911), шежірені жүйрік
білген қария, өзі қазалылық Молайман Шантайұлы(1846-1927), қадірлі шежіре
қарт Мұса Өтешұлы (1866-1960), ақын Ерімбет Көлденбекұлы (1844-1919),
жырау Тұрымбет Салқынбайұлы (1873-1934), жалағаштық атақты жырау, Қорқыт
аңызын жүйрік білген Сарыбай құлназарұлы (1858-1919), тамдылық қария
Ахмет Назарұлы (1882-1966), ырғыздық қария Жақсылық (1883-1961).
Қарамқшылық Әлқуат Қайнарбайұлының Қорқыт туралы екі қолжазбасы біздің
қарамағымызға түсті... Қорқыт аңызын жақсы білген жүйрік қарияның бірі
Ташкент түбінде Сіргелі қаласында тұратын Жақып ата (өзі Сіргеліден). Ол
кісі Қорқыт атаны әдемілеп айтатын көп кісіні білген. Солардың ішінен
сарынын шалқыта тартатын Сырдария бойында, Қызылордаға жақын тұратын
Соқыр абыз деген кісі. Ол базарға кіріп, қобызымен Қорқыттың
сарынынтартып отыратын еді. Ол айзынан сілекейі шұбырып тартқанда
қаптаған жұрт ерекше құмартып, қобыздың күңірене шыққан толқынды дауысына
таң қалып тұратын.
Қорқытты бергі заманға дейін әдемі айтып жеткізген 17-ғасырдағы бақсы
жырау Нұрғали және оның 18-19-ғасырда жасаған ұрпақтары. Олар ертеден
келе жтқан ұлы бақсылардың тұқымы, өздерін Қорқыт атаның ұрпақтарымыз
деген шежірелері болған. Солардың бабасы Қошқар ата Шымкентті ежелден
мекен етіп Қорқыттың аңызын елге таратқан. Нұрғалидың ұрпақ жыраулары
кейін бақсылар қатарында айтылады. [5,214].
Қорқыт ажалдан қашып дүниенің төрт бұрышын кезеді, бірақ ақыры өз
туған жеріне келеді. Бұл кезде оның жан серігі болған желмаясы халықтың
эпос жырында үлкен бейнеге айналған.
Қорқыт желмаясы туралы қазақ аңызы былай дейді: Қорқыт бала күнінде
қыпшақ нағашыларына барғанда тау тайлақ тұқымынан бір ботаны оған сыйға
тарнтқан екен. Ол ботаны Қорқыт өз қолымен үйретіп өсіреді. Желмаясы
қанатты құсқа жеткізбейтін қанатты көлігі және сенімді жолдасы болған
екен.
Кейбір аңыздарда Қорқыттың түсінде біреу аян беріп айтады: Сен өлімді
аузыңа өзің алмасаң, саған еш уақытта өлім жоқ, - депті. Күндердің бір
күнінде қашып жүрген өгізге жете алмай назаланып, байқаусызда сені өлсем
де ұстамай қоймаспын - деп қалады. [26,75].Кейін бұл сөздің аузынан
шығып кеткеніне қатты өкінеді, өлімнен құтылудың амалын іздейді.
Желмаясына мініп, ел аралайды, қайда барса да, алдынан қазылып жатқан
көрді көреді. Қорқыт әулиенің көрін қазып жатырмыз - деген сөз естиді
де, зәресі ұшып қиналады. Содан бері ел аузында қиналған кезде айтылатын
Қайда барсаң Қорқыттың көрі - деген нақыл қалды. Қорқыт ажалдан алып
қалатын нәрсені жер мен су астынан, яғни, өлілер тұрағынан іздемейді. Ол
ажалдан құтқаратын керемет нәрсе өзінің ерекше жасалған қобызынан шыққан
үн – күй деп біледі және сол арқылы ажалды өзіне көп уақытқа дейін
жолатпайды.
Қорқыт қашып ажалдан,
Аңыратты қобызын.
Қобызында көп арман,
Тоқсан толғау әдемі үн. [3,246].
Сүйікті мекені Сыр бойына қайтып келіп, Сырдарияның суына кілем төсеп,
қобызын тартыпты. Күндіз-түні ұйқы көрмей, қобыз тартып өліммен алысыпты.
Қобыздың күйін дүниедегі жан иесі түгел ұйып тыңдапты. Ажалдың өзі де
Қорқыттың күйіне балқып, бұған жақын келе алмапты. Көп заман ұйқы көрмей
шаршап, қатты ұйқыға батқан кезде ұйықтап жатқан Қорқытты ажал жыланға
айналып шағып өлтіреді. Ал Қорқыттың Башпай күйінің шығуын баяндайтын
аңызда, Қорқытты қарақұрт шағып өлтіреді. Қарақұрттың уы бойына тарап,
өліп бара жатқан Қорқыт әзірейілге соңғы арызын айтады. Байқаусызда
қарындасына тиіп кеткен башпайын көмгенде ашық қалдырсын деп, қобызын
алып, Башпай күйін тартқан екен. Аңыз бойынша әзірейіл Қорқыттың жанын
алып, өзі айтқандай екі башпайын шығарып көміп, қобызын бейітінің үстіне
қойыпты. Содан көп жылдар бойы Қорқыттың көрінен қобыздың үні күңіреніп:
Қорқыт, Қорқыт деп сарнап тұрыпты. Қорқыттың моласы Сырдарияның
жағасында, Қармақшыдан он сегіз шақырым жерде, бір белестің үстінде тұр.
[21,145].
1925 жылдан бастап Қорқыт ата күмбезінің су жағы опырыла бастады,
1952 жылы тұтасымен қопарылып суға кетеді, тек арқа қақ қабырғасы қалады.
Қорқыт мазары 1952 жылы Сыр суына құлағанда жардан үш қабат боп жатқан
адам сүйектері табылған. Үстіңгі қабатта Қорқыт сүйегі, 6 метр тереңдікте
екінші түрлі сүйектер, 9 метрлік тереңдікте бірлескен адам сүйектері
болған. Бұл Қушан заманынан қалған коллективтік мүрделер болса керек
[7,85-87].
1980 жылы сол ескі зиратқа жақын жерге архитектор Б.Ыбыраев пен физик-
окустик С.Исатаевтың жобасы бойынша төрт қобызды біріктіру арқылы ерекше
архитектуралық келісімде құйылған Қорқытқа арнап, мәңгілік ескерткіш
орнатылды [1,658]. Қорқыт зиратының зерттеуінің нәтижесі бойынша, Қорқыт
бойшаң, ұзын кісі болған екен. Қорқыттың қабыр-күмбезін, халық ғасырлар
бойы қадірлеп, бұл атақты жыраудың, асқан күйшінің, ақылгөй данышпан
кісінің тұрағы деп, басына мыңдаған жыл шырақ жағып келді.

1.2. Қорқыттан қалған қазына

Түркі тілдес халықтардың эпикалық жырларының ішінде қағаз бетіне
ертерек түскендерінің бірі – Қорқыт ата кітабы. Бұл кітап дүниежүзі
ғалымдарының назарына ерте ілінген, әрі соған лайық көп зерттелген құнды
шығарма. Қазақ аңыз-әңгімелерінде айтылатын Қорқыттың даналық,
көрегендік, қобызшылық, жыршылық қасиеттерін, сондай-ақ, жер кезіп, ел
аралап ауруға, кеселге қарсы күрескенін Қорқыт ата кітабы да растайды.
Бұл дастанды оқи отырып, Қорқыт атаның оғыздардың басына түскен
қиындықтарды шешіп отырғанын, қандай бір қиындық кездессе де ел оны
Қорқытпен ақылдасып отырғанын көреміз. Мұнда ол белгілі бір тарихи
кезеңде өмірде болған адам ретінде суреттелген. Қорқыт бұл жырлардың
төтелей қаһарманы емес, тек айтушысы, оғыздар заманындағы эпостық жырдың
атасы. Сонымен, бұл кітапқа Қорқыттың өз образы емес, оның жырлаған
дастандары енген.
Көптеген орыс және басқа ұлттар ғалымдары да Қорқыт туралы толып
жатқан аңыз-әңгімелерді жинаған. 1815 жылы неміс ғалымы Х.Ф.Диц Дрезден
кітапханасынан Қорқыт ата кітабының 12 жырдан тұратын нұсқасын тауып,
сегіз жырын неміс тіліне аударып жариялайды. Дрезденде сақталған Китаби
Деде Коркут жырын түрік тілінде бірінші рет басқан мұғалім Рифат, одан
кейін қазақтар мен түрікмендер айтылатын көп қария сөздерді толығынан
кіргізіп, жаңадан басып шығарған Стамбул университетінің профессоры Орхан-
Шайық Гокий, Ватикан мен Дрезден нұсқаларын бірдей қамтып, бірінде жоғын
екіншісінен алып, жаңадан бастырған Ясухарен Ерган. Олармен қатар
әдебиетші ғалымдар Илхан Батгоз бен П.Н.Баратау өз үлесін қосқан. 1891-
1922 жылы академик В.В.Бартольд Қорқыт ата кітабын арннайы зерттеген
және орыс тіліне аударған. Деде Коркут дастанын терең зерттеп, ол
туралы дүние әдебиетіне көп үлес қосқан түрік ғалымдары. Олардың ішінде
сақталған Қазақстан жер аттары осы нұсқаның екеуінде де жарқын түрде
кездеседі [3,195-196]. Осы пікірге дәлел Қорқыт ата кітабының
жырларындағы көп жолығатын жер аттары Арқу Арқа белі, Ала-таг, Алты-
ағаш, Қазылық тауы, Шу өзендері, Жайық суы, Сыр бойы т.б. Қорқыт ата
кітабындағы жырлардың мақмұны халықтық эпостарға сай баяндалып отырады.
Қазақ эпостарына жақын келетін жайлар мен нақылдар өте жиі ұшырасады.
Ә.Қоңыратбаев қазақ эпосын өзінің тегі мен жанры жағынан он салаға бөліп,
үшінші салаға – оғыз эпосына Қорқыт ата кітабын жатқызады [7,64].
Қорқыт дастанына негізгі кейіпкер болған тарихи адамдар. Олардың
кейбір варианттары Сыр бойында, Арал теңізінің жағасында, Ұлытауда
сақталып келген. Қорқыт жырларының негізгі желісі күрделі сюжеті Оғыз-
Қыпшақ заманындағы ел басқарған кемеңгер, ойшыларды қадірлеу [3,276].
Соның бірі – Қорқыттың өзі ғажайып ерлігімен халыққа қорғаныш болған,
халық сүйіспеншілігіне бөленген адам, алыптардың ішінен көзге бірінші
түсетін Ер Қазанбек – барлық алыптардың ұлы ағасы, Түркістанның тірегі
[3,231]. Сөйтіп, Қорқыт хикаясын оқып отырып, Қорқыт заманында өзінің
алып ерлігімен аты шыққан, халық ерекше ардақтаған алыптар батырлар көп
болғанын, сол сияқты шешен билер, ақылды данышпан сұлтандар да аз
болмағанын көреміз.
Қорқыт ата кітабы 12 жырдан тұрады, 12 жырдың қосындысы деуге
болады. Мұнда оншақты ғасыр ішінде өмір сүрген он шақты ру, тайпа
ұлыстардың өткен дәуірінде сай оқиғалар суреттеледі. Жыр оқиғасы әр түрлі
географиялық ортада өтеді (Алтай, Орта Азия, Жетісу өңірінде, Сыр бойы,
Сардала Дешті Қыпшақ, Парсы, Кавказ т.б. Қорқыт ата кітабына енген
әңгімелер бір кезде, жоғарыда айтылған оғыздарға қараған өлкелерді
жайлаған көптеген халықтардың ертегі-аңыздарынан алынып құрастырылған
сияқты. Бұл туралы көптеген ғалым-зерттеушілер ой-пікірлер айтысып,
мынандай түйінге келген: Қорқыт ата кітабы 12 түрлі жырлардан құралады
десек, соларды тарихи-шежірелік арқауға сай үш кезеңге бөлуге болады:
Оғыз-қыпшақ ұлысының ұйымдасу кезеңін суреттейтін жырлар. Бұлар І,
ІІІ, V, VII, VIII жырлар жатады.
Түркмен оғыз және пешене пешенег тайпалары арасында 34 жылға созылған
алалықтарын суреттейтін жырлар. Оған: ІІ, ІV, VІ, ІХ, Х, ХІ жырлар
жатады.
Оғыз-қыпшақ ұлысының ыдырау кезеңін білдіретін жырлар. Бұған көбіне
ішкі оғыздарға қарсы бас көтерген Аруз туралы ХІІ жыр жатады. Бірақ
алалық нышандары Басат, Домрун, Еміре Бұқаш жырларының өзінде де бар
[8,73-74].
Қорқыт ата кітабына енген жеке жырлар кейде бір-бірімен үйлеспей,
өзара қабыспай жатады. Қорқыт дастанындағы он екі жырдың кейбіреулері бір
қаһарман арқылы, бірдей оқиға бойынша өзара байланысты десек те, бірақ
олар кітапта хронологиялық тәртіп бойынша орналаспаған. Мысалы: Қазан
батыр жөніндегі жырлар циклын алайық. Бұл циклға ІІ және ІV сонымен бірге
ХІ жырлар кірген. Қорқыт ата кітабында алып Қазан туралы хикая екінші
жырдан басталады. Бұл жырда Қазан туралы хикая екінші жырдан басталады.
Бұл жырда Қазан Бекұлы Ораз-Бек ер жеткен жігіт, бек, тіпті, үш жүз
батырды басқарып, әкесі аң аулауға кеткенде, ел күзетіп қалады. Ал,
кітапта бұдан кейін төртінші жырда Ораз-Бек әлі кәмелетке де тола
қоймаған, соғысып көрмеген, қылышты жөндеп ұстай алмайтын бала жігіт. Ол
бірінші жырда Қазан-Бектің баласы әлі ақыл-есі кірмеген жас нәресте
ретінде суреттеледі. Тағы бір айтар жай, сегізінші жырда Табекездің
қолынан қаза тапқан кейбір қаһармандар бар. Осындағы өліп қалған
қаһармандар кейінгі хикаяларда, дәлірек айтсақ, он бірінші жырда Қазан-
Бекті тұтқыннан құтқарады. Мұның бәрі Қорқыт ата кітабындағы он екі
жырдың әрқайсысы алғашқыда жеке-жеке дербес дастандар түрінде өмірге
келгенін, кейінірек жинақталып, тұтас бір шығармаға айналғанын, сол бөлек-
бөлек жырлардың басын қосу кезінде композициялық кемшіліктер орын алғанын
дәлелдейді. Осы кемшіліктерді еске ала отырып, зерттеуші –ғалым
Н.Келімбетов Қорқыт ата кітабындағы жырларды оқиғалардың логикалық
жүйесіне қарай ретке келтіріп, он екі жырды төмендегідей тәртіп бойынша
орналастырады: І, ІІІ, ХІ, ІV, ІІ, VІІІ, V, VІІ, VІ, ІХ, Х, ХІІ [9,79].
Қорқыт ата кітабы өте көркем тілмен жазылған эпос. Мұндағы оқиғалар
жай ғана баяндалмай, әсем суреттелген. Әдебиетте баяндау бар, суреттеу
бар. Баяндау шындықты әншейін хабарлап, ауыз-екі айтып қана тынса,
суреттеу құбылысты көзге елестетеді, жай сөйлемейді, сөзден өрнек төгеді:
Жалғыз ұлым бар еді,
Қараңғы мынау дүниені,
Жарық еткен шам еді.
Сол балам, қайда, көрдің бе?
Асыл туған ақ денем,
Ақ сүтімді аялап,
Одан басқа емген бе?
Жылан келіп шаққандай,
Ішім от боп жанады.
Жүрегі құрғыр суынып,
Мазамды неге алады? [16,143].
Қорқыт ата кітабы негізінен прозалық жанрға құрылған. Мұнда өлең жыр
түрінде ақ өлең, айтыс элементтері де кездеседі. Ақ өлеңдер көбінесе
ұйқассыз, айтыс өлеңдері диалог түрінде болып келеді. Осы өлең шумақтары
прозалық текстіне сіңіп кеткендігі – Қорқыт хикаясындағы өзіндік
композициялық ерекшелігі. Түркі тіліндегі дастандарда қара сөздің сөзі
құдды жыр жолдары секілді ішкі ұйқаспен тақпақталып айтылып, дыбыстардың
өзара үйлесуі арқылы беріледі [9,83]. Бұл дастанда өлең мен қара сөзді
бір-бірінен ажырату қиын екенін дәлелдейтін мысал келтіруге болады:
...аш бозторғайлар сайрай бастағанда, ұзын мұрт бал арасы ұясынан
өргенде, арғымақтар кісінеп дыбыс бергенде, таң атып, ақ пен қара көзге
түскенде... [5,168-169]. ...төбесі аспанға жеткен қарлы таулар
қартайса, оған шөп шықпайды. Өзендер қомға толса, арнасынан су ақпас. Бие
қартайса құлын бермейді, қызыл бұйра нар қартайса, бота бермейді...
[5,205].Бұл дастанның тағы бір ғажабы – нақыл сөздер, мақал-мәтелдер көп
кездеседі. Тіл байлығын игеру, сөз қорын молайту деген әдебиетте бар
және сол бай тіл мен мол сөзді суреткерлік шеберлікпен қолдану да бар.
Әдеби тіл мен жай тіл емес, көркем тіл, демек, сұлу сөз. Баяғы ауыз
әдебиетінің барлық кезеңінде тіл көркемдігі көбінесе түрлі-түсті бояу
болғанда, сөз сұлулығы - мақал-мәтелдерде жатқан [10,267].
Мақал-мәтелдер, нақыл сөздер Қорқыт ата кітабында молынан
қолданылған. Жырдың өзі Қорқыттың нақыл сөздерімен басталады. Кіріспеге
кірген мақал-мәтел, нақыл-өсиет сөздерінде өткен заман кескіні, үй-тұрмыс
жағдайы, ата-ана, ұл мен қыз, күйеу бала, табиғат көрінісі, хайуанаттар
тіршілігінен түсінік беріледі. Қорқыт ата кітабындағы басқа әңгімелерде
де нақыл сөздер кездесіп отырады. Мысалы, Ат аяғы жүйрік, адам тілі
жүйрік - деген сияқты т.б. Қорқыт айтты дейтін мақалдар мен нақыл
сөздердің өзінің мәнін жоймағандығы соншалық, оның кейбірі әлі күнге
дейін қазіргі қазақ өмірінде қолданылып келеді.
Әдебиетте образ, образ жасау деген түсінік бар. Қорқыт ата
кітабындағы бейнелер өте әсем тілмен суреттелген. Жырда табиғи
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.