Корпустық жиһаз
Көкше Акадкмиясы
Аманкелді. Д
Корпустық жиһаз
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 050421 –Дизайн
Көкшетау 2013 ж
Көкше Акадкмиясы
"Қорғауға жіберілді"
____________________
Департамент директоры
Мугжанова Г.С
"____" ________20__г.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Корпустық жиһаз
Мамандық 050421 –Дизайн
Орындаған:
Аманкелді Дінмұхаммед
Ғылыми жетекшісі
Трофимов Виктор Петрович
Көкшетау 2013 ж
Көкше Акадкмиясы
Әлеуметтік- Экономикалық департамент
Диплом жұмысын орындау тапсырмасы.
Студент (ке)_______________________________ __________________________
Тобы_______________________________ ________________________________
мамандығы__________________________ _______________________________
_________20 ж академияның №_____ бұйрығымен бекітілді.
Студенттің жұмысты тапсыру мерзімі____________________________ ______
Жұмысқа қатысты негізгі
деректер:__________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _______________________________диди пломды
қ жұмысқа қатысты сұрақтар немесе дипломдық жұмыстың мазмұны.
a)_________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ __________________
б)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ _________________________________
в)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ __________________
Графикалық материалдар тізбесі.
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________________________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
Әмиргазин Қ. Қолданбалы көркем өнер. Алматы, 1998ж. Әбдуалиева Ш. Халық
қол өнері. Алматы. Рауан 2011ж.Әбдіғапбарова Ү.М. Казақтың ұлттық ою-
өрнектері 2003ж . Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және ғылым
1999 ж. Еспенбетов Б. Шидің сәндік сипаты. Білім және еңбек.2006ж.
Еспенбетов Б Оқушыларды халықтың
Жұмыс бойынша бөліктеріне қатысты берілетін тапсырмалардың кеңестері.
Бөлім Кеңес беруші мерзім қолы
Кіріспе бөлім Трофимов В.П Қазан айы
I бөлім Трофимов В.П Қараша айы
II бөлім Трофимов В.П Желтоқсан айы
III бөлім Трофимов В.П Қаңтар айы
Тапсырма берілген күні: ____________________________
Департамент директоры _____________________________ Ф.А.Ж., қолы
Диплом жұмысының жетекшісі_______________________ Ф.А.Ж., қолы
Тапсырманы орындауға алған
студент.___________________________ ________________ Ф.А.Ж., қолы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 КӨШПЕНДІЛЕРДІҢ ҮЙ ЖИҺАЗДАРЫ
8
1.1 Ұлттық қолөнер
1.2 Ағашты көркемдеп өңдеу технологиясы (Бесік, ағаш төсек, сандық)
15
1.3 Ағаштың түрлері және ою өрнек салу
30
2 Қолданылатын бұйымдар мен өңдеу тәсілдері.
40
2.1 Безендіру түрлері, ою-өрнектер
2.2 Өрнектің түстері мен бояулары
44
3 Жозы мен бұрыштық текшенің жасалуы.
51
3.1 Композициялық шешім
3.2 Материалдарды қолдану
55
3.3 Жозы мен бұрыштық текшенің жасалуына техникалық талдау
59
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
64
КІРІСПЕ
Жиһаз (Мебель). Пайдаланылу мақсатына қарай ол қонақ бөлме, жатын
бөлме, ас ішетін бөлме, жұмыс істейтін бөлме, сондай-ақ балалар бөлмесі, ас
үй, ауыз үй, жуынатын бөлмеге арналып шығарылады. Жиһаздың жекелеген
заттары да, жиһаз гарнитуры да, сондай-ақ бүкіл пәтерге, бір бөлмеге немесе
бөлменің бір бөлігіне арналған жиһаздар да болуы мүмкін. Пәтерді
жиһаздағанда жиһаз отбасы қажетін өтерліктей, бөлмеге сәйкес және оны
тарылтатындай болуы керек.
Жиһаздар:
тұрақты жиналмайтын;
тасымалдауға оңай жиналмалы-құрастырмалы;
әмбебап-құрастырмалы және құралмалық шешімі бірнеше Жиһаз
секцияларынан тұратын,
бірінің үстіне бірін немесе қатарластырып қоюға болатын секциялық
жиһаз түрлеріне бөлінеді.
Үлдірікті жиһаздың негізі ағаштан немесе металдан өрнектеліп жасалған,
әдетте, жіңішке тік ұстын-таяныштар. Олардың арасына жекелеген жиһаз
секцияларын, сөрелерді, жәшіктерді және басқа жалғастырғыш элементтерді
бекітеді, үлдірікті жиһаз әр түрлі нұсқалардың барынша үйлесуін қамтамасыз
етеді. Құрастырмалы жиһазға қабырғаға жапсарластырып, көлденең
орналастырылатын шкафтар, шкаф-қалқалар, құрастырмалы үстелдер, кереуеттер
және т.б. жатады. Ауыстырмалы жиһаздың құралмасы бөлшектерінің орнын
ауыстыру арқылы оның мақсаты мен көлемін өзгертуге мүмкіндік береді.
Жиһаздың бұл түріне кресло-кереует, диван-кереует, шкафқа немесе бірінің
астына бірі ысырылып жиналатын кереуеттер, төмен түсіріп немесе жазып
қоятын қақпағы бар үстел-тумба, қайырмалы қақпағы бар, ысырмалы тумбаны
таяньпп ететін секретер және сервант-үстел, т.б. жатады. Жиһаздың бұл түрі
пайдалануға қолайлы, өйткені бөлмедегі Жиһаз санын азайтып, бос орынды
көбейтуге мүмкіндік береді. Жиһазды негізінен ағаштан және ағаш
материалдардан (ағаш жоңқалы немесе талшықты тақташалардан, үйеңкіден,
т.б.) жасайды. Сондай-ақ пластмассалар мен металдар да қолданылады. Қаптама
жабынды ретінде табиғи және синтетикалық шыбықтарды, ламинирленген
қабыршақтарды, қағаз-қатпарлы пластиктерді және т.б. пайдаланады. Жұмсақ
Жиһаз үшін созылмалы таспа: кеуек материал, пенополиуретан, табиғи не
синтетикалық маталар, жасанды былғары және т.б. қолданылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігін қазақ халқына тән өзіндік ою-өрнегімен
түр сипатымен ерекшеленетін үй немесе тұрмыстық жиһаздың заман талабымен
негіздеуге болады. Ұлттық үрдіс 70 жыл Кеңестік идеология құрсағына
тұмшаланып келген болса, бүгінде қазақ халқының тілі мен діні салт-санасы
қайта жаңғыра бастады деуге толық негіз бар. Бұл дегеніміз, тұрмыстық
қажеттілікте кеңінен қолданысқа ие ұсақ-түйек, қала берді көлемі жағынан
едәуір үлкен болып келетін үй жиһаздарын сәндік үлгіге айналдыруымыз қажет.
Атап айтар болсақ, жозы, төсек ағаш, абдре, сандық, бесік тағы басқалары.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ел етегін жинап, тәуелсіздіктің 20-
шы жылына аяқ басқан тұста, қазақи болмысымызды қайта дәріптеу аса маңызды.
Ежелден атадан балаға мирас болып келген тұрмыстық жиһаздардың атауы мен
қолданылуы егжей-тегжейлі қарастырылуы шарт:
тұрмыстық жиһаздарды талғамға сай ағаштың сан алуан түрлерінен және
меттал қоспаларынан сондай-ақ жасанды былғарыдан жасауға болады;
үй жайлардың аумағына және тұтынушылардың санына байланысты
жиһаздың көлемін реттеуге болады;
Дипломдық жұмыстың практикалық негізі. Ұлттық нақыштағы және жаңа
үлгідегі үй жиһазының күнделікті қажеттілігі мен қолданысы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
қазіргі қоланысқа ие жиһаздарды анықтап, олардың алуан түрлілігі мен ереш-
еліктерін көрсету және заман талабына сай әрлеу қажеттігін ескеру (өлшемі,
құрлымы, сипаты, салмағы, құрамы).
Осы мақсаттарға сай мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
тұрмыстық жиһаздың анықтамаларын жинақтап, сараптама жасау;
қазіргі қолданыстағы Еуропалық үлгідегі жиһаздар мен ұлттық
нақыштағы жиһаздардан (ою-өрнегі, материалы, құны, сапасы, түсі және т.б.)
айырмашылығын көрсету;
- қарапайым тұрғындар арасында қалыпты және жаңа үлгідегі жиһаздарға
талдаулар жасау;
сәндік ою-өрнектерінің ерекшеліктерін көрсету;
жасалу технологиясын көрсету;
жиһаздардың тұрмыстық қызметін, сипатын көрсету.
Зерттеу нысаны ұлттық жиһаздар (жозы, бұрыштық тепше, сандық, кебеже,
төсек ағаш, т.б) көне мұражай жәдігерлері алынды.
Зерттеу пәні. Көнеден келе жатқан киіз үй жиһаздары.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері. Қазақ халқының байырғы
тұрмыс-тіршілігінде қең қолданысқа ие үй жиһаздары туралы әлемдік,
қазақстандық ғалымдардың ғылыми теориялық тұжырымдары пайдаланылды. Атадан
балаға мирас болып келген ұлттық нақыштағы сәні мен мәні жоғалмаған,
болмысымызды дәріптейтін, өзге ұлт өкілдерінен өзіндік өрнегімен
ерекшелеленетін қазақ жиһазының қолданысы Еуропалық жиһаздан әлдеқайда кең
екендігі байқататыны жөніндегі зерттеулер зерделенді.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мен практикалық құндылығы. Бүгінгі заман
талабына сай қажеттілікте пайда болған жаңа үлгідегі жиһаздар таңдамасы
анықталып, оларға түрлі деңгейде жан-жақты талдаулар жасалды; үй
жиһаздарының өзіне тән ерекшеліктері айқындалды; олардың өзара ықшамдалған,
құрлымды, ауыстырмалы, құрастырылмалы болатындығы дәлелденді. Жоғары және
арнаулы оқу орындарында қазақтың ұлттық қолөнерін, қазақтың ою-өрнектерімен
безендірілген жиһаздарын оқу процесі барысында дәріс, семинар сабақтарында
зерттеу материалдарын пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу
нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, теориялық-
әдіснамалық негіздері, ғылыми жаңашылдығы мен практикалық құндылығы,
жұмыстың практикалық негізі, құрылымы көрсетілген.
Көшпенділердің үй жиһаздары деген бірінші бөлімде көшпенділердің үй
жиһаздары күнделікті тұрмыс жағдайларына байланысты ағаштан жасалып, сүйек,
түрлі-түсті металмен қапталатыны баяндалады.
Жозы мен бұрыштық тепше деп аталатын екінші бөлімде тұрмыстық
жиһаздардың қазіргі заман талабына сай өңделіп, сұрыпталуы, тұтынушы
талғамын зерттеу жайында айтылады.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері түйінделді.
1. КӨШПЕНДІЛЕРДІҢ ҮЙ ЖИҺАЗДАРЫ
1.1 Ұлттық қолөнер
Қасиетті қазақ халқының қолөнерінің тарихы тым тереңде. Ол кеңбайтақ
жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ тәрізді көне түркі
тайпаларының мәдениетінен арқау алады. Жәнеде оған Оңтүстік- Сібір, Орта
Азия мен Ресей халықтарының да мәдениеті өз әсерін тигізген. Осындай үнемі
жаңғыру үстінде болған қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің даму биігіне
көтерілген кезкңі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы.
Археологиялқ қазбалар мен жазба ескерткіштерге арқа сүйесек, Қазақстан
аймағын мекендеген тайпалар жүздеген жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз
балшық, ағаш, жүн, тағы басқа да шикізаттарды шаруашылық кәсіптері мен
күнделікті тұрмыс қажетіне жарап, қол өнердің өз ұлтына тән ерекше көркем
түрлерін қалыптастырған. Қазақстан жеріндегі қолөнердің көне заманнан келе
жатқанына нақты айғақтар: Павлодар өңіріндегі Досыбай жартасынан табылған
бейнелер, Өскемендегі жазбалар мен Ұлытау жартасындағы суреттер, Кригельді
өзені аңғарынан табылған керамикалық қазындылар. Қазақ халқының қолөнері
ерте кезден ақ әлемдік мәдениеттің көрнекті қайраткерлерін қызықтырған.
Геродот тіпті былай деп жазып қалдырған: Олардың барлық заты алтын мен
мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары
мыстан істелген. Бас киімдері мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан
жасалған. Сондай- ақ, ат омырауындағы өмілдіріктер де мыстан соғылып, жүген
сулығы, ауыздығы тағы да басқа бөліктері түгелдей алтынмен
әшекейлендіріліп, безендірілген. Геродот пен бірге Ктесий, Страбон да
қазақ топырағын мекендеген сақтар мен массағаттардың барлық заттардың
әшекейленіп, киімдердің өзіне тән үлгісі барын айтады. Қазақ халқының
қолөнері туралы Ресей ғалымдары да сүйсіне әңгімелейді. Мысалы
М.А.Леваневский: қазақтың қандай кәсіпке болмасын, табиғаттан
қабілеттігіне сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын
жасап, алтын, күмістен әсем бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды.
Қазақтың тіккен аяқ киімдері өте берік, киюге ыңғайлы - деп жазады. Ал
енді қазақтың ұлттық қолөнерінің таңғажайып туындысы – киіз үй орта ғасыр
саяхатшылары Марко Полоны (1230), Плано Карпиниді (1246), Клавихоны (1403),
Барбораны (1436), қатты таң қалдырып, олардың тарихи жазбаларынан орын
алғаны біз үшін үлкен мақтаныш.
Қазір халықаралық деңгейде қолөнер көрмесі ұйымдастырылмағанымен, бұрын
оған айрықша көңіл бөлетін- ді. 1969 жылы 91 жасында қайтыс болған
Барлыбаева Рымжанның қолынан шыққан текеметтің кезінде Парижде
ұйымдастырылған көрмеге қатысып, талайларды таң қалдырғаны қандай тамаша.
Сондай – ақ, қазақтың киіз үйлері 1861 жылы Парижде өткен халықаралық
көрмеге қатысып, 1876 жылы Петербургте ориенталистердің үшінші конгресінің
Құрметіне ашылған көрмеге, 1890 жылы Қазанда өткен көрмеге қойылған.1913
жылы Омбы шахарында Романовтар әулетінің 300 жылдық тойларындағы көрмеге
Атбасардан Мейрам қажының киіз үйі қатысқан [1,б.24-26].
Халықтың қолөнеріндегі негізгі тұлға- суретші, шеберлер. Бұл жан-
жақты зерттеуді қажет ететін тарихымыз. Кезінде бүкіл Орта Азия мен
Қазақстан есімі кеңінен таныс болған шеберлеріміз туралы айтқанда аузымызға
ең бірінші Мұрын жыраудың есімі түседі. Шын аты Тілеген Сеңгірбаев бұл
бабамыз өзінің жарты ғасырға жуық өмірін темірден түйін түйіп, алтынды
күміске байлап, етік тіккен, тас қашаған. Тек әттең, бай іс-тәжірбиесін
үйреніп жазып алып қалмағанымыз болмаса, Қазақстанда Жүсіп, Мақамбет,
Күмбетбай, Тәутен, Әбдіғали, Шаяхмет, Аяған деген атақты шеберлер өмір
сүрген. 1882 жылы Мәскеудің өндірістік көркемөнер көрмесінің төтенше
коммиссиясы қазақ шеберлерінің ыдыстарын жұмысының мінсіздігімен,
өрнектердің әсемдігімен ерекше көзге түседі- деп атап өткен екен. Қазақтың
қолөнер шеберлеріне.
Қазақтың ағаш ыдыстарының өзіндік ерекшеліктері оның көлемдігі. Мысалы,
бұрын қазақ ауылдарында бір қойдың еті тұтас сиып кететін керсен тәрізді
ыдыстар болды. Қазір де оның кейбір түрлері ел ішінде сақтаулы.1871 жылы
Семейдегі көрме ұйымдастыру комитеті өзінің хаттама құжаттарында қазақтың
ешбір токорлық станоксыз қашау мен пышақ арқылы тұтас қайыңнан ыдыстарын
өте шебер жасайтынын жазып қалдырыпты. Жалпы, қазақ халқында қолөнер
шеберлері жасаған ыдыстарының өздері 65 түрлі .
Ғылыми деректер бойынша Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі мұнан екі жарым
мың жыл бұрын түрлі тайпалардың творчествасы арқылы байқап, ұрпақтан-
ұрпаққа мәдени мұра болып келеді.
XX ғасырдың басында ғана қазақтар төсағаштың үш түрін пайдаланған. Ал енді
Ибн Батутаның жазбаларына назар аударсақ, өз заманында Дешті Қыпшақтар
болған делінген.
Дүние жүзіндегі ең үлкен кілемнің тұңғыш рет 1959 жылы Ашхабатта тоқылғаны
мәләм. Оның көлемі 192 шаршы метр болса, 1965 жылы Түркімен шеберлері оны
екі есеге дейін ұлғайтты. Қазақтың қолөнер шеберлері де кілем тоқ удан
алдына жан салмаған. Қарт ана Барлыбаева Рымжанның тоқыған кілемі 1926
Париж қарласында болған көрмеге қатысып, бәйге алды.Осыншама атақты
шеберлеріміз бола тұра қазір халық арасында қолөнеріміздің дамымай ұмыт
қалып бара жатқаны қалай? Бізді ойландыратын осы сұрақ.
Шығыстың озық мәдениетін мойындағысы келмейтіндер көшпелілер (сақ,
ғұн, қыпшақ) бертінге дейін отырықшы болып үй салған жоқ, егіншілікпен
айналыспады, олардың кейінгі ұрпақтары қазақтардың да Ресейге қосылғанға
дейін мәдениеті, өнері, білім, ғылымы болмады деп қасақана тарих шындығын
бұрмалап келеді. Тіпті, олар құрылысы ерекше киіз үйді біздің ата-
бабаларымыздың қалай ойлап тапқанына мән бермей, оның ішінде ерте кезден-ақ
небір сәнді қолөнер туындылары – үй жиһаздарының да болғанын еске алмайды.
Ертедегі жиһаз түрлері Көшпелілердің үй жиһаздары мен ыдыс-аяқ-тары
күнделікті тұрмыс жағдайларына байланысты ағаштан жасалып, сүйек, түрлі-
түсті металмен қапталды. Олардың көп тараған түрлері: төсек ағаш, жастық
ағаш, жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, ұзатылатын қыздардың қол
сандығы, асадалар, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ, піспек, астау, табақ,
тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, кү-бі, ағаш шелек, келі, келсаб,
тағы да басқа бұйымдар.
1- Сурет.
Киіз үй жабдықтары.
Қазақ шеберлері ағаштан жасалатын үй жиһаздары мен ыдыс-аяқтың бетіне ою
ойып, оны бояп, өрнектеп, жарқыраған тастармен, шынылармен көркемдеген.
Осынау атақты шеберлерден, ұсталардан есімі ел арасында аңыз болып сақталып
қалғандарының бір тобы: Шымкент өңірінде өмір сүрген Бес ұста - Құлжан,
Батырқұл, Байлар, Айдарқұл, Құрман-құл, Торғай жерінде тірлік кешкен
қыржігіт Науан (Наурызбай) ұста, Баянауылда туып өскен Айдабол руының
Қошетер деген атасынан шыққан Қошеттер ұсталары, Қақабай шебер, Шығыс
Қазақстанның Ұлан елді мекенінде түтін түтеткен Рахымбай балташы. Бұл
шеберлердің жасаған үй жиһаздары, ыдыс-аяқтары, ағаштан қиыс тырып салған
үйлері, сәндеп соққан зергерлік заттары, ат әбзелдері туралы халық жыр
қылып айтады. Ал осы атақты Науан ұстаның қолөнер шебері атанған апасының
өзі құйып жасаған қол төсі біздің үйде ата-бабаларымыздың асыл мұрасы
ретінде сақтаулы тұр.
Адалбақан – киім ілуге арналған, бұтақшалы бақан түріндегі үй жиһазы. Оның
киіз үйде ас сақтау үшін қоршалған өреше шидің бір басын сүйейтін ашалы
қада түріндегілері де бар. Адалбақанның жоғарғы басын уыққа тіреп қояды. Өн
бойындағы бұтақшаларға азық-түлік салынған дорбаларды, ыдыстарды іліп қоюға
болады. Шеберлер адалбақанды ағаштан да, темірден де жасап, өн бойын алтын,
күміспен өрнектейді. Қазақ халқы адалбақанды таза, қасиетті мүлік санайды.
Асадал – тамақ, ыдыс- аяқ сақтайтын бұйым. Бетіне түрлі-түсті нақыштар
салынады, үстіңгі бөлігі қақпақталады. Оны орыс тілінде шкаф деп те атай
береді. Асадалдың дәстүрлі бірнеше түрі болған. Ең көнесі қазіргі тумбочка
тәрізденіп енінен биіктігі артық етіп жасалады, екінші түрі ені мен
биіктігі шамалас болып әзірленеді. Үшінші түрінің биіктігі кебежедей болып,
ені биіктігінен 1,5-2 есеге жуық артық, ұзынша болып келеді. Төртіншісі
қазіргі буфет тәрізді. Қазақстанның археология мұражайында асадалдардың
беттерінің түгелдей сүйектеліп, күмістелгенін, екі, бір ашпалы есігі,
көлденең суырмалары бар. Негізінен, асадалдардың оюлары ойылып, сүйекпен
көмкерілгендері Жамбыл өңіріне, бетіне өсімдік тектес өрнектер салынғандары
Қазақстанның батыс аудандарына, тұрқы ұзын әрі аласалары Семей, Орал
аймағына, буфет тәрізділері Көкшетау өңіріне тән. Көкшетаудың Сырымбет
ауылынан табылып, мұражайға қойылған бір асадалдың төрткіл ішіне қауызын
жарған гүл тәріздес ою бедерленіп, айналасына қошқар мүйіз өрнек
жүргізілген, астыңғы және екінші ортаңғы бөліктің екі жанындағы төрткіл
ішіндегі шеңберге сегіз бұрышты жұлдызша сабақтары түйістірілген алты
жапырақ ақ реңге әр түрлі бояумен салынған, асадал үш бөлік болып жасалған.
Жастық ағаш – құс жастықтың астына салынатын ағаш тиянақ. Қазақтың екі басы
қайқы ағаш төсегінің бір бөлшегі жастық ағашты шеберлер кепкен қайың,
қарағай, үйеңкіден тақтайлап, қашап, қиюластырып жасайды, биіктігі 25-30
сантиметр болады, көлденеңі бір немесе екі кісілік. Бет жағын оюлап,
бояйды, сүйектеп де өрнектейді, күміс, мыспен де әшекейлейді. Кең тараған
жерлер: Атырау, Торғай, Батыс Қазақстан өңірі. Бұрындары жастық ағашты ата-
аналары оң жақта отырған қыздарына арнап жасататынды. Жастық ағаштың барлық
бөлшектерін біріктіріп тұратын екі қазығы болады, олардың арасын 2-3 немесе
бір ғана жалпақ арқалық тақтай қосып тұрады да, ол жастық ағаштың бас жағы
болып саналады. Оның ішкі жағынан көлбей тақтай мен бас аралығында пайда
болған доғал бұрышқа үш бұрышты қолтықша тіреуіштер бекітіледі. Жасалу
тәсілі дәстүрлі төсағашқа ұқсас жастық ағаштың қарапайым түрлері бұрын
Торғай өңірінде көп кездесетін. Жүкаяқ – үйдегі жиналған жүк астына
қойылатын жиһаз. Төрт аяқты етіп, ағаштан жасайды. Ол төрт бөлшектен
тұрады. Үстіңгі ұзын ағашы да, аяқтары да жалпақ болады және де аяқтары
үстіңгі ағаштың екі шетіне қиюластырылады, екі аяқтың арасы төменгі жағынан
жіңішке тақтаймен қосылады, бет жағы түгелдей түсті бояулармен әсем
өрнектеледі. Әрбір бөлшек бетіне жүргізілген оюөрнектердің үйлесімділігі
жүкаяққа қойылатын басты талаптардың бірі. Жүкаяқтың ерекшелігі: екі аяқ
беттерінде қошқар мүйіз оюлар тоғыса орналасады, үстіңгі жалпақ, астыңғы
жіңішке ағаштардың беттеріне өсімдік тектес әдемі ою-өрнектер жүргізіледі.
Жүкаяқтың ұзын тұрқы – 140 сантиметр, биіктігі – 50 сантиметр мөлшерінде.
Сандық – киім-кешек, тағы да басқа заттарды салып қоюға арналған
жиһаздардың көрікті түрлерінің бірі. Көп халық оны ерте кезден-ақ
пайдаланып келеді. Ағаштан жасалып, сырты өрнектеп сырланады, қаңылтырмен
қапталып, әшекейленеді. Сандықтың үлкені - әбдіре (абдыра), кішкентайы –
қолсандық, кесе, аққұман тәрізді үй әбзелдерін салуға арналған түрі–
бөгіребас. Сандықтың алдыңғы беті қаңылтырмен қапталғаны – қаптама сандық,
алдыңғы жағы оюлы былғарымен көмкеріліп, асылтас орнатылғаны, күміс әшекей
бастырылғаны – жағылан деп аталады. Кебеже - құрт, сүр ет сақталатың ыдыс.
Ол сандықша үлгіде жасалады. Төрт тағанға тақтай құрастырып, өрнектеп
боялады, сүйектен, күмістен өрнек салынады, күміс мық шегеленеді. Кебежені
түйеге теңдеп, ішіне жас балаларды да отырғызған. Қазақстанның барлық
аймағында кебеженің кескіні мен жасалу тәсілі бірдей болғанымен, бет жағын
көркемдеуі әр қилы. Орта есеп бо йынша, кебеженің ұзын-дығы – 70-90,
биіктігі 40-50, ені 40-45 сан-тиметрдей. Кебеженің төрт қабырғасы, түбі мен
қақпағы төрт қырлы қазық арқылы біріктіледі. Шеберлер кебеженің бет жағына
келетін екі қазық беттерін, оның басы мен аяқ жағын мүсіндеп, көркемдейді.
Халел Арғынбаев кебеженің әсем бір түрі туралы былай деп жазады:
Сүйектелген ке-беженің тағы бір түрін Торғай өңірінен көрдік. Мұндай
кебеже бетінің үстіңгі және астыңғы жиегіне, екі басына 12 тік бұрышты
сүйек әшекейлері зергерлікпен қиюластырылған. Бұлардың астына қызыл шұға
төселген. Кебеже бетінің ең ортасына үш жерден төрт-төрттен біріктірілген
сыңар мүйіз тәрізденіп жонылған сүйек әшекейлер орнатылған. Әрбір сүйек
әшекейдің беттеріне ортасында ноқаты бар шағын шеңберлер сызылған. Абажа –
кебеженің үлкен түрі, үй жиһазы. Оны тақтайдан жасайды. Киізбен,
былғарымен, қаңылтырмен де қапталады. Мұнда ыдысаяқ, тамақты сақтап қояды.
Оның астына әшекейлі жүкаяқты да қоюға болады. Әбдіре (абдыра) – зат
сақтайтын үлкен сандық. Сыртын қаңылтырмен әшекейлеп қаптап та қояды.
Этнографтар абдыра сөзін түркі тілінде абық, абыт (бірдеңе- ні тығу,
жасыру) сөзінен шығуы мүмкін деп те жорамалдайды. Қазір де әбдіре,
сандықтың басқа да түрлері жасалып, тұрмыста қолданылып жүр [2,б.14-17].
Жағылан - сандық-тың көне түрі. Қазақ даласында ХҮІІІ-ХІХ ға- сырда
кең тараған. Киім-кешек басқа да бұйымдарды ішіне салып қояды. Үлгісі
әбдіре тәрізді. Оның негізі жұқа тақтайлардан құрастырылады, сырты түгелдей
былғарымен қапталады, бет жағы ғана әр түрлі әдіспен көркемделіп, ұзындығы
60-70, ені мен биіктігі 30-35 сантиметр болады. Сыртындағы былғарыға қошқар
мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз сияқты ою-өрнектер жүргізіледі. Жағланның
бетінің дәл ортасынан дөңгелек, екі шетінен жапырақ тәрізді дөңес көздер
көксауыр былғарымен ойыстырылады да, төрт бұрышындағы дөңгелек жұлдыз
тәрізденіп бастырылған өрнектің ортасына күміс көздер орнатылады. Кейбір
жағыландар қызғылт былғарымен де қапталады. Қолсандық – ұзатылатын қыздарға
арнап жасалатын, киім-кешек, әртүрлі заттар салынатын бұйым. Ол бұрындары
қыз жасауының құрамына кіретінді. Көлемі шағын, ұзындығы – 45-50 сантиметр,
ені 20-30 сантиметр, биіктігі – 15-20 сантиметр болып келеді. Ағаштан
жасалып, біртүсті бояумен сырланады. Сән қуған адамдар оның беттеріне
нұсқалы, бедерлі ою-лар ойғызған, түрлі-түсті бояулармен сан қилы ою-
өрнектер салғызған. Оны жасатқанда неше түрлі шұға, асыл тастар, сүйек пен
күміс әшекейлермен де безендірткен. Көркемдік ерекшеліктеріне қарай қол
сандықтар төрт топқа бөлінеді. Оның бірінші топқа жататын ең тәуірі – сырты
түгелдей сүйектеліп әсемделгені. Ақтөбеден табылған осындай қол сандықтың
бірі төрт жағы тегіс, қақпақтың төрт жиегі мен төбесі толықтай түйе
сүйегінен кесіліп жасалған сан алуан әшекеймен өрнектеліпті. Ал, қол
сандықтың жиектеріне қиыстырған сүйек әшекейлердің бетіне қос мүйіз оюлары
жүргізілген. Алдыңғы бетіне үш үлкен шаршы ойыстырылып, олардың арасында,
астыңғы жағында шебер қиюластырылған сүйек әшекейлердің беттерінде әдемі
оюлар бар, астына жез, шұға төселген. Қол сандықтың екінші тобы: бет жағы
түрлі-түсті бояулармен өрнектелгені, үшінші тобы: алдыңғы беттері өте
күрделілері. Онда өсімдік тектес және геометриялық кескіндер бейнесінде
бедерлі оюлар ойылады да, түрлі-түсті бояулармен нақыштар салынады,
төртінші тобы: алдыңғы беттеріндегі өсімдік және геометриялық кескіндердің
бір-бірімен айқасып жататыны, ақ, қызыл, жасыл, сары, қоңыр түсті
бояулармен әрлеу арқылы бір жазықта ойылған оюлардың 2-3 қатар деңгейде
ойылғандай етіп көрсетілетіні. Қол сандықтың қас беттері, екі жаны,
қақпақтарының төбесі тегіс сүйектеледі. Аяққап – киізден жасалып, ішіне
көшкен үйдің ыдыс-аяғы салынатын бұйым. Ол төрт бұрыштап киізден тігіледі,
аузын жауып тұратын ілгекті қақпағы бар. Қақпақтың бетін шұғамен, барқыт
тәрізді матамен өрнектейді, жиегіне түрлі шашақтар тігіледі. Аяққапты
түйеге, арбаға теңделген жүктің үстіндегі шаңыраққа байлап, алып жүрген.
Сәкі – үй ішінің жиһазы (диван). Ол – аласа отырғыш, екі басында аяғы бар
ұзын орындық. Төр алдында жерден (еденнен) көтеріңкі орынды, тақтайдан,
кірпіштен қаланған нарды да сәкі деп атайды. Сүйек төсек – ағаш төсектің
жақтауларына сүйектен өрнек салған, әшекейленген түрі. Оған қазақ шеберлері
түйенің, жылқының жауырын сүйектерін, қабырғаларын пайдаланған. Ол үшін
сүйекті майынан тазартады, жұмсарту мақсатында суға салып әбден қайнатады,
сосын барып одан әшекейлер дайындай-ды. Сүйек төсектің жақтауын шекітіп,
күміс, түрлі-түсті асыл тастар орнатады.
Астау - ағаштан ойып жасалатын, сырты өрнектелген ас салатын ыдыс.
Қазір кейбір өңірде, кейбір мейрамханаларда етті астаумен тарту қайта
жаңғырып отыр. Астаудың мал суаратын да түрлері бар.
Күбі – қымызды саумалдай құйып, пісу арқылы ашытып, тұщытатын ыдыс. Ол
екі түрлі тәсілде жасалады: тұтас қайың кесіндісінің өзегін ұңғып, кеңейту
арқылы; әр түрлі ағаштардан бірнеше бөлік жіңішке тақтайшаларды темір
құрсаулармен бекіту арқылы. Қымыз күбілері аласалау, жуандау болады.
Тегене – қымызға арналған ыдыстың бір түрі. Ол үлкен дөңгелек, шұңғыл
болып жасалады. Сабадағы қымызды осы тегенеге құяды. Оның сыйымдылығы орта
есеппен 10-15 литр. Тегенедегі қымыз сапырып отыруға өте ыңғайлы. Іші-сырты
өңделіп, сыртына ою-өрнек салынады, сүйек немесе күміс әшекейлермен, асыл
тастармен өрнектеледі. Тегенедегі қымызды ұзын сапты ағаш ожаумен сапырады,
тостағанға құйып дастархан басындағы адамдарға ұсынады.
Жайпақ табақ – ағаштан жасалатын, ет тартуға арналған ыдыс. Көлемі
әртүрлі. Оларды көп көркемдемейді. Қазақ шеберлері мұндай ыдыс-аяқтарды
жасау үшін алдын-ала қайың кесінділері мен бездерін нобайлап шауып алып,
көлеңкеде кептіріп, тұзды суға салып қайнатады, тағы да көлеңкеге қойып
кептіреді. Сосын асықпай өңдеп, ыдыс-аяқ жасайды. Мұндай тұзды суда
қайнатылған ағаштан жасалған ыдыс-аяқ ыс- тық, суыққа төзімді келеді, сәл
соққыға жарылмайды
Ағашты көркемдеп өңдеу технологиясы
Ағаш-табиғаттың тамаша туындысы. Ағаш көп өскен жерді халық орман,
тоғай деп атаған. Тоғай ертеден адамдардың негізгі тұрақ жайы болған. Ерте
заманнан-ақ адамдар ағашты тіршілігіне қажетті материал ретінде
пайдаланған. Олар ағаштан аң аулауға қажетті аша таяқ, найза, қада, жебе
т.б. заттар жасаған. Адам ағаш өңдеуді тез үйренген. Өйткені ағаш өңдеуге
оңай көнетін материал. Пышақ, балта сияқты қарапайым құралдардың көмегімен
адамдар үйлерді, көпірлерді, жел диірмендерін, қамалдар мен ыдыс-аяқтар,
жиһаздар жасаған. Қазіргі уақытта да біздер ағашсыз өз өмірімізді елестете
алмаймыз. Тұрған үйіміз, үй жиһаздары, басқа да тұрмыста жиі қолданылатын
заттардың көбі ағаштан жасалған.
Қолөнердің ең көп тараған түрлерінің бірі - бұл ағашты көркемдеп,
өңдеу. Ертеден-ақ көшпелі халық тұрмысына қажетті заттарды өздері жасап
отырған. Ағаштан түйін түйген шеберлер атқа салатын ерді, тамақ сақтайтын
кебеже, киім салатын сандық, әбдіре, киім ілетін-адалбақан, тостаған,
саптаяқ, шара, отау, табақ пен тегештерді аса шеберлікпен жасаған.
Ағаштан жасалған бұйымдардың ішіндегі ең көп тараған түрлері жұпаяқ,
күбі, ағаштан бүтіндей ойылған астау, келі-келсап, асадал. Бұл бұйымдарды
шеберлер күмістен, сүйектен жасалған ою-өрнектермен әрлеген. Ағаш үйдің
бөлшектерін ою өрнектермен әшекейлеп безендірген. Халық шеберлері жасаған
осындай заттар қазір еліміздің музейлерінде сақтаулы.
Көркемдеп өңдеуге қажетті ағашты дұрыс таңдау істің нәтижелі болуына
септігін тигізеді. Оған май қарағай, терек, үйеңкі секілді жұмсақ ағаш
қажет, нәзік ойықша, үшбұрыш және басқа өрнектерді салу, әрлеу жұмыстары
оңай жүргізіледі. Жұмысқа бұтақсыз жұмсақ ағаш түрін таңдап, қажетті
өлшеммен кесіп, сүргілеп, әрлеп болған соң, тегіс бетіне өрнек бейнесін
көшіреді.
Өрнек дегеніміз- кез келген бұйымның сыртына түсірілетін біртұтас
байланысты әшекей. Ал ою дегеніміз, бұйымға түсірілген өрнекті пышақпен
кесу арқылы өңдеу немесе шабу кезіндегі ойып өңдеу жұмыстары. Ою-
өрнектердің бір түрі
Қазақтың ою және өрнек деген қос сөзі біріге келіп латынша орнамент
деген ұғымды білдіреді. Мағынасы сәндеу, әсемдеу. Осы сәндеу, әсемдеудің
бір түрі, яғни хайуанат, жан-жануар және өсімдік белгілері мен мүшелері
немесе геометриялық фигуралар іспеттес элементтердің үнемі ырғақты
қайталап, симметриялы орналасқан көркем өрісі мен құрылымын ою деп атаймыз.
Өрнекті оюдың бірнеше тәсілі бар. Соның бірі- геометриялық бейнедегі
өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетінде геометриялық сурет салу арқылы жасалады.
Екінші тәсіл-өрнекті салғанда, оның ізін пышақпен тігіп, өрнектің
жиектерін көлбеулей жұқалап жонып алады. Мұндай оюларды бірнеше әдістермен
орындайды: біріншіден, өрнектердің жиектерін дөңестеп, жұмырлай жиектеп
өрнекке кеңістіктегі көрініс береді; екіншіден, өрнектердің сыртқы жиегін
өрнек денесінің ортасынан да ойықшалап бедер беріледі; үшіншіден, бірінші
және екінші әдіспен орындалған өрнектің түбін бедерлеп, бедерлі өрнектің
мәніне қарай таңдап, бедер беру тәсілімен орындайды.
Ағаш бұйымдарын көркемдеп өңдеу мынадай шаралар арқылы жүзеге асады.
бұйымның негізін талаптарға сай тазалау;
бұйымдарды бояу, оған әр беру;
боялған бұйымдарды тазалау, лактау [3,б.58-61].
1.2 Ағашты көркемдеп өңдеу технологиясы (Бесік, ағаш төсек, сандық)
Бесік — нәрестені бөлеуге арналған ағаш төсек. Бесікті Орталық Азия мен
Кавказ, Үндістан, Қытай жерін мекендейтін халықтардың басым көпшілігі
пайдаланады. Тек әр түрлі үлгіде жасалады. Бесік көшпелі өмір кешкен қазақ
халқы арасына ертеден тараған. Қазақ бесікті қарағай, қайыңнан, көбіне
талдан иіп жасайды. Мұндай бесік жеңіл, ықшам әрі берік, көшіп-қонуға
ыңғайлы болады. Бесік баланың тазалығына өте қолайлы, өйткені арнайы
орнатылатын түбек пен шүмек бала дәретін жайылдырмайды. Түбектің түбіне күл
салып, жиі-жиі ауыстырып отырады. Шүмекті қойдың асық жілігінен жасайды,
кейде айрықша аппақ болуы үшін сүтке қайнатып алады. Бесіктегі баланың
аяғы, кеудесі қатты байланатындықтан, оның қан айналу жүйесіне тйімді..
2- Сурет. Бесіктің кәзіргі заманға сай түрлері.
Сондықтан баланы бесіктен жиі босатып, қол-аяғын қозғап, арнайы жаттығулар
жасайды. Бесікпен қоса құс төсек, жастық, жөргек, қолбау, тізебау, тізе
жастық, бесік көрпе даярланады. Бесіктің жер бесік, аспалы бесік (әлпеншек)
деген екі түрі кездеседі. Қазақта бесік қасиетті, киелі құтты мүлік болып
есептеледі.
Жөргек – бесікке бөленетін сәбиді орайтын, асты-үстіне салынатын жұмсақ
маталар, баланың бесіктегі жатын орнының төсеніші мен жамылғы шүберектері.
Қазақ халқының ұғымында Жөргек қасиетті саналады. Сондықтан Жөргек үнемі
таза болуы керек. Жөргекгінде дарыған жақсылық өмір бойы үзілмейді деп
есептейтін халық Жөргекті кесірден, ауру-сырқаудан сақтасын деп, ертелі-кеш
аршамен немесе адыраспанмен аластап отырған.
Жалпақ матадан ою – өрнектеліп, ұшына бау тағылып тігіледі. Қолбаудың
жалпақтығы 10-15 см., пүліш матадан мақта салып жасалып, астарлап тігіледі.
Тартпаның мақсаты баланы бесіктен құлап кетпесі үшін, аяғын жинап алмасы
үшін байлауға арналған [4,б.14-15].
3- Сурет.
Бесіктің көне түрі.
Тартпа — бесіктегі баланы аяғынан және қолынан байлайтын бау.
Түрлеріне қарай қолбау және аяқбау деп бөлінеді. Жастық— адамның басына
жастауға арналған үй бұйымы. Жастықтың ішіне көбінесе құстың мамығы
салынып, сырты матамен тысталады. Оны "бидай шүберек" деп атайды. Бидай
шүберектің сырты ор түрлі асыл матамен қапталады. Оны "жастық тыс" деп
атайды. Жастық тысын ауыстыруға қолайлы болу үшін түйме қадалады не бау
тағылады. Құстың мамығынан жасалған жастықты "құс жастық" дейді. Жастық
көбіне бір кісілік болады. Ал оның салт атқа мінгенде ер үстіне салынатын
түрін "көпшік" деп атайды
Жөргек – бесікке бөленетін сәбиді орайтын, асты-үстіне салынатын
жұмсақ маталар, баланың бесіктегі жатын орнының төсеніші мен жамылғы
шүберектері. Қазақ халқының ұғымында Жөргек қасиетті саналады. Сондықтан
Жөргек үнемі таза болуы керек. Жөргекгінде дарыған жақсылық өмір бойы
үзілмейді деп есептейтін халық Жөргекті кесірден, ауру-сырқаудан сақтасын
деп, ертелі-кеш аршамен немесе адыраспанмен аластап отырған.
Тартпа — бесіктегі баланы аяғынан және қолынан байлайтын бау.
Түрлеріне қарай қолбау және аяқбау деп бөлінеді. Жалпақ матадан ою –
өрнектеліп, ұшына бау тағылып тігіледі. Қолбаудың жалпақтығы 10-15 см.,
пүліш матадан мақта салып жасалып, астарлап тігіледі. Тартпаның мақсаты
баланы бесіктен құлап кетпесі үшін, аяғын жинап алмасы үшін байлауға
арналған.
Сандық — киім-кешек, тағы басқа да заттарды салуға арналған, ағаштан
жасалған бұйым. Сандық — халықтар тұрмысында ерте кездей пайдаланылып келе
жатқан ең ежелгі жиһаздың бірі. Көшпенді халықтар үшін ол өте-мөте қолайлы
болған. Сандықтың аузына көбінесе ішкі құлып, кейде аспа құлып орнатылады.
Сандықты жерге қойғанда түбі дым тартпау үшін, оның астыңғы төрт бұрышымен
үйлестіре тақтайдан бұрыштан аяқ орнатады. Сандықтың беті әр түрлі бояумен
сырланып, өрнектеледі не айшықты қаңылтырмен, кейде өрнекті сүйекпен
қапталады. Сандықтың екі бүйіріне тұтқа орнатылады. Кіші сандықтар 30-60
сантиметр болса, үлкендері 60-120 сантиметрге дейін жетеді. Сандықтар
кілттенеді не сыртынан құлып салынатын етіп жасалады. Қазақ шеберлері
Сандықты қайың, қара тал ағашының сүрегінен жасаған. Сыртынан көркем етіп
темір, мыс жапсырмамен, қатырма ою өрнектермен безендіріледі. Сандықтардың
тұрмыста қолданылуына қарай көлемі де әр түрлі.
4-Сурет.Сандықша.
Абдыра — үй жиһазы, сандықтың үлкен түрі. Тақтайдан жасап, алдыңғы
бетін. Өрнектеп, сырлайды. Орталық Азия халықтары кеңінен қолданады. Аталуы
— көне түркі қаңылтырмен қаптайды. Қақпағы және қиюласқан жіктері қаңылтыр
қиықтарымен торланады тіліндегі "абыд" (жасыру) деген сөзден шыққан. Оның
көлемі әр түрлі болады. Абдыраны мықты әрі жеңіл ағаштың тегістеп жонылған
тақтайынан қиюластырып жасайды. Абдыра бір түсті сырмен боялып, кейбірінің
алдыңғы беті сәнді болу үшін түрлі өрнектермен әшекейленген жұқа
қаңылтырмен қапталады. Қозғауға ыңғайлы болу үшін абдырадың екі бүйіріне
қос-қос тан төрт тұтқа орнатылып, қақпағына құлып салынады [5,б.79-91].
Киім-кешек, әр түрлі уақ-түйек бұйымдар сақтау үшін үлкенді-кішілі қол
сандық, әбдіре және жағлан пайдаланылған. Үлкен әбдіре-сандықтардың
ұзындығы 90—100, биіктігі мен ені 45—50 сантиметр шамасында жұқа қарағай
тақтайлардан жасалады. Олардың сырты түгелдей қызыл, жасыл немесе қара
бояулармен боялатын да бет жағы жез, күміс, түсті тастармен безендіріледі.
Мұндай әбдіре-сандықтардың бір шебердің қолынан шыққан тамаша екі үлгісін
1953 жылы Кеген ауданы Көлбастау колхозынан кездестірген Х. Арғынбаев,
бұлардың жалпы жасалу тәсілі бірдей болғанымен, көркемдеу стилінде,
беттерінде жүргізілген ою-өрнектер мен күміс әшекейлердің айтарлықтай
өзгешеліктері байқалады деп жазады. Екеуіне де ортақ көрініс — әбдіре-
сандықтардың бет жақ жиектеріне айнала жүргізілген дөңестеу жіңішке жез
және күміс жолақтар. Мұның біреуінің беті екіге бөлініп, олардың
әрқайсысына шеңбер жасалған. Шеңбер ортасына қызыл тас орнатылып,
айналасына құйма күміспен ұшқан құстың, ашылған кітаптың, жорғалаған
қоңыздың бейнелері салынған. Ал, екіншісінің беті үш үлкен текшеге
бөлінген. Екі шеткі текшенің ортасына жүрек тәрізді қызыл түсті тастардан
көз орнатылған. Ортадағы текше үшке бөлініп, ең ортасына 8 гүлді дөңгелек
күміс жұлдыз орнатылған. Қалған үш бұрышты, төрт бұрышты дөңгелек құйма
күміс әшекейлер жоғарыда айтылған көздер мен дөңгелек жұлдыз төңіректеріне
симметрия заңдылығын сақтай әдемі орналастырылған. Екеуіне де құлып салуға
арналған күмістелген темір ілгектер орнатылған. Олардың әдемі жасалғаны
сондай, сандық беттеріндегі әшекейлердің композициялық тұтастығын бұзбайтын
бөлінбес бөлшегі ретінде орындалған. Әбдіре-сандықтың тағы бір тамаша
үлгісін 1959 жылы Жамбыл облысы Сарысу ауданы Жайылма совхозында тұрған
Есболов Сабденбек шебер өзінің сандықты соғыстан кейінгі жылдары қызына
арнап жасағанның айтқан. Ол жастайынан қолөнерді кәсіп еткен және дәл
осындай әбдіре-сандықтарды революция ( төңкеріс – құраст.) қарсаңында да
жасаған көрінеді. Мұның ұзыны —1 метр, ені мен биіктігі —48 сантиметр. Ағаш
ісі де жатық, жұқа қарағай тақтайлар мұқият сүргіленіп, сырты жасыл бояумен
түгел боялған, бет жағы тұтас қызыл шұғамен тысталған, бетіне алтындай
жарқыраған сары жезден қошқар мүйіз оюлар жүргізілген. Сандық бетінің әр
жерінде күмістен 15 дөңгелек көз және дәл ортасына үлкен бес жұлдыз бейнесі
жасалған. Осы түйме тәрізденген көздердің бірнешеуін белгілі тәртіппен
бұрау арқылы әбдіре-сандық ашылып-жабылатын етіп, оның ішкі жағынан құпия
құлып жасалған. Әбдіре бетіндегі күміс түймелер мен ашық сары жез, қызыл
шұға түстері бір-бі-рімен әдемі үйлесім тауып, ерекше рең беріп тұрады.
Біз төменде қазақ халқының атадан-балаға мирас болып келген қазақ
қолөнершілерінің қолынан шыққан тамаша үй жиһаздар түрлерінің үлгісі туралы
деректерімізді белгілді ғалым, этнограф Х. Арғынбаевтың Қазақ халқының
қолөнері еңбегіне арқа сүйеп сипаттауды жөн көрдік.
Революцияға ( төңкеріске – құраст. ) дейінгі қазақ халқының өмір жолы
көшпелілік, жартылай көшпелілік және отырық-шылық жағдайда өтті. Осыған
орай, олардың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй іші
жиһаздары (мебельдері) мен ыдыс-аяқтары да көш-қонға немесе отырықшылыққа
бейімделіп жасалады.
Ағаш төсек - жатып тынығуға арналған жайлы жиһаз. Ел арасында "төсек
ағаш", " төсағаш", "кереует", ал кейбір көркемдік ерекшеліктеріне қарай
"сырлытөсек", "күмістелген төсек", "сүйектелген төсек", "оюлы төсек" деп
аталады. Бетіне салынған ою-өрнек әр түрлі болғанымен, бәрінің сыртқы
пішіні ұқсас. Қайқылау келген екі басы жатуға ыңғайлы жалпақ арқалығымен
бірге бөлек дайындалып, төрт аяғы сүйек, күміс, әр түрлі тастар, көксауыр
былғары, қызғылт, күрең, сары, жасыл, қоңыр бояулармен өте әсем
көркемделетін екі бетімен тұтасады. Қақ ағаштың түзу тақтайларынан
құрастырылады. Ағаш төсек пішіні ұсталардың шеберлігіне, көркемдік
талғамына, қолданылатын құрама материалдарына қарай, әрі Қазақстан
аймақтарындағы ағаш шабу өнерінің жергілікті дәстүрлеріне сай түрліше
жасалуы мүмкін. Ағаш төсек кейде cәндеп көрпе-төсек те жиналады [6,б.24-
29].
. Кейде төсағаш, керует деп аталатын осынау жиһаздың көркем
жасалғандарының тағы бір атауы: сырлы төсек, күмістелген төсек,
сүйектелген төсек, оюлы төсек. Бұлардың екі басын жатуға ыңғайлы етіп,
жалпақ арқалығымен бірге бөлек дайындайды, ол қайқылау келеді. Оның сүйек,
күміс, әр түрлі тастармен, көк сауыр былғарымен, қызғылт сары, күрең сары,
жасыл қоңыр бояулармен өрнектелген екі беті төсек ағаштың төрт аяғымен
тұтасып, ерекше сән-салтанат беріп тұрады. Оның бірнеше түрі бар.
Қазақстанның солтүстік, оңтүстік – шығыс және орталық аймақтарында жасалған
төсек ағаштың ең көне түрлерінің сипаты мынандай: екі басы тым шалқақ және
жайдақ, төрт аяғы ішке қарай кіріңкі немесе тіптік. Қазақстанның шығыс және
оңтүстік аймақтарында жасалған түрлері: бастары тым шалқақ, алты немесе
сегіз аяқты. Омбы және Павлодар төңірегінде болған төсек ағаштар: бір жақ
басы тым шалқақ, аяқ жағында сүйеніші жоқ кушетка тәрізді. Торғай жеріндегі
төсек ағаштар: тіп-тік төрт аяқты, екі басы әлдеқайда қысқа, сәл
шалқақтанып барып жоғары жағы имектеу келген. Ақтөбе атырабындағы төсек
ағаштар: бастары түзу ағаштан жасалған, сәл ғана шалқақ орналасатын
сүйеніші бар. Қазақстанның сол-түстік-шығысында кездескен түрлері орыс
үлгісінде жасалғандар. Төсек ағаштардың ортақ ерекшелігі: олардың бет жағы
ғана көркемделеді, барлық бөліктері алмалы-салмалы. Қазақстанның солтүстік
– батыс аудандарында бұрындары төсек ағаштың екі басы мен бет жағы тұтас
ағаштан шабылып, тік аяқтары бөлек дайындалатын. Торғай өңірінен табылған
бір төсек ағаштың сүйегі жеңіл, ісі жатық, жоғарғы сүйеніші мен сирағы
біртұтас қисық ағаштан шабылып жасалған екен.
Ағаштан жасалған үй іші жиһаздарының құрамына төсек ағаш, жастық ағаш,
жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ,
піспек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, күбі, ағаш
шелек, келі, келсап және басқа да көптеген бұйымдар кірді. Қазақта бұл
бұйымдардың әрқайсысын дербес жасайтын арнайы маманданған шеберлер
болмаған. Олай болса, әр шебер өзінің мүмкіндігіне қарай үй бұйымдарының
қайсысын болсын жасаған. Аса шебер ұсталар ағаштан жасалатын үй
бұйымдарының беттеріне ою ойып, түрлі түсті бояулармен өрнек салып,
әсемдеумен бірге сүйекпен, әр түрлі металдармен, түрлі түсті тастармен,
шынылармен көркемдей білген. Ендеше, мұндай ұсталар темір, мыс, жез, күміс
ұстау ісін де меңгерген шынайы өнер иелері болған.
5-Сурет
Төсекағаш
Қазақ арасында он саусағынан өнер тамған қолөнердің сан-саласын жақсы
меңгерген ісмерлер аз болмаған. Кейде ағайынды жігіттердің бірі ағаш ісін
меңгерсе, екіншісі темір, үшіншісі күміс ісін дегендей, қолөнер-дің бірнеше
саласын игерудің нәтижесінде олар бірігіп, үй бұйымдарының сан алуан түрін
аса көркем етіп шығарды, еңбектері де өнімді болды. Мәселен, XIX ғасырдың
екінші жартысы мен XX ғасырдың басында бұрынғы Шымкент уезінде мекендеп,
Бес ұста атанған ағайынды бес жігіт (Құлжан, Батырқұл, Байлар, Айдарқұл,
Құрманқұл) әкелерінен жастайынан жетім қалып, сол өңірдегі ұсталарға қол
бала болып жүріп, өнер үйренеді. Батырқұлдың баласы 70 жасар Нартайдың
айтуынша, Бес ұста, негізінен, ағаш өңдеу, ұсталық, зергерлік өнерді
түгел меңгерген адамдар. Бұлардың әрқайсысы өмір бойы, яғни XX ғасырдың
20—30 жылдарына дейін ұсталықты кәсіп еткен. Бес ұста— отырықшы жағдайда
тұрған шеберлер. Олардың әрқайсысы жылына 5—6 жас шәкірт ұстап, оларға өз
өнерлерін үйретіп отырған. Шәкірттеріне ақы төлемеген, шәкірттер де
ұстаздарына жалданбаған. Ұстазына көмектесе жүріп, іс үйренгені мен ішкен-
жеген дәм-тұзына риза болатын да бір жылдан соң өз алдына бөлініп, үйренген
шеберлігі бойынша кәсіп етеді. Қолы жеткенде ғана ұстазын қонаққа шақырып,
сый-сияпатын көрсетіп, батасын алады екен. Бес ұстаның әрқайсысынан бір-
бір ғана бала болған. Олар: Құлжаннан — Ахмет, Батырқұлдан — Нартай,
Байлардан — Пердебек, Айдарқұлдан — Асылбек, Құрманқұлдан — Сейіт.
Осылардың Сейіттен басқасы түгелдей әке жолын қуып, ағаш, темір және күміс
зерлеу істерін меңгерген. Бұл өнерлі жандар 1930 жылдың басында бастап
колхоз құрылысына белсене араласып, пенсияға шыққанша қоғамдық еңбекпен
шұғылданған, яки колхоз шеберханаларында, дүкендерінде ұсталық құрған.
Нартай ақсақалдың айтуынша, бес ұстаның өнерлі еңбегінің ақысы
мардымсыз болса керек. Олардың ағаштан жасайтын үй іші жиһаздарының бір
парасы — киіз үйдің сықырлауығы, шкаф, жүкаяқ, піспек, төсек ағаш, кебеже,
адалбақаннан тұрды. Осы бұйымдардың бәріне бір ат не құлынды бие беретінді.
Комплектінің мұндай құны ешбір әшекейсіз, тек ағаш ісіне ғана төленетін, ал
әркім өз жағдайына қарай оюлы, сырлы немесе сүйектетіп, күмістетіп жасатам
десе, ол үшін берілетін төлем молырақ болатын да, оны алдын ала келісім
бойынша орындайтын [7,б.67-84].
Шымкент өңірінде ну орман болмағандықтан, үй бұйымдарын жасайтын ағаш
табу оңайға түспеген, сондықтан Батырқұл бастаған бес ағайынды ұста
жігіттер қазіргі Алғабас ауданының Алғабас совхозына қарасты шағын бұлақ
басына қоныстанып, тұрақты үй, шеберхана салған, айнала-сына әр түрлі ағаш
еккен, ол Батырқұл бағы атанған. Сол бақтың жұрнағы осы күнге дейін
сақталған. Айтулы бес шебердің бір жерде тұрып, бірігіп кәсіп етуінің
нәтижесінде олардың барлығы бес ұста атанып, жасаған үй бұйымдары осы күнге
дейін ел арасында көптеп сақталған. Бес ұста жасаған үй бұйымдарының
жоғарыда көрсетілген комплекстісінен бізге (Х. Арғынбаев бастаған
этнографиялық экспедиция мүшелерінің –құраст.) кездескендері — асадал,
кебеже, жүкаяқ, төсек ағаш және адалбақан. Бұлардың бәрінің де ісі
біркелкі, негізінен, түрлі түсті бояулармен өте жақсы өрнектелген нағыз
өнер туындылары деуге әбден болады.
Көпшілік жағдайда қазақ ұсталары бірікпей-ақ, әрқайсысы жеке-жеке
кәсіп еткен. Кей жерлерде мекендейтін шағын рулар ішінде ұсталардың көп
болуының нәтижесінде олар сол рудың атымен де аталған. Мәселен, Баянауыл
төңірегінде мекендейтін Айдабол руының Қошетер деген атасынан шыққан
көптеген ұсталарды Қошетер ұсталары дейді екен. Бұлар бес ұста сияқты
бірігіп істемегенмен, қолөнердің сан алуан түрін жете меңгерген жандар еді.
Олар ағаш, темір, күміс, сүйек өңдеу істерін меңгерген. Бұлардың ішінде
аттары атырапқа жайылған өнерлі ұсталар қатарына Есалы (XX ғасырдың 20-
жылдарында дүние салған), оның баласы Әбдікәрім (60-жылдардың ортасында 90-
ға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аманкелді. Д
Корпустық жиһаз
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 050421 –Дизайн
Көкшетау 2013 ж
Көкше Акадкмиясы
"Қорғауға жіберілді"
____________________
Департамент директоры
Мугжанова Г.С
"____" ________20__г.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Корпустық жиһаз
Мамандық 050421 –Дизайн
Орындаған:
Аманкелді Дінмұхаммед
Ғылыми жетекшісі
Трофимов Виктор Петрович
Көкшетау 2013 ж
Көкше Акадкмиясы
Әлеуметтік- Экономикалық департамент
Диплом жұмысын орындау тапсырмасы.
Студент (ке)_______________________________ __________________________
Тобы_______________________________ ________________________________
мамандығы__________________________ _______________________________
_________20 ж академияның №_____ бұйрығымен бекітілді.
Студенттің жұмысты тапсыру мерзімі____________________________ ______
Жұмысқа қатысты негізгі
деректер:__________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _______________________________диди пломды
қ жұмысқа қатысты сұрақтар немесе дипломдық жұмыстың мазмұны.
a)_________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ __________________
б)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ _________________________________
в)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ __________________
Графикалық материалдар тізбесі.
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________________________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
Әмиргазин Қ. Қолданбалы көркем өнер. Алматы, 1998ж. Әбдуалиева Ш. Халық
қол өнері. Алматы. Рауан 2011ж.Әбдіғапбарова Ү.М. Казақтың ұлттық ою-
өрнектері 2003ж . Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және ғылым
1999 ж. Еспенбетов Б. Шидің сәндік сипаты. Білім және еңбек.2006ж.
Еспенбетов Б Оқушыларды халықтың
Жұмыс бойынша бөліктеріне қатысты берілетін тапсырмалардың кеңестері.
Бөлім Кеңес беруші мерзім қолы
Кіріспе бөлім Трофимов В.П Қазан айы
I бөлім Трофимов В.П Қараша айы
II бөлім Трофимов В.П Желтоқсан айы
III бөлім Трофимов В.П Қаңтар айы
Тапсырма берілген күні: ____________________________
Департамент директоры _____________________________ Ф.А.Ж., қолы
Диплом жұмысының жетекшісі_______________________ Ф.А.Ж., қолы
Тапсырманы орындауға алған
студент.___________________________ ________________ Ф.А.Ж., қолы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 КӨШПЕНДІЛЕРДІҢ ҮЙ ЖИҺАЗДАРЫ
8
1.1 Ұлттық қолөнер
1.2 Ағашты көркемдеп өңдеу технологиясы (Бесік, ағаш төсек, сандық)
15
1.3 Ағаштың түрлері және ою өрнек салу
30
2 Қолданылатын бұйымдар мен өңдеу тәсілдері.
40
2.1 Безендіру түрлері, ою-өрнектер
2.2 Өрнектің түстері мен бояулары
44
3 Жозы мен бұрыштық текшенің жасалуы.
51
3.1 Композициялық шешім
3.2 Материалдарды қолдану
55
3.3 Жозы мен бұрыштық текшенің жасалуына техникалық талдау
59
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
64
КІРІСПЕ
Жиһаз (Мебель). Пайдаланылу мақсатына қарай ол қонақ бөлме, жатын
бөлме, ас ішетін бөлме, жұмыс істейтін бөлме, сондай-ақ балалар бөлмесі, ас
үй, ауыз үй, жуынатын бөлмеге арналып шығарылады. Жиһаздың жекелеген
заттары да, жиһаз гарнитуры да, сондай-ақ бүкіл пәтерге, бір бөлмеге немесе
бөлменің бір бөлігіне арналған жиһаздар да болуы мүмкін. Пәтерді
жиһаздағанда жиһаз отбасы қажетін өтерліктей, бөлмеге сәйкес және оны
тарылтатындай болуы керек.
Жиһаздар:
тұрақты жиналмайтын;
тасымалдауға оңай жиналмалы-құрастырмалы;
әмбебап-құрастырмалы және құралмалық шешімі бірнеше Жиһаз
секцияларынан тұратын,
бірінің үстіне бірін немесе қатарластырып қоюға болатын секциялық
жиһаз түрлеріне бөлінеді.
Үлдірікті жиһаздың негізі ағаштан немесе металдан өрнектеліп жасалған,
әдетте, жіңішке тік ұстын-таяныштар. Олардың арасына жекелеген жиһаз
секцияларын, сөрелерді, жәшіктерді және басқа жалғастырғыш элементтерді
бекітеді, үлдірікті жиһаз әр түрлі нұсқалардың барынша үйлесуін қамтамасыз
етеді. Құрастырмалы жиһазға қабырғаға жапсарластырып, көлденең
орналастырылатын шкафтар, шкаф-қалқалар, құрастырмалы үстелдер, кереуеттер
және т.б. жатады. Ауыстырмалы жиһаздың құралмасы бөлшектерінің орнын
ауыстыру арқылы оның мақсаты мен көлемін өзгертуге мүмкіндік береді.
Жиһаздың бұл түріне кресло-кереует, диван-кереует, шкафқа немесе бірінің
астына бірі ысырылып жиналатын кереуеттер, төмен түсіріп немесе жазып
қоятын қақпағы бар үстел-тумба, қайырмалы қақпағы бар, ысырмалы тумбаны
таяньпп ететін секретер және сервант-үстел, т.б. жатады. Жиһаздың бұл түрі
пайдалануға қолайлы, өйткені бөлмедегі Жиһаз санын азайтып, бос орынды
көбейтуге мүмкіндік береді. Жиһазды негізінен ағаштан және ағаш
материалдардан (ағаш жоңқалы немесе талшықты тақташалардан, үйеңкіден,
т.б.) жасайды. Сондай-ақ пластмассалар мен металдар да қолданылады. Қаптама
жабынды ретінде табиғи және синтетикалық шыбықтарды, ламинирленген
қабыршақтарды, қағаз-қатпарлы пластиктерді және т.б. пайдаланады. Жұмсақ
Жиһаз үшін созылмалы таспа: кеуек материал, пенополиуретан, табиғи не
синтетикалық маталар, жасанды былғары және т.б. қолданылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігін қазақ халқына тән өзіндік ою-өрнегімен
түр сипатымен ерекшеленетін үй немесе тұрмыстық жиһаздың заман талабымен
негіздеуге болады. Ұлттық үрдіс 70 жыл Кеңестік идеология құрсағына
тұмшаланып келген болса, бүгінде қазақ халқының тілі мен діні салт-санасы
қайта жаңғыра бастады деуге толық негіз бар. Бұл дегеніміз, тұрмыстық
қажеттілікте кеңінен қолданысқа ие ұсақ-түйек, қала берді көлемі жағынан
едәуір үлкен болып келетін үй жиһаздарын сәндік үлгіге айналдыруымыз қажет.
Атап айтар болсақ, жозы, төсек ағаш, абдре, сандық, бесік тағы басқалары.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ел етегін жинап, тәуелсіздіктің 20-
шы жылына аяқ басқан тұста, қазақи болмысымызды қайта дәріптеу аса маңызды.
Ежелден атадан балаға мирас болып келген тұрмыстық жиһаздардың атауы мен
қолданылуы егжей-тегжейлі қарастырылуы шарт:
тұрмыстық жиһаздарды талғамға сай ағаштың сан алуан түрлерінен және
меттал қоспаларынан сондай-ақ жасанды былғарыдан жасауға болады;
үй жайлардың аумағына және тұтынушылардың санына байланысты
жиһаздың көлемін реттеуге болады;
Дипломдық жұмыстың практикалық негізі. Ұлттық нақыштағы және жаңа
үлгідегі үй жиһазының күнделікті қажеттілігі мен қолданысы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
қазіргі қоланысқа ие жиһаздарды анықтап, олардың алуан түрлілігі мен ереш-
еліктерін көрсету және заман талабына сай әрлеу қажеттігін ескеру (өлшемі,
құрлымы, сипаты, салмағы, құрамы).
Осы мақсаттарға сай мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
тұрмыстық жиһаздың анықтамаларын жинақтап, сараптама жасау;
қазіргі қолданыстағы Еуропалық үлгідегі жиһаздар мен ұлттық
нақыштағы жиһаздардан (ою-өрнегі, материалы, құны, сапасы, түсі және т.б.)
айырмашылығын көрсету;
- қарапайым тұрғындар арасында қалыпты және жаңа үлгідегі жиһаздарға
талдаулар жасау;
сәндік ою-өрнектерінің ерекшеліктерін көрсету;
жасалу технологиясын көрсету;
жиһаздардың тұрмыстық қызметін, сипатын көрсету.
Зерттеу нысаны ұлттық жиһаздар (жозы, бұрыштық тепше, сандық, кебеже,
төсек ағаш, т.б) көне мұражай жәдігерлері алынды.
Зерттеу пәні. Көнеден келе жатқан киіз үй жиһаздары.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері. Қазақ халқының байырғы
тұрмыс-тіршілігінде қең қолданысқа ие үй жиһаздары туралы әлемдік,
қазақстандық ғалымдардың ғылыми теориялық тұжырымдары пайдаланылды. Атадан
балаға мирас болып келген ұлттық нақыштағы сәні мен мәні жоғалмаған,
болмысымызды дәріптейтін, өзге ұлт өкілдерінен өзіндік өрнегімен
ерекшелеленетін қазақ жиһазының қолданысы Еуропалық жиһаздан әлдеқайда кең
екендігі байқататыны жөніндегі зерттеулер зерделенді.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мен практикалық құндылығы. Бүгінгі заман
талабына сай қажеттілікте пайда болған жаңа үлгідегі жиһаздар таңдамасы
анықталып, оларға түрлі деңгейде жан-жақты талдаулар жасалды; үй
жиһаздарының өзіне тән ерекшеліктері айқындалды; олардың өзара ықшамдалған,
құрлымды, ауыстырмалы, құрастырылмалы болатындығы дәлелденді. Жоғары және
арнаулы оқу орындарында қазақтың ұлттық қолөнерін, қазақтың ою-өрнектерімен
безендірілген жиһаздарын оқу процесі барысында дәріс, семинар сабақтарында
зерттеу материалдарын пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу
нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, теориялық-
әдіснамалық негіздері, ғылыми жаңашылдығы мен практикалық құндылығы,
жұмыстың практикалық негізі, құрылымы көрсетілген.
Көшпенділердің үй жиһаздары деген бірінші бөлімде көшпенділердің үй
жиһаздары күнделікті тұрмыс жағдайларына байланысты ағаштан жасалып, сүйек,
түрлі-түсті металмен қапталатыны баяндалады.
Жозы мен бұрыштық тепше деп аталатын екінші бөлімде тұрмыстық
жиһаздардың қазіргі заман талабына сай өңделіп, сұрыпталуы, тұтынушы
талғамын зерттеу жайында айтылады.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері түйінделді.
1. КӨШПЕНДІЛЕРДІҢ ҮЙ ЖИҺАЗДАРЫ
1.1 Ұлттық қолөнер
Қасиетті қазақ халқының қолөнерінің тарихы тым тереңде. Ол кеңбайтақ
жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ тәрізді көне түркі
тайпаларының мәдениетінен арқау алады. Жәнеде оған Оңтүстік- Сібір, Орта
Азия мен Ресей халықтарының да мәдениеті өз әсерін тигізген. Осындай үнемі
жаңғыру үстінде болған қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің даму биігіне
көтерілген кезкңі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы.
Археологиялқ қазбалар мен жазба ескерткіштерге арқа сүйесек, Қазақстан
аймағын мекендеген тайпалар жүздеген жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз
балшық, ағаш, жүн, тағы басқа да шикізаттарды шаруашылық кәсіптері мен
күнделікті тұрмыс қажетіне жарап, қол өнердің өз ұлтына тән ерекше көркем
түрлерін қалыптастырған. Қазақстан жеріндегі қолөнердің көне заманнан келе
жатқанына нақты айғақтар: Павлодар өңіріндегі Досыбай жартасынан табылған
бейнелер, Өскемендегі жазбалар мен Ұлытау жартасындағы суреттер, Кригельді
өзені аңғарынан табылған керамикалық қазындылар. Қазақ халқының қолөнері
ерте кезден ақ әлемдік мәдениеттің көрнекті қайраткерлерін қызықтырған.
Геродот тіпті былай деп жазып қалдырған: Олардың барлық заты алтын мен
мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары
мыстан істелген. Бас киімдері мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан
жасалған. Сондай- ақ, ат омырауындағы өмілдіріктер де мыстан соғылып, жүген
сулығы, ауыздығы тағы да басқа бөліктері түгелдей алтынмен
әшекейлендіріліп, безендірілген. Геродот пен бірге Ктесий, Страбон да
қазақ топырағын мекендеген сақтар мен массағаттардың барлық заттардың
әшекейленіп, киімдердің өзіне тән үлгісі барын айтады. Қазақ халқының
қолөнері туралы Ресей ғалымдары да сүйсіне әңгімелейді. Мысалы
М.А.Леваневский: қазақтың қандай кәсіпке болмасын, табиғаттан
қабілеттігіне сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын
жасап, алтын, күмістен әсем бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды.
Қазақтың тіккен аяқ киімдері өте берік, киюге ыңғайлы - деп жазады. Ал
енді қазақтың ұлттық қолөнерінің таңғажайып туындысы – киіз үй орта ғасыр
саяхатшылары Марко Полоны (1230), Плано Карпиниді (1246), Клавихоны (1403),
Барбораны (1436), қатты таң қалдырып, олардың тарихи жазбаларынан орын
алғаны біз үшін үлкен мақтаныш.
Қазір халықаралық деңгейде қолөнер көрмесі ұйымдастырылмағанымен, бұрын
оған айрықша көңіл бөлетін- ді. 1969 жылы 91 жасында қайтыс болған
Барлыбаева Рымжанның қолынан шыққан текеметтің кезінде Парижде
ұйымдастырылған көрмеге қатысып, талайларды таң қалдырғаны қандай тамаша.
Сондай – ақ, қазақтың киіз үйлері 1861 жылы Парижде өткен халықаралық
көрмеге қатысып, 1876 жылы Петербургте ориенталистердің үшінші конгресінің
Құрметіне ашылған көрмеге, 1890 жылы Қазанда өткен көрмеге қойылған.1913
жылы Омбы шахарында Романовтар әулетінің 300 жылдық тойларындағы көрмеге
Атбасардан Мейрам қажының киіз үйі қатысқан [1,б.24-26].
Халықтың қолөнеріндегі негізгі тұлға- суретші, шеберлер. Бұл жан-
жақты зерттеуді қажет ететін тарихымыз. Кезінде бүкіл Орта Азия мен
Қазақстан есімі кеңінен таныс болған шеберлеріміз туралы айтқанда аузымызға
ең бірінші Мұрын жыраудың есімі түседі. Шын аты Тілеген Сеңгірбаев бұл
бабамыз өзінің жарты ғасырға жуық өмірін темірден түйін түйіп, алтынды
күміске байлап, етік тіккен, тас қашаған. Тек әттең, бай іс-тәжірбиесін
үйреніп жазып алып қалмағанымыз болмаса, Қазақстанда Жүсіп, Мақамбет,
Күмбетбай, Тәутен, Әбдіғали, Шаяхмет, Аяған деген атақты шеберлер өмір
сүрген. 1882 жылы Мәскеудің өндірістік көркемөнер көрмесінің төтенше
коммиссиясы қазақ шеберлерінің ыдыстарын жұмысының мінсіздігімен,
өрнектердің әсемдігімен ерекше көзге түседі- деп атап өткен екен. Қазақтың
қолөнер шеберлеріне.
Қазақтың ағаш ыдыстарының өзіндік ерекшеліктері оның көлемдігі. Мысалы,
бұрын қазақ ауылдарында бір қойдың еті тұтас сиып кететін керсен тәрізді
ыдыстар болды. Қазір де оның кейбір түрлері ел ішінде сақтаулы.1871 жылы
Семейдегі көрме ұйымдастыру комитеті өзінің хаттама құжаттарында қазақтың
ешбір токорлық станоксыз қашау мен пышақ арқылы тұтас қайыңнан ыдыстарын
өте шебер жасайтынын жазып қалдырыпты. Жалпы, қазақ халқында қолөнер
шеберлері жасаған ыдыстарының өздері 65 түрлі .
Ғылыми деректер бойынша Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі мұнан екі жарым
мың жыл бұрын түрлі тайпалардың творчествасы арқылы байқап, ұрпақтан-
ұрпаққа мәдени мұра болып келеді.
XX ғасырдың басында ғана қазақтар төсағаштың үш түрін пайдаланған. Ал енді
Ибн Батутаның жазбаларына назар аударсақ, өз заманында Дешті Қыпшақтар
болған делінген.
Дүние жүзіндегі ең үлкен кілемнің тұңғыш рет 1959 жылы Ашхабатта тоқылғаны
мәләм. Оның көлемі 192 шаршы метр болса, 1965 жылы Түркімен шеберлері оны
екі есеге дейін ұлғайтты. Қазақтың қолөнер шеберлері де кілем тоқ удан
алдына жан салмаған. Қарт ана Барлыбаева Рымжанның тоқыған кілемі 1926
Париж қарласында болған көрмеге қатысып, бәйге алды.Осыншама атақты
шеберлеріміз бола тұра қазір халық арасында қолөнеріміздің дамымай ұмыт
қалып бара жатқаны қалай? Бізді ойландыратын осы сұрақ.
Шығыстың озық мәдениетін мойындағысы келмейтіндер көшпелілер (сақ,
ғұн, қыпшақ) бертінге дейін отырықшы болып үй салған жоқ, егіншілікпен
айналыспады, олардың кейінгі ұрпақтары қазақтардың да Ресейге қосылғанға
дейін мәдениеті, өнері, білім, ғылымы болмады деп қасақана тарих шындығын
бұрмалап келеді. Тіпті, олар құрылысы ерекше киіз үйді біздің ата-
бабаларымыздың қалай ойлап тапқанына мән бермей, оның ішінде ерте кезден-ақ
небір сәнді қолөнер туындылары – үй жиһаздарының да болғанын еске алмайды.
Ертедегі жиһаз түрлері Көшпелілердің үй жиһаздары мен ыдыс-аяқ-тары
күнделікті тұрмыс жағдайларына байланысты ағаштан жасалып, сүйек, түрлі-
түсті металмен қапталды. Олардың көп тараған түрлері: төсек ағаш, жастық
ағаш, жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, ұзатылатын қыздардың қол
сандығы, асадалар, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ, піспек, астау, табақ,
тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, кү-бі, ағаш шелек, келі, келсаб,
тағы да басқа бұйымдар.
1- Сурет.
Киіз үй жабдықтары.
Қазақ шеберлері ағаштан жасалатын үй жиһаздары мен ыдыс-аяқтың бетіне ою
ойып, оны бояп, өрнектеп, жарқыраған тастармен, шынылармен көркемдеген.
Осынау атақты шеберлерден, ұсталардан есімі ел арасында аңыз болып сақталып
қалғандарының бір тобы: Шымкент өңірінде өмір сүрген Бес ұста - Құлжан,
Батырқұл, Байлар, Айдарқұл, Құрман-құл, Торғай жерінде тірлік кешкен
қыржігіт Науан (Наурызбай) ұста, Баянауылда туып өскен Айдабол руының
Қошетер деген атасынан шыққан Қошеттер ұсталары, Қақабай шебер, Шығыс
Қазақстанның Ұлан елді мекенінде түтін түтеткен Рахымбай балташы. Бұл
шеберлердің жасаған үй жиһаздары, ыдыс-аяқтары, ағаштан қиыс тырып салған
үйлері, сәндеп соққан зергерлік заттары, ат әбзелдері туралы халық жыр
қылып айтады. Ал осы атақты Науан ұстаның қолөнер шебері атанған апасының
өзі құйып жасаған қол төсі біздің үйде ата-бабаларымыздың асыл мұрасы
ретінде сақтаулы тұр.
Адалбақан – киім ілуге арналған, бұтақшалы бақан түріндегі үй жиһазы. Оның
киіз үйде ас сақтау үшін қоршалған өреше шидің бір басын сүйейтін ашалы
қада түріндегілері де бар. Адалбақанның жоғарғы басын уыққа тіреп қояды. Өн
бойындағы бұтақшаларға азық-түлік салынған дорбаларды, ыдыстарды іліп қоюға
болады. Шеберлер адалбақанды ағаштан да, темірден де жасап, өн бойын алтын,
күміспен өрнектейді. Қазақ халқы адалбақанды таза, қасиетті мүлік санайды.
Асадал – тамақ, ыдыс- аяқ сақтайтын бұйым. Бетіне түрлі-түсті нақыштар
салынады, үстіңгі бөлігі қақпақталады. Оны орыс тілінде шкаф деп те атай
береді. Асадалдың дәстүрлі бірнеше түрі болған. Ең көнесі қазіргі тумбочка
тәрізденіп енінен биіктігі артық етіп жасалады, екінші түрі ені мен
биіктігі шамалас болып әзірленеді. Үшінші түрінің биіктігі кебежедей болып,
ені биіктігінен 1,5-2 есеге жуық артық, ұзынша болып келеді. Төртіншісі
қазіргі буфет тәрізді. Қазақстанның археология мұражайында асадалдардың
беттерінің түгелдей сүйектеліп, күмістелгенін, екі, бір ашпалы есігі,
көлденең суырмалары бар. Негізінен, асадалдардың оюлары ойылып, сүйекпен
көмкерілгендері Жамбыл өңіріне, бетіне өсімдік тектес өрнектер салынғандары
Қазақстанның батыс аудандарына, тұрқы ұзын әрі аласалары Семей, Орал
аймағына, буфет тәрізділері Көкшетау өңіріне тән. Көкшетаудың Сырымбет
ауылынан табылып, мұражайға қойылған бір асадалдың төрткіл ішіне қауызын
жарған гүл тәріздес ою бедерленіп, айналасына қошқар мүйіз өрнек
жүргізілген, астыңғы және екінші ортаңғы бөліктің екі жанындағы төрткіл
ішіндегі шеңберге сегіз бұрышты жұлдызша сабақтары түйістірілген алты
жапырақ ақ реңге әр түрлі бояумен салынған, асадал үш бөлік болып жасалған.
Жастық ағаш – құс жастықтың астына салынатын ағаш тиянақ. Қазақтың екі басы
қайқы ағаш төсегінің бір бөлшегі жастық ағашты шеберлер кепкен қайың,
қарағай, үйеңкіден тақтайлап, қашап, қиюластырып жасайды, биіктігі 25-30
сантиметр болады, көлденеңі бір немесе екі кісілік. Бет жағын оюлап,
бояйды, сүйектеп де өрнектейді, күміс, мыспен де әшекейлейді. Кең тараған
жерлер: Атырау, Торғай, Батыс Қазақстан өңірі. Бұрындары жастық ағашты ата-
аналары оң жақта отырған қыздарына арнап жасататынды. Жастық ағаштың барлық
бөлшектерін біріктіріп тұратын екі қазығы болады, олардың арасын 2-3 немесе
бір ғана жалпақ арқалық тақтай қосып тұрады да, ол жастық ағаштың бас жағы
болып саналады. Оның ішкі жағынан көлбей тақтай мен бас аралығында пайда
болған доғал бұрышқа үш бұрышты қолтықша тіреуіштер бекітіледі. Жасалу
тәсілі дәстүрлі төсағашқа ұқсас жастық ағаштың қарапайым түрлері бұрын
Торғай өңірінде көп кездесетін. Жүкаяқ – үйдегі жиналған жүк астына
қойылатын жиһаз. Төрт аяқты етіп, ағаштан жасайды. Ол төрт бөлшектен
тұрады. Үстіңгі ұзын ағашы да, аяқтары да жалпақ болады және де аяқтары
үстіңгі ағаштың екі шетіне қиюластырылады, екі аяқтың арасы төменгі жағынан
жіңішке тақтаймен қосылады, бет жағы түгелдей түсті бояулармен әсем
өрнектеледі. Әрбір бөлшек бетіне жүргізілген оюөрнектердің үйлесімділігі
жүкаяққа қойылатын басты талаптардың бірі. Жүкаяқтың ерекшелігі: екі аяқ
беттерінде қошқар мүйіз оюлар тоғыса орналасады, үстіңгі жалпақ, астыңғы
жіңішке ағаштардың беттеріне өсімдік тектес әдемі ою-өрнектер жүргізіледі.
Жүкаяқтың ұзын тұрқы – 140 сантиметр, биіктігі – 50 сантиметр мөлшерінде.
Сандық – киім-кешек, тағы да басқа заттарды салып қоюға арналған
жиһаздардың көрікті түрлерінің бірі. Көп халық оны ерте кезден-ақ
пайдаланып келеді. Ағаштан жасалып, сырты өрнектеп сырланады, қаңылтырмен
қапталып, әшекейленеді. Сандықтың үлкені - әбдіре (абдыра), кішкентайы –
қолсандық, кесе, аққұман тәрізді үй әбзелдерін салуға арналған түрі–
бөгіребас. Сандықтың алдыңғы беті қаңылтырмен қапталғаны – қаптама сандық,
алдыңғы жағы оюлы былғарымен көмкеріліп, асылтас орнатылғаны, күміс әшекей
бастырылғаны – жағылан деп аталады. Кебеже - құрт, сүр ет сақталатың ыдыс.
Ол сандықша үлгіде жасалады. Төрт тағанға тақтай құрастырып, өрнектеп
боялады, сүйектен, күмістен өрнек салынады, күміс мық шегеленеді. Кебежені
түйеге теңдеп, ішіне жас балаларды да отырғызған. Қазақстанның барлық
аймағында кебеженің кескіні мен жасалу тәсілі бірдей болғанымен, бет жағын
көркемдеуі әр қилы. Орта есеп бо йынша, кебеженің ұзын-дығы – 70-90,
биіктігі 40-50, ені 40-45 сан-тиметрдей. Кебеженің төрт қабырғасы, түбі мен
қақпағы төрт қырлы қазық арқылы біріктіледі. Шеберлер кебеженің бет жағына
келетін екі қазық беттерін, оның басы мен аяқ жағын мүсіндеп, көркемдейді.
Халел Арғынбаев кебеженің әсем бір түрі туралы былай деп жазады:
Сүйектелген ке-беженің тағы бір түрін Торғай өңірінен көрдік. Мұндай
кебеже бетінің үстіңгі және астыңғы жиегіне, екі басына 12 тік бұрышты
сүйек әшекейлері зергерлікпен қиюластырылған. Бұлардың астына қызыл шұға
төселген. Кебеже бетінің ең ортасына үш жерден төрт-төрттен біріктірілген
сыңар мүйіз тәрізденіп жонылған сүйек әшекейлер орнатылған. Әрбір сүйек
әшекейдің беттеріне ортасында ноқаты бар шағын шеңберлер сызылған. Абажа –
кебеженің үлкен түрі, үй жиһазы. Оны тақтайдан жасайды. Киізбен,
былғарымен, қаңылтырмен де қапталады. Мұнда ыдысаяқ, тамақты сақтап қояды.
Оның астына әшекейлі жүкаяқты да қоюға болады. Әбдіре (абдыра) – зат
сақтайтын үлкен сандық. Сыртын қаңылтырмен әшекейлеп қаптап та қояды.
Этнографтар абдыра сөзін түркі тілінде абық, абыт (бірдеңе- ні тығу,
жасыру) сөзінен шығуы мүмкін деп те жорамалдайды. Қазір де әбдіре,
сандықтың басқа да түрлері жасалып, тұрмыста қолданылып жүр [2,б.14-17].
Жағылан - сандық-тың көне түрі. Қазақ даласында ХҮІІІ-ХІХ ға- сырда
кең тараған. Киім-кешек басқа да бұйымдарды ішіне салып қояды. Үлгісі
әбдіре тәрізді. Оның негізі жұқа тақтайлардан құрастырылады, сырты түгелдей
былғарымен қапталады, бет жағы ғана әр түрлі әдіспен көркемделіп, ұзындығы
60-70, ені мен биіктігі 30-35 сантиметр болады. Сыртындағы былғарыға қошқар
мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз сияқты ою-өрнектер жүргізіледі. Жағланның
бетінің дәл ортасынан дөңгелек, екі шетінен жапырақ тәрізді дөңес көздер
көксауыр былғарымен ойыстырылады да, төрт бұрышындағы дөңгелек жұлдыз
тәрізденіп бастырылған өрнектің ортасына күміс көздер орнатылады. Кейбір
жағыландар қызғылт былғарымен де қапталады. Қолсандық – ұзатылатын қыздарға
арнап жасалатын, киім-кешек, әртүрлі заттар салынатын бұйым. Ол бұрындары
қыз жасауының құрамына кіретінді. Көлемі шағын, ұзындығы – 45-50 сантиметр,
ені 20-30 сантиметр, биіктігі – 15-20 сантиметр болып келеді. Ағаштан
жасалып, біртүсті бояумен сырланады. Сән қуған адамдар оның беттеріне
нұсқалы, бедерлі ою-лар ойғызған, түрлі-түсті бояулармен сан қилы ою-
өрнектер салғызған. Оны жасатқанда неше түрлі шұға, асыл тастар, сүйек пен
күміс әшекейлермен де безендірткен. Көркемдік ерекшеліктеріне қарай қол
сандықтар төрт топқа бөлінеді. Оның бірінші топқа жататын ең тәуірі – сырты
түгелдей сүйектеліп әсемделгені. Ақтөбеден табылған осындай қол сандықтың
бірі төрт жағы тегіс, қақпақтың төрт жиегі мен төбесі толықтай түйе
сүйегінен кесіліп жасалған сан алуан әшекеймен өрнектеліпті. Ал, қол
сандықтың жиектеріне қиыстырған сүйек әшекейлердің бетіне қос мүйіз оюлары
жүргізілген. Алдыңғы бетіне үш үлкен шаршы ойыстырылып, олардың арасында,
астыңғы жағында шебер қиюластырылған сүйек әшекейлердің беттерінде әдемі
оюлар бар, астына жез, шұға төселген. Қол сандықтың екінші тобы: бет жағы
түрлі-түсті бояулармен өрнектелгені, үшінші тобы: алдыңғы беттері өте
күрделілері. Онда өсімдік тектес және геометриялық кескіндер бейнесінде
бедерлі оюлар ойылады да, түрлі-түсті бояулармен нақыштар салынады,
төртінші тобы: алдыңғы беттеріндегі өсімдік және геометриялық кескіндердің
бір-бірімен айқасып жататыны, ақ, қызыл, жасыл, сары, қоңыр түсті
бояулармен әрлеу арқылы бір жазықта ойылған оюлардың 2-3 қатар деңгейде
ойылғандай етіп көрсетілетіні. Қол сандықтың қас беттері, екі жаны,
қақпақтарының төбесі тегіс сүйектеледі. Аяққап – киізден жасалып, ішіне
көшкен үйдің ыдыс-аяғы салынатын бұйым. Ол төрт бұрыштап киізден тігіледі,
аузын жауып тұратын ілгекті қақпағы бар. Қақпақтың бетін шұғамен, барқыт
тәрізді матамен өрнектейді, жиегіне түрлі шашақтар тігіледі. Аяққапты
түйеге, арбаға теңделген жүктің үстіндегі шаңыраққа байлап, алып жүрген.
Сәкі – үй ішінің жиһазы (диван). Ол – аласа отырғыш, екі басында аяғы бар
ұзын орындық. Төр алдында жерден (еденнен) көтеріңкі орынды, тақтайдан,
кірпіштен қаланған нарды да сәкі деп атайды. Сүйек төсек – ағаш төсектің
жақтауларына сүйектен өрнек салған, әшекейленген түрі. Оған қазақ шеберлері
түйенің, жылқының жауырын сүйектерін, қабырғаларын пайдаланған. Ол үшін
сүйекті майынан тазартады, жұмсарту мақсатында суға салып әбден қайнатады,
сосын барып одан әшекейлер дайындай-ды. Сүйек төсектің жақтауын шекітіп,
күміс, түрлі-түсті асыл тастар орнатады.
Астау - ағаштан ойып жасалатын, сырты өрнектелген ас салатын ыдыс.
Қазір кейбір өңірде, кейбір мейрамханаларда етті астаумен тарту қайта
жаңғырып отыр. Астаудың мал суаратын да түрлері бар.
Күбі – қымызды саумалдай құйып, пісу арқылы ашытып, тұщытатын ыдыс. Ол
екі түрлі тәсілде жасалады: тұтас қайың кесіндісінің өзегін ұңғып, кеңейту
арқылы; әр түрлі ағаштардан бірнеше бөлік жіңішке тақтайшаларды темір
құрсаулармен бекіту арқылы. Қымыз күбілері аласалау, жуандау болады.
Тегене – қымызға арналған ыдыстың бір түрі. Ол үлкен дөңгелек, шұңғыл
болып жасалады. Сабадағы қымызды осы тегенеге құяды. Оның сыйымдылығы орта
есеппен 10-15 литр. Тегенедегі қымыз сапырып отыруға өте ыңғайлы. Іші-сырты
өңделіп, сыртына ою-өрнек салынады, сүйек немесе күміс әшекейлермен, асыл
тастармен өрнектеледі. Тегенедегі қымызды ұзын сапты ағаш ожаумен сапырады,
тостағанға құйып дастархан басындағы адамдарға ұсынады.
Жайпақ табақ – ағаштан жасалатын, ет тартуға арналған ыдыс. Көлемі
әртүрлі. Оларды көп көркемдемейді. Қазақ шеберлері мұндай ыдыс-аяқтарды
жасау үшін алдын-ала қайың кесінділері мен бездерін нобайлап шауып алып,
көлеңкеде кептіріп, тұзды суға салып қайнатады, тағы да көлеңкеге қойып
кептіреді. Сосын асықпай өңдеп, ыдыс-аяқ жасайды. Мұндай тұзды суда
қайнатылған ағаштан жасалған ыдыс-аяқ ыс- тық, суыққа төзімді келеді, сәл
соққыға жарылмайды
Ағашты көркемдеп өңдеу технологиясы
Ағаш-табиғаттың тамаша туындысы. Ағаш көп өскен жерді халық орман,
тоғай деп атаған. Тоғай ертеден адамдардың негізгі тұрақ жайы болған. Ерте
заманнан-ақ адамдар ағашты тіршілігіне қажетті материал ретінде
пайдаланған. Олар ағаштан аң аулауға қажетті аша таяқ, найза, қада, жебе
т.б. заттар жасаған. Адам ағаш өңдеуді тез үйренген. Өйткені ағаш өңдеуге
оңай көнетін материал. Пышақ, балта сияқты қарапайым құралдардың көмегімен
адамдар үйлерді, көпірлерді, жел диірмендерін, қамалдар мен ыдыс-аяқтар,
жиһаздар жасаған. Қазіргі уақытта да біздер ағашсыз өз өмірімізді елестете
алмаймыз. Тұрған үйіміз, үй жиһаздары, басқа да тұрмыста жиі қолданылатын
заттардың көбі ағаштан жасалған.
Қолөнердің ең көп тараған түрлерінің бірі - бұл ағашты көркемдеп,
өңдеу. Ертеден-ақ көшпелі халық тұрмысына қажетті заттарды өздері жасап
отырған. Ағаштан түйін түйген шеберлер атқа салатын ерді, тамақ сақтайтын
кебеже, киім салатын сандық, әбдіре, киім ілетін-адалбақан, тостаған,
саптаяқ, шара, отау, табақ пен тегештерді аса шеберлікпен жасаған.
Ағаштан жасалған бұйымдардың ішіндегі ең көп тараған түрлері жұпаяқ,
күбі, ағаштан бүтіндей ойылған астау, келі-келсап, асадал. Бұл бұйымдарды
шеберлер күмістен, сүйектен жасалған ою-өрнектермен әрлеген. Ағаш үйдің
бөлшектерін ою өрнектермен әшекейлеп безендірген. Халық шеберлері жасаған
осындай заттар қазір еліміздің музейлерінде сақтаулы.
Көркемдеп өңдеуге қажетті ағашты дұрыс таңдау істің нәтижелі болуына
септігін тигізеді. Оған май қарағай, терек, үйеңкі секілді жұмсақ ағаш
қажет, нәзік ойықша, үшбұрыш және басқа өрнектерді салу, әрлеу жұмыстары
оңай жүргізіледі. Жұмысқа бұтақсыз жұмсақ ағаш түрін таңдап, қажетті
өлшеммен кесіп, сүргілеп, әрлеп болған соң, тегіс бетіне өрнек бейнесін
көшіреді.
Өрнек дегеніміз- кез келген бұйымның сыртына түсірілетін біртұтас
байланысты әшекей. Ал ою дегеніміз, бұйымға түсірілген өрнекті пышақпен
кесу арқылы өңдеу немесе шабу кезіндегі ойып өңдеу жұмыстары. Ою-
өрнектердің бір түрі
Қазақтың ою және өрнек деген қос сөзі біріге келіп латынша орнамент
деген ұғымды білдіреді. Мағынасы сәндеу, әсемдеу. Осы сәндеу, әсемдеудің
бір түрі, яғни хайуанат, жан-жануар және өсімдік белгілері мен мүшелері
немесе геометриялық фигуралар іспеттес элементтердің үнемі ырғақты
қайталап, симметриялы орналасқан көркем өрісі мен құрылымын ою деп атаймыз.
Өрнекті оюдың бірнеше тәсілі бар. Соның бірі- геометриялық бейнедегі
өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетінде геометриялық сурет салу арқылы жасалады.
Екінші тәсіл-өрнекті салғанда, оның ізін пышақпен тігіп, өрнектің
жиектерін көлбеулей жұқалап жонып алады. Мұндай оюларды бірнеше әдістермен
орындайды: біріншіден, өрнектердің жиектерін дөңестеп, жұмырлай жиектеп
өрнекке кеңістіктегі көрініс береді; екіншіден, өрнектердің сыртқы жиегін
өрнек денесінің ортасынан да ойықшалап бедер беріледі; үшіншіден, бірінші
және екінші әдіспен орындалған өрнектің түбін бедерлеп, бедерлі өрнектің
мәніне қарай таңдап, бедер беру тәсілімен орындайды.
Ағаш бұйымдарын көркемдеп өңдеу мынадай шаралар арқылы жүзеге асады.
бұйымның негізін талаптарға сай тазалау;
бұйымдарды бояу, оған әр беру;
боялған бұйымдарды тазалау, лактау [3,б.58-61].
1.2 Ағашты көркемдеп өңдеу технологиясы (Бесік, ағаш төсек, сандық)
Бесік — нәрестені бөлеуге арналған ағаш төсек. Бесікті Орталық Азия мен
Кавказ, Үндістан, Қытай жерін мекендейтін халықтардың басым көпшілігі
пайдаланады. Тек әр түрлі үлгіде жасалады. Бесік көшпелі өмір кешкен қазақ
халқы арасына ертеден тараған. Қазақ бесікті қарағай, қайыңнан, көбіне
талдан иіп жасайды. Мұндай бесік жеңіл, ықшам әрі берік, көшіп-қонуға
ыңғайлы болады. Бесік баланың тазалығына өте қолайлы, өйткені арнайы
орнатылатын түбек пен шүмек бала дәретін жайылдырмайды. Түбектің түбіне күл
салып, жиі-жиі ауыстырып отырады. Шүмекті қойдың асық жілігінен жасайды,
кейде айрықша аппақ болуы үшін сүтке қайнатып алады. Бесіктегі баланың
аяғы, кеудесі қатты байланатындықтан, оның қан айналу жүйесіне тйімді..
2- Сурет. Бесіктің кәзіргі заманға сай түрлері.
Сондықтан баланы бесіктен жиі босатып, қол-аяғын қозғап, арнайы жаттығулар
жасайды. Бесікпен қоса құс төсек, жастық, жөргек, қолбау, тізебау, тізе
жастық, бесік көрпе даярланады. Бесіктің жер бесік, аспалы бесік (әлпеншек)
деген екі түрі кездеседі. Қазақта бесік қасиетті, киелі құтты мүлік болып
есептеледі.
Жөргек – бесікке бөленетін сәбиді орайтын, асты-үстіне салынатын жұмсақ
маталар, баланың бесіктегі жатын орнының төсеніші мен жамылғы шүберектері.
Қазақ халқының ұғымында Жөргек қасиетті саналады. Сондықтан Жөргек үнемі
таза болуы керек. Жөргекгінде дарыған жақсылық өмір бойы үзілмейді деп
есептейтін халық Жөргекті кесірден, ауру-сырқаудан сақтасын деп, ертелі-кеш
аршамен немесе адыраспанмен аластап отырған.
Жалпақ матадан ою – өрнектеліп, ұшына бау тағылып тігіледі. Қолбаудың
жалпақтығы 10-15 см., пүліш матадан мақта салып жасалып, астарлап тігіледі.
Тартпаның мақсаты баланы бесіктен құлап кетпесі үшін, аяғын жинап алмасы
үшін байлауға арналған [4,б.14-15].
3- Сурет.
Бесіктің көне түрі.
Тартпа — бесіктегі баланы аяғынан және қолынан байлайтын бау.
Түрлеріне қарай қолбау және аяқбау деп бөлінеді. Жастық— адамның басына
жастауға арналған үй бұйымы. Жастықтың ішіне көбінесе құстың мамығы
салынып, сырты матамен тысталады. Оны "бидай шүберек" деп атайды. Бидай
шүберектің сырты ор түрлі асыл матамен қапталады. Оны "жастық тыс" деп
атайды. Жастық тысын ауыстыруға қолайлы болу үшін түйме қадалады не бау
тағылады. Құстың мамығынан жасалған жастықты "құс жастық" дейді. Жастық
көбіне бір кісілік болады. Ал оның салт атқа мінгенде ер үстіне салынатын
түрін "көпшік" деп атайды
Жөргек – бесікке бөленетін сәбиді орайтын, асты-үстіне салынатын
жұмсақ маталар, баланың бесіктегі жатын орнының төсеніші мен жамылғы
шүберектері. Қазақ халқының ұғымында Жөргек қасиетті саналады. Сондықтан
Жөргек үнемі таза болуы керек. Жөргекгінде дарыған жақсылық өмір бойы
үзілмейді деп есептейтін халық Жөргекті кесірден, ауру-сырқаудан сақтасын
деп, ертелі-кеш аршамен немесе адыраспанмен аластап отырған.
Тартпа — бесіктегі баланы аяғынан және қолынан байлайтын бау.
Түрлеріне қарай қолбау және аяқбау деп бөлінеді. Жалпақ матадан ою –
өрнектеліп, ұшына бау тағылып тігіледі. Қолбаудың жалпақтығы 10-15 см.,
пүліш матадан мақта салып жасалып, астарлап тігіледі. Тартпаның мақсаты
баланы бесіктен құлап кетпесі үшін, аяғын жинап алмасы үшін байлауға
арналған.
Сандық — киім-кешек, тағы басқа да заттарды салуға арналған, ағаштан
жасалған бұйым. Сандық — халықтар тұрмысында ерте кездей пайдаланылып келе
жатқан ең ежелгі жиһаздың бірі. Көшпенді халықтар үшін ол өте-мөте қолайлы
болған. Сандықтың аузына көбінесе ішкі құлып, кейде аспа құлып орнатылады.
Сандықты жерге қойғанда түбі дым тартпау үшін, оның астыңғы төрт бұрышымен
үйлестіре тақтайдан бұрыштан аяқ орнатады. Сандықтың беті әр түрлі бояумен
сырланып, өрнектеледі не айшықты қаңылтырмен, кейде өрнекті сүйекпен
қапталады. Сандықтың екі бүйіріне тұтқа орнатылады. Кіші сандықтар 30-60
сантиметр болса, үлкендері 60-120 сантиметрге дейін жетеді. Сандықтар
кілттенеді не сыртынан құлып салынатын етіп жасалады. Қазақ шеберлері
Сандықты қайың, қара тал ағашының сүрегінен жасаған. Сыртынан көркем етіп
темір, мыс жапсырмамен, қатырма ою өрнектермен безендіріледі. Сандықтардың
тұрмыста қолданылуына қарай көлемі де әр түрлі.
4-Сурет.Сандықша.
Абдыра — үй жиһазы, сандықтың үлкен түрі. Тақтайдан жасап, алдыңғы
бетін. Өрнектеп, сырлайды. Орталық Азия халықтары кеңінен қолданады. Аталуы
— көне түркі қаңылтырмен қаптайды. Қақпағы және қиюласқан жіктері қаңылтыр
қиықтарымен торланады тіліндегі "абыд" (жасыру) деген сөзден шыққан. Оның
көлемі әр түрлі болады. Абдыраны мықты әрі жеңіл ағаштың тегістеп жонылған
тақтайынан қиюластырып жасайды. Абдыра бір түсті сырмен боялып, кейбірінің
алдыңғы беті сәнді болу үшін түрлі өрнектермен әшекейленген жұқа
қаңылтырмен қапталады. Қозғауға ыңғайлы болу үшін абдырадың екі бүйіріне
қос-қос тан төрт тұтқа орнатылып, қақпағына құлып салынады [5,б.79-91].
Киім-кешек, әр түрлі уақ-түйек бұйымдар сақтау үшін үлкенді-кішілі қол
сандық, әбдіре және жағлан пайдаланылған. Үлкен әбдіре-сандықтардың
ұзындығы 90—100, биіктігі мен ені 45—50 сантиметр шамасында жұқа қарағай
тақтайлардан жасалады. Олардың сырты түгелдей қызыл, жасыл немесе қара
бояулармен боялатын да бет жағы жез, күміс, түсті тастармен безендіріледі.
Мұндай әбдіре-сандықтардың бір шебердің қолынан шыққан тамаша екі үлгісін
1953 жылы Кеген ауданы Көлбастау колхозынан кездестірген Х. Арғынбаев,
бұлардың жалпы жасалу тәсілі бірдей болғанымен, көркемдеу стилінде,
беттерінде жүргізілген ою-өрнектер мен күміс әшекейлердің айтарлықтай
өзгешеліктері байқалады деп жазады. Екеуіне де ортақ көрініс — әбдіре-
сандықтардың бет жақ жиектеріне айнала жүргізілген дөңестеу жіңішке жез
және күміс жолақтар. Мұның біреуінің беті екіге бөлініп, олардың
әрқайсысына шеңбер жасалған. Шеңбер ортасына қызыл тас орнатылып,
айналасына құйма күміспен ұшқан құстың, ашылған кітаптың, жорғалаған
қоңыздың бейнелері салынған. Ал, екіншісінің беті үш үлкен текшеге
бөлінген. Екі шеткі текшенің ортасына жүрек тәрізді қызыл түсті тастардан
көз орнатылған. Ортадағы текше үшке бөлініп, ең ортасына 8 гүлді дөңгелек
күміс жұлдыз орнатылған. Қалған үш бұрышты, төрт бұрышты дөңгелек құйма
күміс әшекейлер жоғарыда айтылған көздер мен дөңгелек жұлдыз төңіректеріне
симметрия заңдылығын сақтай әдемі орналастырылған. Екеуіне де құлып салуға
арналған күмістелген темір ілгектер орнатылған. Олардың әдемі жасалғаны
сондай, сандық беттеріндегі әшекейлердің композициялық тұтастығын бұзбайтын
бөлінбес бөлшегі ретінде орындалған. Әбдіре-сандықтың тағы бір тамаша
үлгісін 1959 жылы Жамбыл облысы Сарысу ауданы Жайылма совхозында тұрған
Есболов Сабденбек шебер өзінің сандықты соғыстан кейінгі жылдары қызына
арнап жасағанның айтқан. Ол жастайынан қолөнерді кәсіп еткен және дәл
осындай әбдіре-сандықтарды революция ( төңкеріс – құраст.) қарсаңында да
жасаған көрінеді. Мұның ұзыны —1 метр, ені мен биіктігі —48 сантиметр. Ағаш
ісі де жатық, жұқа қарағай тақтайлар мұқият сүргіленіп, сырты жасыл бояумен
түгел боялған, бет жағы тұтас қызыл шұғамен тысталған, бетіне алтындай
жарқыраған сары жезден қошқар мүйіз оюлар жүргізілген. Сандық бетінің әр
жерінде күмістен 15 дөңгелек көз және дәл ортасына үлкен бес жұлдыз бейнесі
жасалған. Осы түйме тәрізденген көздердің бірнешеуін белгілі тәртіппен
бұрау арқылы әбдіре-сандық ашылып-жабылатын етіп, оның ішкі жағынан құпия
құлып жасалған. Әбдіре бетіндегі күміс түймелер мен ашық сары жез, қызыл
шұға түстері бір-бі-рімен әдемі үйлесім тауып, ерекше рең беріп тұрады.
Біз төменде қазақ халқының атадан-балаға мирас болып келген қазақ
қолөнершілерінің қолынан шыққан тамаша үй жиһаздар түрлерінің үлгісі туралы
деректерімізді белгілді ғалым, этнограф Х. Арғынбаевтың Қазақ халқының
қолөнері еңбегіне арқа сүйеп сипаттауды жөн көрдік.
Революцияға ( төңкеріске – құраст. ) дейінгі қазақ халқының өмір жолы
көшпелілік, жартылай көшпелілік және отырық-шылық жағдайда өтті. Осыған
орай, олардың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй іші
жиһаздары (мебельдері) мен ыдыс-аяқтары да көш-қонға немесе отырықшылыққа
бейімделіп жасалады.
Ағаш төсек - жатып тынығуға арналған жайлы жиһаз. Ел арасында "төсек
ағаш", " төсағаш", "кереует", ал кейбір көркемдік ерекшеліктеріне қарай
"сырлытөсек", "күмістелген төсек", "сүйектелген төсек", "оюлы төсек" деп
аталады. Бетіне салынған ою-өрнек әр түрлі болғанымен, бәрінің сыртқы
пішіні ұқсас. Қайқылау келген екі басы жатуға ыңғайлы жалпақ арқалығымен
бірге бөлек дайындалып, төрт аяғы сүйек, күміс, әр түрлі тастар, көксауыр
былғары, қызғылт, күрең, сары, жасыл, қоңыр бояулармен өте әсем
көркемделетін екі бетімен тұтасады. Қақ ағаштың түзу тақтайларынан
құрастырылады. Ағаш төсек пішіні ұсталардың шеберлігіне, көркемдік
талғамына, қолданылатын құрама материалдарына қарай, әрі Қазақстан
аймақтарындағы ағаш шабу өнерінің жергілікті дәстүрлеріне сай түрліше
жасалуы мүмкін. Ағаш төсек кейде cәндеп көрпе-төсек те жиналады [6,б.24-
29].
. Кейде төсағаш, керует деп аталатын осынау жиһаздың көркем
жасалғандарының тағы бір атауы: сырлы төсек, күмістелген төсек,
сүйектелген төсек, оюлы төсек. Бұлардың екі басын жатуға ыңғайлы етіп,
жалпақ арқалығымен бірге бөлек дайындайды, ол қайқылау келеді. Оның сүйек,
күміс, әр түрлі тастармен, көк сауыр былғарымен, қызғылт сары, күрең сары,
жасыл қоңыр бояулармен өрнектелген екі беті төсек ағаштың төрт аяғымен
тұтасып, ерекше сән-салтанат беріп тұрады. Оның бірнеше түрі бар.
Қазақстанның солтүстік, оңтүстік – шығыс және орталық аймақтарында жасалған
төсек ағаштың ең көне түрлерінің сипаты мынандай: екі басы тым шалқақ және
жайдақ, төрт аяғы ішке қарай кіріңкі немесе тіптік. Қазақстанның шығыс және
оңтүстік аймақтарында жасалған түрлері: бастары тым шалқақ, алты немесе
сегіз аяқты. Омбы және Павлодар төңірегінде болған төсек ағаштар: бір жақ
басы тым шалқақ, аяқ жағында сүйеніші жоқ кушетка тәрізді. Торғай жеріндегі
төсек ағаштар: тіп-тік төрт аяқты, екі басы әлдеқайда қысқа, сәл
шалқақтанып барып жоғары жағы имектеу келген. Ақтөбе атырабындағы төсек
ағаштар: бастары түзу ағаштан жасалған, сәл ғана шалқақ орналасатын
сүйеніші бар. Қазақстанның сол-түстік-шығысында кездескен түрлері орыс
үлгісінде жасалғандар. Төсек ағаштардың ортақ ерекшелігі: олардың бет жағы
ғана көркемделеді, барлық бөліктері алмалы-салмалы. Қазақстанның солтүстік
– батыс аудандарында бұрындары төсек ағаштың екі басы мен бет жағы тұтас
ағаштан шабылып, тік аяқтары бөлек дайындалатын. Торғай өңірінен табылған
бір төсек ағаштың сүйегі жеңіл, ісі жатық, жоғарғы сүйеніші мен сирағы
біртұтас қисық ағаштан шабылып жасалған екен.
Ағаштан жасалған үй іші жиһаздарының құрамына төсек ағаш, жастық ағаш,
жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ,
піспек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, күбі, ағаш
шелек, келі, келсап және басқа да көптеген бұйымдар кірді. Қазақта бұл
бұйымдардың әрқайсысын дербес жасайтын арнайы маманданған шеберлер
болмаған. Олай болса, әр шебер өзінің мүмкіндігіне қарай үй бұйымдарының
қайсысын болсын жасаған. Аса шебер ұсталар ағаштан жасалатын үй
бұйымдарының беттеріне ою ойып, түрлі түсті бояулармен өрнек салып,
әсемдеумен бірге сүйекпен, әр түрлі металдармен, түрлі түсті тастармен,
шынылармен көркемдей білген. Ендеше, мұндай ұсталар темір, мыс, жез, күміс
ұстау ісін де меңгерген шынайы өнер иелері болған.
5-Сурет
Төсекағаш
Қазақ арасында он саусағынан өнер тамған қолөнердің сан-саласын жақсы
меңгерген ісмерлер аз болмаған. Кейде ағайынды жігіттердің бірі ағаш ісін
меңгерсе, екіншісі темір, үшіншісі күміс ісін дегендей, қолөнер-дің бірнеше
саласын игерудің нәтижесінде олар бірігіп, үй бұйымдарының сан алуан түрін
аса көркем етіп шығарды, еңбектері де өнімді болды. Мәселен, XIX ғасырдың
екінші жартысы мен XX ғасырдың басында бұрынғы Шымкент уезінде мекендеп,
Бес ұста атанған ағайынды бес жігіт (Құлжан, Батырқұл, Байлар, Айдарқұл,
Құрманқұл) әкелерінен жастайынан жетім қалып, сол өңірдегі ұсталарға қол
бала болып жүріп, өнер үйренеді. Батырқұлдың баласы 70 жасар Нартайдың
айтуынша, Бес ұста, негізінен, ағаш өңдеу, ұсталық, зергерлік өнерді
түгел меңгерген адамдар. Бұлардың әрқайсысы өмір бойы, яғни XX ғасырдың
20—30 жылдарына дейін ұсталықты кәсіп еткен. Бес ұста— отырықшы жағдайда
тұрған шеберлер. Олардың әрқайсысы жылына 5—6 жас шәкірт ұстап, оларға өз
өнерлерін үйретіп отырған. Шәкірттеріне ақы төлемеген, шәкірттер де
ұстаздарына жалданбаған. Ұстазына көмектесе жүріп, іс үйренгені мен ішкен-
жеген дәм-тұзына риза болатын да бір жылдан соң өз алдына бөлініп, үйренген
шеберлігі бойынша кәсіп етеді. Қолы жеткенде ғана ұстазын қонаққа шақырып,
сый-сияпатын көрсетіп, батасын алады екен. Бес ұстаның әрқайсысынан бір-
бір ғана бала болған. Олар: Құлжаннан — Ахмет, Батырқұлдан — Нартай,
Байлардан — Пердебек, Айдарқұлдан — Асылбек, Құрманқұлдан — Сейіт.
Осылардың Сейіттен басқасы түгелдей әке жолын қуып, ағаш, темір және күміс
зерлеу істерін меңгерген. Бұл өнерлі жандар 1930 жылдың басында бастап
колхоз құрылысына белсене араласып, пенсияға шыққанша қоғамдық еңбекпен
шұғылданған, яки колхоз шеберханаларында, дүкендерінде ұсталық құрған.
Нартай ақсақалдың айтуынша, бес ұстаның өнерлі еңбегінің ақысы
мардымсыз болса керек. Олардың ағаштан жасайтын үй іші жиһаздарының бір
парасы — киіз үйдің сықырлауығы, шкаф, жүкаяқ, піспек, төсек ағаш, кебеже,
адалбақаннан тұрды. Осы бұйымдардың бәріне бір ат не құлынды бие беретінді.
Комплектінің мұндай құны ешбір әшекейсіз, тек ағаш ісіне ғана төленетін, ал
әркім өз жағдайына қарай оюлы, сырлы немесе сүйектетіп, күмістетіп жасатам
десе, ол үшін берілетін төлем молырақ болатын да, оны алдын ала келісім
бойынша орындайтын [7,б.67-84].
Шымкент өңірінде ну орман болмағандықтан, үй бұйымдарын жасайтын ағаш
табу оңайға түспеген, сондықтан Батырқұл бастаған бес ағайынды ұста
жігіттер қазіргі Алғабас ауданының Алғабас совхозына қарасты шағын бұлақ
басына қоныстанып, тұрақты үй, шеберхана салған, айнала-сына әр түрлі ағаш
еккен, ол Батырқұл бағы атанған. Сол бақтың жұрнағы осы күнге дейін
сақталған. Айтулы бес шебердің бір жерде тұрып, бірігіп кәсіп етуінің
нәтижесінде олардың барлығы бес ұста атанып, жасаған үй бұйымдары осы күнге
дейін ел арасында көптеп сақталған. Бес ұста жасаған үй бұйымдарының
жоғарыда көрсетілген комплекстісінен бізге (Х. Арғынбаев бастаған
этнографиялық экспедиция мүшелерінің –құраст.) кездескендері — асадал,
кебеже, жүкаяқ, төсек ағаш және адалбақан. Бұлардың бәрінің де ісі
біркелкі, негізінен, түрлі түсті бояулармен өте жақсы өрнектелген нағыз
өнер туындылары деуге әбден болады.
Көпшілік жағдайда қазақ ұсталары бірікпей-ақ, әрқайсысы жеке-жеке
кәсіп еткен. Кей жерлерде мекендейтін шағын рулар ішінде ұсталардың көп
болуының нәтижесінде олар сол рудың атымен де аталған. Мәселен, Баянауыл
төңірегінде мекендейтін Айдабол руының Қошетер деген атасынан шыққан
көптеген ұсталарды Қошетер ұсталары дейді екен. Бұлар бес ұста сияқты
бірігіп істемегенмен, қолөнердің сан алуан түрін жете меңгерген жандар еді.
Олар ағаш, темір, күміс, сүйек өңдеу істерін меңгерген. Бұлардың ішінде
аттары атырапқа жайылған өнерлі ұсталар қатарына Есалы (XX ғасырдың 20-
жылдарында дүние салған), оның баласы Әбдікәрім (60-жылдардың ортасында 90-
ға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz