Түрік руна жазуы. Ел және қаған ұғымдар арақатынасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 107 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

1. Түрік руна
жазуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 13
1.1. Түрік руна жазулларының мифологиялық
бағыттары ... ... ... ... ... ... 13
1.2. Тоныкөк жазуы және Күлтегін мен Білге қаған ескерткіштерінің
идеологиялық
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... . 22

2. Ел және қаған: ұғымдар
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2.1. Биліктің
сакрализациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 31
2.2. Қатун және Қос
билік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 49

3. Идеология институтының күшеюі, империалық
фон ... ... ... ... ... ... ..61
3.1. VII ғ. Орталық Азиядағы саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
3.2. Ашина-Ашидэ
одағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 71

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 84

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 87

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда тәуелсіз Қазақстан
Республикасының дамуымен және оның жалпыәлемдік деңгейде саяси-экономикалық
қатынастарға араласуы жоғарғы биліктің идеологиялық бастаулары, оның пайда
болуы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізуге қажеттіліктер туғызды. Осы
мәселені зерттеу барысында, мемлекеттік идеология дамуының көптеген
аспектілерімен және олардың ортағасырлық көшпенділер мемлекетін құрудағы
ролі мен маңызы айқындалады.
Жоғарғы билік идеологиясының табиғаты әрдайым мемлекеттік ұйымдардың,
ұйымдасулардың тақырыбымен байланысты болады. Ол бүгінгі уақытқа дейін
дискуссия, даулы ойлардың тақырыбы болып отыр және де оның бір жақты жауабы
табылатын емес. Түрік мемлекеттілігін оның әлеуметтік құрылымы және
идеологиясын зерттеу кешенді әдіс қолдануды қажет ететін көшпелі қоғамның
ішкі дамуындағы көптеген күрделі аспектілерін қозғайды. Мұндай сараптаманың
обьективті қажеттілігі көшпелі қоғамдарда идеология мемлекеттік құрылым мен
басқарудың негізгі механизміне жатқандықтан туындайды.
Мемлекеттің саяси билігі, идеологиясының пайда болуы мемлекет
түзілуінің негізгі шарттарына жатқызылады. Мемлекеттік идеология немесе
билік институты ретінде, қоғамның даму барысында сол осы қоғамды басқару
үшін ерекшеленген әрі санкцияланған, арнайы, автономды басқаруға ұмтылған
жүйе саналады[1.307-б]. Көшпенділер идеологиясы немесе қағандық билік
институты әлеуметтік байланыстардың басты саяси механизмі болып табылады
және де ол түркі қоғамдарында мемлекеттік дәстүрді айқындайды. Көшпенділер
идеологиясын зерттеу, көшпенділер қоғамының саяси-әлеуметтік тарихы бойынша
білімімізді тереңдетіп, мемлекеттік идеология көріністерінің өзіндік
тұрпаты мен заңдылықтарын анықтау қажеттілігімен байланысты өрбиді.
Ертеортағасырлық түркі мемлекеттеріндегі идеологияны, мифологияны, оның
басқару сипатын, оның көшпелі қоғамдардың жалпы дамуымен байланысын және
дәстүрлі басқару жүйесіне тигізген ықпалын зерттеу Отан тарихының өзекті
мәселелері болып табылады.
Көшпенділер идеологиясы немесе қағандық идеология Екінші шығыс түрік
қағанатының саяси тарихында маңызды орынға ие. Ол Күлтегін, Білге қағанға
арналған ескерткіштер мен Тоныкөк жазуының мәтіндерінде айқындалған. Бұл
жазулар Ашина мен Ашидэ түркі тайпаларының басшыларына жатады әрі баяндау
көлемі бойынша ең ірі (Үлкен жазулар) жазулар болып табылады. Ашина мен
Ашидэ тайпалары түркі тайпаларының біріктіруші негізі болды және олар
қағанаттың әулеттік коалициясын құраған болатын. Осы тайпалар арасындағы
қарым-қатынастар түркілер қағанатының ішкі-саяси жағдайын айқындады. Олар
қағандық идеология механизмдерінің және бағыттарының негіздерін,
династиялық қарама-қайшылықтарды, саяси ағымдарды және Үлкен жазулардың
пайда болу себептерін ашуға мүмкіндік береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көшпелі қоғамдардың саяси-әлеуметтік
тарихын зерттеу барысында көшпенділер идеологиясы, жоғарғы биліктің мәні
мен оның дамуы жайлы тақырыптар, кейде тікелей зерттеу тақырыбы болмасада,
көптеген ғалымдардың зерттеу жұмыстарынан орын алды.[3;4;5;6;7;9;10;11;12]
Көшпенділер идеологиясы нақты тарихи жоспар бойынша бірқатар қазақстандық
және шетел ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапты. Зерттеулерде Хазар
қағанатындағы жоғарғы билік, оның Шыңғыс хан империясы кезеңіндегі
функцияландырылуы және оның Қазақ хандығындағы әлеуметтік байланыстары
жайында мәселелер қарастырылды.
Диссертация тақырыбына сай тарихнамалық деректер шартты түрде негізгі
мәселелері бойынша жіктеле алады. Ең алдымен руна жазулары бойынша зерттеу
жұмыстарын ерекшелеп алу қажет. Руна жазуларына қатысты жұмыстар өте көп,
және ол зерттеулердің негізгі бөлігі филилогиялық, лингвистикалық
мәселелерге арналған. Түркі филологиясының зерттелуінсіз, түрік руна
жазуларын танып-білу мүмкін емес. Бұл негізгі дереккөздің жазбаша дерегін
танып-білу тақырыпты тарихи зерттеу барысында қажет болуымен байланысты.
Графемаларды, түркі жазулары тілінің ішкі құрылымының ерекшеліктерін білу,
олардың қазіргі түркі тілдерімен байланысы түркі филологиясының көптеген
зертеушілерінің, ғалымдарының зерттеу пәні болды, әрі сол қалпында
зерттеліп жатыр. Ұсынылып отырған жұмыстың басты міндеті ретінде, түркі
руна жазулары ескерткіштерінің, олардың саяси-мемлекеттік тұрпаты бойынша
анықтау қажеттілігі болды. Осы диссертация бойынша зерттеу жұмыстары
барысында, В.В. Радлов, С.Е. Малов, А.Н. Кононов, И.А. Батманов, В.М.
Насилов, А.С. Аманжолов, Ч. Джумагулов сияқты белгілі ғалымдардың еңбектері
мен руна жазуларына жасалған аудармаларының маңызы зор болды. Осы
жазулардың соңғы аудармалары үлкен қызығушылық тудырып, зерттеулердің басты
бағыт-бағдары ретінде пайдаланылды.
Жұмыстардың келесі, маңызды бөлігі түркілер тарихына арналған.
Түркілердің әлеуметтік, әскери-саяси тарихы, идеологиясы мен жоғарғы билігі
жайлы көптеген зерттеулер В.В. Бартольд, А.Н. Бернштам, С.В. Киселев, Л.Н.
Гумилев, М. Мори, Ю.А. Зуев, С.Г. Кляшторный, Б.Б. Ирмуханов, А.К. Камалов
және т.б. белгілі ғалымдармен жасалды.
Жапондық ғалым М. Мори түркілер тарихына өзінің көптеген еңбектерін
арнады. Олар қазіргі түркология үшін маңызды болып табылады. Зерттеуші
Ашина мен Ашидэ тайпалары туралы айта отыра, олардың арасындағы одақ шығыс
түркілер мемлекетінің саяси-әлеуметтік негізін құрағанын ерекше назарға
алады. Оның пікірінше, түркілер қағанының билігі мен идеологиясы
дейтүркілік және деймонғолдық тайпалардың ерте кезеңіндегі жоғарғы билік
жайындағы келтірімдермен генетикалық түрде байланысты болады[2.79-101-б]
Жеке зерттеулерінде ғалым руна жазуларындағы мәлеметтерге, оларда
белгіленген жер аттары мен тарихи тұлғалардың есімдеріне арнайы зерттеу
жұмыстарын жүргізеді.
Ю. А. Зуевтың зерттеу жұмыстары өзіндік мәдени-дүниетанымдық
бастауларды, көне және ортағасырлық көшпенділер қоғамы өмір сүруінің іргелі
негіздерін іздеуімен ерекшеленеді. Олардың негізгі шарттары мен
қорытындылары Ертетүркілер тарихы мен идеологиясына қатысты монографияда
келтірілген болатын. Зерттеуші қытай жылнамалары, парсы, соғды және түркі
дереккөздерінің мол деректеріне сүйене отырып, көшпелң қоғамдардағы
әлеуметтік қатынастар жүйесіне талдау жасайды.
Мемлекеттің отбасы ретіндегі келтірімі ең көнелердің бірі болды және
ол ертедегі рулардың архаикалық байланысы негізінде құралды. Көшпенділер
үшін бұл рулар мен тайпалардың одағы ретінде ұғынылатын, ең алдымен, неке
қатынастарын,білдіретін рутайпалық ұйым болып табылады. Осыған байланысты,
аналық және әкелік жолдар (билеуші қаған үшін, сәйкесінше, қатундық және
қағандық тайпалар) арасындағы өзара қарым-қатынастарды зерттеу көшпелі
қоғамдарды зерттеу жұмыстарындағы маңызды әдіс болып саналады көшпенділер
идеологиясын, оның басқару функцияларын, көрініс сипаттарын, қағандық және
қатундықтайпалар арасындағы қатынастар мен байланыстарды зерттеген кезде,
бұл әдіс, көп жағдайда көшпенділер қоғамы өмірінің басқа әдістерде көрінбей
қалатын жақтарын ашып, айқындайды.
Белгілі бір тайпаның көшпенділер арасындағы басқа тайпалардың үстінен
басқаратын жоғарғы билікке деген заңды құқықтың болғаны жайлы ең алғашқы
жазба деректер Геродот еңбектерінен табылады. Бұл патшалық скифтердің
тайпасы, яғни патшалық билікті иемденген тайпа еді [3,46-47-б]. Сюнну (ғұн)
империясы құлауына дейін жоғарғы Шаньюй тек Люаньди (тікелей әке руынан
кейінірек көлденең жолмен) руынан сайланған болатын [4,39-40-б]. Усунь
мемлекетінде жоғарғы билік мұра бойынша Күнби (Куньмо) титулын иемденген
билеушінің қолында болды [5,11-12-б]. Түркі қағанаттары кезеңінде, жоғарғы
қаған тек Ашина тайпасынан шықты. Ал, көне ұйғырларда жоғарғы қаған ретінде
яглакар руынынң өкілдері сайланды [6,224-б]. Шығу тегі көшпелі болып
табылатын Қидан мемлекетінің (Ляо империясы) ұлы императорлары әкелік руы
бойынша тек Елюй руынан тарады [7,29-32-б]. Алдыңғы орынға тек әкелік
(қағандық) жол бойынша туысқандық шыққаннын айта кетейік.
Кейде, жазбаша дереккөздер қоғам тарихының дағдарыс кезеңіндегі
көшпенділер билеушілерінің аналық жолы (руы) жайлы аз да болса, маңызды
мәлеметтер береді. Бұл мәлеметтер Ляо империясы тарихының деректерімен
дәлелденеді. Онда мемлекет билеушілері Сяо аналық руынан ғана шыққаны
айтылады. Император Шицзун патшайым дәрежесіне басқа рудың әйелін қойған
кезде, Сяо руы оның билігіне қарсы бас көтереді. Ал, 951 жылы Шицзун
өлтіріледі, және онымен бірге патшайымда мерт болады [7,30-б]. Тарихи
процестердің дамуына едәуір үлес қосқан, көптеген халықтар мен этностардың
тағдыры мен мәдениетіне ықпал еткен белсендіполитиялар ретіндегі
көшпенділер қоғамына деген қызығушылық бағыдан көптеген батыс-еуропалық
ғалымдардың назарын жаулап алған болатын. Бұл Т. Барфилд, Лоурэнс Крадэр,
Е. Сэрвис сияқты т.б. ғалымдардың жұмысы еді. Бұл жұмыстарды кеңестік тарих
мектебі доктринасының аясында зерттеу, өзіндік оң нәтиежелерді беріп, В.В.
Трепавлов, А.М. Хазанов, Н.Е. Масанов, Н.Н. Крадин сияқты атақты
ғалымдардың ой-қорытындыларын әкелді.
А.М. Хазановтың көптеген еңбектері көшпелі қоғамдарды зерттеуге
арналған. Олардың ішінде ең танымалы-Көшпенділер және сыртқы әлем еңбегі
болып табылады. Онда көшпелі қоғамдар тарихының маңызды мәселелеріне
сараптама жасалынады, зерттеудің мол тарихнамалық базасы, аудан бойынша
бұрыңғы және қазіргі кездегі көшпелі қоғамдарының орналасу жерлері
көрсетілген. Автор өзі байқағандай Бұл кітаптыңнегізгі тезисі келесі
жайтқа байланысты болады: Мамандану үлкен тәуелділікке әкеледі. Жылдамдыққа
дағдыланаған малбағушы көшпенділер неғұрлым маманданған болса, онда ол,
соғұрлым малшаруашылықпен айналыспайтын, басым түрде отырықшы болатын
әлемге тәуелді болады [8,43-б].
Н.Н. Крадиннің Империя Хунну (ғұн империясы) атты еңбегінде батыс
зерттеушілерінің, кеңес және ресейлік ғалымдардың әлеуметтік антропология
бойынша теоретикалық ой-толғамдарды пайдаланады. Ал, қытай жылнамаларын
аудармасыз танып-білуі оған ғұн тарихының күрделі де даулы сұрақтарына
барынша тоқталып қарастыруына мүмкіндік берді. Оның пікір бойынша, ғұндар,
көшпелі қоғам түзілуіне маңызды роль ойнаған, ең алғашқы империяны құрады.
Автор, бұл зерттеуінде ғұндардың саяси жүйесін суперкүрделі одақ
(суперсложное вождество) деп атайды. Ол өзінің құрамына даланың кең-байтақ
территорияларына таралған полиэтникалық тұрғындарды қабылдап,есепке алды.
Халықаралық қатынастардың субьектісі ретінде саналған олар, династиялық
некелерді тұрғызуға құқылы болды, әрі, өзара бағынудың күрделі жүйесіне
және ресми титулатураға ие болды [9,24,245].
Сөйтіп, ұсынылып отырған жұмыста көшпенділер тарихы бойынша, тек түркі
заманының тарихнамалық деректері ғана емес, сонымен қатар, оданда ерте және
оданда кейінгі кезеңдердің деректері және де түркі филологиясы мен
этнографиясының жұмыстары, Батыс және Ресей зерттеушілерінің теоретикалық-
әдіснамалық ой-толғамдары пайдаланылды. Аталған тарихнамалық жұмыстарды
кешенді және жан-жақты зерттеуінің арқасында ғана, біз көшпенділер
идеологиясының мәнін түсіндіре алатын оң нәтиежелерді алуға үміттендік.
Деректемелік базасы. Жазу-бұл кей жағдайда, қоғам дамуының мемлекеттік
сатысына сай келетін критерийдің сипаты болып табылады. VIII ғ. бірінші
ширегінде даланың кең байтақ территорияларында түркі қағандарының, одан
кейін ұйғырлардың жазу ескерткіштері тұрғызыла бастайды.
Шығыс түркілер тарихына жатқызылатын жазулар ерекше құндылыққа ие
болады. Күлтегін және Білге қаған құрметіне арналған ескерткіштермен
түркілердің үш қағандарының тұсында кеңесшң болған Тоныкөктің жазуы
түркілердің тас жазу мұрасында ерекше орын алады және өзінің ашылу
уақытынан бастап, жеке және арнайы зерттеулерге лайықты болып табылады.
Жазулар көшпенділер идеологиясын зерттеуде маңызды дереккөз болып табылады.
Осы жазуларға жүргізілген текстологиялық зерттеулері мен тарихи
мәлеметтерге қолданылған салыстырмалы сараптамалар басқа әдісте көрінбей
тасада қалатын, шығыс түркілер өмірінің ерекшеліктерін ашады.
Көлемі бойынша ең ірі жазулар ашина және ашидэ тайпалары
көшбасшыларының атынан тұрғызылды. Күлтегін және Білге қаған жазулары
қағандық ашина тайпасының өкілдеріне жатқызылса, Тоныкөк жазуы қатундық
ашидэ тайпасының өкіліне жатқызылады. Олар қоғам өмірінің ең маңызды
жақтарынан көрінісс береді. Олар қағандық билікті зерттеген кезде, негізгі
бағыт-бағдарға айналады. Қаған жазулары түрік қағандары билігінің
идеологиялық негіздемелері, олардың мемлекет құру мен дамуындағы мақсаты,
міндеті, функциялары мен ролдері жайлы айтуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, зерттеу тақырыбын кешенді түрде қарастыру үшін, ұйғыр
қағанатының қағандық жазулары (Терхин жазуы, Сэврэй жазуы, Могойин Шине усу
жазуы) Чойрэннен табылған Тоныкөк жазуы, Шығыс Түркістандағы
түркіжазуларының мәлеметтері пайдаланылды.
Түркі тарихы бойынша толық мәлеметтер, әрине қытай жылнамаларында
кездеседі. Көрғасырлық қытайлық жылнама дәстүрі ғалымдар тарапынан ақпарат
тасымалдаудың бірегей тәжірибиесі деп есептеледі.
Ортадағы (Срединная) империясы үшін Ұлы қытай қорғанынан солтүстікке,
солтүстік-батысқа қарай тұратын көршілері жайлы кез келген ақпараттар мен
білімдер іс-жүзінде, нақты өмірде өте қажет болды. Олар арасындағы тұрақты
қатынастар мен тауарайырбастардың орын алмауы мүмкін емес, олар тіпті қажет
болып табылады. Ақпараттар әртүрлі сипатта болды. Сондықтанда, көршілер
жайында ақпараттар жинау, кез келген қытай династиясы сыртқы
саясатыныңмаңызды бөлігін құрады. Түркілер тарихына қатысты болып саналатын
еңбектерді келесі тізім түрінде келтіруге болады: Вэй шу (Вэй әулетінің
тарихы, 386-531ж.ж), Чжоу шу (Чжоу әулетінің тарихы, 557-581ж.ж.), Суй
шу (Суй әулетінің тарихы, 581-618ж.ж), Цзю Тан шу, Синь Тан шу (Тан
әулетінің жаңа және ескі басылымдағы тарихы, 618-906 ж.ж), Тан хуэйяо
(Тан назары, VII-X ғ.ғ). Бұл дереккөздердің көп бөлігі орыс және қазақ
тілді аудармалары жасалған.
Зерттеудің әдіснамасы. Мемлекет пен мемлекеттік идеология өзара тығыз
байланыста болады және де бұл мәселені зерттеуде әдіснамалық тәсілдерді
қолдану зерттеу жолдарын анықтайды, оның ерекшеліктері мен қойылған
міндеттердің шешімін айқындайды. Қазіргі саяси антропологияда политогенез
теориясының көпке белгілі екі: конфликті және интегративті топтары бар.
Әртүрлі көзқарастар бойынша қарастыратын тарих пен политогенез
зерттеушілері халық тұрғындарымен сәйкес келмейтін және одан халықты
басқару үшін ерекшеленген, арнайы бағындыру құралдары және халық
тұрғындарын қорғауы үшін әскери ие болатын бұқаралық биліктің пайда болуы
мемлекеттілікке жатқызыла алатыны, ал, қоғамның саяси ұйымы мемлекет
деп мойындала алатыны жайлы ортақ бір қорытындыға келеді.
Мемлекеттік идеологияның институциаландыруы мен легитимдендірілуі ұзақ
эволюцияны бастан кешірді. Оның бір айғағы ретінде дейқауымдық биліктің
пайда болуы, әлеуметтік ұйымдасудың эволюциясында маңызды, керек болса,
шешуші қадам болды. Ол мемлекет пайда болуының шартына айналды [10,166-167-
б]. Мойындалған теориялар бойынша, мемлекеттік түрдің мемлекетттік емес
түрден айырмашылығы одақ (вождество) билеушісі беделге негізделген
(консенсуальді билік) билікке иемденсе, мемлекетте билеушінің билігі
заңдастырылған және легитимдендірілген күштің (әскери күштің) көмегімен
санкцияларды жүзеге асыруға құқылы болуында жатыр [9,237-б].
Зерттеушілердің бұл ойлары көп жағдайда дұрыс, алайда көшпенділер
қоғамына қатысты,мойындалған билікке ие болған билеушілердің көшпенділер
қоғамы ішінде, легитимдендірілген күшті қолдану өзін ақтай алмайтын әрі
мүмкін емес, шара болып шығады [11,212]. Әруақытта ол, көшпелі тұрмыстың
(шаруашылық салттың) негізіне және рутайпалық қатынастарға ұрынып отырды.
Бұл бағынышты халықтың көшіп кетуіне, яғни жоғарғы билікке бағынбауға
ұласты.
Еуразия даласының кең-байтақ аридтік зонасын игеру және олардың
көшпенділердің арқасында өндіруші экономика саласына араласуы адамзат
қоғамы дамуының маңызды көріністерінің бірі болды. Белгілі уақытқа дейін,
мұндай өмір қамтамасыз етудің экономикалық негізі жеткілікті түрде тиімді
жұмыс істеді. Көшпенділер көптеген халықтардың тарихи дамуына, олардың
этникалық және саяси тарихына ықпал жасады. Сыртқы әлеммен саяси-әскери,
мәдени және экономикалық қатынастарда өзара ықпалдаса отырып, көшпенділер
қоғамы біруақытта сырттан келген ықпалдарға да ұшырады.
Бүгінгі таңда көшпелі мемлекет отырықшы-жериеленуші мәдениеттермен
өзара байланысу нәтиежесінде пайда болды деген пікірлер бар. Сонымен қатар,
көшпенділердің басқару аппараты отырықшы-жериеленуші қоғамдар үшін
(мемлекеттілік) үстем етуші ретінде көрінсе,ал көшпенділер олардың
рутайпалық ұйым құрылымымен, мұндай аппапатқа қажеттілігі болмаған еді
[9,308-309-б].
Мұндай әдіс көшпелі қоғамдардағы әлеуметтік қатынастар эволюциясы
үрдісінің тек бір ғана, сыртқы жағын ашуға мүмкіндік береді. Бірақ көшпелі
қоғам өмір сүруінің ішкі әлеуметтік негіздерін түсінуге ат салыспайды,
рутайпалық құрылымның басқару механизмдерін көрсете алмайды. Бұл әдістің,
оң позитивті негізі ретінде, шынында да сыртқы факторлардың рутайпалық
ұйымдардың негізіне қаланған қоғам дамуының саяси-әлеуметтік механизмдерін
біріктіріп, жылдамдатуы болды. Ол көшпенділердің ішкі қоғамдық қатынастарын
ынталандыра отыра, қажетті шарт, катализатор болды.
Кез келген қоғамның міндетті атрибуты ретінде, дамыған және көп сатылы
рутайпалық құрылымның орын алуы болды. Көшпенділер ұйымының рутайпалық
құрылымы саяси ұйымдардың түзілу кезеңінде орталықтандырылған басқару
жүйесінің белсенді қолданылмалы механизміне айналды; көшпелі қоғам өзін
мемлекетке ұйымдастырғандай болды. Көшпелі тұрмыс жағдайында, дәл осы
рутайпалық ұйым барынша тұрақты және жалпы өмір сүруі мүмкін болды. Г.Е.
Марков айтқандай, көшпенділер отырықшы қоғамдардың әлеуметтік ұйымдарынан
өзгеше, ерекше қауымдық-тайпалық қоғамдық ұйымды құрған болатын. XX
ғасырға дейін ол жалпыәлемдік қатынастар заңдылығы бойынша дамыды;аналық
рудың басқаруға басым түрде ат салысу құқығынан, әлсін-әлсін айырылуы
барлық басқару функциялары әкелік руға ауысуы, әлеуметтік
диференциациясының жүруі, сегментация үрдістерінің орын алуы және т.б.
бірақ соның өзінде де ол өз мәнінен айырылмады.
Қазіргі таңда тарих ғылымындағы теоретикалық әдістерден басқа белгілі
және тиімді зерттеу әдістері қолданылды. Біріншіден, бұл Үлкен руна
жазуларына жүргізілген салыстырмалы-мәтіндік сараптама жұмыстары, олардың
мазмұнын палеографиялық және макромәтіндік түсіндіру әдістерін қолдану.
Екіншіден, жұмыста түркілер тарихына қатысты (негізінен түркілік және
қытайлық) әр түрлі тілдегі жазбаша дереккөздерге синхронды салыстыру
қолданылды. Соның ішінде, дереккөздердің қоғамның мәдени-тарихи өміріне
сабақтастығын, байланыстығын, олардың қарастырылып отырған уақыт
шеңберіндегі саяси-әлеуметтік және мәдени шарттарынан қашық болмауын
көрсету маңызды болды. Әрине, зерттеу деректеме негізіне қолданылған мұндай
әдіс барысында түрік руна жазулары мен қытай жылнамаларының деректеріне
әртүрлі көзқарастар орын алды. Бұл жағдайда, түркі жазулары қағанат тарихын
толық аша алмауына қарамастан, басты дереккөздер болып табылады.
Сөйтіп, ұсынылып отырған жұмыстың әдіснамалық негізі толық түрде
ғылыми әдістер кешенімен және этнографтар мен антропологтардың теоретикалық
ой-толғамдарымен келтірілген.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Зерттеудің хронологиялық шеңбері
көшпенділерде мемлекеттік идеологияының орнығу уақытымен (VI-IX ғ.ғ.)
анықталады. Көшпенділер идеологиясын барынша жан-жақты зерттеу Екінші шығыс
түрік қағанаты (682-744 ж.ж.) мысалы арқылы көрсетілген. Мұндай таңдау-
түрікқоғамының ең маңызды дереккөздері-руна жазуларының пайда болуымен
байланысты жасалды.
Деректерді жинастырған кезде, біз назарымызға VI-IX ғ.ғ. түрік
қағанаттарының сыртқы және ішкі саяси тарихына қатысты оқиғаларды алдық. Ол
оқиғалардың ерекшеліктері, сол кезеңдегі мемлекеттік идеологияның қағанат
институтының басқару жүйесіндегі алатын орны мен ролін, көрініс сипаттарын
саралауға мүмкіндік берді. Сонымен қоса, ғұндар (II-IV ғ.ғ.) және
монғолдардың (XIII ғ.ғ.) тарихына қатысты жазбаша деректердің мәлеметтері
де пайдаланылды. Бұл мәлеметтерге деген қажетілік Орталық Азия
көшпенділерінде байқалатын тұрақты әлеуметтік-экономикалық сабақтастық
дәстүрі мен идеологиялық танымдардың орын алуымен байланысты болды.
Зерттеудің географиялық шеңбері. түркі тайпаларының алғашқы бірігу
үрдістері қазіргі Монғолияның далалы аймақтарында жүрді. Орхонда жуаньжуань
қағандары талқандалып, және Түрік қағанаты құрылғаннан кейін, түркілердің
геосаяси ұмтылыстары олардың географиясын кеңейтті. Енді түркі қағандарының
билігі Маньчжуриядан Киммерилік Боспорға (Керчь бұғазы) дейін, Енисейдің
жоғарғы жағалауынан Амударияның жоғарғы жағалауына дейінгі ұлан-байтақ
территорияға жайылды [59,61].
Екінші шығыс түрік қағанатының орталығы дәстүр бойынша Орхонда
орналасты. Мұнда барлық жоғарғы қағандардың қағандық ордасы тұрғызылатын.
Өздерінің қуаттылығы артқан кезеңде, шығыс түркілер Орталық Азияның далалы
аудандарын қамти отыра, іс-жүзінде Түрік қағанатының бұрынғы территориялық
ауқымын қалпына келтірді.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. Диссертациялық жұмыста қорғауға, түркі
қоғамдарын зерттеуде ғылыми негіз бен маңызға ие тұжырымдар ұсынылады.
Қоғамның саяси ұйымдасу, жоғарғы билік идеялары көшпенділердің
келтірімдерінде көрініс тауып, бір халықтан келесі халыққа беріліп отырған.
Екінші шығыс түрік қағанаты кезінде, қағанат-мемлекетінің ролі мен
функционалды міндеттері көшпенділер идеологиясы (қағандық идеология)
институтынан көрініс алды. Жалпытүрік қағанатын құрып, қағандардың жоғарғы
билікке деген құқығына ашина тайпасы ие болды. Екінші шығыс түррік
қағанатында қағандық билік (идеология) институцияланңған және
заңдастырылған кейпіне ие болды. Бұл билік құқығы Қапаған қаған және Білге
қаған тұсында жекебилік жағына қарай күшейе түсті. 716 жылы ашина
қағандарының жекебилікке деген ұмтылыстарының нәтиежесінде, әскери конфликт
орын алып, түркі тайпалары тан шекарасына көше бастайды.
Ертетүрік қоғамы аналық-құқықтық отбасы түрінен әкелік түрге көшу
сатысында тұрды. Бұл әлеуметтік қатынастардың қағандық билікті мұралануы
бойынша, ең негізгі және консервативті көрініс түрлерінде айқындалады.
Өтпелі кезеңде, мұраланудың екі жолы билеуші қағанның аналық және әкелік
жақтары бойынша бірігеді; ағасы билікті өзінің аналық руы бойынша інісіне
тапсырады. Ал, ол өз кезегінде билікті өзінің ағасының ұлына береді,
ағасының ұлы келесі кезеңде үлкен ағаға айналады. Бұл үрдіс өте ұзақ
кезеңді қамтыды әрі қоғамда әкелік ру басты болып саналмай, аналық румен
теңестірілген кезеңдегі отбасы қауымының түрін анықтады.
Екінші шығыс түрік қағанатындағы қаған әкесі бойынша ашина тайпасынан,
ал шешесі жағынан ашидэ тайпасынан болды. Ашина мен ашидэ арасындағы
династиялық қарым-қатынастар қоғамның рутайпалық құрылымында көрініс тапты.
Бұл шаруашылық базасын мұралану (жер, жайылым, мал, өндіріс құралдары,
халықтұрғындары) әлеуметтік-экономикалық қатынастардың іргетасы, негізі
болуымен байланысты еді. Мұралану жүйесі биліктің барлық тетіктерін өз
қолында ұстады және қағанат көлеміндегі билікке деген құқықты реттеп
отырды. Жоғарғы билікті мұраланудың мұндай жүйесі қағандық биліктің аналық
және әкелік ру бойынша генеологиялық байланыстарға тәуелділігін анық
көрсетеді. Ашина-ашидэ деңгейіндегі ру тайпалық дәстүрлер әлеуметтік
қатынастардың материалды негізіне ие болды.
716 жылғы конфликтің негізі ашина мен ашидэ арасындағы некелік-одақтық
қатынастардың бұзылуында жатыр еді. Олардың өкілдері Тоныкөк пен Білге
қаған Үлкен жазуларда түрік мемлекетілігінің өмір сүру негіздеріне және
отбасылық қауым түрлеріне қатысты өздерінің әр полярлы бағыттағы ойлары мен
көзқарастарын білдірген болатын.
Жұмыстың мақсаты. Ұсынылып отырған жұмыста түркілердегі мемлекеттілік
идеология көріністерін жан-жақты зерттеу мақсаты қойылды. Соның ішінде
Екінші шығыс түрік қағанаты тарихындағы мемлекеттік идеологияның маңызы мен
роліне барынша тоқталу көзделді.
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- Шығыс түркілер тарихын нақты тарихи жоспар бойынша тас жазулардың
салыстырмалы-мәтіндік сараптамасы негізінде зерттеу;
- Үлкен жазулар бойынша нақты тарихи көшбасшылар арасындағы қатынастарға
сараптама жүргізу;
- Қағандық биліктің (идеологияның) функционалды тағайындаулары, міндеттері
мен күнделікті өмірдегі көріністерін, оның өмір сүруінің легитимді
негіздерін айқындау;
- Билеуші ашина мен ашидэ тайпалары және олардың басты көшбасшылары, Үлкен
жазулардың инициаторлары әрі арасындағы қатынастар мен байланыстарына
қатысты мәселелерді зерттеу;
- Дуальді ұйымдасуды және оның көшпелі тайпалардағы отбасылық қауым
түрлері мен байланысын, мемлекеттік идеологияға деген ықпалын зерттеу;
- Шығыс түркілердегі тақмұралану жүйесін және онда айқындалған әкелік және
аналық ру негіздерін зерттеу;
- Қосбиліктің (сыңарбилік) мемлекеттік басқару жүйесіндегі маңызы мен
алатын орынын зерттеу.
Ғылыми жаңалығы. Қағандық идеология институты алғаш рет түркі
халықтарының саяси-әлеуметтік тарихына қатысты мәселелердің арасынан
ерекшеленіп алынды. Оған Қазақстан тарихы аясында алғаш рет зерттеу
жұмыстары жүргізіледі. Ұсынылып отырған жұмыста көшпенділер идеологиясының
ғылыми негіздемесі және мемлекеттік идеологияның ортағасырлық түрік
мемлекеттеріндегі ролі көрсетіледі. Көшпелі түрік мемлекеттерінің
бастауларындағы мемлекеттік идеология ретіндегі қағандық биліктің ролін
зерттеу маңызды болуымен байланысты, идеология институты мәселелерін
зерттеу ерекше қызығушылық тудырады.
Көшпенділер идеологиясы Түрік қағанатымен, Екінші шығыс түрік қағанаты
және қағандық ашина тайпасымен тығыз байланысты. Осыған байланысты көшпелі
дала көлеміндегі легитимді ашина тайпасының қағандарының жоғарғы билікке
деген құқығын зерттеудің ғылыми маңыздылығы түркі қағандарының әлеуметтік-
таптық (сословиелік) диференециациасы мен мемлекеттілігі, мемлекеттік
басқарудың көшпелі жүйесі (оған алғаш рет Үлкен жазуларды кірістіру) жайлы
ғылыми білімдерді тереңдету әрі кеңейту жағынан анық, әрі дұрыс көрінеді.
Жұмыста Монғолиядағы Үлкен жазулардың, Тоныкөк жазуы мен Күлтегін және
Білге қаған жазуларының саяси-әлеуметтік өзара ықпалдастығы мен байланысы
ашылады.
Қорғауға ұсынылып отырған зерттеу ортағасырлық кезеңдегі көшпелі қоғам
табиғатының жекелеген аспектілерін қарастыруға мүмкіндік береді; рутайпалық
қатынастар, отбасылық қауым түрлері, қағандық билікті (оны аналық руы
бойынша мұралануды міндетті түрде мойындауы) мұралану тәртібі, VIII ғасыр
Орталық Азиядағы нақты сыртқы саяси жағдай, қағандық ашина тайпасы
жекебилігінің қиыншылықтары мен құлдырауы, түркілердегі Үлкен жазулардың
пайда болуын анықтаған Еуразиядағы бағыты мен сипаты бойынша күрделі саяси-
әлеуметтік процестер және т.б.
Осы мәселелердің әрқайсысы Екінші шығыс түрік қағанаты деректері
бойынша зерттеледі. Алғаш рет, Үлкен жазулар көшпенділер идеологиясы
бойынша негізгі дереккөз ретінде саналады. Ол оның мемлекеттік басқару
жүйесіндегі міндеті мен мән-мағынасын айқындайды. Осыған байланысты, Үлкен
жазулардың пайда болуының себептері, алғышарттары, олардың саяси
сентенциялары мен полемикалық ағымдағы сипаттары жайлы сұрақтар анықталады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы және сыннан өтуі: Бұл диссертация
жұмысы Ертеортағасырлық көшпелі түркі мемлекеттерінің саяси-әлеуметтік
тарихына қатысты деректер жаңа тың қырынан талқыға салынады. Сонымен қоса,
ғұндар (II-IV ғ.ғ.) және монғолдардың (XIII ғ.ғ.) тарихына қатысты жазбаша
деректердің мәлеметтері де сараланды. Ұсынылып отырған жұмыста көшпенділер
идеологиясының ғылыми негіздемесі және мемлекеттік идеологияның
ортағасырлық түрік мемлекеттеріндегі ролі көрсетіледі.Мұның өзі осы кезеңге
қалам тартып жүргендерге де танымдық пайдасы бар деп ойлаймыз. Зерттеу
жұмысының негізігі тұжырымдары мен алынған қорытындылары жоғары оқу
студенттері мен магистрларына арналған оқулықтарда, арнаулы курстар мен
семинарларда пайдалануға болады.
Диссертацияның негізгі мазмұны мен тұжырымдары Ш. Уәлиханов атындағы
Көкшетау мемлекеттік университетінің, дәстүрлі халықаралық ғылыми
практикалық Шоқан тағылымы конференцияларында баяндалып, талқыға түсті.
Диссертация құрылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Түрік руна жазуы
1.1 Түрік руна жазуларының мифологиялық бағыттары. Астральды мотив
Түрік руна жазулары Еуразияның ұлан-байтақ территорияларына кеңінен
таралған болатын. Оның бастауы әрі орталығы ретінде 40 астам жазулар
табылған қазіргі Монғолия территориялары есептеледі. Осы жазулардың ішінде
оншақтысы көлемі бойынша айтарлықтай үлкен, ірі болып саналады. Тіпті
Енисей жазулары ішіндегі ең ірі болып табылатындары да олардан көлемі
бойынша кіші болып көрінеді. Ескерткіштер бойында баяндау элементтері басым
түседі. Сондықтанда олардың тарихи және лингвистикалық құндылықтары
өлшеусіз деген сипатқа ие болады. Олардың көбі этникалық және саяси
тұрпатына қатысты ажыратылып анықталған. Монғолия және Енисей тас жазулары-
бұл текті тұлғаларға арналып қойылған эпитафиялар болып табылады. Олар
түркі және ұйғыр қағандарына және олардың көмекші-шенеуніктеріне арналған.
Бұл жазулар тікелей немесе жанама түрде, VIII-IX ғ.ғ. аралығындағы уақытпен
белгіленеді.
Көптеген (шамамен 150) руна жазулары Енисей аңғарында табылған.
Олардың уақыты көрсетілмеген, алайда, зерттеушілер тас жазуларын VIII-IX
ғ.ғ. кезеңіне жатқызады. Енисей жазуларының мәтін мазмұны бойынша этникалық
және саяси-мемлекеттік, діни-идеологиялық тұрпаты толық анықталмаған.
Енисей жазулары-лапидарлы болып келеді, оның мазмұнында баяндау элементтері
аз кездеседі. Бірақ, оның мәтінінде көптеген канондық, тұғырлы сөздер
қайталанып отырады [12,4-6-б].
Талас жазулары маңызды эпитафиялық құндылықтарға ие. Бүгінгі уақытта,
27 талас эпитафиялары табылған. Айыртам-ой шатқалынан табылған 9 тас
жазулары бір типті овальді тас-кесектерге қашалып жасалған екен [13,16-21-
б]. Бұл жазуларда композициялық сипаттамалардың бірізділігі айқындалған.
Мәтін мазмұны бойынша олардың саяси және этникалық тұрпатын анықтау қиынға
соғады. Талас жазулары батыр-жауынгерлерге арналаған эпитафиялар болып
табылады. Олар типологиялық жағынан Енисей жазуларына ұқсас келеді. Талас
ескеткіштерінің арасында тұрмыстық заттарда, әшекейлерде және тіпті ағаш
таяқшаларында басылған жазулар кездеседі.
Руна жазуының аз зерттелген және песпективті территориясы ретінде
Алтай өлкесі болып табылады. Бүгінгі уақытта, табылған тас жазулардың 14-
тен астамы жарыққа шықты. Негізінен бұл жазулар тастар мен тұрмыстық
заттарға орындалған. Көлемі бойынша Алтай жазулары Енисей жазуларына жақын
келеді, бірақ, мазмұны бойынша ұқсамайды [13,35-37].
Шығыс Түркістан мен Дуньхуаньдағы руналық эпиграфикамен қатар, қағазға
жазылған көлемі жағынан кішкентай руна мәтіндерінің қоры табылған болатын.
Қағазға орындалған руна жазуын алғаш рет, 1902 жылы А. Грюнведель
Идикутшари қалашығында жүргізген қазба жұмыстары кезінде тапқан болатын.
Тағы бір руна жазуы жапон зерттеушісі Т. Марясумен Британ кітапханасында
кездейсоқ табылады. Бұл кішкене жазу манихейлік мазмұнда болған еді. Бұл
жазулар түркология ғылымына маңызы зор және түркі руна жазуына саналы түрде
сақтаудың дәлелі бола алады.
Руна жазуларының кеңінен таралуы оның жиі пайдаланылуы мен түркілердің
жеткілікті түрде сауатты болғандығын дәлелдейді. Таста еске алу,
эпитафиялық мазмұндағы жазулар көшпенділердің жерлеу ғұрыптарының элементі
болса, жазулардың басқа міндеті көш жерлерін белгілеу болды. Руна
жазуларының көпжанрлы болуы оларды әртүрлі топтау, классификациялау
тәжірибиесін қалыптастырды.
Белгілі бір көне немесе ортағасырлық мемлекеттегі жазу-бұл қоғамның
даму деңгейін, оның әлеуметтік және ішкісаяси қатынастарын анықтауға
көмектесетін тарих ғылымының бағыт-бағдарларының бірі болып табылады. Бұл
жазулардың мазмұны сюжеттік-жанрлық тұрпаты бойынша жеткілікті түрде және
ол белгілі бір саяси-мемлекеттік үйымның өмір сүру уақытымен байланысты
болуы өте маңызды. Тиісінше, бұл лапидарлы немесе кіші, бірақ, мазмұны
бойынша біртипті эпитафиялар олардың мәдени-тарихи тұрпатын анықтау
көрсеткіші бола алады.
Түрік руна жазулары-бұл өте құнды тарихи дерек болып табылады. Ол осы
ескерткіштердің саяси-мемлекеттік тұрпатын, идеологиялық императивтерін
анықтауға, оларды сол дәуірдегі мәдени-діни фонымен байланыстыруға
мүмкіндік береді.
Бұл руна жазуларының саяси (идеологиялық)-тарихи тұрпаты келесі түрде
келтірілуі мүмкін:
1) Екінші шығыс түрік қағанаты (682-744 ж.ж.). Мемлекеттің орталығы VIII
ғасырдың екінші ширегінде Монғолияда, Хинган тауында Орхон өзені
бойында орналасты. Бұл мемлекеттің тарихына Монғолиядағы руна
жазуларының көп бөлігі жатқызылады. Солардың ішінде, ірілі-кіші
ескерткіштер Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк, Күл-Чор жазулары, Онгин
ескерткіші, Чойрэн жазуы және т.б. кіреді. Осы жерде Орхон өзені
бойында Күлтегінге (732 ж.) және оның ағасы Білге қағанға (735ж.)
арналаған жазулар тұрғызылды. Өте құнды болып табылатын Тоныкөк, Күл-
Чор, Онгин ескерткіштері сәл ертерек кезеңге, VIII ғасырдың 20-
жылдарына жатқызылады. Географиялық жағынан бұл стеллалар қағанат
орталығынан алыс жатқан нүктелерде-шығысқа, солтүстікке, және
оңтүстікке бойлап орналастырылаған.
2) Батыс түрік қағанаты (603-656 ж.ж) мен Түргеш қағанаты (699-766 ж.ж.).
Бұл мемлекеттердің орталығы Батыс Жетісу (Шу мен Талас аңғары)
территорияларында орналасты. Бұл саяси ұйымдардың руналық
ескерткіштері ретінде азды-көпті жорамалмен талас жазулары (Батыс
Жетісу) мен Ферғана жазулары (Орта Азияжерлері) болуы мүмкін. Сол
сияқты, Қырғызстанда, Коч-Кор (Шу өзенінің жоғарғы жағалаулары)
жазығында жазулар табылды. Бүгінгі уақытта, олардыың әр түрлі
аудармалары жасалған [13,9-10]. Функционалды жағынан, бұл жазулар
талас эпитафияларынан басқаша түрде деп танылуы мүмкін.
3) Ұйғыр қағанаты (744-840 ж.ж.). Қағанат орталығы Орхон өзені
бассейнінде орналасты. Осы мемлекеттің тасқа басылған руна жазулары
көне ұйғырлар саяси-тарихы мен мәдениетінің аса құнды ескерткіштері
болып табылады. Могойин Шине усу жазуы (Селеңгі тасы немесе Мойын Чур
ескерткіші) қағанаттың іс-жүзінде негізін қалаушысы Елетміш Білге
қағанға (747-759 ж.ж.) арналады. Қарабалғасун жазуы қытай, соғды және
түркі руна жазуларымен жазылған. Ол IX ғасырға жатқызылады. Тесин мен
Терхин жазулары да едәуір қызығушылықты тудырады. Ұйғыр қағанаты өмір
сүрген жылдарға Монғолиядан табылған лапидарлы жазу-Сэврэй тасы да
жатқызылады.
4) Енисей қырғыздарының мемлекеті (Көнехакас қағанаты, 840-1293 ж.ж.).
Бұл түркі тайпалар саяси ұйымының орталығы Енисей өзенінің бассейні
болды. Енисей тайпаларының руна жазулары ретінде, Енисей
эпитафияларының көп бөлігі есептелуі мүмкін.[12,5-12-б] Осы мемлекетке
Суджин жазулары да жатады.
5) Хазар қағанаты (VI-соны мен X ғ.ғ.). Өзінің құрамына Поволжье, Арал
маңы далаларының, Дон мен Днепр және Солтүстік Кавказ аудандарын
қамтыған көптеген, әр түрлі этностық көшпелі тайпалар топтарын
кіргізіді. Бұл қағанаттың руна жазулары оңай анықталмайды. Белгілі бір
болжаммен, хазарларға Шығыс-Еуропалық руна жазуларын жатқызуға болады
[14,32-б].
6) Қимақ қағанаты (IX-X ғ.ғ.). Бұл мемлекеттің орталығы Ертіс өзенің
жоғарғы ағысында орналасты. Қоладан жасалған айнадағы екі руна
жазулары Қимақ мемлекеті өмір сүрген кезеңдегі мәдени-археологиялық
қабаттан табылды [13,33].
Қимақтар мен хазарлардың саяси мемлекеттік ұйым территорияларындағы
руна жазулары сан жағынан аз және сюжеттік-жанрлық мазмұны бойынша
фрагментарлы әрі шектеулі болып келеді.
Ұйғыр мемлекетінің жазулары, соның ішінде, Могойин Шине усу, Терхин,
Тесин жазулары ұйғырлық Елетміш Білге қаған есімімен байланысты ескеткіштер
қағандық билік, мемлекетік идеология мен ішкі саяси оқиғаларды зерттеуімен
құнды болып келеді. Зерттеушілер Терхин жазуының мәтіні Могойин Шине усу
жазуының мазмұнынан алдын-ала мәлеметтерді бұрын келтіретінін анықтаған.
Ал, кейбір Тесин жазуының жолдары Терхин жазуларына ұқсас, бірақ саяси
бағыты әртүрлі болатыны да белгілі болды. Тесинские
надписи...Перекликаются с известиями Терхинской надписи, но историческая
ретроспекция и политическая направленность отлична от первой, она содержит
иную трактовку событий[15,5-7]. Бұл жазулар тобының ерекшелігі қағандар
мен қолбасшылар құрметіне руна жазуымен эпитафияларды қалдырудың
көнетүркілік дәстүрдің жалғастырылуы болып табылады. Мұнда бұл жазулар
мазмұнының идеологиялық әрі мәдени бағыты айқын көрініс тапты.
Елетміш Білге қағанға арналған жазулар бойында ұйғыр елінің құрылуы,
саяси тартылыс күштерінің орталығы ретіндегі қаған ордасының орнатылуы,
иерархиялық мемлекеттің территориалды белгіленуі жайлы құнды мәлеметтерді
сақтайды. Ұйғыр қағандары түрік қағандары иеленген функциялар мен
міндеттерді сақтады; Выступаяпо велению Неба, предводительствует во всех
предприятиях, в борьбе с тюрками, карлуками и басмылами, а также чиками,
тюргешами и кыргызами, в участии уйгуров в подавлений востания Ань-Лушаня в
Китае, в строительстве Бай-балыка и Орду-балыка.
Бұл жазулардың мазмұны негізгі және жалпы сипаттар бойынша Түркі
көшпелі қоғамының дамып жетілген және анықталып белгіленген құрылымын
қайталаыды. Руна жазуларында көрсетілген оқиғалар,хронологиялық жағынан
қытай жылнамаларындағы мәлеметтермен сәйкес келеді [17,3-9-б]. Ұйғыр
жазуларында саяситенденциоздық-ойлар жоқ емес. Олар түркілердің Үлкен
жазуынан кіші болса да, әйтеуір ішкісаяси қарым-қатынастар мен тайпа аралық
қарама-қайшылықтарды анықтауға көмектеседі.
Екінші шығыс түрік қағанаты жазулары арасында руна жазулары
тарихындағы ең үлкен жазулар (Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жазулары,
Онгин ескерткіші) кездеседі. Олар бірнеше мәрте аударылды және олар шығыс
түркілер қағанатына жататыны еш күмән келтірмейді. Ең ірі руна жазуымен
жазылған Күлтегін ескерткіші, Күлтегін дүүниеден озған 731 жылдан бір жыл
өткеннен кейін, 732 жылы тұрғызылады. Күлтегін түркілердің билеушісі Білге
қағанның інісі, әрі әріптесі, қолбасшысы болды. В.В. Радловтың арқасында
Білге қаған жазуы да, Білге қаған қайтыс болған 734 жылдан бір жыл өткеннен
соң, 735 жылы тұрғызылғаны анықталды. Бұл даталар жайында қытай жылнамалары
тиісті мәлемететер береді. Бұл екі жазулар Қапаған қаған мен Білгі қаған
билік еткен жылдардағы саяси жағдайлар мен әскери оқиғаларды баяндауда
ұқсастықтары өте көп, сонымен қатар, қағанның қоғамдық өмірде алатын орны
мен ролін бағалауда айырмашылықтар білінбейді. Бұл жазулардың орталық
идеясы қағандардың түркілерді басқаруға құдайлық құқығы жайлы ойлар және
қаған мен елдің бұзылмайтын байланысы туралы келтірімдер болып табылады
[3,48-63]. Жазулардың барлық ұқсастықтарымен қатар, айырмашылықтары да бар.
Күлтегін жазуы, Білге қаған жазуымен салыстырғанда жақсы сақталған, әрі
көлемі бойынша үлкен, әдеби жағынан көркем болып табылады. Ол түркілер
тарихын алғашқы қағандар Бумын мен Истеми билік еткен аңыз уақыттардан
бастап, Күлтегін өлімінен кейінгі салтанатты жерлеу ғұрыптарына дейін
жалғастырып баяндайды. Білге қаған жазуы нашар күйде сақталған. Көптеген
жазу жолдары табиғи және антропогендік әсерлерінің салдарынан өшіріліп
қалған және өкінішке орай, оларды қалпына келтірудің енді еш мүмкіндігі
жоқ.
Тоныкөк жазуы оның өмір сүрген жылдары тұрғызылған, бірақ оның нақты
қай жылы жазылғаны белгісіз. Зерттеушілердің пікрі бойынша, ол Тоныкөктің
Ата-қонысы болып табылатын Тола өзені бойындағы Көкшін-Орхон аңғарында,
Тоныкөктің бұйрығымен тұрғызылған [18,1-3]. Стелла жақсы күйінде
сақталыпты, соның ішінде шығыс түркілердің Тан мемлекетіне тәуелді болған
жылдардан, Білге қаған билеген кезеңдер туралы баяндайтын жолдары да анық
көрсетілген. Күлтегін мен Білге қаған құрметіне жазылған Орхон жазуларымен
салыстырғанда, Тоныкөк жазуы полемикалық сипатқа ие. Жазудың авторы
билеушінің қағанаттағы саяси-әскери оқиғалардан алатын орны мен ролін мүлде
басқа жағынан қарайды. В.В. Бартольд байқағандай, қағанға батырлық және
әскери қайсарлық қасиеттері тән болса, Тоныкөк өзінің атқарған ролі
ретінде, қаған бұйрықтарын іске, жүзеге асыруын көреді. Ол мемлекеттің
барлық маңызды істерінің инициаторы, әскериқолбасшы және қағанның
кеңесшісі.
Түркілердің қағанаты қағансыз өмір сүре алмайды, оның билігі мен
құқығын мойындаусыз қағанаттың өмір сүруі екі-талай, сонымен қатар, оның
билігі түркі келісімімен жүреді. Ол туралы біз түркілердің руна жазуларынан
көре аламыз. Қағандық жазулар олардың билігін әр уақытта қандай деңгейде
болғанын айқындай алатын бірден бір құрал болып табылады. Жазулардан біз
мемлекеттің идеологиясы әр түрлі мифологиялық келтірімдермен астасып
жатқанын байқай аламыз. Мысалға, Күлтегін мен Білге қаған құрметіне
арналған ескерткіштерді тарихи-ерлік поэмасы деп те атауға болады. Онда бір
қызығы түн жарымы мен тал түске ерекше мән берілген. Осы көркемдік дәрежесі
жоғары көне шығармада Тал түс пен Түн жарымы маңызды геосаяси ұғым ретінде
көрінеді: тал түс-солтүстік жақ, яғни Өтүкеннің жоғарғы жағындағы аудандар,
орталық, (Хакасия мен Саха елі жағы), ал түн жарымы-оңтүстік жақ-Қытай,
Корея, Ауғанстан және т.б. Cондай-ақ Тал түс және Түн жарымы туралы
ұғымдарда уақыт пен кеңістік туралы идеялар да бар:

Ілгері-күн шығысында,
Оң жақта-күн ортасында
Кейін-күн батысында,
Сол жақта-түн ортасында
Осының ішіндегі халықтың бәрі
Маған қарайды...

Мұнда астральді мифологияның анық қырлары бар. Түркілердің мифтік
поэтикалық ұғымында Тал түс дегеніміз Күн-батырдың Көк Шыңының ең биік
нүктесіне шығуы, бұл-уақыттың өзге дүниеге, қараңғылық дүниесіне қарай
жұмбақ түрде ауысуының белгісі; эпикалық шығармада бас кейіпкер сапарының
ең биік шыңы зынданда болған уақыты (Алпамыс батыр); этнографиялық жағынан
алып қарағанда, оны даладағы қатал климатпен салыстыруға болар еді. Халық
психологиясы мұндай астральді күн іспетті символдарды уақыт туралы, өмірдің
жалғандығы туралы түсініктерімен байланыстырып, өздеріне етене жақын
ұғымдармен бейнелейді. Тал түстен кейін қараңғылық дүниесі мен қас күштер
бас көтере бастайды.
Мәселен, Махамбет өзінің атақты бір термесінде Ұлы Тал түс басталғанға
дейін аттың шабысымен уақыттан озуға ұмтылуды былай суреттейді:

Ұлы түске ұрынбай,
Ерлердің ісі бітер ме?

Осы тұста түркі руна жазулары, дәлірек айтсақ, Орхон-Енисей
ескерткіштері арқылы көне түрік мифологиясын реконструкциялауға, қалпына
келтіруге бола ма деген кесімді сұрақ туындайтыны сөзсіз. Ол оңай шаруа
емес. Өйткені ол жазулардың тақырыбы басым түрде түркі қағандарының саяси-
идеологиялық ұстанымдар аясында өрбиді. Бір сөзбен айтқанда, жазу
мазмұндарында идеологиялық келтірімдер көп, ал мифологиялық наным-сенім
элементері, Көк Тәнір мен ыдық Иер-Суб, сияқты құдайлар туралы қысқа
мәлеметтерді есепке алмағанда, аз кездеседі. Түркілер идеологиясы билік
туралы мифологиялық келтірімдерге негізделгенін және оны мифологияны зертей
отыра тануға болатынын ескерсек, мифологияны идеология арқылы қайта
жаңғырту, яғни керісінше бағыттағы зерттеу қиынға соғатынын түсінуіміз
қажет. Әрине ондай іспен айналысқан зерттеушінің әрекеті босқа тер төгу
болып көрінуі әбден мүмкін. Өйткені біздің қолымызда көне түркі
мифологиясының толық, дәлме дәл түпнұсқалары жоқ. Оны сақтай алатын
түркілердің жазуы кейінірек пайда болды, ал оған дейін миф өзінің
сакральдығынан (киелі қасиетінен) қол үзіп алған болатын.
Ертетүрік мемлекеттерінің ыдырау, дағдарыс кезеңдеріндегі көне
мифологияның бұзылуын мифтік персонаждар мен кейіпкерлер статусының
өзгеруінен де байқауға болады. Егерде, Ұмай құдайы түркілердің басты
құдайлар пантеонына кіргізілсе, М. Қашғаридың сөздігінде, ұмай сөзі енді
өзінің ұлы дәрежесінен айырылып, қазіргі түркі халықтарында кездесетін
әйелдердің қамқоршысына айналады.
Жоғарыда айтқандай, қағандық жазуларда мифологиялық бағыттардан,
идеологиялық бағыттар басым екені даусыз, алайда көне түрік мифологиясының
сарқыншақтарын, идеологияға негіз болған бастауларын осы қағандық
жазулардың бойынан табуға болады.
Қағандық ашина тайпасымен байланысты Аспан-Күн іспетті ассоциациялар
тас жазуларында берік орын алған. Оған мысал ретінде, Күлтегін жазуында
қағандық тамғаның Ақ елік бейнесіндегі иконографиялық кескінмен сомдалуын
келтіре аламыз [18,225-227-б]. Мұндай күн іспетті ассоцияциялар жазуларда
жеткілікті түрде кездеседі және олардың барлығы түркілердің аспандық-
шежірелік мифология келтірімдерімен байланысты болады. Астральды, ай
іспеттілік және күн іспеттілік түсініктердің болғандығын Көкпен байланыс,
қашалаған тастар, балбал тастар, храмдар мен мазарлардан үйде ұсталатын
пұт, сондай-ақ құлпытастар мен қойтастар дәлелдейді. Оның іздерін түркі
руна жазуларының өзінен-ақ табуға болады. Көне түркі жазулары тікесінен
(вертикальді бағытта) жазылған, яғни көктегі дүниемен байланысты білдіріп,
жоғарыға қарай бағытталған.
Түркі астральды мифтері-ежелгі қазақтың, түркі-моңғол халықтарының
ғарышқа, Көкке, жұлдыздарға, Күн мен Айға деген күрделі әрі ойлы көзқарасы.
Қолда бар жекелеген сюжеттер мен мотивтерге қарағанда, мұндай қуатты
дәстүрдің тарихи-генетикалық түп-тамыры сонау шумер дәуірінен басталады,
бірақ барлық миф тәрізді оның бастауы одан әріде жатқаны анық. Барлық
елдердің мифологиясы сияқты ежелгі қазақ, түркілік аспан мифологиясы үш
салаға бөлініп зерттеледі. Қазақ мифолгиясының негізін салушы, белгілі
ғалым Серікбол Қондыбай аспан мифологиясына келесі түрде сипаттама береді:
Жұлдызбойлы (астральдық мифология). Ол жұлдыздар, шоқжұлдыздар,
планеталар туралы мифтік түсініктердің жиынтығын құрайды. Бойлы-көне қазақ
тілінде бір тектің, рудың, атаның баласы, ұрпағы дегенді білдіреді
(мәселен, Қарғабойлы Қазтуған-Қарға руынан (тегінен) шыққан Қазтуған,
Қарғаның ұлы Қазтуған), сондықтан осы ұғымға бір нысанмен байланысты
мәселелер жиынтығы деген сипат бере отырып қолданғанды жөн көремін.
Күнбойлы мифология (солярлық мифология). Басты тұлғасы Күн болып
есептелетін мифтік түсініктер жиынтығы.
Айбойлы мифология (лунарлық мифология). Басты тұлғасы Ай болып
есептелетін мифтік түсініктердің жиынтығы [19,10-11-б].
Ай, Күн жұлдыздар туралы мифтік түсініктер қай уақытта болса да бір
мезгілде пайда болған, өйткені палеолиттің адамының да, барлық
уақыттағыдай, өз тіршілігінде күндіз-Күнді, түнде-Ай мен жұлдыздарды
бақылауға мүмкіндігі бар болған еді. Тек бір мезгілде пайда болғанымен Ай,
Күн, жұлдыздар туралы мифтердің әрқайсысының даму қарқыны, замандық маңызы,
танымдық маңызының бағалануы түрліше болды.
Ай-палеолит, жалпы тас ғасырының адам танымының аса маңызды нысаны, ол
ежелгі адамдардың мифтік комплексінде ұзақ уақыт бойына үстемдік құрды. Бұл-
Ай культінің заманы. Сонымен қатар, осы Ай культінің алдында Жұлдыз (Кіндік
жұлдыз) культінің болу мүмкіндігін де қарастырып көрген жөн сияқты.
Күн-палеолитте екінші қатардағы мифтік нысан ретінде ұзақ уақыт бойына
өмір сүріп, неолиттің соңына таман ғана өзінің маңызын арттыра берді. Тек
энеолит және қола ғасырында (б.з.д, 3-2 мыңж.) ғана Күн Аймен теңесіп қана
қоймай, оның алдына шығып, жетекші мифтік нысандардың біріне айналды. Бұл
кезеңді-Күн культінің заманы деп есептеуге болады.
Ай культінің орнына Күн культінің келуі-алдыңғы культтің мүлде
жойылуын көрсетпейді. Жалпы мифологияда іс жүзінде ештеңе де жойылмайды.
Тек нысандардың маңыздылық дәрежесі ғана өзгереді. Нәтиежесінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.