КӨПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫН ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. КӨПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫН ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1 Дамыта оқыту технологиясының ғылыми негізі
1.2 Дамыта оқыту технологиясының принциптері мен әдістері
2 көптік жалғауларын дамыта оқыту технологиясы
2.1 Көптік жалғауының лингвистикалық негізі
2.2 Көптік жалғауын дамыта оқыту технологиясының әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2003
стратегиялық жолдауында, 2007 жылдың шілдесінде қабылданған Қазақстан
Республикасы Білім туралы Заңында [1], Қазақстан Республикасының 2011-
2020 жылдарға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында көрсетілгендей
қоғамның экономикалық және әлеуметтік жағынан ілгерлеуінің маңызды факторы
ретінде білім берудің ұлттық моделін жасау болып табылады, шығармашыл
тұлға қалыптастыруға дағды алу, ақыл-ой қорын жинау сияқты мақсаттарды
көздейді [2]. Ол Қазақстан Республикасы жариялаған білім беру басымдығына,
жалпы білім беру моделінен әр адамға таңдау бойынша білім беру моделіне
көшуге негізделген.
Ол мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты деңгейінде оқыту
үрдісін ұйымдастыру әрі жаңа педагогикалық технологияларды енгізуді
міндеттейді.
Осы орайда, көптік жалғауын оқытуда дамыта оқыту технологиясының
тиімділігін көрсету – жұмысымыздың өзектілігін танытады.
Зерттеудің мақсаты: көптік жалғауларын дамыта оқыту технологиясы
негізінде оқытудың тиімді жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
❖ көптік жалғауының зерттелуін жан-жақты сипаттай отырып, көп-
тік жалғауын меңгертудің амал-тәсілін айқындау;
❖ көптік жалғауының әр сөз табына жалғану ерекшелігін көрсету,
жалғану жолдарына қарай беретін мағынасына тоқтала отырып, дамыта оқыту
жолдарын көрсету;
Зерттеу нысаны: көптік жалғауын дамыта оқыту методикасы.
Зерттеу әдістері: жұмысты жазу барысында зерттеу, салыстыру, талдау,
жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: көптік жалғауын дамыта оқытудың өзіндік
ерекшеліктерін, көптік жалғауының әр түрлі сөз табына жалғану
ерекшеліктерін, өзіндік қасиетін әр жеке тұлға толық меңгерсе, оны сөз
қолданысында, сөйлем құрауда, өз ойын қағаз бетіне түсіруде жүйелі
пайдаланса, білімінің тереңдігін көрсетеді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: көптік жалғауын дамыта оқыту
жолдарын, ғылыми еңбектер, көптік жалғауын оқыту мәселелері жайындағы
зерттеулер.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, әр
тарау бірнеше тақырыптардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
1. КӨПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫН ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1 Дамыта оқыту технологиясының ғылыми негізі
Қазіргі кезеңде республиканың білім беру жүйесінің ең басты мәселесі –
орта мектеп түлегінің білім сапасының деңгейін халықаралық дәрежеге
жеткізу. Ол үшін мектепке заман талабына сай мемлекеттік білім стандартын
енгізу, соған лайық оқулық дайындау мәселелері алдымызда тұр.
Бүкіл дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсатында қазіргі кезде
Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үдеріс педагогика теориясы
мен оқу-тәрбие үдерісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар жүргізіледі.
Елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру қызметіне
жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды,
жастардың шығармашылық әлеуетін дамытуды, мұғалім іс-әрекетін жаңаша
тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Білім және
ғылым министрлігінің алдына үш жылдың ішінде заманға сай білім алуға және
озық технологияларды игеруге мүмкіндік беретін білім берудің тиімді
инфрақұрылымын жасауды аяқтау міндетін қойды [3,31]. Осының өзі жеке
тұлғаны дамытуға бағытталған білім беру мәселелеріне ерекше назар аударылып
отырғанын айқындайды. Сөйтіп, білім парадигмасы өзгеріп, білімді жеке
тұлғаға бағыттау, оқушының өзін-өзі тануы және өзін-өзі дамытуы, өзін-өзі
тәрбиелеуіне қарай бағыттау алғашқы орынға шықты. Сондықтан әрбір оқушының
дарынын ашу тұрғысында мұғалімдер қауымына оқытудың жаңа технологияларын
оқыту үдерісіне енгізу мақсаты қойылып отыр.
Сол мақсаты жүзеге асыруда ең алдымен мұғалімнің өзі жаңа
педагогикалық технологияларды жан-жақты зерттеп, қазақ тілі пәнін оқытуға
тиімді дегендерін іріктеп алуа білуі керек. Қазақ тілі пәнін оқытуда
қырағылық жасап, мұқият болған дұрыс. Себебі, Тіл – кез келген танымдық іс-
әрекеттердің құралы, ойлаудың формасы және оны дамытудың негізі болып
саналады, – деп көрсетеді Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев [3, 37]. Олай болса,
қазіргі кезеңде дамыта оқытудың тиімділігі зор.
Оқыту мен оқу әрекетінің бір-бірімен тығыз байланыста болып, баланың
ақыл-ойының дамуында зор рөл атқаратындығы белгілі. Ал оқыту барысында ақыл-
ойдың, интеллектінің дамуы, оқи алуға үйрену – бүгінгі күннің басты
талабы.
Оқу әрекетінің мазмұны болып табылатын теориялық білім оқушының
қажеттілігіне айналады. Ал қажеттіліктерді өтеу түрткілермен (мотивтермен)
байланысады. Тапсырманы табысты орындап шығуға басшылық ететін ынта-
ықыласы, ішкі түрткілер пайда болады. Сананы билеген ішкі күштер әрекетінің
амалдарын, орындаудың құралдарын белгілейді, таңдауды талап етеді.
Оқу әрекеті де білім, білік алуға бағытталған әрекетті айту
қабылданған. Ол өз бетінше де, мұғалімнің жетекшелегімен де жүзеге асады.
Біз басшылыққа алып отырған әрекет теориясының психологиялық негізін
Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, А.И.Леонтьев, А.Р.Лурья, С.Л.Рубинштейн, т.б.
ғалымдар жасады. Ал бастауыш мектеп кезеңіндегі оқу әрекеті Ш.А.Амонашвили,
В.В.Давыдов, Л.В.Занков, П.Е.Гальпериндердің зерттеулерінде қарастырылды.
Ш.А.Амоношвилидің бастауыш сынып оқушыларына гуманистік жеке тұлғалық
бағытта оқыту жүйесі. Мақсаты: білім беру барысында оқушылардың тек жақсы
қасиеттерді дамыта отырып, жаны мен жүрегіне ұят, ар, намыс дегенді
ұялатып, ізгілікті жеке тұлға қалыптастыру. Яғни оқу, тәрбие деген идея.
Оқушының өзін-өзі тәрбиелеуге мүмкіншілігін ашып, тұтас психика
қалыптастыру керек. Тұтас психика 3 құлшыныстан тұрады: 1) дамуға деген
құлшыныс; 2) ересек болуға деген құлшыныс 3) ешкімге тәуелді болмай,
ерікті болуға деген құлшыныс. Оқушы ұғынуға тиіс, биік рухани материалдар
мен құндылықтар: жан, рух, жүрек, ізгілік, махаббат, достық, өмір,
сыйластық, сүю т.б. [4, 49].
М.И.Махмудовтың мәселелік оқыту жүйесі. Мәселелік оқыту оқушының өз
бетімен іздену, соның нәтижесінде дұрыс та нақты шешімдерге келе алу
әдістерін үйретуді көздейді. Оның айтуынша, оқушының жеке тұлғасын дамытуда
оның ішкі мүмкіндіктерін дамыту, жетілдіру мақсаты қойылуы керек.
М.И.Махмудов білім беру – білім алу әдістері ішкі және сыртқы болып
бөлінеді: сыртқы әдіс дегеніміз – мұғалім қандай әрекеттерді
қолданатындығы, ішкі әдісте нені басшылыққа алатынын анықтайды. Яғни
мұғалім мен оқушының оқу-танымдық қызметтегі сыртқы және ішкі әрекеттердің
бірлігі арқылы оқытудың мәселелік дамытушылық әдістері танылады. Оқытудың
монологтық әдісі – оқу материалын түсіндіруде мәселелік ахуалдар
туындайтынын сипаттау, түсіндіру әдісі айтылады. Яғни мұғалімнің ғылымдағы
дайын білімді мектеп лекциясы түрінде жеткізуі деп есептейді [5, 68].
С.Н.Лысенкованың оза оқыту технологиясы. С.Н.Лысенкованың бастауыш
сынып оқушыларына білім беру ісінде ашқан үлкен жаңалығы – пән
бағдарламасын меңгерудегі қиындықтарды болдырмау немесе азайту үшін, кейбір
тақырыптарды оқыту үдерісіне оза отырып енгізудің тиімділігі. Қиын
тақырыптарды С.Н.Лысенкова дәл бағдарлама бойынша емес, анағұрлым ертерек
бере бастайды. Әр тақырыптың басталуы әртүрде келеді. Оның оқыту
технологиясын сызба түрінде көрсеткенде мынадай болып келеді [ 6, 127].
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы. Мақсаты: жеке тұлға деңгейіне
жеткізу. Ж.Қараевтің деңгейлік саралай оқыту технологиясында әр оқушының
даму ерекшеліктеріне сай білім беру оқушыдан дамымайтын қабілетті қинамау,
әр деңгейге сай тапсырмалар жүйесін жасай отырып, оқушылардың даму жолын
белгілеу [7, 29].
3-кесте. Оза оқыту технологиясы.
Ойын технологиясы. Ойын – өзіндік басқарудың жинақтық, қоғамдық
тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекеттің түрі.
Адам әрекетіндегі ойын құрылымының кезеңдері:
1) Мақсат қою; 2) жоспарлау; 3) мақсатты жүзеге асыру; 4) адам-
ның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді.
Т.И.Шамованың пікірінше, ойын – бұл тәртібіне өзіндік басқаруды
жинақтайтын қоғамдық тәрбие меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-
әрекеттің түрі. Көптеген ойындар келесі түрлерімен ерекшеленеді: 1) еркін
дамитын әрекет; 2) шығармашылық әрекет; 3) эмоционалды әрекет; 4) Тікелей
немесе жанама ережелер [8,133].
Ойынның дидактикалық үдерісінде атқаратын көптеген функциялары бар.
Олар:
1. Әлеуметтану;
2. Ұлтаралық араласушылық,
3. Ойында өзін ұстай білу;
4. Ойынның қатысымдылығы;
5. Ойынның болжамдағыштық сипаты;
6. Терапевтік;
7. Жөндеу;
8. Сауықтық-ойын.
Ойынның баланың жан саулығын қалыптастырудағы қызмет туралы
Д.Б.Эльконин Ойын терапиясы баланың рөлдік ойынға енудегі жаңа әлеуметтік
іске асырудың екі жолы бар: 1) жалпы білім беретін пәндерді зерттеу
барысында ақпараттық-қатынас технология құралдарын жүйелі қолдану; 2)
ақпараттық пәнаралық қатынастарын басқа пәндермен өзара байланыста жүзеге
асыру деп қарастырады.
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту. Бұл бағдарлама –
бірлескен еңбек тәжірибені жүйеге келтіргендер: Джинна Л.Ситл, Куртис С.,
Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа
алады.
Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым үш
деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға
асуы, қажетке жаратып, пайдалана білуді қалыптастырады. Көп ақпаратты
талдай, жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді. Сондықтан сын
тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны таныту, ой
толғаныс кезеңдерінен түзіледі.
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасында бұл сабақтағы аса
қажетті мәнді, маңызды әрекет болып табылады. Дәл осы кезеңде үйренуші не
үйренгенін саралап, салмақтап, оны қандай жағдайда, қалай қолдану
керектігін ой елегінен өткізеді. Белсенді түрде өз білім үйрену жолына
қайта қарап, өзгерістер енгізеді. Ойлауға тиімді етуге лайықталған Бес
жолды өлең, Венн диаграммасы, Еркін жазу, Семантикалық карта, Т
кестесі сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне
қарай лайықтана қолданады. Олар оқушылардың бір-бірімен ой алмастыруын, ой
түйістіруін қамтамасыз етеді. Әр оқушы өз шығармашылығын көрсете алады.
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төмендегі шаралар орындалуы
шарт:
1. Сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт бөлу;
2. Оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3. Әр түрлі мұраттар мен пікірлерді қабылдау;
4. Үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдану;
5. Оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді,
дәйекті болуын талап ету;
6. Сын тұрғысынан ойлауды бағалау. Ал оқушылардан осыған
байланысты: сенімділікпен жұмыс жасау; бар ынтасымен оқуға берілу;
пікірлерді тыңдау, құрметтеу; өз пікірін ашық білдіруді талап ету қажет.
Дидактикалық бірліктерді ірілендіру. Қазіргі кезде білім баланың
интеллектісін, дербес ойлауын дамытуға бағытталған. Бұл білім технологиясы
академик П.М.Эрдниевтің жетекшілігімен жүргізілген теориялық және
тәжірибелік ізденістердің, практикалық жұмыстың нәтижесінде өмірге келген.
Қазір Ресейде кең түрде қолданылады.
Бұл технологияның бірінші мақсаты оқушылардың қызығушылығын ояту.
Ал үйрену үдерісі – бұрынғы білетінімен жаңа білімді ұштастырудан
тұрады. Үйренуші жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды,
түсініктердің өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте
түседі. Сондықтан да сабақ қарастырғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не
біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойда қозғау,
ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге
қызмет ететін Топтау, Түртіп алу, Ойлану, Жұпта талқылау, Болжау,
Әлемді шарлау т.б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған.
Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты – үйренушінің белсенділігін
арттыру. Өйткені үйрену – енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-
әрекет. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен
бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның
ойы аршылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала
бастайды. Оқушы бұл кезеңге жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы
білімімен ұштастырады.
Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі
мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңге үйренуші жаңа ақпаратпен танысады,
тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс
жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша
жұмыс жасауға көмектесетін оқыту стратегиялары бар.
Соның бірі – INSEPT. Ол бойынша, оқушыға оқу, тақырыппен танысу
барысында
V – білемін
- – білмеймін
+ – мен үшін жаңа ақпарат
-? – мені таң қалдырады белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSEPT –
оқығанын түсінуге, өз ойын басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды
құрал. Бір әңгіменің соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жеке
түсіну күрделі жұмыс. Сондықтан да оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі
қарау салдарынан түсіне алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді
жоғарыдағыдай ұйымдастыру аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір
кепілі.
Субъект – объектілік оқыту жүйесінен субъект – субъект оқыту
жүйесіне көшу қажеттілігі мен оның талаптары қандай? Оқу үдерісі – таным
үдерісінің арнайы ұйымдастырылған түрі. Оның сәтті болуы не кері нәтижеге
түсудегі сыры неде? Бұл сұраққа жауап іздеуде білім, білімді беруші,
білімді қабылдаушы деген оқу жүйесін құрушы элементтердің байланысы туралы
мәселе туындайды. Ол байланыстар кездейсоқ заңдарға бағынбай, табиғи таным
үдерісіндегі заңдылықтармен мүмкіндігінше астарласып жатуы ғана оң нәтижеге
жетелейді. В.В.Давыдов педагогикалық үдерісті тұтас жүйе ретінде, ал
сабақты соның бір клеткасы ретінде таниды [9, 128]. Сабақта мұғалім мен
оқушы атқаратын әрекеттер дидактикалық қатынас туғызушы байланыстарды
білдіреді.
Танымдық қызметтің өмірдің қай саласында да басты мақсаты – адамзат
өмірін игілікті ету, адам баласын ізгілікті бағытқа салу. Оқытудағы
гуманистік бағыттың болмысы да осыдан туындайды. Ян Амос Коменскийдің Ұлы
дидактикасының ұлылық сипат алуы оның баланы даналыққа тәрбиелеу жолын
айтуымен байланысты. Мұғалім мен оқушының арасындағы дидактикалық қатынас –
адамзат жинақтаған білімді жеткізуші мен оны қабылдаушы екі ой иесінің
ерекше қарым-қатынасы. Дәстүрлі оқыту жүйесіндегі оқушының субъект емес,
объект ретінде қарастырылуы білім берудің негізгі мақсатының нақты
айқындалмау себебінен туындағанын ғалымдар атап көрсетіп жүргені белгілі.
Т.Садықов пен А.Әбілқасымованың Оқушылардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың дидактикалық негіздері деген еңбегінде: Білім беру және
оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселесіндегі талаптарының бірі –
танымдық белсенділік пен саналылық.
Бұл талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді
жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған
білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге
ұмтылысынан көрінеді, – деп атап көрсетеді [10, 4].
Мемлекетіміздің 2030-шы жылға дейінгі стратегиясы халқымыздың рухани,
ғылыми және шығармашылық қабілеті болған жағдайда ғана Қазақстанның
дамуындағы ұзақ мерзімге межеленген мақсаттарға жетуге болатындығын анықтап
берді.
Білімнің айрықша басымдылық алуы қазіргі қоғамдық прогрестік
заңдылықтарынан туындайды.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің
инновациялық іс-әрекеттің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі –
маңызды мәселелердің бірі. Ал ғылым мен техниканың жедел дамыған,
мәліметтер ағыны күшейген XXI ғасырда жан-жақты дамыған шығармашыл жеке
тұлғаны қалыптастыру – оқытушының басты міндеті болып табылады.
Мұғалім дегеніміз – бұл қолына уақыт аралығындағы байланысты ұстаған
алып, кіршіксіз балалық әлеміндегі күш-қуатпен ақылды, барлық күрделі
нәрсені қарапайым тілмен жеткізе білетін данагөй, жалынды сөздері жастарды
ерлікке жетелейтін шешен, дүниенің жанды сұлулығын көрсететін суретші, жан
дүниенің бүкіл болмысын көре білетін адам.
Мектеп мұғалімдері алдында тұрған аса маңызды міндет – талабы таудай
жеке тұлғаны іздеп тауып, оны өсіріп шығару. Ал еш нәрсеге бейімділігі жоқ,
қабілеті жоқ адамның болмайтыны педагогикада дәлелденген. Оқушы талантын
тауып, дарынын дамытар жұмысты кіші жастағылардан бастап жүргізу керектігі
айдан анық. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін танып, біліп,
дамытып, шыңдап, жол сілтеп адам дәрежесіне көтеру керек. Жеке адамды
қалыптастыру үшін қазіргі мектеп, ондағы сабақтар талапқа жауап бере
алмайды.
Жеке адамды қалыптастыру үшін не керек?
Ол үшін жаңашыл жұмысқа бет бұру керек. Шынайы білім фактілерді
білуден емес, оларды дұрыс қолдана білуден құралады, – дейді ғалым
Г.Бокль [11, 313].
Қазіргі педагогика теориясы елеулі өзгерістерге еніп, білім беру
мазмұны жақсарып, жаңа көзқарастар пайда болуымен білім беру құрылымында
жаңа технологиялар өмірге келуде. Соның бірі-дамыта оқыту технологиясы.
Оқытудың жаңа технологияларын алдымен жете меңгерген, одан соң оны оқу
мазмұнына, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне қарай таңдап,
пайдаланудың маңызы зор. Қазір педагогикалық технология ұғымы іс-
тәжірибемізде жиірек қолданып, практикаға енуде. Ал технология
түсіндірмесін сөздікте: Қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі
амалдардың жиынтығы деп, ал педагогикалық технология – педагогикалық
мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қисынды ілім амалдарымен
әдіснамалық құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті – деп
түсінік береді М.В.Кларин [12, 36].
Қазіргі кезде оқыту үрдісін жоспарлаудың, қолданудың және бағалаудың
жүйелі әдісі, адамдардың техникалық ресурстарды білімді игеру жолында өзара
тиімді әрекет етудің негізі ретінде жаңа педагогикалық технологиялар ішінен
өз қажетін таңдап алу – әр мұғалім үшін жауапты да іскерлікті қажет ететін
іс.
Оқыту бағдарламалары сызықтық, тармақты, қолданбалы, құрама блоктық
және модульды болып бөлінеді.
1. Сызықтық – оқу материалдары блокпен беріліп, бақылау
жұмыстарымен кезектестіріліп отырады.
2. Тармақты – оқушылар дұрыс жауап бермеген жағдайда
қосымша ақпарат көздерінен білім алып, жаңа бақылау жұмыстарын орындайды.
3. Қолданбалы – өзінің меңгеру дәрежесіне қарай
жаңа
материалдың күрделілік дәрежесін өзі таңдап, сөздіктер мен анықтамаларды
(техникалық құралдарды, компьютер, т.б.) қолдана алады.
Қорыта келгенде, педагогикалық технология деп оқыту үдерісіндегі өзін
жүйе ретінде құрылысы мен басқаруда деңгейлік мақсаттар қойып, соған
тиімділікпен жету жолдарын ғылыми негізде ұйымдастыру барысы деп танылады.
Бұл бағыттың ерекшелігі сонда, мұның түп негізі – оқыту үдерісінің жалпы
заңдылықтары бар, соларды белгілі бір жүйеге түсіретін тану және нақты
оқыту мақсатына лайықтап ұйымдастыру керек деген идеяға негізделеді.
Мәселен, Г.К.Селевконың кітабында 40-шақты оқыту технологиялары сипатталған
[13, 55].
Педагогикалық технология – тәжірибеде жүзеге асатын педагогикалық
жүйенің жобасы. Ал педагогикалық жүйе – дара тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған, белгілі бір мақсатқа жету жолындағы арнайы педагогикалық
ықпалды ұйымдастыруға қажетті өзара байланысқан әдістердің, құралдардың
жиынтығы. Олай болса, дәл қазір бізге осы педагогикалық технологияны
дамыту, практикада пайдалану шарт.
ХVІІ ғасырдағы Я.А.Коменскийдің дидактикалық жүйесінің негізгі
қағидаларының бірінде баланың ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы олардың
білімге деген құштарлығын оятып, лаулата түседі делінген [14, 312].
Оқушыларды дамыта оқыту, яғни оқушыны оқу әрекетіне қалыптастыру,
олардың оқуға ынтасын ояту, қызығушылығын арттыру. Дәстүрлі әдістің негізін
сыныптық сабақ жүйесі ретінде Я.А.Коменский салса, педагогикалық жаңа
әдістер 50-60-шы жылдарда (бұрынғы отандық педагогикада) пайда болып, осы
заманғы Л.С.Выготский, М.Н.Скаткин, Д.Эльконин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков
тағы басқалардың идеяларына жалғасты. М.Н.Скаткин барлық сыныпта оқушыларға
өз беттерімен танымдық міндеттерді шештіруді, сабақ мазмұнында берілетін
материалдарды проблемалық мәселе ретінде ұсынуды дұрыс деп есептейді.
Сабақта берілетін білім мазмұнын жан-жақты ашу үшін оқушыларға тек соңғы
нәтиже ғана айтылып қоймай, оның қалай жүзеге асатын жолдарының көрсетілуін
жөн деп санайды.
Орыстың ұлы ағартушысы К.Д.Ушинский де өзінің дидактикалық
еңбектерінде бастауыш мектеп жанындағы балаларды оқыта отырып дамыту
мәселелеріне ерекше тоқталып, арнайы әдістеме жасаған [15, 57]. Ал
Л.С.Выготскийдің пікірінен көп нәрсе алуға болады. Алғашқыда оқудың
тиімділігі алынған білімнің көлемімен, сапасымен өлшенсе, соңғыда білімнің
тиімділігі қабілеттің деңгейімен, әрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты
дамығандығымен анықталады.
Дамыта оқыту ұлы неміс педагогы А.Дистервергтің әйгілі Неміс
мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық атты еңбегінің де негізі болып
табылады. Дамыта оқыту деп ол баланың білім алуға әрекет етуін
ұйымдастыратын оқытуды атаған [16, 79].
Дамыта оқыту деген термин психология ғылымының қойнауында туып,
баланың дамуын қарастырған (Ж.Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін, типтерін
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн) және психиканың басқа да
функциясын зерттеген (Б.Г.Ананьев, Г.С.Костюк, А.А.Люблинская,
Н.А.Менчинская) және т.б. іс-әрекет теориясының психологиясын жан-жақты
талдады. Нәтижесінде дамыта оқыту проблемасына арналған екі іргелі
эксперимент жасалып, оның бірін Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов, ал екіншісін
Л.В.Занков басқарды.
Дамыта оқыту технологиясы – күрделі құрылымды, біртұтас педагогикалық
жүйе. Оның нәтижесінде әр оқушының өзін-өзі өзгертуші субьект дәрежесіне
көтерілуі көзделіп, оқыту барысында соған лайық жағдай жасалады. Дамыта
оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығы – көздеген мақсатында, мәнінде,
мазмұнында, дамытушылардың негізгі факторында, мұғалімнің рөлі –
атқаратын қызметінде, әдіс-тәсілінде, т. б.
Дамыта оқыту идеясының анағұрлым айқын түрлеріне тоқталып өтейік.
Дамыта оқыту технологиясы балаға өз бетінше ойланып, қорытынды жасай
білуге, сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауды үйренуге машықтандырады,
теориялық мәселелерді практикада қолдана білуге баулиды, шығармашылық
ізденіс әдістерін игеруге көмектеседі.
Дамыта оқыту – жалпы педагогика ғылымындағы өміршең технология
екендігі баршамызға аян. Өйткені бұл технология жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына үлкен әсер етеді. Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік
әрекетін артады. Бала өзінің осы кезге дейінгі білетін тәсілдерінің жаңа
мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезініп, содан барып оның білім алуға
деген ынтасы артып, терең білім алуға әрекеттенеді.
Л.В.Занковтың дамыта оқыту жүйесі. Дамыта оқыту жүйесін
қалыптастыратын Л.В.Занковтың идеясы: Білім өзінен-өзі ешкімді
дамытпайды, сырттай берілген білімді ішкі құлшыныс пен талпыныс арқылы
оқушы өз санасына ұғындыруы керек, - деп есептейді [17, 125].
Д.Б.Эльконин – В.В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы. Д.Б.Эльконин-
В.В.Давыдов жасаған дамыта оқытудың жүйесінде көздеген мақсаттарына жету
тек баланың белсенділігіне байланысты [18, 119]. Дамыта оқыту үрдісінде
оқушы оқу әрекетімен шұғылданып, теориялық ойлауға икемделеді, білімді өзі
меңгеруге мүмкіндік алады.
Дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин-В.В.Давыдов жасаған жүйесінің көздеген
мақсаттарына жету баланың өзінің белсенділігіне байланысты. Осыған орай,
бұл жүйенің әдіс-тәсілдері де оқушының оқу белсенділігін ұйымдастыруды,
қолдап, көмектесіп отыруды көздейді. Бұл жүйемен дәстүрлі оқытуды салыстыру
әдістерінің мәні төмендегідей 3 құрамдас бөліктермен анықталады:
➢ үлгіні көрсету;
➢ түсіндіру;
➢ бақылау, бағалау.
Яғни, мұғалім сабақ мазмұнын жақсылап айтып, түсіндіріп шығады. Сонан
соң оны меңгеруге арналған жаттығулар орындалады. Бұдан кейін қалай
меңгергендігін анықтау мақсатындағы сұрау, бағалау ұйымдастырылады. Әрине,
жұмыс әр түрлі болып өткізілуі мүмкін. Мысалы: өзі айтып бермей, үнтаспадан
тыңдату, балаға оқыту т.б. Қалай болғанда да өзімізге таныс иллюстрациялы-
түсіндірме әдісінің қатаң тәртібі сақталуы керек. Баладан ыждағатпен
тыңдап, мүлтіксіз орындау ғана талап етіледі.
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру
басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің осы кезге дейінгі білетін
тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезініп, содан барып
оның білім алуға деген ынтасы артып, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ
мұндай жағдайда төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1. Оқу мақсаттарының нақты қойылуы;
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру;
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі – дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің негізгі компоненттері. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда
ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын
жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ үрдісін ұйымдастырушы,
бағыттаушы рөлінде ғана болады. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын
дәлелдей білуге үйретіліп, әр оқушыға өз ойын, өз пікірін айтуға мүмкіндік
беріледі, жауаптар тыңдалады, дегенмен әр бала жасаған еңбегінің
нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін
қорытындылауға үйренеді.
Технологияның ерекшелігі – оқу әрекетінің негізгі себебі танымдық
қызығушылық болып табылады. Үйлесімділік идеясы әдісте менің ұтымды және
сезімдік, ұжымдық және жеке, ақпараттық және проблемалық, түсіндірме және
ізденгіштік сияқты әдістерін үйлестіруді талап етеді.
Дамыта оқыту оқушыларды әртүрлі қызмет түріне тартуды құптайды, сабақ
беруде дидактикалық ойындар, пікірталастарды, ойлау, қиялдау, есте сақтау,
тіл байлығын дамытуға арналған оқыту әдістерін қолдануды ұсынады.
Дамыта оқыту жүйесінде де сабақ білім беру процесінің негізгі
элементі болып қала береді, бірақ ғалым Л.В.Занковтың жүйесінде оның
атқаратын қызметі, ұйымдастыру формасы елеулі өзгеріске енеді. Оның
инвариантты (тұрақты) сапалары төмендегідей:
❖ сабақтың мақсаты тек жаңа материалдан хабардан ету мен білік,
білім, дағдыны тексеруде ғана емес, жеке тұлғаның басқа да қасиеттеріне
бағындырылады;
❖ сыныпта оқушылардың өз бетімен ойлауына негізделген әрекет-
тер жүзеге асады;
❖ мұғалім мен оқушының ынтымақтастығы.
Оқушылардың оқудағы танымдық іс-әрекеттік, олардың іздену, дербес
жұмыс жасау, ойлау дағдыларын жетілдіре отырып, дамыта оқыту
технологиясының жүйесін былай көрсетуге болады: Ғылым тілінде үйрену
өзгені қайталау емес, басқаның теориясын оқып үйрену.
Педагогиканың методологиялық беттері заман өзгерген сайын қалыңдап,
жаңарып келетіні бәрімізді ойландырып жүргендігі даусыз [19, 121-122].
Дамыта оқыту технологиясының танымдық қызметіне: шығармашылық,
тапқырлық, алгоритмдік деңгейлік сияқты ұғымдар жатады.
Таным – білімділікке құштарлану, терең ойлау, дүниетанымның кеңдігі,
ішкі дүние молдығы, міне, бұлардың бәрі танымды құрайды. Әр түрлі
деңгейдегі оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру жақсы және орташа
оқитын оқушыларды топтап алу жұмысымен де қарастырылады.
Дамыта оқыту – бұл дәстүрлік білім беруге қарама-қарсы әдіс. Дәстүрлі
оқыту оқытушының жеке түсіндіру, қойылған сұрақтарға жауап беру, оқушыларға
үлгі бойынша жаттығу жұмыстарын орындату, яғни, дайын білім алуға
негізделсе, дамыта оқыту оқушыларға сұрақ қоя білуге және олардың
көзқарастарымен санасатын, жалпы пікірлесе отырып қорытынды шығаруға
ойлануын, танымын дамытуға бағытталған түрі.
Дамыта оқыту арнайы педагогикалық технологияларды қажет етеді. Дамыта
оқыту жайында ойымызды тұжырымдайтын болсақ, ертеңгі күнге бағытталған
рухани жаңарудың іргетасы қалануда.
Мұндай оқыту технологиялары қоғамға жаңаша ойлайтын, әрекеттеніп танып
білуші проблемаларды өз бетінше құрып және оларды іс жүзінде шеше білетін
шығармашыл адамды қалыптастырумен бірге, оқыту үрдісін демократияландыруға
жол ашады.
Ғалым-дидактик В.В.Давыдов М.Н.Скаткиннің барлық сыныпта жаңа
әдістерді енгізуін мақұлдап, оқушылардың теориялық түсініктерін
қалыптастыру мүмкіндігін, бала психикасын дамыта оқытудың тиімді шешімін
табуды алға қояды. Осы тұжырымдарды мұғалімдердің ұштастыра отырып, қазіргі
барлық сыныптардың білім мазмұны мен әдістерін жетілдіру мәселелері шешімін
күтуде.
В.В.Давыдовтың пікірі бойынша, оқушыларға танымдық міндеттерді
шештірудің жолын іздестіру арқылы шығармашылық тәжірибені меңгертуге
болады. Соның нәтижесінде білім, білік және дүниеге көзқарас, қатынас
қалыптасады. Осы жағдайда тәрбиелеу мен оқыту баланың жеке бас қасиеттерін
дамытады.
В.В.Давыдов дамыта оқыту қағидасын бүтін жүйе ретінде қарастыруды
ұсынады. Оның құрылымы мынадай: оқу қызметі оқу мақсаты мен міндеттерінен,
оқыту әдістерінен тұрады. Оқыту әрекетіне оқу операциялары (ұғымдарды
түсіну), оқуды игеру, бақылау, оқылатын материалды меңгеру дәрежесі, ал
қабылдау әрекетіне дағдылар мен біліктер жатады.
Л.В.Занковтың дамыта оқытуында жүйесі 50-жылдарда дүниеге келді.
Ғалымның пікірі бойынша мектеп баланы психикалық тұрғыдан дамыта алмай
келді. Ол бірнеше жылға созылған іргелі зерттеулерінде білім берудің жайы
мен оны одан әрі дамытудың жолдарына талдау жасады. Оның лабораториясында
алғаш рет даму – мектеп жұмысының басты өлшемі деген идея туып, дамыта
оқытудың өзіндік жүйесін жасады.
Л.В.Занков жасаған дамыта оқыту жүйесін жеке тұлғаны жеделдете,
қарқынды, жан-жақты дамыту деп те атауға болады.
Дамыта оқыту технологиясы – оқушының ақыл-ойын дамытуға теориялық
әдістерді қолдана отырып бағдар алған оқыту жүйесі. Оқушының қазақ тіліне
қатысты бағдарламаға сай оқылатын әрбір грамматикалық ұғымды белсенді,
өзінің ізденімпаз күш-қабілетін іске қоса отырып меңгеруін ұйымдастыру –
ақыл-ой қызметінің біртіндеп өз бетімен шешім табуға дағдылануын
қалыптастыратын тиімді жол. Дамыта оқыту технологиясы арқылы қазақ тілі
салаларын меңгертудің маңызды орны оқушының алдына қойған мәселені дұрыс
шешуі ғана емес, келесі жолы сол мәселені аз уақытта белсенділікпен сапалы
шешу жолын үйренуге жетелейтіндігінде. Д.Б.Богоявленскийдің айтуынша,
мұндай қабілет креативтілік немесе шығармашылық деп аталады [20, 17].
2-кесте. Дамыта оқыту технологиясының құрылымы
Кіріспе кезең Негізгі кезең Қорытынды кезең
Ой тастау Бағыт қолдану Тапсырма, таңдауын
бағалау
Бағыт беру Талдау (анализ) Дәлдігі
Проблема қою Жинақтау (синтез) Шығармашылығы
Іздену Ұсынуы Танымдығы
Өзіндік жұмыстар Пайымдау Ізденушілігі
Өз ойын білдіру Бағалау Айқындығы
Ойлауға үйрететін сабақтардың барлығын дамыта оқыту сабақтарына
жатқызуға болады. Дамыта оқытуды ұйымдастыруда балаға ақыл-ой әрекетін
меңгертуге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту – сабақтағы
ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім
бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы ғана
емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек
осындай оқу ғана бала интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Оқыту мен тәрбие беру үрдістері ешқандай науқандық өтпелілікті
көтере алмайтындығы белгілі.
Керісінше, адамзат баласының өз ұрпағын оқыту, тәрбиелеудегі ең озық,
тиімді ізденістерін, тәрбиелерін жалғастырып, оқытудың тың жолын іздеу,
жаңа заман талабына сай дамыту – бүгінгі күн талабы.
Біздің ойымызша, педагогикалық технология ұғымы – бұл тек техникалық
оқу құралдарын дамыту немесе компьютерлендіру емес, білім беру үрдісінің
факторларына талдау, пайдаланатын әдіс-тәсілдерді конструктілеу, бағалау
арқылы білім беру тиімділігін арттыратын ұстанымдар мен заңдылықтарды
зерттеу деген тұжырым. Оқу үрдісін технологияландыра отырып, оқу үрдісін
ұйымдастырушы негізгі тұлға – мұғалімді компьютермен алмастыру немесе
мұғалім рөлін ұйымдастырушы консультант қызметімен шектеу артық, себебі
технология шығармашылыққа жол ашады.
Шығармашылықтың пайда болуының негізгі факторы – оқушы қажеттілігі,
ұстаз мүмкінділігі.
Оқушылардың қабілеттерін дамытудың негізгі факторлары болып олардың
білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге баланың маңызды
психологиялық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға
мүмкіндік беретін оқу үрдісін жолға қою керек. Оқушылардың шығармашылық
қабілеті оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды.
Білім алудың ішкі жетелеу күштері – білім алу түрткілер (мотивациясы)
деп аталады. Түрткілердің өзіндік табиғаты – білім алуға жетелейтін ішкі
күштен тұрады. Сол жетелеуші ішкі күштердің негізінде оқу-танымдық
үдерістің бірізділігі мен мазмұны анықталады. Оны дидактикада мынадай сызба
арқылы танытады.
1-кесте. Оқу-танымдық үдерістің бірізділігі мен мазмұны
Көрсетілген осы кезеңдердің әрқайсысының өзіндік логикалық мақсаты мен
міндеттері болатыны белгілі. Соған байланысты әр кезеңде мұғалім мен
оқушының бірлескен оқу-танымдық қызметі де екі жақтылық сипатта өтіледі. Ол
оқытудың формасы сабақ арқылы көрінеді.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдау табуда.
Педагогика ғылымының зерттеушілері тәлім-тәрбие беру үрдісінің негізгі
мақсаты оқушы тұлғасын дамыту деп таниды. Бірақ, тұлға дамуы туралы
ізденуші психологтардың айтуы бойынша, әр адамның өз қолында, оны сырттан
әсер ететін күшпен дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады.
Осы пікірден туған білім беру мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы
тұлғасын дамыту, ол оның толық өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің
амалы ретінде қарастырылады. Сондықтан мектептің мақсаты – баланың табиғи
күштері мен мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау. Ол
үшін тұлғаның дамуын көздейтін білім беру үрдісін, ұйымдастырудың түрлі
әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет.
Қазіргі оқулықтар оқу әрекеті жүйесімен жазылғандықтан, оқушының
негізгі құралына айналып, өздігінен ізденудің көзі болды. Бұдан мұғалім
қызметі жеңілдеді деген пікір тумауы керек, керісінше, оқу үрдісінде өтіп
жататын психологиялық, педагогикалық жағдайларды бірден танып, әр оқушы
ерекшелігіне қарай оқу әрекетін шебер ұйымдастырушы психолог-мұғалім болу
жауапкершілігі артып отыр.
Дамыта оқыту жүйесіндегі технологиялардың классификациялық сипаттамасы:
1. Қолдану деңгейіне қарай: жалпы педагогикалық.
2. Философиялық негізіне қарай: гумандық.
3. Психикалық даму факторына қарай: социатектік, психотектік.
4. Игерудің ғылыми тұжырымдамасына қарай: рефлекторлық,
дамытушылық.
5. Мазмұндық сипатына қарай: білімдік, тәрбиелік.
6. Басқару типіне қарай: шағын топтар жүйесі.
7. Ұйымдастыру формасына қарай: сыныптық, сабақтық, топтық
және жеке.
8. Балаға қатынас амалына қарай: тұлғалық, бағдарлық.
9. Басымдық танытатын әдісіне қарай: дамытушы.
10. Оқушылар категориясына қарай: жалпы.
11. Жетілдіру бағытына қарай: балама.
Дамыта оқыту белгілері:
♦ Педагогикадағы түсіндірмелі-иллюстративті әдісі алмастырады.
Бұл әдіс тұлға дамуымен тығыз байланысты;
♦ Дамытудың барлық заңдылықтарын ескереді, жеке бастық өзіндік
деңгейі мен ерекшелігіне сәйкестендіріледі;
♦ Балаға қоршаған ортамен өзара қатынасқа түсетін дербес субъект
рөлі беріледі;
♦ Бала іс-әрекеттің толыққанды субъектісі болып табылады;
♦Тұлғаның барлық қасиетін тұтас дамытуға негізделген;
♦ Баланың жақын даму аймағында жүзеге асады.
Дамыта оқыту технологиясының жалпы мақсаты:
➢ шығармашылық тұлға тәрбиеленіледі;
➢ тұлғалық болмысын қалыптастырылады;
➢ интелектуальдік қоры байытылады;
➢ өзін-өзі басқаруға үйретіледі;
➢ жан-жақты дамыған тұлға (индивид, субъект) қалыптастырылады.
Дамыта оқытуда мұғалімнің басты міндеті – оқу материалдарын оқушыға
дайын күйінде көрсету емес, оқушымен бірлесіп, оқушының оқу еңбегін
ұйымдастыра отырып, алға қойылған міндеттерді айқындау, оларды шешудің
тәсілдерін, жолдарын іздестіру;
1. Оқушының оқу еңбегін ұйымдастыра алу, айналадағы дүниемен белсенді
әрекеттестік, этикалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау, дара тұлғалық
қасиетін қалыптастыру;
2. Оқыту барысында оқушының бойындағы қасиетті дамытуды қалыптастыруды
дағдыға айналдыру;
3. Ойлау мен сөйлеу арасындағы байланыстылыққа мән беру;
4. Сөздік қор мен сөйлеу арасындағы байланыстылыққа мән беру;
5. Оқушының логикалық ойлауын дамыту;
6. Оқушының жан дүниесін дамыту.
Қорыта келгенде, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған дамыта
оқыту технологиясы мен Л.В.Занков жасаған дамыта оқыту жобасының білім
сапасын көтеруге ықпалы мол. Баланы жеке тұлға ретінде дамытудың бірден-бір
тиімді жолы.
2. Дамыта оқыту технологиясының принциптері мен әдістері
Дәстүрлі оқыту жүйесінде оқытудың мынадай ұстанымдары басшылыққа
алынады:
Саналы білім беру және оқушының белсенділігін арттыру принципі. Бұл
принцип бойынша оқушыларға саналы білім берумен қатар пәнге деген
қызығушылығын, белсенділігін арттыру мақсат етіліп қойылады. Оқушы аталған
принцип негізінде үйретілген тілдік материалдарды құрғақ жаттамай, терең
түсініп саналы меңгеруі мақсат етіледі. Ғалым Р.Сыздықова өз беңбектерінде
пән мұғалімдерінің де көп жағдайда ережені құрғақ жаттататынын атап
көрсетеді.
М.Балақаев болса, оқушы грамматикалық тұлға – ережелерді құрғақ
жаттамай, табиғатын түсіне білу керек екендігін көрсетеді.
Аталған принциптер бойынша мынадай жұмыстар жасалады.
1.Тілдік қағида, ережелерді өз бетімен түсініп, өз сөздерін айтып
беруге дағдыландырылады;
2.Тілден алынған теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландырылады;
3.Оқушының туған тіліне, оқуға, үйренуге деген ынтасы, қызығушылығы
арттырылады.
Аталған принциптерді сабақтың барлық кезеңінде басшылыққа алуға
болады. Бұл принцип Қазақ тілін оқыту методикасы деген еңбекте оқытудың
саналылық принциптері деп беріледі.
Теория мен практиканы байланыстыратын оқыту принциптері. Бұл
принципті басшылыққа ала отырып пән мұғалімдері оқушының алған теориялық
білімін практика жүзінде қолдана алуға үйретеді. Ол үшін белгіленген тілдік
тақырыпты оқытудың ең тиімді жолын таңдап алады. Мысалы, белгілі бір тілдік
тақырыпты өткен соң сол тақырыптың негізінде сөйлеуге, дұрыс жазуға
дағдыландыру.
Жетінші сыныпта Көптік жалғауы тақырыбын өткен соң көптік
жалғауының варианттерін беріп, әр сөз табына жалғануын айтып, мағыналық
ерекшелігін айқындату;
Аталған принципті ғалым Б.Құлмағамбетова оқытудың теория және
практикасын өмірімен байланыстыру принципі деп береді.
Жүйелі және бір-бірімен байланысты білім беру принципі. Аталған
принцип бойынша пән мұғалімі бағдарламада берілген тілдік материалдардың
мазмұндық ерекшелігін ескеріп, жүйесін сақтай отырып, өтілген тілдік
материалдарды жаңа материалға негіз ете бір-бірімен байланыста түсіндіреді.
Ол үшін күнтізбелік жоспар жасаған уақытта тілдік тақырыптардың мазмұндық
байланыстарын ескеріп құру керек. Мысалы, Зат есімнің түрленуі → зат
есімнің көптелуі → зат есімнің тәуелденуі → оңаша тәуелдеу, ортақ
тәуелдеу → Септік жалғаулар.
1988 жылы жарық көрген Б.Құлмағамбетованың еңбегінде бұл принцип
оқытудың жүйелілік принципі деп көрсетіледі.
Түсіндіруге оңай және жеңіл принципі. Атына сай бұл принцип бойынша
тілден берілген теориялық білім оқушының қабылдауына сай әрі жеңіл болу
жағы көзделеді. Ол үшін өтілетін әрбір тілдік тақырып, оны түсіндіру
мақсатында жинақталған дидактикалық материалдар, мәтіндер оқушының жас және
психологиялық ерекшеліктеріне сай болу керек. Әрі өтілетін тілдік
тақырыптардың мазмұнына сай болу керек.
Мысалы, жоғарыда айтқанымыздай:
а) қазақ тілін оқытудың типтік бағдарламасына еңгізілген тақырыптар
оқушының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай болу керек;
ә) оқулықта берілген ереже тақырыптың мазмұнына сай болу керек;
б) жаттықтырылатын материалдардың мазмұны сай болу керек;
в) әрі тілдік тақырыптардың мазмұнына сай сағат санын бөлу керек.
1988 жылы жарық көрген Б.Құлмағанбетованың Қазақ тілін оқыту
методикасы еңбегінде жоғарғыда айтылған принциптерден басқа мыналар
беріледі [23, 17-21]:
Оқытудың материалды дұрыс орналастыру принципі. Тілдік материалдардың
дұрыс бір-бірімен сабақтаса орналасуы оқушылардың оқытылатын материалды
терең, жүйелі, бірізділікпен қабылдауына мүмкіндік жасайды.
Аталған принцип мынадай жағдайларда ескеріледі.
Мысалы:
а) Морфология тарауын соңғы жылдары екі сыныпта оқыту жоспарланған;
ә) Зат есім тақырыбы 6-7-сыныптарда оқыту жоспарланған.
Оқытудың ғылыми принципі. Қазақ тілін оқытудың типтік бағдарламалары,
қазақ тілі оқулығы осы принципке негізделеді. Себебі ғылымға сүйенген,
соған негізделген пән ғана оқушыға жан-жақты білім бере алады. Әрі оқулық
пен бағдарламаға ғылыми тұрғыда жан-жақты дәлелденбеген, нақтыланбаған
тақырып еңгізілмейді.
Пән мұғалімі оқытудың бұл принципін терең меңгеріп, оқыту үдерісінде
дұрыс пайдалана алуы тиіс. Себебі, пән мұғалімі тек мектеп оқулығына
сүйенбеу керек. Ғалым С.Исаев көрсеткендей, мұғалім оқулықтың ар жағындағы
дүниені бере білу керек.
Оқытудың алдын ала болжау принципі. Пән мұғалімдері аталған
принциптерді басшылыққа ала отырып, өтіліп отырған тілдік материалдардың,
келесі сабақта өтілетін тілдік материалдарды меңгерудің маңыздылығын алдын-
ала байқайды, алдын-ала жоспарлайды. Мысалы, жалғаулар тақырыбын өткен
кезде:
а) оның атқарылатын қызметі басшылыққа алынады;
ә) грамматикалық мағынасы синтаксис тарауындағы сөйлем мұшесі
тарауынан басталады.
Оқытудың көрнекілік принципі. Көрнекілік принципін теориялық жағынан
бірінші болып негіздеген Я.А.Коменский болса, орыс педагогтары ішінде
К.Д.Ушинский көрнекіліктің мәнін психологиялық жағынан алып көрсетті. Ол –
көрнекілік туралы былай деп жазды: Бұл – дерексіз түйсіктер мен сөздерге
емес, балалар тікелей қабылдайтын нақты белгіге құрылған ілім... нақтыдан
дерексіз, түйсінуден ойлауға қарай оқыту соншалық табиғи және айқын
психикалық заңдылыққа негізделеді [24, 37].
Демек, көрнекілік принципімен оқыту оқушылардың байқағыштығын
дамытуға көмектеседі.
Көрнекі оқытудағы басты мақсат, – деп жазды К.Д.Ушинский, –
байқағыштыққа, оймен топшылауға жаттықтыру және өзінің байқағандарын сөзбен
айтып бере білуге, сондай-ақ одан логикалық қорытындылар шығаруға үйрету
болып табылады [25, 38] .
К.Д.Ушинский көрнекілікпен оқыту оқушылардың ойлау қабілетін
дамытуға, олардың бейнелі түйсіктері мен дұрыс ұғымдар қалыптастыруға
көмектесетіндігін, оқушылар тілін дамытуға теңдесі жоқ құрал екендігін,
оқушылар зейінін белгілі мақсатқа аударуға және оқылған материалды оқушылар
есінде берік сақтауға көмектесетіндігін дәлелдермен ашып көрсетті.
Өмірде бар заттар мен құбылыстарды көрсету арқылы көрнекі оқу құралы
мектеп оқуын өмірмен байланыстырады, сөйтіп, теория мен практикамен
ұштастыру жөніндегі дидактикалық принципті жүзеге асыруға көмектеседі.
Көрнекілік оқушының жас шамасына, білім дәрежесіне лайықталуы қажет
және сабақта қанша уақыт көрнекілікпен жұмыс істеу алдын ала жоспарланып
отыруы тиімді. Көрнекілікті сабақтың қай кезеңінде, қалай пайдалану белгілі
бір мақсатқа бағындырылады. Тиімділігіне қарай көрнекілікті сабақтың барлық
кезеңінде қолдануға болады.
Көрнекілік неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы деп те айтуға болмайды.
Өйткені көрнекілік – тек оқыту құралы ғана болып табылады. Сабақта бірнеше
көрнекі құрал пайдаланылса, оның білімдік пайдасы кемитіндігін де есте
ұстау қажет.
Оқу мен тәрбие – оқушының білімді және адамзат қоғамының талаптарына
сай дамуын мүмкін ететін ерекше үдеріс. Дәстүрлі оқыту жүйесіне мұғалім
оқыту материалдарына берілетін білім мазмұны бар, өзгермейтін, даяр
нәтиже ретінде беретін болса, дамыта оқыту үдерісінде оқушыны білімді бірге
іздейтін, әсіресе, оқушының өзіне жаңалық ашу мүмкіндігін жасайтын әдіс
алдыңғы орын алады.
Осындай әдістер арқылы оқушылардың оқу-танымдық белсенділігі
жоғарылап, білім алу сапасының көрсеткіштері де биіктей түседі.
Н.Құрманова қазақ тілі синтаксисін дамыта оқыту технологиясының
ғылыми негіздерін зерттеген еңбектерінде таным теориясы – басты
әдіснамалық негіздердің бірі деп аталады. Оның айтуынша, танымдық қызмет –
өмір сүрудің басты шарты деген тұжырымын жасайды [26, 71].
Эмпирикалық және теориялық ғылымда танымның негізгі формаларын, сондай-
ақ ғылыми білімнің құрылымдық компоненттері мен деңгейлерін сипаттайтын –
категориялар. Ғылымда таным эмпирикалық және теориялық болып бөлінеді.
– Эмпирикалық таным тікелей объектіге бағытталған және бақылау
мен тәжірибе деректеріне сүйенеді.
– Теориялық таным ғылымының түсінік ақпаратын жетілдірумен
және объективті ақпараттың нақты байланыстары мен заңдылықтары тұрғысынан
алғанда оны жан-жақты танып білуге бағытталған.
Әдетте теориялық және эмпирикалық ойлау әдістері өзара тығыз
байланыста қолданылады (мәселен, зерттеу, қорытындылау т.б.). Зерттеудің
барлық әдістері – анализ, синтез, индукция, дедукция, абстрактылау,
жинақтау, салыстыру сияқты логикалық амалдардың көмегімен жүргізіледі.
Таным теориясы болса, тіл бірлігін оқып, меңгеру барысында теориялық
ойлаудың дамуындағы эмпирикалық және теориялық білімнің орны мен маңызы,
интеллектінің табиғаты мен оның қалыптасуы т.б. күрделі мәселелердің
күрмеуін шешуге басшылық етеді.
Дамыта оқыту шынайы өмірдегі, болмыстағы дамудың заңдылықтарын негіз етіп
алатын оқыту үдерісі. Даму – мәңгі, қасиетті қозғалыс, уақыттағы өзгеріс.
Дамыта оқыту негізінде төмендегідей ғылыми-педагогикалық мәселелерді
игеруге болады:
❖ оқушы – субъект, ол өзін-өзі дамыта алады, жетілдіреді, тәрбие-
лей алады;
❖ баланың қабілетін, дарынын дамытуға ықпал жасайды;
❖ білім дайын күйінде ұсынылмайды, бала – белсенді таңдаушы,
мұғалім – ақпарат жеткізуші емес, керісінше, бала – зерттеуші, ізденуші,
жаңалық ашушы, ал мұғалім – оқушының оқу-танымдық қызметін ұйымдастырушы
бағыт беруші;
❖ дамыта оқытудағы басты іс-әрекет – диалог, пікірлесу, пікірта-
лас, мұнда мұғалім қызметті – диалогты ұйымдастырушы бағыт беруші,
балалардың іс-әрекеттік ынтымақтастығын бір бағыт, бір мақсатта бағыттаушы
ретінде танылады.
5-10 сыныптарда дамыта оқытудың басты қағидалары ретінде мынадай
ұстанымдар алынады:
❖ Қазақ тілі сабақтарында проблемалық мәселе қою ұстанымы;
❖ Оқушылардың өзіндік ойлауын қалыптастыруға үйрету ұстанымы;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. КӨПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫН ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1 Дамыта оқыту технологиясының ғылыми негізі
1.2 Дамыта оқыту технологиясының принциптері мен әдістері
2 көптік жалғауларын дамыта оқыту технологиясы
2.1 Көптік жалғауының лингвистикалық негізі
2.2 Көптік жалғауын дамыта оқыту технологиясының әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2003
стратегиялық жолдауында, 2007 жылдың шілдесінде қабылданған Қазақстан
Республикасы Білім туралы Заңында [1], Қазақстан Республикасының 2011-
2020 жылдарға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында көрсетілгендей
қоғамның экономикалық және әлеуметтік жағынан ілгерлеуінің маңызды факторы
ретінде білім берудің ұлттық моделін жасау болып табылады, шығармашыл
тұлға қалыптастыруға дағды алу, ақыл-ой қорын жинау сияқты мақсаттарды
көздейді [2]. Ол Қазақстан Республикасы жариялаған білім беру басымдығына,
жалпы білім беру моделінен әр адамға таңдау бойынша білім беру моделіне
көшуге негізделген.
Ол мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты деңгейінде оқыту
үрдісін ұйымдастыру әрі жаңа педагогикалық технологияларды енгізуді
міндеттейді.
Осы орайда, көптік жалғауын оқытуда дамыта оқыту технологиясының
тиімділігін көрсету – жұмысымыздың өзектілігін танытады.
Зерттеудің мақсаты: көптік жалғауларын дамыта оқыту технологиясы
негізінде оқытудың тиімді жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
❖ көптік жалғауының зерттелуін жан-жақты сипаттай отырып, көп-
тік жалғауын меңгертудің амал-тәсілін айқындау;
❖ көптік жалғауының әр сөз табына жалғану ерекшелігін көрсету,
жалғану жолдарына қарай беретін мағынасына тоқтала отырып, дамыта оқыту
жолдарын көрсету;
Зерттеу нысаны: көптік жалғауын дамыта оқыту методикасы.
Зерттеу әдістері: жұмысты жазу барысында зерттеу, салыстыру, талдау,
жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: көптік жалғауын дамыта оқытудың өзіндік
ерекшеліктерін, көптік жалғауының әр түрлі сөз табына жалғану
ерекшеліктерін, өзіндік қасиетін әр жеке тұлға толық меңгерсе, оны сөз
қолданысында, сөйлем құрауда, өз ойын қағаз бетіне түсіруде жүйелі
пайдаланса, білімінің тереңдігін көрсетеді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: көптік жалғауын дамыта оқыту
жолдарын, ғылыми еңбектер, көптік жалғауын оқыту мәселелері жайындағы
зерттеулер.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, әр
тарау бірнеше тақырыптардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
1. КӨПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫН ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1 Дамыта оқыту технологиясының ғылыми негізі
Қазіргі кезеңде республиканың білім беру жүйесінің ең басты мәселесі –
орта мектеп түлегінің білім сапасының деңгейін халықаралық дәрежеге
жеткізу. Ол үшін мектепке заман талабына сай мемлекеттік білім стандартын
енгізу, соған лайық оқулық дайындау мәселелері алдымызда тұр.
Бүкіл дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсатында қазіргі кезде
Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үдеріс педагогика теориясы
мен оқу-тәрбие үдерісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар жүргізіледі.
Елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру қызметіне
жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды,
жастардың шығармашылық әлеуетін дамытуды, мұғалім іс-әрекетін жаңаша
тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Білім және
ғылым министрлігінің алдына үш жылдың ішінде заманға сай білім алуға және
озық технологияларды игеруге мүмкіндік беретін білім берудің тиімді
инфрақұрылымын жасауды аяқтау міндетін қойды [3,31]. Осының өзі жеке
тұлғаны дамытуға бағытталған білім беру мәселелеріне ерекше назар аударылып
отырғанын айқындайды. Сөйтіп, білім парадигмасы өзгеріп, білімді жеке
тұлғаға бағыттау, оқушының өзін-өзі тануы және өзін-өзі дамытуы, өзін-өзі
тәрбиелеуіне қарай бағыттау алғашқы орынға шықты. Сондықтан әрбір оқушының
дарынын ашу тұрғысында мұғалімдер қауымына оқытудың жаңа технологияларын
оқыту үдерісіне енгізу мақсаты қойылып отыр.
Сол мақсаты жүзеге асыруда ең алдымен мұғалімнің өзі жаңа
педагогикалық технологияларды жан-жақты зерттеп, қазақ тілі пәнін оқытуға
тиімді дегендерін іріктеп алуа білуі керек. Қазақ тілі пәнін оқытуда
қырағылық жасап, мұқият болған дұрыс. Себебі, Тіл – кез келген танымдық іс-
әрекеттердің құралы, ойлаудың формасы және оны дамытудың негізі болып
саналады, – деп көрсетеді Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев [3, 37]. Олай болса,
қазіргі кезеңде дамыта оқытудың тиімділігі зор.
Оқыту мен оқу әрекетінің бір-бірімен тығыз байланыста болып, баланың
ақыл-ойының дамуында зор рөл атқаратындығы белгілі. Ал оқыту барысында ақыл-
ойдың, интеллектінің дамуы, оқи алуға үйрену – бүгінгі күннің басты
талабы.
Оқу әрекетінің мазмұны болып табылатын теориялық білім оқушының
қажеттілігіне айналады. Ал қажеттіліктерді өтеу түрткілермен (мотивтермен)
байланысады. Тапсырманы табысты орындап шығуға басшылық ететін ынта-
ықыласы, ішкі түрткілер пайда болады. Сананы билеген ішкі күштер әрекетінің
амалдарын, орындаудың құралдарын белгілейді, таңдауды талап етеді.
Оқу әрекеті де білім, білік алуға бағытталған әрекетті айту
қабылданған. Ол өз бетінше де, мұғалімнің жетекшелегімен де жүзеге асады.
Біз басшылыққа алып отырған әрекет теориясының психологиялық негізін
Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, А.И.Леонтьев, А.Р.Лурья, С.Л.Рубинштейн, т.б.
ғалымдар жасады. Ал бастауыш мектеп кезеңіндегі оқу әрекеті Ш.А.Амонашвили,
В.В.Давыдов, Л.В.Занков, П.Е.Гальпериндердің зерттеулерінде қарастырылды.
Ш.А.Амоношвилидің бастауыш сынып оқушыларына гуманистік жеке тұлғалық
бағытта оқыту жүйесі. Мақсаты: білім беру барысында оқушылардың тек жақсы
қасиеттерді дамыта отырып, жаны мен жүрегіне ұят, ар, намыс дегенді
ұялатып, ізгілікті жеке тұлға қалыптастыру. Яғни оқу, тәрбие деген идея.
Оқушының өзін-өзі тәрбиелеуге мүмкіншілігін ашып, тұтас психика
қалыптастыру керек. Тұтас психика 3 құлшыныстан тұрады: 1) дамуға деген
құлшыныс; 2) ересек болуға деген құлшыныс 3) ешкімге тәуелді болмай,
ерікті болуға деген құлшыныс. Оқушы ұғынуға тиіс, биік рухани материалдар
мен құндылықтар: жан, рух, жүрек, ізгілік, махаббат, достық, өмір,
сыйластық, сүю т.б. [4, 49].
М.И.Махмудовтың мәселелік оқыту жүйесі. Мәселелік оқыту оқушының өз
бетімен іздену, соның нәтижесінде дұрыс та нақты шешімдерге келе алу
әдістерін үйретуді көздейді. Оның айтуынша, оқушының жеке тұлғасын дамытуда
оның ішкі мүмкіндіктерін дамыту, жетілдіру мақсаты қойылуы керек.
М.И.Махмудов білім беру – білім алу әдістері ішкі және сыртқы болып
бөлінеді: сыртқы әдіс дегеніміз – мұғалім қандай әрекеттерді
қолданатындығы, ішкі әдісте нені басшылыққа алатынын анықтайды. Яғни
мұғалім мен оқушының оқу-танымдық қызметтегі сыртқы және ішкі әрекеттердің
бірлігі арқылы оқытудың мәселелік дамытушылық әдістері танылады. Оқытудың
монологтық әдісі – оқу материалын түсіндіруде мәселелік ахуалдар
туындайтынын сипаттау, түсіндіру әдісі айтылады. Яғни мұғалімнің ғылымдағы
дайын білімді мектеп лекциясы түрінде жеткізуі деп есептейді [5, 68].
С.Н.Лысенкованың оза оқыту технологиясы. С.Н.Лысенкованың бастауыш
сынып оқушыларына білім беру ісінде ашқан үлкен жаңалығы – пән
бағдарламасын меңгерудегі қиындықтарды болдырмау немесе азайту үшін, кейбір
тақырыптарды оқыту үдерісіне оза отырып енгізудің тиімділігі. Қиын
тақырыптарды С.Н.Лысенкова дәл бағдарлама бойынша емес, анағұрлым ертерек
бере бастайды. Әр тақырыптың басталуы әртүрде келеді. Оның оқыту
технологиясын сызба түрінде көрсеткенде мынадай болып келеді [ 6, 127].
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы. Мақсаты: жеке тұлға деңгейіне
жеткізу. Ж.Қараевтің деңгейлік саралай оқыту технологиясында әр оқушының
даму ерекшеліктеріне сай білім беру оқушыдан дамымайтын қабілетті қинамау,
әр деңгейге сай тапсырмалар жүйесін жасай отырып, оқушылардың даму жолын
белгілеу [7, 29].
3-кесте. Оза оқыту технологиясы.
Ойын технологиясы. Ойын – өзіндік басқарудың жинақтық, қоғамдық
тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекеттің түрі.
Адам әрекетіндегі ойын құрылымының кезеңдері:
1) Мақсат қою; 2) жоспарлау; 3) мақсатты жүзеге асыру; 4) адам-
ның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді.
Т.И.Шамованың пікірінше, ойын – бұл тәртібіне өзіндік басқаруды
жинақтайтын қоғамдық тәрбие меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-
әрекеттің түрі. Көптеген ойындар келесі түрлерімен ерекшеленеді: 1) еркін
дамитын әрекет; 2) шығармашылық әрекет; 3) эмоционалды әрекет; 4) Тікелей
немесе жанама ережелер [8,133].
Ойынның дидактикалық үдерісінде атқаратын көптеген функциялары бар.
Олар:
1. Әлеуметтану;
2. Ұлтаралық араласушылық,
3. Ойында өзін ұстай білу;
4. Ойынның қатысымдылығы;
5. Ойынның болжамдағыштық сипаты;
6. Терапевтік;
7. Жөндеу;
8. Сауықтық-ойын.
Ойынның баланың жан саулығын қалыптастырудағы қызмет туралы
Д.Б.Эльконин Ойын терапиясы баланың рөлдік ойынға енудегі жаңа әлеуметтік
іске асырудың екі жолы бар: 1) жалпы білім беретін пәндерді зерттеу
барысында ақпараттық-қатынас технология құралдарын жүйелі қолдану; 2)
ақпараттық пәнаралық қатынастарын басқа пәндермен өзара байланыста жүзеге
асыру деп қарастырады.
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту. Бұл бағдарлама –
бірлескен еңбек тәжірибені жүйеге келтіргендер: Джинна Л.Ситл, Куртис С.,
Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа
алады.
Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым үш
деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға
асуы, қажетке жаратып, пайдалана білуді қалыптастырады. Көп ақпаратты
талдай, жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді. Сондықтан сын
тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны таныту, ой
толғаныс кезеңдерінен түзіледі.
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасында бұл сабақтағы аса
қажетті мәнді, маңызды әрекет болып табылады. Дәл осы кезеңде үйренуші не
үйренгенін саралап, салмақтап, оны қандай жағдайда, қалай қолдану
керектігін ой елегінен өткізеді. Белсенді түрде өз білім үйрену жолына
қайта қарап, өзгерістер енгізеді. Ойлауға тиімді етуге лайықталған Бес
жолды өлең, Венн диаграммасы, Еркін жазу, Семантикалық карта, Т
кестесі сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне
қарай лайықтана қолданады. Олар оқушылардың бір-бірімен ой алмастыруын, ой
түйістіруін қамтамасыз етеді. Әр оқушы өз шығармашылығын көрсете алады.
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төмендегі шаралар орындалуы
шарт:
1. Сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт бөлу;
2. Оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3. Әр түрлі мұраттар мен пікірлерді қабылдау;
4. Үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдану;
5. Оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді,
дәйекті болуын талап ету;
6. Сын тұрғысынан ойлауды бағалау. Ал оқушылардан осыған
байланысты: сенімділікпен жұмыс жасау; бар ынтасымен оқуға берілу;
пікірлерді тыңдау, құрметтеу; өз пікірін ашық білдіруді талап ету қажет.
Дидактикалық бірліктерді ірілендіру. Қазіргі кезде білім баланың
интеллектісін, дербес ойлауын дамытуға бағытталған. Бұл білім технологиясы
академик П.М.Эрдниевтің жетекшілігімен жүргізілген теориялық және
тәжірибелік ізденістердің, практикалық жұмыстың нәтижесінде өмірге келген.
Қазір Ресейде кең түрде қолданылады.
Бұл технологияның бірінші мақсаты оқушылардың қызығушылығын ояту.
Ал үйрену үдерісі – бұрынғы білетінімен жаңа білімді ұштастырудан
тұрады. Үйренуші жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды,
түсініктердің өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте
түседі. Сондықтан да сабақ қарастырғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не
біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойда қозғау,
ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге
қызмет ететін Топтау, Түртіп алу, Ойлану, Жұпта талқылау, Болжау,
Әлемді шарлау т.б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған.
Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты – үйренушінің белсенділігін
арттыру. Өйткені үйрену – енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-
әрекет. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен
бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның
ойы аршылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала
бастайды. Оқушы бұл кезеңге жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы
білімімен ұштастырады.
Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі
мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңге үйренуші жаңа ақпаратпен танысады,
тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс
жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша
жұмыс жасауға көмектесетін оқыту стратегиялары бар.
Соның бірі – INSEPT. Ол бойынша, оқушыға оқу, тақырыппен танысу
барысында
V – білемін
- – білмеймін
+ – мен үшін жаңа ақпарат
-? – мені таң қалдырады белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSEPT –
оқығанын түсінуге, өз ойын басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды
құрал. Бір әңгіменің соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жеке
түсіну күрделі жұмыс. Сондықтан да оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі
қарау салдарынан түсіне алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді
жоғарыдағыдай ұйымдастыру аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір
кепілі.
Субъект – объектілік оқыту жүйесінен субъект – субъект оқыту
жүйесіне көшу қажеттілігі мен оның талаптары қандай? Оқу үдерісі – таным
үдерісінің арнайы ұйымдастырылған түрі. Оның сәтті болуы не кері нәтижеге
түсудегі сыры неде? Бұл сұраққа жауап іздеуде білім, білімді беруші,
білімді қабылдаушы деген оқу жүйесін құрушы элементтердің байланысы туралы
мәселе туындайды. Ол байланыстар кездейсоқ заңдарға бағынбай, табиғи таным
үдерісіндегі заңдылықтармен мүмкіндігінше астарласып жатуы ғана оң нәтижеге
жетелейді. В.В.Давыдов педагогикалық үдерісті тұтас жүйе ретінде, ал
сабақты соның бір клеткасы ретінде таниды [9, 128]. Сабақта мұғалім мен
оқушы атқаратын әрекеттер дидактикалық қатынас туғызушы байланыстарды
білдіреді.
Танымдық қызметтің өмірдің қай саласында да басты мақсаты – адамзат
өмірін игілікті ету, адам баласын ізгілікті бағытқа салу. Оқытудағы
гуманистік бағыттың болмысы да осыдан туындайды. Ян Амос Коменскийдің Ұлы
дидактикасының ұлылық сипат алуы оның баланы даналыққа тәрбиелеу жолын
айтуымен байланысты. Мұғалім мен оқушының арасындағы дидактикалық қатынас –
адамзат жинақтаған білімді жеткізуші мен оны қабылдаушы екі ой иесінің
ерекше қарым-қатынасы. Дәстүрлі оқыту жүйесіндегі оқушының субъект емес,
объект ретінде қарастырылуы білім берудің негізгі мақсатының нақты
айқындалмау себебінен туындағанын ғалымдар атап көрсетіп жүргені белгілі.
Т.Садықов пен А.Әбілқасымованың Оқушылардың танымдық белсенділігін
қалыптастырудың дидактикалық негіздері деген еңбегінде: Білім беру және
оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселесіндегі талаптарының бірі –
танымдық белсенділік пен саналылық.
Бұл талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді
жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған
білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге
ұмтылысынан көрінеді, – деп атап көрсетеді [10, 4].
Мемлекетіміздің 2030-шы жылға дейінгі стратегиясы халқымыздың рухани,
ғылыми және шығармашылық қабілеті болған жағдайда ғана Қазақстанның
дамуындағы ұзақ мерзімге межеленген мақсаттарға жетуге болатындығын анықтап
берді.
Білімнің айрықша басымдылық алуы қазіргі қоғамдық прогрестік
заңдылықтарынан туындайды.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің
инновациялық іс-әрекеттің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі –
маңызды мәселелердің бірі. Ал ғылым мен техниканың жедел дамыған,
мәліметтер ағыны күшейген XXI ғасырда жан-жақты дамыған шығармашыл жеке
тұлғаны қалыптастыру – оқытушының басты міндеті болып табылады.
Мұғалім дегеніміз – бұл қолына уақыт аралығындағы байланысты ұстаған
алып, кіршіксіз балалық әлеміндегі күш-қуатпен ақылды, барлық күрделі
нәрсені қарапайым тілмен жеткізе білетін данагөй, жалынды сөздері жастарды
ерлікке жетелейтін шешен, дүниенің жанды сұлулығын көрсететін суретші, жан
дүниенің бүкіл болмысын көре білетін адам.
Мектеп мұғалімдері алдында тұрған аса маңызды міндет – талабы таудай
жеке тұлғаны іздеп тауып, оны өсіріп шығару. Ал еш нәрсеге бейімділігі жоқ,
қабілеті жоқ адамның болмайтыны педагогикада дәлелденген. Оқушы талантын
тауып, дарынын дамытар жұмысты кіші жастағылардан бастап жүргізу керектігі
айдан анық. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін танып, біліп,
дамытып, шыңдап, жол сілтеп адам дәрежесіне көтеру керек. Жеке адамды
қалыптастыру үшін қазіргі мектеп, ондағы сабақтар талапқа жауап бере
алмайды.
Жеке адамды қалыптастыру үшін не керек?
Ол үшін жаңашыл жұмысқа бет бұру керек. Шынайы білім фактілерді
білуден емес, оларды дұрыс қолдана білуден құралады, – дейді ғалым
Г.Бокль [11, 313].
Қазіргі педагогика теориясы елеулі өзгерістерге еніп, білім беру
мазмұны жақсарып, жаңа көзқарастар пайда болуымен білім беру құрылымында
жаңа технологиялар өмірге келуде. Соның бірі-дамыта оқыту технологиясы.
Оқытудың жаңа технологияларын алдымен жете меңгерген, одан соң оны оқу
мазмұнына, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне қарай таңдап,
пайдаланудың маңызы зор. Қазір педагогикалық технология ұғымы іс-
тәжірибемізде жиірек қолданып, практикаға енуде. Ал технология
түсіндірмесін сөздікте: Қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі
амалдардың жиынтығы деп, ал педагогикалық технология – педагогикалық
мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қисынды ілім амалдарымен
әдіснамалық құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті – деп
түсінік береді М.В.Кларин [12, 36].
Қазіргі кезде оқыту үрдісін жоспарлаудың, қолданудың және бағалаудың
жүйелі әдісі, адамдардың техникалық ресурстарды білімді игеру жолында өзара
тиімді әрекет етудің негізі ретінде жаңа педагогикалық технологиялар ішінен
өз қажетін таңдап алу – әр мұғалім үшін жауапты да іскерлікті қажет ететін
іс.
Оқыту бағдарламалары сызықтық, тармақты, қолданбалы, құрама блоктық
және модульды болып бөлінеді.
1. Сызықтық – оқу материалдары блокпен беріліп, бақылау
жұмыстарымен кезектестіріліп отырады.
2. Тармақты – оқушылар дұрыс жауап бермеген жағдайда
қосымша ақпарат көздерінен білім алып, жаңа бақылау жұмыстарын орындайды.
3. Қолданбалы – өзінің меңгеру дәрежесіне қарай
жаңа
материалдың күрделілік дәрежесін өзі таңдап, сөздіктер мен анықтамаларды
(техникалық құралдарды, компьютер, т.б.) қолдана алады.
Қорыта келгенде, педагогикалық технология деп оқыту үдерісіндегі өзін
жүйе ретінде құрылысы мен басқаруда деңгейлік мақсаттар қойып, соған
тиімділікпен жету жолдарын ғылыми негізде ұйымдастыру барысы деп танылады.
Бұл бағыттың ерекшелігі сонда, мұның түп негізі – оқыту үдерісінің жалпы
заңдылықтары бар, соларды белгілі бір жүйеге түсіретін тану және нақты
оқыту мақсатына лайықтап ұйымдастыру керек деген идеяға негізделеді.
Мәселен, Г.К.Селевконың кітабында 40-шақты оқыту технологиялары сипатталған
[13, 55].
Педагогикалық технология – тәжірибеде жүзеге асатын педагогикалық
жүйенің жобасы. Ал педагогикалық жүйе – дара тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған, белгілі бір мақсатқа жету жолындағы арнайы педагогикалық
ықпалды ұйымдастыруға қажетті өзара байланысқан әдістердің, құралдардың
жиынтығы. Олай болса, дәл қазір бізге осы педагогикалық технологияны
дамыту, практикада пайдалану шарт.
ХVІІ ғасырдағы Я.А.Коменскийдің дидактикалық жүйесінің негізгі
қағидаларының бірінде баланың ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы олардың
білімге деген құштарлығын оятып, лаулата түседі делінген [14, 312].
Оқушыларды дамыта оқыту, яғни оқушыны оқу әрекетіне қалыптастыру,
олардың оқуға ынтасын ояту, қызығушылығын арттыру. Дәстүрлі әдістің негізін
сыныптық сабақ жүйесі ретінде Я.А.Коменский салса, педагогикалық жаңа
әдістер 50-60-шы жылдарда (бұрынғы отандық педагогикада) пайда болып, осы
заманғы Л.С.Выготский, М.Н.Скаткин, Д.Эльконин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков
тағы басқалардың идеяларына жалғасты. М.Н.Скаткин барлық сыныпта оқушыларға
өз беттерімен танымдық міндеттерді шештіруді, сабақ мазмұнында берілетін
материалдарды проблемалық мәселе ретінде ұсынуды дұрыс деп есептейді.
Сабақта берілетін білім мазмұнын жан-жақты ашу үшін оқушыларға тек соңғы
нәтиже ғана айтылып қоймай, оның қалай жүзеге асатын жолдарының көрсетілуін
жөн деп санайды.
Орыстың ұлы ағартушысы К.Д.Ушинский де өзінің дидактикалық
еңбектерінде бастауыш мектеп жанындағы балаларды оқыта отырып дамыту
мәселелеріне ерекше тоқталып, арнайы әдістеме жасаған [15, 57]. Ал
Л.С.Выготскийдің пікірінен көп нәрсе алуға болады. Алғашқыда оқудың
тиімділігі алынған білімнің көлемімен, сапасымен өлшенсе, соңғыда білімнің
тиімділігі қабілеттің деңгейімен, әрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты
дамығандығымен анықталады.
Дамыта оқыту ұлы неміс педагогы А.Дистервергтің әйгілі Неміс
мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық атты еңбегінің де негізі болып
табылады. Дамыта оқыту деп ол баланың білім алуға әрекет етуін
ұйымдастыратын оқытуды атаған [16, 79].
Дамыта оқыту деген термин психология ғылымының қойнауында туып,
баланың дамуын қарастырған (Ж.Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін, типтерін
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн) және психиканың басқа да
функциясын зерттеген (Б.Г.Ананьев, Г.С.Костюк, А.А.Люблинская,
Н.А.Менчинская) және т.б. іс-әрекет теориясының психологиясын жан-жақты
талдады. Нәтижесінде дамыта оқыту проблемасына арналған екі іргелі
эксперимент жасалып, оның бірін Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов, ал екіншісін
Л.В.Занков басқарды.
Дамыта оқыту технологиясы – күрделі құрылымды, біртұтас педагогикалық
жүйе. Оның нәтижесінде әр оқушының өзін-өзі өзгертуші субьект дәрежесіне
көтерілуі көзделіп, оқыту барысында соған лайық жағдай жасалады. Дамыта
оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығы – көздеген мақсатында, мәнінде,
мазмұнында, дамытушылардың негізгі факторында, мұғалімнің рөлі –
атқаратын қызметінде, әдіс-тәсілінде, т. б.
Дамыта оқыту идеясының анағұрлым айқын түрлеріне тоқталып өтейік.
Дамыта оқыту технологиясы балаға өз бетінше ойланып, қорытынды жасай
білуге, сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауды үйренуге машықтандырады,
теориялық мәселелерді практикада қолдана білуге баулиды, шығармашылық
ізденіс әдістерін игеруге көмектеседі.
Дамыта оқыту – жалпы педагогика ғылымындағы өміршең технология
екендігі баршамызға аян. Өйткені бұл технология жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына үлкен әсер етеді. Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік
әрекетін артады. Бала өзінің осы кезге дейінгі білетін тәсілдерінің жаңа
мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезініп, содан барып оның білім алуға
деген ынтасы артып, терең білім алуға әрекеттенеді.
Л.В.Занковтың дамыта оқыту жүйесі. Дамыта оқыту жүйесін
қалыптастыратын Л.В.Занковтың идеясы: Білім өзінен-өзі ешкімді
дамытпайды, сырттай берілген білімді ішкі құлшыныс пен талпыныс арқылы
оқушы өз санасына ұғындыруы керек, - деп есептейді [17, 125].
Д.Б.Эльконин – В.В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы. Д.Б.Эльконин-
В.В.Давыдов жасаған дамыта оқытудың жүйесінде көздеген мақсаттарына жету
тек баланың белсенділігіне байланысты [18, 119]. Дамыта оқыту үрдісінде
оқушы оқу әрекетімен шұғылданып, теориялық ойлауға икемделеді, білімді өзі
меңгеруге мүмкіндік алады.
Дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин-В.В.Давыдов жасаған жүйесінің көздеген
мақсаттарына жету баланың өзінің белсенділігіне байланысты. Осыған орай,
бұл жүйенің әдіс-тәсілдері де оқушының оқу белсенділігін ұйымдастыруды,
қолдап, көмектесіп отыруды көздейді. Бұл жүйемен дәстүрлі оқытуды салыстыру
әдістерінің мәні төмендегідей 3 құрамдас бөліктермен анықталады:
➢ үлгіні көрсету;
➢ түсіндіру;
➢ бақылау, бағалау.
Яғни, мұғалім сабақ мазмұнын жақсылап айтып, түсіндіріп шығады. Сонан
соң оны меңгеруге арналған жаттығулар орындалады. Бұдан кейін қалай
меңгергендігін анықтау мақсатындағы сұрау, бағалау ұйымдастырылады. Әрине,
жұмыс әр түрлі болып өткізілуі мүмкін. Мысалы: өзі айтып бермей, үнтаспадан
тыңдату, балаға оқыту т.б. Қалай болғанда да өзімізге таныс иллюстрациялы-
түсіндірме әдісінің қатаң тәртібі сақталуы керек. Баладан ыждағатпен
тыңдап, мүлтіксіз орындау ғана талап етіледі.
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру
басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің осы кезге дейінгі білетін
тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезініп, содан барып
оның білім алуға деген ынтасы артып, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ
мұндай жағдайда төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1. Оқу мақсаттарының нақты қойылуы;
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру;
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі – дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің негізгі компоненттері. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда
ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын
жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ үрдісін ұйымдастырушы,
бағыттаушы рөлінде ғана болады. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын
дәлелдей білуге үйретіліп, әр оқушыға өз ойын, өз пікірін айтуға мүмкіндік
беріледі, жауаптар тыңдалады, дегенмен әр бала жасаған еңбегінің
нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін
қорытындылауға үйренеді.
Технологияның ерекшелігі – оқу әрекетінің негізгі себебі танымдық
қызығушылық болып табылады. Үйлесімділік идеясы әдісте менің ұтымды және
сезімдік, ұжымдық және жеке, ақпараттық және проблемалық, түсіндірме және
ізденгіштік сияқты әдістерін үйлестіруді талап етеді.
Дамыта оқыту оқушыларды әртүрлі қызмет түріне тартуды құптайды, сабақ
беруде дидактикалық ойындар, пікірталастарды, ойлау, қиялдау, есте сақтау,
тіл байлығын дамытуға арналған оқыту әдістерін қолдануды ұсынады.
Дамыта оқыту жүйесінде де сабақ білім беру процесінің негізгі
элементі болып қала береді, бірақ ғалым Л.В.Занковтың жүйесінде оның
атқаратын қызметі, ұйымдастыру формасы елеулі өзгеріске енеді. Оның
инвариантты (тұрақты) сапалары төмендегідей:
❖ сабақтың мақсаты тек жаңа материалдан хабардан ету мен білік,
білім, дағдыны тексеруде ғана емес, жеке тұлғаның басқа да қасиеттеріне
бағындырылады;
❖ сыныпта оқушылардың өз бетімен ойлауына негізделген әрекет-
тер жүзеге асады;
❖ мұғалім мен оқушының ынтымақтастығы.
Оқушылардың оқудағы танымдық іс-әрекеттік, олардың іздену, дербес
жұмыс жасау, ойлау дағдыларын жетілдіре отырып, дамыта оқыту
технологиясының жүйесін былай көрсетуге болады: Ғылым тілінде үйрену
өзгені қайталау емес, басқаның теориясын оқып үйрену.
Педагогиканың методологиялық беттері заман өзгерген сайын қалыңдап,
жаңарып келетіні бәрімізді ойландырып жүргендігі даусыз [19, 121-122].
Дамыта оқыту технологиясының танымдық қызметіне: шығармашылық,
тапқырлық, алгоритмдік деңгейлік сияқты ұғымдар жатады.
Таным – білімділікке құштарлану, терең ойлау, дүниетанымның кеңдігі,
ішкі дүние молдығы, міне, бұлардың бәрі танымды құрайды. Әр түрлі
деңгейдегі оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру жақсы және орташа
оқитын оқушыларды топтап алу жұмысымен де қарастырылады.
Дамыта оқыту – бұл дәстүрлік білім беруге қарама-қарсы әдіс. Дәстүрлі
оқыту оқытушының жеке түсіндіру, қойылған сұрақтарға жауап беру, оқушыларға
үлгі бойынша жаттығу жұмыстарын орындату, яғни, дайын білім алуға
негізделсе, дамыта оқыту оқушыларға сұрақ қоя білуге және олардың
көзқарастарымен санасатын, жалпы пікірлесе отырып қорытынды шығаруға
ойлануын, танымын дамытуға бағытталған түрі.
Дамыта оқыту арнайы педагогикалық технологияларды қажет етеді. Дамыта
оқыту жайында ойымызды тұжырымдайтын болсақ, ертеңгі күнге бағытталған
рухани жаңарудың іргетасы қалануда.
Мұндай оқыту технологиялары қоғамға жаңаша ойлайтын, әрекеттеніп танып
білуші проблемаларды өз бетінше құрып және оларды іс жүзінде шеше білетін
шығармашыл адамды қалыптастырумен бірге, оқыту үрдісін демократияландыруға
жол ашады.
Ғалым-дидактик В.В.Давыдов М.Н.Скаткиннің барлық сыныпта жаңа
әдістерді енгізуін мақұлдап, оқушылардың теориялық түсініктерін
қалыптастыру мүмкіндігін, бала психикасын дамыта оқытудың тиімді шешімін
табуды алға қояды. Осы тұжырымдарды мұғалімдердің ұштастыра отырып, қазіргі
барлық сыныптардың білім мазмұны мен әдістерін жетілдіру мәселелері шешімін
күтуде.
В.В.Давыдовтың пікірі бойынша, оқушыларға танымдық міндеттерді
шештірудің жолын іздестіру арқылы шығармашылық тәжірибені меңгертуге
болады. Соның нәтижесінде білім, білік және дүниеге көзқарас, қатынас
қалыптасады. Осы жағдайда тәрбиелеу мен оқыту баланың жеке бас қасиеттерін
дамытады.
В.В.Давыдов дамыта оқыту қағидасын бүтін жүйе ретінде қарастыруды
ұсынады. Оның құрылымы мынадай: оқу қызметі оқу мақсаты мен міндеттерінен,
оқыту әдістерінен тұрады. Оқыту әрекетіне оқу операциялары (ұғымдарды
түсіну), оқуды игеру, бақылау, оқылатын материалды меңгеру дәрежесі, ал
қабылдау әрекетіне дағдылар мен біліктер жатады.
Л.В.Занковтың дамыта оқытуында жүйесі 50-жылдарда дүниеге келді.
Ғалымның пікірі бойынша мектеп баланы психикалық тұрғыдан дамыта алмай
келді. Ол бірнеше жылға созылған іргелі зерттеулерінде білім берудің жайы
мен оны одан әрі дамытудың жолдарына талдау жасады. Оның лабораториясында
алғаш рет даму – мектеп жұмысының басты өлшемі деген идея туып, дамыта
оқытудың өзіндік жүйесін жасады.
Л.В.Занков жасаған дамыта оқыту жүйесін жеке тұлғаны жеделдете,
қарқынды, жан-жақты дамыту деп те атауға болады.
Дамыта оқыту технологиясы – оқушының ақыл-ойын дамытуға теориялық
әдістерді қолдана отырып бағдар алған оқыту жүйесі. Оқушының қазақ тіліне
қатысты бағдарламаға сай оқылатын әрбір грамматикалық ұғымды белсенді,
өзінің ізденімпаз күш-қабілетін іске қоса отырып меңгеруін ұйымдастыру –
ақыл-ой қызметінің біртіндеп өз бетімен шешім табуға дағдылануын
қалыптастыратын тиімді жол. Дамыта оқыту технологиясы арқылы қазақ тілі
салаларын меңгертудің маңызды орны оқушының алдына қойған мәселені дұрыс
шешуі ғана емес, келесі жолы сол мәселені аз уақытта белсенділікпен сапалы
шешу жолын үйренуге жетелейтіндігінде. Д.Б.Богоявленскийдің айтуынша,
мұндай қабілет креативтілік немесе шығармашылық деп аталады [20, 17].
2-кесте. Дамыта оқыту технологиясының құрылымы
Кіріспе кезең Негізгі кезең Қорытынды кезең
Ой тастау Бағыт қолдану Тапсырма, таңдауын
бағалау
Бағыт беру Талдау (анализ) Дәлдігі
Проблема қою Жинақтау (синтез) Шығармашылығы
Іздену Ұсынуы Танымдығы
Өзіндік жұмыстар Пайымдау Ізденушілігі
Өз ойын білдіру Бағалау Айқындығы
Ойлауға үйрететін сабақтардың барлығын дамыта оқыту сабақтарына
жатқызуға болады. Дамыта оқытуды ұйымдастыруда балаға ақыл-ой әрекетін
меңгертуге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту – сабақтағы
ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім
бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы ғана
емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек
осындай оқу ғана бала интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Оқыту мен тәрбие беру үрдістері ешқандай науқандық өтпелілікті
көтере алмайтындығы белгілі.
Керісінше, адамзат баласының өз ұрпағын оқыту, тәрбиелеудегі ең озық,
тиімді ізденістерін, тәрбиелерін жалғастырып, оқытудың тың жолын іздеу,
жаңа заман талабына сай дамыту – бүгінгі күн талабы.
Біздің ойымызша, педагогикалық технология ұғымы – бұл тек техникалық
оқу құралдарын дамыту немесе компьютерлендіру емес, білім беру үрдісінің
факторларына талдау, пайдаланатын әдіс-тәсілдерді конструктілеу, бағалау
арқылы білім беру тиімділігін арттыратын ұстанымдар мен заңдылықтарды
зерттеу деген тұжырым. Оқу үрдісін технологияландыра отырып, оқу үрдісін
ұйымдастырушы негізгі тұлға – мұғалімді компьютермен алмастыру немесе
мұғалім рөлін ұйымдастырушы консультант қызметімен шектеу артық, себебі
технология шығармашылыққа жол ашады.
Шығармашылықтың пайда болуының негізгі факторы – оқушы қажеттілігі,
ұстаз мүмкінділігі.
Оқушылардың қабілеттерін дамытудың негізгі факторлары болып олардың
білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге баланың маңызды
психологиялық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға
мүмкіндік беретін оқу үрдісін жолға қою керек. Оқушылардың шығармашылық
қабілеті оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды.
Білім алудың ішкі жетелеу күштері – білім алу түрткілер (мотивациясы)
деп аталады. Түрткілердің өзіндік табиғаты – білім алуға жетелейтін ішкі
күштен тұрады. Сол жетелеуші ішкі күштердің негізінде оқу-танымдық
үдерістің бірізділігі мен мазмұны анықталады. Оны дидактикада мынадай сызба
арқылы танытады.
1-кесте. Оқу-танымдық үдерістің бірізділігі мен мазмұны
Көрсетілген осы кезеңдердің әрқайсысының өзіндік логикалық мақсаты мен
міндеттері болатыны белгілі. Соған байланысты әр кезеңде мұғалім мен
оқушының бірлескен оқу-танымдық қызметі де екі жақтылық сипатта өтіледі. Ол
оқытудың формасы сабақ арқылы көрінеді.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдау табуда.
Педагогика ғылымының зерттеушілері тәлім-тәрбие беру үрдісінің негізгі
мақсаты оқушы тұлғасын дамыту деп таниды. Бірақ, тұлға дамуы туралы
ізденуші психологтардың айтуы бойынша, әр адамның өз қолында, оны сырттан
әсер ететін күшпен дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады.
Осы пікірден туған білім беру мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы
тұлғасын дамыту, ол оның толық өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің
амалы ретінде қарастырылады. Сондықтан мектептің мақсаты – баланың табиғи
күштері мен мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау. Ол
үшін тұлғаның дамуын көздейтін білім беру үрдісін, ұйымдастырудың түрлі
әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет.
Қазіргі оқулықтар оқу әрекеті жүйесімен жазылғандықтан, оқушының
негізгі құралына айналып, өздігінен ізденудің көзі болды. Бұдан мұғалім
қызметі жеңілдеді деген пікір тумауы керек, керісінше, оқу үрдісінде өтіп
жататын психологиялық, педагогикалық жағдайларды бірден танып, әр оқушы
ерекшелігіне қарай оқу әрекетін шебер ұйымдастырушы психолог-мұғалім болу
жауапкершілігі артып отыр.
Дамыта оқыту жүйесіндегі технологиялардың классификациялық сипаттамасы:
1. Қолдану деңгейіне қарай: жалпы педагогикалық.
2. Философиялық негізіне қарай: гумандық.
3. Психикалық даму факторына қарай: социатектік, психотектік.
4. Игерудің ғылыми тұжырымдамасына қарай: рефлекторлық,
дамытушылық.
5. Мазмұндық сипатына қарай: білімдік, тәрбиелік.
6. Басқару типіне қарай: шағын топтар жүйесі.
7. Ұйымдастыру формасына қарай: сыныптық, сабақтық, топтық
және жеке.
8. Балаға қатынас амалына қарай: тұлғалық, бағдарлық.
9. Басымдық танытатын әдісіне қарай: дамытушы.
10. Оқушылар категориясына қарай: жалпы.
11. Жетілдіру бағытына қарай: балама.
Дамыта оқыту белгілері:
♦ Педагогикадағы түсіндірмелі-иллюстративті әдісі алмастырады.
Бұл әдіс тұлға дамуымен тығыз байланысты;
♦ Дамытудың барлық заңдылықтарын ескереді, жеке бастық өзіндік
деңгейі мен ерекшелігіне сәйкестендіріледі;
♦ Балаға қоршаған ортамен өзара қатынасқа түсетін дербес субъект
рөлі беріледі;
♦ Бала іс-әрекеттің толыққанды субъектісі болып табылады;
♦Тұлғаның барлық қасиетін тұтас дамытуға негізделген;
♦ Баланың жақын даму аймағында жүзеге асады.
Дамыта оқыту технологиясының жалпы мақсаты:
➢ шығармашылық тұлға тәрбиеленіледі;
➢ тұлғалық болмысын қалыптастырылады;
➢ интелектуальдік қоры байытылады;
➢ өзін-өзі басқаруға үйретіледі;
➢ жан-жақты дамыған тұлға (индивид, субъект) қалыптастырылады.
Дамыта оқытуда мұғалімнің басты міндеті – оқу материалдарын оқушыға
дайын күйінде көрсету емес, оқушымен бірлесіп, оқушының оқу еңбегін
ұйымдастыра отырып, алға қойылған міндеттерді айқындау, оларды шешудің
тәсілдерін, жолдарын іздестіру;
1. Оқушының оқу еңбегін ұйымдастыра алу, айналадағы дүниемен белсенді
әрекеттестік, этикалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау, дара тұлғалық
қасиетін қалыптастыру;
2. Оқыту барысында оқушының бойындағы қасиетті дамытуды қалыптастыруды
дағдыға айналдыру;
3. Ойлау мен сөйлеу арасындағы байланыстылыққа мән беру;
4. Сөздік қор мен сөйлеу арасындағы байланыстылыққа мән беру;
5. Оқушының логикалық ойлауын дамыту;
6. Оқушының жан дүниесін дамыту.
Қорыта келгенде, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған дамыта
оқыту технологиясы мен Л.В.Занков жасаған дамыта оқыту жобасының білім
сапасын көтеруге ықпалы мол. Баланы жеке тұлға ретінде дамытудың бірден-бір
тиімді жолы.
2. Дамыта оқыту технологиясының принциптері мен әдістері
Дәстүрлі оқыту жүйесінде оқытудың мынадай ұстанымдары басшылыққа
алынады:
Саналы білім беру және оқушының белсенділігін арттыру принципі. Бұл
принцип бойынша оқушыларға саналы білім берумен қатар пәнге деген
қызығушылығын, белсенділігін арттыру мақсат етіліп қойылады. Оқушы аталған
принцип негізінде үйретілген тілдік материалдарды құрғақ жаттамай, терең
түсініп саналы меңгеруі мақсат етіледі. Ғалым Р.Сыздықова өз беңбектерінде
пән мұғалімдерінің де көп жағдайда ережені құрғақ жаттататынын атап
көрсетеді.
М.Балақаев болса, оқушы грамматикалық тұлға – ережелерді құрғақ
жаттамай, табиғатын түсіне білу керек екендігін көрсетеді.
Аталған принциптер бойынша мынадай жұмыстар жасалады.
1.Тілдік қағида, ережелерді өз бетімен түсініп, өз сөздерін айтып
беруге дағдыландырылады;
2.Тілден алынған теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландырылады;
3.Оқушының туған тіліне, оқуға, үйренуге деген ынтасы, қызығушылығы
арттырылады.
Аталған принциптерді сабақтың барлық кезеңінде басшылыққа алуға
болады. Бұл принцип Қазақ тілін оқыту методикасы деген еңбекте оқытудың
саналылық принциптері деп беріледі.
Теория мен практиканы байланыстыратын оқыту принциптері. Бұл
принципті басшылыққа ала отырып пән мұғалімдері оқушының алған теориялық
білімін практика жүзінде қолдана алуға үйретеді. Ол үшін белгіленген тілдік
тақырыпты оқытудың ең тиімді жолын таңдап алады. Мысалы, белгілі бір тілдік
тақырыпты өткен соң сол тақырыптың негізінде сөйлеуге, дұрыс жазуға
дағдыландыру.
Жетінші сыныпта Көптік жалғауы тақырыбын өткен соң көптік
жалғауының варианттерін беріп, әр сөз табына жалғануын айтып, мағыналық
ерекшелігін айқындату;
Аталған принципті ғалым Б.Құлмағамбетова оқытудың теория және
практикасын өмірімен байланыстыру принципі деп береді.
Жүйелі және бір-бірімен байланысты білім беру принципі. Аталған
принцип бойынша пән мұғалімі бағдарламада берілген тілдік материалдардың
мазмұндық ерекшелігін ескеріп, жүйесін сақтай отырып, өтілген тілдік
материалдарды жаңа материалға негіз ете бір-бірімен байланыста түсіндіреді.
Ол үшін күнтізбелік жоспар жасаған уақытта тілдік тақырыптардың мазмұндық
байланыстарын ескеріп құру керек. Мысалы, Зат есімнің түрленуі → зат
есімнің көптелуі → зат есімнің тәуелденуі → оңаша тәуелдеу, ортақ
тәуелдеу → Септік жалғаулар.
1988 жылы жарық көрген Б.Құлмағамбетованың еңбегінде бұл принцип
оқытудың жүйелілік принципі деп көрсетіледі.
Түсіндіруге оңай және жеңіл принципі. Атына сай бұл принцип бойынша
тілден берілген теориялық білім оқушының қабылдауына сай әрі жеңіл болу
жағы көзделеді. Ол үшін өтілетін әрбір тілдік тақырып, оны түсіндіру
мақсатында жинақталған дидактикалық материалдар, мәтіндер оқушының жас және
психологиялық ерекшеліктеріне сай болу керек. Әрі өтілетін тілдік
тақырыптардың мазмұнына сай болу керек.
Мысалы, жоғарыда айтқанымыздай:
а) қазақ тілін оқытудың типтік бағдарламасына еңгізілген тақырыптар
оқушының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай болу керек;
ә) оқулықта берілген ереже тақырыптың мазмұнына сай болу керек;
б) жаттықтырылатын материалдардың мазмұны сай болу керек;
в) әрі тілдік тақырыптардың мазмұнына сай сағат санын бөлу керек.
1988 жылы жарық көрген Б.Құлмағанбетованың Қазақ тілін оқыту
методикасы еңбегінде жоғарғыда айтылған принциптерден басқа мыналар
беріледі [23, 17-21]:
Оқытудың материалды дұрыс орналастыру принципі. Тілдік материалдардың
дұрыс бір-бірімен сабақтаса орналасуы оқушылардың оқытылатын материалды
терең, жүйелі, бірізділікпен қабылдауына мүмкіндік жасайды.
Аталған принцип мынадай жағдайларда ескеріледі.
Мысалы:
а) Морфология тарауын соңғы жылдары екі сыныпта оқыту жоспарланған;
ә) Зат есім тақырыбы 6-7-сыныптарда оқыту жоспарланған.
Оқытудың ғылыми принципі. Қазақ тілін оқытудың типтік бағдарламалары,
қазақ тілі оқулығы осы принципке негізделеді. Себебі ғылымға сүйенген,
соған негізделген пән ғана оқушыға жан-жақты білім бере алады. Әрі оқулық
пен бағдарламаға ғылыми тұрғыда жан-жақты дәлелденбеген, нақтыланбаған
тақырып еңгізілмейді.
Пән мұғалімі оқытудың бұл принципін терең меңгеріп, оқыту үдерісінде
дұрыс пайдалана алуы тиіс. Себебі, пән мұғалімі тек мектеп оқулығына
сүйенбеу керек. Ғалым С.Исаев көрсеткендей, мұғалім оқулықтың ар жағындағы
дүниені бере білу керек.
Оқытудың алдын ала болжау принципі. Пән мұғалімдері аталған
принциптерді басшылыққа ала отырып, өтіліп отырған тілдік материалдардың,
келесі сабақта өтілетін тілдік материалдарды меңгерудің маңыздылығын алдын-
ала байқайды, алдын-ала жоспарлайды. Мысалы, жалғаулар тақырыбын өткен
кезде:
а) оның атқарылатын қызметі басшылыққа алынады;
ә) грамматикалық мағынасы синтаксис тарауындағы сөйлем мұшесі
тарауынан басталады.
Оқытудың көрнекілік принципі. Көрнекілік принципін теориялық жағынан
бірінші болып негіздеген Я.А.Коменский болса, орыс педагогтары ішінде
К.Д.Ушинский көрнекіліктің мәнін психологиялық жағынан алып көрсетті. Ол –
көрнекілік туралы былай деп жазды: Бұл – дерексіз түйсіктер мен сөздерге
емес, балалар тікелей қабылдайтын нақты белгіге құрылған ілім... нақтыдан
дерексіз, түйсінуден ойлауға қарай оқыту соншалық табиғи және айқын
психикалық заңдылыққа негізделеді [24, 37].
Демек, көрнекілік принципімен оқыту оқушылардың байқағыштығын
дамытуға көмектеседі.
Көрнекі оқытудағы басты мақсат, – деп жазды К.Д.Ушинский, –
байқағыштыққа, оймен топшылауға жаттықтыру және өзінің байқағандарын сөзбен
айтып бере білуге, сондай-ақ одан логикалық қорытындылар шығаруға үйрету
болып табылады [25, 38] .
К.Д.Ушинский көрнекілікпен оқыту оқушылардың ойлау қабілетін
дамытуға, олардың бейнелі түйсіктері мен дұрыс ұғымдар қалыптастыруға
көмектесетіндігін, оқушылар тілін дамытуға теңдесі жоқ құрал екендігін,
оқушылар зейінін белгілі мақсатқа аударуға және оқылған материалды оқушылар
есінде берік сақтауға көмектесетіндігін дәлелдермен ашып көрсетті.
Өмірде бар заттар мен құбылыстарды көрсету арқылы көрнекі оқу құралы
мектеп оқуын өмірмен байланыстырады, сөйтіп, теория мен практикамен
ұштастыру жөніндегі дидактикалық принципті жүзеге асыруға көмектеседі.
Көрнекілік оқушының жас шамасына, білім дәрежесіне лайықталуы қажет
және сабақта қанша уақыт көрнекілікпен жұмыс істеу алдын ала жоспарланып
отыруы тиімді. Көрнекілікті сабақтың қай кезеңінде, қалай пайдалану белгілі
бір мақсатқа бағындырылады. Тиімділігіне қарай көрнекілікті сабақтың барлық
кезеңінде қолдануға болады.
Көрнекілік неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы деп те айтуға болмайды.
Өйткені көрнекілік – тек оқыту құралы ғана болып табылады. Сабақта бірнеше
көрнекі құрал пайдаланылса, оның білімдік пайдасы кемитіндігін де есте
ұстау қажет.
Оқу мен тәрбие – оқушының білімді және адамзат қоғамының талаптарына
сай дамуын мүмкін ететін ерекше үдеріс. Дәстүрлі оқыту жүйесіне мұғалім
оқыту материалдарына берілетін білім мазмұны бар, өзгермейтін, даяр
нәтиже ретінде беретін болса, дамыта оқыту үдерісінде оқушыны білімді бірге
іздейтін, әсіресе, оқушының өзіне жаңалық ашу мүмкіндігін жасайтын әдіс
алдыңғы орын алады.
Осындай әдістер арқылы оқушылардың оқу-танымдық белсенділігі
жоғарылап, білім алу сапасының көрсеткіштері де биіктей түседі.
Н.Құрманова қазақ тілі синтаксисін дамыта оқыту технологиясының
ғылыми негіздерін зерттеген еңбектерінде таным теориясы – басты
әдіснамалық негіздердің бірі деп аталады. Оның айтуынша, танымдық қызмет –
өмір сүрудің басты шарты деген тұжырымын жасайды [26, 71].
Эмпирикалық және теориялық ғылымда танымның негізгі формаларын, сондай-
ақ ғылыми білімнің құрылымдық компоненттері мен деңгейлерін сипаттайтын –
категориялар. Ғылымда таным эмпирикалық және теориялық болып бөлінеді.
– Эмпирикалық таным тікелей объектіге бағытталған және бақылау
мен тәжірибе деректеріне сүйенеді.
– Теориялық таным ғылымының түсінік ақпаратын жетілдірумен
және объективті ақпараттың нақты байланыстары мен заңдылықтары тұрғысынан
алғанда оны жан-жақты танып білуге бағытталған.
Әдетте теориялық және эмпирикалық ойлау әдістері өзара тығыз
байланыста қолданылады (мәселен, зерттеу, қорытындылау т.б.). Зерттеудің
барлық әдістері – анализ, синтез, индукция, дедукция, абстрактылау,
жинақтау, салыстыру сияқты логикалық амалдардың көмегімен жүргізіледі.
Таным теориясы болса, тіл бірлігін оқып, меңгеру барысында теориялық
ойлаудың дамуындағы эмпирикалық және теориялық білімнің орны мен маңызы,
интеллектінің табиғаты мен оның қалыптасуы т.б. күрделі мәселелердің
күрмеуін шешуге басшылық етеді.
Дамыта оқыту шынайы өмірдегі, болмыстағы дамудың заңдылықтарын негіз етіп
алатын оқыту үдерісі. Даму – мәңгі, қасиетті қозғалыс, уақыттағы өзгеріс.
Дамыта оқыту негізінде төмендегідей ғылыми-педагогикалық мәселелерді
игеруге болады:
❖ оқушы – субъект, ол өзін-өзі дамыта алады, жетілдіреді, тәрбие-
лей алады;
❖ баланың қабілетін, дарынын дамытуға ықпал жасайды;
❖ білім дайын күйінде ұсынылмайды, бала – белсенді таңдаушы,
мұғалім – ақпарат жеткізуші емес, керісінше, бала – зерттеуші, ізденуші,
жаңалық ашушы, ал мұғалім – оқушының оқу-танымдық қызметін ұйымдастырушы
бағыт беруші;
❖ дамыта оқытудағы басты іс-әрекет – диалог, пікірлесу, пікірта-
лас, мұнда мұғалім қызметті – диалогты ұйымдастырушы бағыт беруші,
балалардың іс-әрекеттік ынтымақтастығын бір бағыт, бір мақсатта бағыттаушы
ретінде танылады.
5-10 сыныптарда дамыта оқытудың басты қағидалары ретінде мынадай
ұстанымдар алынады:
❖ Қазақ тілі сабақтарында проблемалық мәселе қою ұстанымы;
❖ Оқушылардың өзіндік ойлауын қалыптастыруға үйрету ұстанымы;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz