ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР ЖӘНЕ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР ЖӘНЕ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ

КІРІСПЕ
5

1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТ, ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСІНІГІ МЕН ТҰЖРЫМДАМАЛАРЫ

1. Мемлекет туралы жалпы түсінік және құқықтық мемлекеттің пайда
болу аспектілері
10
2. Құқықтық мемлекет ұғымы, мәні, белгілері
15
3. Жаңа заманда құқықтық мемлекет теориясының даму бағыттары 24

1. ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ, МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ, ҚҰҚЫҚТЫҚ
НОРМА МАҒЫНАСЫ

2.1 Құқықтың ұғымы мен маңызы
30
2.2 Құқықтық нормалардың түсінігі, ерекшеліктері және қолданылуы 36

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМА
ЖҮРГІЗУ АРҚЫЛЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ОРНАТУ БАҒЫТТАРЫ

3.1 Құқық пен мемлекет байланысы
46
3.2 Мемлекет және құқықтың Қазақстанда дамуы, негізгі бағыттары
57

ҚОРЫТЫНДЫ
68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71

ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР ЖӘНЕ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ

ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР АК – Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
ӘМ – Әділет министрлігі
БИМҰ – Бүкілдүниежүзілік интеллектуалдық меншікті қорғау ұйымы
БСҰ –бүкіләлемдік сауда ұйымы

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Құқықтық мемлекет идеясы қазіргі өркениеттің
дамуының ерте кезеңінен бастап-ақ талқыланып қарастырылған. Бас бұзарлыққа
қарсы тұру, күштеуді шектеу, қоғамдық өмірді барынша тиімді ұйымдастыру
құралдарын іздестіру, құқықты биліктік қатынастар нысаны ретінде бекіту
барысында ежелгі дәуірден бастап жаңа заман ойшылдары құқықтық мемлекет,
конституционализм, құқық жоғарылығы, азаматтар теңдігі, адам құқықтары мен
бостандықтары, демократия, азаматтық қоғам, билікті жіктеу туралы
көзқарастар жүйесін қалыптастырады. Құқыққа негізделген, әділдікті
жақтайтын мемлекет мәселесі адамзатқауымының саяси қауымдасуы кезеңінен
бастап, қазіргі кезеңге дейін алдыңғы қатарлы ойшылардың, қоғам
қайраткерлерінің көкейтесті ойының өзегіне айналды. Құқықтық мемлекет
теориясының даму кезеңін үшке бөліп қарастыруға болады: заң үстемдігі
мемлекеті, әділ мемлкет туралы ойдың,идеялардың қалыптасуы; құқықтық
мемлекет теориясының тұжырымдалуы; оның мемлекеттік-құқықтық құрылымдарда
іске асырылуы.
Қазақстан Республикасының өз егемендігі мен тәуелсіздігін жариялауы
оның конституциялық құрылысының жаңа даму кезеңіне жол ашты. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 1 бабында өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік ретінде орнықтыратындығы бекітілген. [1] Бұдан
мемлекетіміздің жалпыға ортақ өркениеті даму жолын таңдағанын көруге
болады. Құқықтық мемлекеттің бір белгісі – мемлекеттік билікті
ұйымдастыруда тармақтарға жіктеу қағидасын жүзеге асырылып болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам, оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындай отырып, адамның құқықтары мен
бостандықтары ар-ожданы мен қадір-қасиетін сақтау мен қорғау мемлекеттік
биліктің басты міндеті болып табылады деген тұжырымды алға тартады. Осы
мақсатты жүзеге асырушы Республикадаға мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституциямен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына жіктеледі және тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы өзара іс-қимыл жасайды. Бұл бөлініс бөлшекті бүтіннен ажыратпайды,
бірақ жаңа тәуелсіз мемлекеттің саяси және заңдық тұрғыдан икемді болуына
мүмкіндік береді.
Құқықтық мемлекетте билік тармақтары жоғары дәрежеге ие болып,
мемлекетте өз қызметтерін дербес түрде жүргізеді. Билік тармақтары бірін-
бірі толықтырып, өзара байланысты болғанымен, бірі екіншісінің қызметіне,
міндетіне кедергі келтіріп, бірін-бірі ауыстырмауы қаже. Тек осындай
жағдайда ғана олар жеке бостандық пен қоғамның жүйелі дамуына қызмет етеді.
Республиканың мемлекеттік өмірінде билікті жіктеу қағидасын ұстану
демократиялық қоғамда әлеуметтік қатынастарды реттеудің объективті түрде
қалыптасқан шартты әдісі болып табылады.
Дипломдық зерттеудің мақсаты болып мемлекет ұғымы, оның белгілері,
құқықтық мемлекет теориясының маңызды мәселелері: теорияның қалыптасуы мен
дамуы, оның дүниежүзілік саяси-құқықтық ойлар жүйесіндегі қарастырылу мен
Қазақстандағы қалыптасу ерекшеліктері, әрекеттегі Конституция бойынша
Қазақстан Республикасындағы билік тармақтары қарастырылады. Сонымен бірге,
мемлекеттік биліктің жіктелуінің ғаламдық тәжірибесін қарастыру, оған
өркениеттік сипат бере отырып, Қазақстан Республикасындағы билік
тармақтарының жіктелуі тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы
өзара ықпалдаса байланыс жасауы қажеттігін негіздеу. Қазақстан үшін бұл
бөліністің мақсаты билік тармақтарының қоғамның нақты тарихи өтпелі
кезеңінде мемлекеттің бүкіл әлеуметтік қызметін жан-жақты қамтуы
қажеттілігімен ерекшеліктерін зерттеу саналады.
Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер алға қойылады:
-құқықтық мемлекет туралы саяси- құқықтық ойлар тарихындағы бастауларды
талдау;
-құқықтың ұғымын, белгілерін ашу;
-құқықтық норма мағынасын анықтау;
- қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекет орнаты
жолдарын зерттеу.
Дипломдың зерттеу объектісі болып мемлекет ұғымымен, құқықтық
мемлекет құру жолдарын анықтау мен байланысты қоғамдық қатынастар саналады.
Дипломдың зерттеу пәні болып құқық, мемлекет, құқықтық мемлекет,
құқықтық норма ерекшеліктері табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негіздемесі. Аталған
мәселелерді зерттеу барысында қазақстандық авторлардың еңбегімен қатар, шет
елдік әдебиеттер де қолданылды. Дипломдық жұмыстың теориялық алғы шарттарын
жазу барысында осы мәселені ой-тұжырым ретінде қарастырып, қалыптастырған
тарихи-философиялық еңбектердің маңызы зор болды. Құқықтық мемлекеттің
тарихи аспетілері ежелгі философ-ойшылдар Аристотель, Платон, Полибий ,
Цицерон еңбектерін негізінде қарастырылды. Ал теориялық пайымдаулар Д.
Локк, Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо еңбектеріне сүйене отырылып берілді.
Тақырыптың зерттелу әдісі:Қазіргі қоғамдағы құқықтық мемлекет
қалыптасуының жолдарын салыстырмалы құқықтану, тарихи-теориялық, жүйелі-
құрылымдық тәсілдер ді қолдана отырып қарастыру.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы - Қазақстан мемлекеттілігінің қалып-
тасуын зерттеу бағытында ең алдымен мемлекеттің аумақтық негіздері мен
оның тарихи қалыптасу уақытын анықтау мәселеріне назар аудару арқылы
теориялық тұжрымдамаларды түйіндеу.
Дипломдық жұмыстың зерттелуінің практикалық негіздері жұмысындағы
қарастырылған тарихи-философиялық еңбектерге сүйене отырып берілген
қортындылар мен ұсыныстардың қолданылу мүмкіндігін дәлелдеу
болды.Қазақстан үшін бұл бөліністің мақсаты билік тармақтары-
ның қоғамның нақты тарихи өтпелі кезеңінде мемлекеттің бүкіл әлеуметтік
қызметін жан-жақты қамтуы қажеттілігі-мен ерекшеленеді.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста құқық үстемдігі мемлекеті теориясының
пайда болуы мен дамуы ғана емес, сонымен қатар оның тәжірибеде жүзеге
асырылуы, құқықтық мемлекеттің тиімділігі айқындалады.
Еңбектің бір бөлігі мемлекеттік билікті тармақтарды жіктеудің
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған қазіргі механизміне, оның Ата
заңда негізделуіне, билік тармақтарының өзара бір-біріне әсер ету жүйесі-
тежемелікжәне тепе-теңдік жүйесіне аударылған. Осы арада Қазақстан
Респуликасының тәжірибесіне тоқталу мақсатында көптеген нормативтік-
құқықтық актілер қолданылғанын баса көрсету қажет.
Біртұтас мемлекеттік билікті дербес тармақтарға қазіргі кезеңдегі
өркениетті мемлекеттердің құқықтық ұйымдасуының кепілі. Оның мемлекеттік
биліктің мәні туралы ілімдерге, биліктің ұйымдасу нысанына, мемлекеттік
оргадардың озара әрекеттесу механизміне, саяси жүйеге, егемендікке
тигізетін ықпалы мол.
Диплом жұмысы құрылысы бойынша кіріспеден, үш болімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде құқықтық мемлекет қалыптасуының идеялары мен
теорияларының даму бағыттары қарастырылған. Осы тақырыптың мазмұнын ашу
бағытында ежелгі дәуірдегі құқықтық мемлекет теорияларының негізгі
бағыттары қаралып,талданған.
Екінші бөлімде қазіргі құқықтық мемлекеттердің мәні мен басты
белгілері, қазақ мемлекетінің құрылу тарихы және негізгі белгілері
сипатталған. Мемлекеттік биліктің үш тармағының өзара байланысы,
өкілеттіктері мен қызметтеріне талдау жасалады.
Үшінші бөлімде Қазақстан республикасындағы басқару реформасы мен
құқықтық мемлекет орнату саясатының реттеудің негізгі шаралары және оларды
жетілдіру жолдары көрсетілген.
Қортынды бөлімінде зерттелген тақырыптың тарауларына қатысты ұсыныстар мен
тұжрымдамалар берілген.

1. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТ, ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСІНІГІ
МЕН ТҰЖРЫМДАМАЛАРЫ

1. Мемлекет туралы жалпы түсінік және құқықтық мемлекеттің
пайда болу аспектілері

Құқықтық мемлекет проблемасы әрқашан барлық адамдарды, ежелгі,
ортағасыр және қазіргі кездегі прогрессивті ойшылдарды толғандырады.
Мәселен, құқықтық мемлекет деген не, оның идеясы қашан пайда болды және ол
қалай дамыды, оның негізгі белгілері қандай, құқықтық мемлекеттің мақсаты
және тағайындалуы қандай – деген сұрақтар әрқашан көптеген философтар,
заңгерлер, тарихшылардың, олардың әртүрлі көзқарастарына, пікірлеріне
қарамастан қарауларында болады, сонымен қатар бұл мемлекеттің қалай аталып
және біліктіліктелуі – яғни, заңның, әділеттіліктің мемлекеті ме,
көпшілікке жақсылық жасау мемлекеті ме, әлдезаңдылықтың мемлекеті ме деген
пікірлері де. Әрине әр ойшыларда құқықтық мемлекет жеке меншікпен,
анықталған тап және топтардың байлықтарымен теңделсе, екіншілерінде теріс
идеялары болады.
Ежелгі уақыттардан бастап ойшылдар құқықтық мемлекеттің қағидаларын,
нысандарын, бар болған құқықтарды бекітуге және құқық пен биліктің
келісілген және өзара тәуелді қарым-қатынастарға деген ізденістер болған.
Осының нәтижесінде осындай адамдардың қоғамдық өмірдің саясинысанының
әділеттілік және дұрыстық пікірлері мемлекет және құқық туралы
көріністердің құрастырылады.[2]Осындай ұйғарылулардың көрінісі болып,
Әділеттілік кезде арнаулы орган ретінде, соттың әділеттілігін ғана емес,
сонымен қатар жалпы мемлекеттің әділеттілік идеясын білдіреді.
Гуманизм, демократизм қағидалары, бостандықты, құқық пен заңды бекіту
және сақтау түріндегі құқықтық мемлекеттеориясының бастаулары Ежелгі
Греция, Рим, Үндістан , Қытай мемлекеттері ойшылдары, құқық танушылардың
еңбектерінде орын алған. Ежелгі грек ойшылы Сократ әділеттілік әрекеттігі
заңдарға бағынудан көрінеді деп санаған. Әділеттіліпен заңдылықтың егіз
ұғымдар екенін дәлелдейді. Қандай да болмасын заң қанша жерде кемшілігі
болса да, заңсыздық пен бассыздыққа қарағанда жақсы. Егер азаматтар
заңдарды сақтайтын болса олар өмір сүретін мемлекет күшті де жасампаз
болатындығын жариялайдя.
Платонның Мемлекет, Заңдар диалогтарында заңдардың күші
болмайтын және біреудің билігінің астында болатын жерлерде мемлекеттің
жойылуы қаіпті болатындығы көрсетіледі. Оның ойынша заңдар – билешілердің
билеушісі, ал олар – оның құлы болғада, мемлекет пен оған құдай сыйлайтын
барлық құндылықтар құтқарылады[3].
Платон мемелекетті біртұтас құбылыс ретінде қарастырады, ол
философтар мен билеушілерден, әскерилер мен жұмыскерелрден құралады деп
санайды. Олардың әрқайсысы өзіне берілген салада полистің қажеттігін
қамтамасыз ету үшін бір-біріне кедергі келтірмей қызмет етуі қажет, яғни
еңбек бөліініс танылады. Қоғамның осындай дәрежесі мемлекеттегі
үйлесімдікке әкеледі, қоғамдағы еңбектің бөлінуі идеалды мемлекет
қалыптастырудың негізі болады деп санайды.
Ұлы ойшылдың негізгі көзқарастарына тоқталсақ: олар басым түрде
мемлекеттің біртұтастығын негіздеуге арналады. Заң міндеті бір әлеуметтік
топқа емес, тұтас мемлекеттің игілігіне қызмет ету. Бостандық жеке
адамдарға емес, қоғамға қажет, сондықтан жаппай бостандықты негіздеу керек.
Қоғам топқа бөлінуінің себебі – адамдардың табиғи теңсіздігі. Идеалды
мемлекеттерде топтар арасында еңбектің бөлінуі олардың арасында биліктің
бөлінуін білдірмейді. Мемлекеттік билік арнайы дайындалған, мемлекетті
басқаруда даналыққа қол жеткізген, аристократия табынан шыққан бір қолда
болуы қажет. Мемлекеттілік әділ заңдар үстемдік еткен
жерде ғана болуы мүмкін. Заң қорғаушысы – соттар. Кез келген мемлекетте
соттар тиісті орында болмаса, ондай мемлекет билігін жоғалтады.
Құқықтық мемлекет теориясының негізін қалаған ойлар Аристотель
еңбектерінде де дамытылады. Аристотель мемлекет діни емес, өзінің өмір
сүруінің табиғи негіздеріне сүйенеді деп санайды. Ол жеке тұлғаны, жеке
меншікті қорғаушы ретінде танылған. Мемлекетті табиғи дамудың жемісі,
адамзат қауымдастығының жоғарғы нысаны ретінде қатыстырады. Мемлекеттік
билікке, құқыққа және заңға өз көзқарасын білдіре отырып, Аристотель заң
билігі жоқ жерде қандайда болмасын мемлекеттік құрылым нысанының
болмайтындығын таниды. Құқық әділеттілікке сай деп таниды, заңды мен
әділдіктің сәйкестігін уағыздайды. Құқық пен заңның бір еместігін, әділ
заңның ғанақұқыққа сәйкес келетіндігін бекітеді. Заң шығару саясаттың
бөлігі ретінде қарастырылады, заң шығарушы мемлекетке қажетті заңдарды
қалыптастыруға тиісті деп санайды. Мемлекетке адамдар емес құқық үстем
тұруға тиісті.
Заңның билігі жоқ жерде мемлекеттік биліктің құрылуына да жол жоқ –
деп жазған Аристотель. Сократ әділ билік түрі – ол патшалық билік, ал
әділетсіз билік – тирандық және жариялық деп ойлаған. Осыған орай
жариялықтың ең бір кемшілігі, билік басына келуші адамдардың жребии
бойынша, яғни кезейсоқ келуі деп атайды.
Аристотель ойы бойынша, саяси құрылымының алунадылығы мемлекеттің
ерекшеленген бөліктерден тұратын күрделі организм екендігін көрсетеді.
Аристотель мемлекет құрылымының үш элементін жіктейді: ерікті азаматтардың
барлығы қатсыға тиісті заңдық кеңесу билігі, үкімет билігі және сот
билігі. Заңдық кеңесу билігі әрекетінің бір саласы жалпыға міндетті акт
ретіндегі заңдарды қабылдау деп санады. әрбір заң өз негізінде құқықты
қарастырады, әрі жүйелі құрылған мемлекетте құқық басымдылығы болуы қажет.
Заң қабылдаудан басқа биліктің бұл тармағы соғыс жариялау, бітім жасау,
өлім жазасын беру, мүлікті тәркілеу, қуып жіберу туралы мәселелерді шешеді.
Мемлекетті ұйымдастыруда заң қабылдайтын ерекше элеметті ажырату билік
көріністерін әрі қарай жіктеуге негіз болады. Аристотель кеңесу билігі
ретінде ежелгі грек халқының жиналысын қарстырады, бұл қазіргі
мемлекеттердің заң шығару органдарының демократиялық дәстүрлерді
жалғастырушы ретінде сипаттауға мүмкіндік береді.[4]
Заңның барлық билікте үстем болуы мемлекетің құқықтық жомен дамунынң
кепілі. Аристотель мемлекеттік билік тармақтары арасында заңдық кеңесу
органына басымдық береді. Үкіметтік басқару органдары заңға бағынышты,
екіншілік сипатта, олардың шығарған декреттерінің заңдық күші
болмайтындығын көрсетеді. Сот органдарын тек сайлау жолымен ұйымдастыру
қажеттігін айтады.
Римнің қоғамдық қайраткері Цицерон мемлекет құқық мәселесінде өзара
келісім мен мүдде бірлігімен байланысқан көптеген адамдардың жиынтығы- деп
қарастырған. Мемлекет құқықпен өзара қатынаста жалпы құқық тәртіп ретінде
көрінеді. Құқық негізінде сана мен әділеттілік болады, ол адамдарға
табиғатынан тән. Цицерон кейіннен құқықтық мемлекет теориясының негізін
қалаға заң әрекет кейбі таңдаулы азаматтарға ғана емес, барлық адамдарға
қаралуы қажет- деген ойдың негізін қалаған.
Осы саяси биліктің даму және құрылу формасын жете түсіну үшін
құқықтық мемлекеттің тарихына үңілуіміз қажет. Осының нәтижесінде осындай
адамдардың қоғамдық өмірдің саяси нысанын әділеттілік және дұрыстық
пікірлері мемлеект және құқық туралы көріністерден құрастырылда. Осындай
ұйғарылулардың көрінісі болып, Әділеттілік құдайы (көзі байлауышпен
байланған және қолдарында қылыш пен әділеттілік таразысы бар) образы болып
табылады. Ол құдайды күзетіп, қорғайтын тәртібінің тең түрде барлығына
бірдей міндетті, құқық пен күштің бірлесін білдіреді. Бұл образ ежелгі
уақытта қазщіргі кезде де арнаулы орган ретінде, соттың әділеееілігін ғана
емес, сонымен қатар жалпы мемлекеттің әділеттілік идеясын білдіреді.
Италиандық мемлекеттанушы Марсилий Падуанский (ХІҮ ғ.) заң шығару
билігін құрамында сот билігі де болатын үкіметтік немесе атқару билігінен
ажыратып қарастырылады. Бұндай көзқарасқа билікті дуалистік түсіну, билік
субъектілері ретінде халық пен монархты тану негіз болады. Халық жоғары
билікке заң шығарушы билігіне,монарх, -атқару билігіне ие деп санайды.
Теріс әрекеті үшін монарх жазаланып биліктен айырылуы мүмкіндігін
қарастырылады. М. Падуанский алғышқылардың бірі болып заң шығару және
атқару билігін бөліп қарайды.
Құқықтық мемлекет теориясының дамуына ХҮІІ-ХХ ғ. Ойшылдары қомақта
үлес қосты. Оның кейбір бөлітері Г. Гроций, Спиноза,Дж. Локк,Ш.Л.
Монтескье. Д. Дидро,Ж.Ж.Руссо, Т.Гобсс, И.Кант, Г. Гегель және т.б.
ойшылардың еңбектерінде қарастырылып тожырымдалды.
Құқықтық мемлекеттің теориялық өсуі феодалдық және абсолюттік
деспотизмге қарсы күрес кезінде дамыған. Осы кездегі құқықтық мемлекеттің
өсуі мен дамуы туралы Г.Гроция, Б.Спиноза, Т. Гоббс,Дж. Локк,Ш.Монтескье
т.б. еңбектер жазған.
Локк адамның жеке құқығы мемлекеттік билікті бөлу идеасының өте
керектігін айтқан. Адами жеке құқыққа ол жеке меншік құқығы мен өз іс-
әрекеті мен еңбек құқығын жатқызған.Ең бастысы – қоғамдық ұйымдар заңға
қайшы келмей, бостандықты қамтамасызетуі керек. Осы үшін мемлекеттік
биліктің заңды, орындаушы, федеративтік деп үшке бөлінуі керек.
Буржуазия өкілдері монарх билігін шектеу мақсатында мемлекеттік
билікті заң шығару – парламент, атқару – монарх және сот тармақтарына бөлу
қажеттігі туралы пікірді негіздейді. ХҮІІ ғасырдағы ағылшын ойшылы Джон
Локктың көзқарасы бойынша құқықтың басымдығы идеясы табиғи құқыққа сәйкес
келетін және индивидтің ажырағысыз табиғи құқықтар мен бостандықтарын
танитын заң жоғарылығы болатын, әрі билік бөлінісі жүзеге асырылған
мемлекет түрінде көрінеді. Құқық жоғарылығы танылған осындай мемлекеттің ол
басқа басқару түрлеріне қарсы қояды, оларды деспоттық мемлекеттер ретінде
таниды. Локк танымы бойынша деспотизмге қарсы тұратын арнаулы
конституциялық механизм болуы шарт, оның маңызды компоненттері ретінде
биліктің жіктелу қағидасы мен заңдылық қарастырылады. Билікті бір қолға
шоғырландыруды болдырмау мақсатында [5]Локк заң шығару және атқару
биліктерін біріктірмеуді және заңгерлерді өздері қабылдаған, атқару
билігімен жүзеге асырылатын заңдарда әрекетіне бағындыруды ұсынады. аталған
ой кейінгі кезеңдері саяси ойлар жүйесі мен практикаға барынша ықпал етіп,
құқықтық мемлекеттіліктің негізгі қағидаларының біріне айналды. Джон Локк
билікті бөлісу ілімінде мелекеттік билік қызметтерін жіктеу таза
ұйымдастырушылық- техникалық сипатта емес, ол азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау үшін қажет екендігін баса көрсетеді. Заң шығару
билігі заңдарды белгілі бір мезгілде қабылдайды, бірақ заңдар тұрақты,
үздіксіз әрекет етеді. Атқару билігі үкімет актілерін қабылдайды, үнемі,
тұрақты әрекет етеді. Заңдар азаматтармен жиындарда қабылданады. Атқару
билігі тиісті органдар арқылы әрекет етеді. Атқару бмлігін жүзеге асыоатын
орган соғыс жариялау, бітім жасау, басқа мемлекеттермен шарттарға отыру
құқығына ие. өз әрекетінде күшке сүйенеді. Атқару билігінің тағы бір
басмыдылығы – ол қоғамды және азаматтарды тек заңда көрсетілген жағдайларда
ғана емес, сондай- ақ онда көрсетілмеген төтенше оқиғалар барысында да,
кейде тіпті заңға қарамастан қорғау шараларын қабылдауға тиісті. Атқарушы
орган заңдық жиынды шақырады және таратады. Заң шығару билігі дербес те,
қалғандары бір рганмен жүзеге асырылады деп санайды Джон Локк.
Биліктің жіктелуі туралы жаңа көзқарастар ХҮІІІ ғасырдағы француз
құқықтанушысы Ш. Л. Монтескьенің еңбектерінде жүйелі түрде орын алды.
Оның көзқарасы бойынша саяси бостандық барлық қатынастар құқықпен
реттелетін және заңдар билеушілердің еркінен үстем тұратын мемлекетте ғана
мүмкін болмақ. Монтескье тұжырымдамасында бостандықтың өлшемі ретінде
тұрақты түрде құқық танылады да, ал құқықтың үстемдігі биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына жіктелуі арқылы қамтамасыз
етілетіндігі айтылады, нәтижесінде әр түрлі билік тармақтары бірін- бірі
өзара тежеп отырады.1 биліктің бөлінуі және өзара тежеу саяси
бостандықтарды қамтамасыз етудің басты шарты болып табылады.
Заң шығару билігі жалпы тәртіп бойынша барлық халыққа берілуі
қажет: бірақ оны үлкен мемлекеттерде жүзеге асыру мүмкін емес, ал кіші
мемлекеттерде қиын, сондықтан өкілдік жүйесі енгізілуі керек. Халық
өкілдері жалпыға бірдей дауыс беру негізінде округтерден сайланады да, өз
жерінің қажеттілігн ескере отырып, бірлескен шешім шығарады. Заң шығару
билігі басқа билік тармақтарына кедергі келтірмеу үшін атқару билігінің
басшысы вето қою құқығына ие болады. Нәтижесінде биліктер бір- біріне
бағынбайтын, бірақ өзара тығыз байланыста және келісімде болатын жағдай
қалыптасады.
Үш билік тармақтары арасынды басымдылығымен сипатталатын біреунің
болуын жоққа шығаратын Монтескье схемасы биліктің бөлінуіне алдымен
ұйымдастырушылық- құқықтық көзқарасты бейнеледі, сөйтіп мемлекет пен
мемлекеттік биліктің әлеуметтік табиғаты туралы мәселені көтермеген
тәріізді болып көрінеді. Шын мәнінде Монтескье қоғамда әр түрлі әлеуметтік
топтар арасында билік үшін күрестің үнемі жүретіндігін, оның азаматтардың
бостандығы мен қауіпсіздігінің бұзылыуына, мемлекет нысанының өзгеруіне,
кейде тіпті мемлекеттің жойылуына әкеліп соғатындығын білді. Осындай
жағымсыз нәтижелерді болдырмау мақсатында ол әр түрлі әлеуметтік күштер
арасында билікті бөлуді ұсынды.[6]
Монтескьенің билікті жіктеу теориясы – мемелекеттегі еңбекті саяси
бөлу ғана емес, сондай- ақ қоғамдағы әлеуметтік күштердің арақатынасын
реттеу құралы. Оның басты сіңірген еңбегі – билікті бөлуді алғаш рет
мемлекет Конституциясымен байланыстырады.
Жан- Жак Руссо көзқарастарына байланысты заң шығару билігі барлық
азаматтар қатысатын халық жиынына беріледі, бұл кезде басқа билікке орын
жоқ. Заңдарды орындау жалпы ережелерді нақты жағдайларда қолдану ретінде
үкіметке – атқару билігіне тапсырады. Үкімет халыққа бағынышты, бірақ оның
жеке мүшелеріне билік етеді.
Руссо идеалы он мыңға тарта халқы бар мемлекетпен байланысты.
Өкілдікті ол жоққа шығарған. Атқару билінгі тек заң шығарушының құралы деп
санаған.
Құқықтық мемлекет теорияның философиялық негізін И. Кант
қалыптастырып дамытты. Ол мемлекеттің құқыққа сүйенуі қажеттігін негіздеді.
Мемлекет құқықтың заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлігі, онда
халық өзі үшін шеше алмаған мәселені заң шығарушының шешуі мүмкін еместігі
қағидасы әрекет етеді. Егер мемлекет осы қағидадан, адам құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудан бас тартатын болса, заңдарды қорғауды қамтамасыз
етпесе өз азаматтарының құрметі мен сенімінен айырылады. Иммануиль Кант
билікті жіктеуді мемлекеттік билік идеясынан логикалық қажеттілікпен
шығатын сананың қатаң талабы ретінде қарастырған. Заң шығару, атқару және
сот биліктері дербес субъект болса да, жиынтығында бір тұлға – мемлекет
құрады. Құқықтық мемлекет қағидасы ретіндегі билікті жіктеу сананың талабы
және өмірдің практикалық ұйымдастыру мақсаты.[7]
Г. В. Гегель бостандық идеясы билікті тиісті бөлу (заң шығарушы,
үкімет, мемлекет басшысы) жағдайында ғана жүзеге асады деп есептеді.
Билікті жіктеу көпшілік бостандығының кепілі қызметін атқарды,
бассыздыққа, құқықсыздыққа, құқықтае тыс күш қолдануға қарсы тұрады.
Құқықтық мемлекет ілімінің философиялық мағынасын И. Кант енгізген.
Құқықтық мемлекет деген термин, ілім 19- ғасырдың басында пайда болған.
Канттың түсінігінде құқықтық азаматтық қоғамда құқықтық заң жоғары
дәрежеде болуы керек.
Кант құқықты- табиғи идеологияны мазмұндаған кезде 4 жағдайға бөлген:
а) әрбір адамның, жеке тұлғаның өз құқығы, оның қызметі есептелмейді.
ә) келісім – мемлекеттік құрылымның негізі. Келісім бойынша барлық
заңдар бағынбайды.
б) нақты құқықтың тәуелділігі (норма, адамдардың өздерінің
шығарғандары)
в) табиғи құқықтың нормаларының тұрақтылығы
Жоғары құқықтық тәртіп құрылымында халық қатысады. Кант Руссодан кейін
халықтың егемендік идеясының өсуін көтерген.
Ресей ғалымдарының айтуы бойынша, құқықтық мемлекет – басты міндеті,
сол мемлекеттік құқықты қорғау және жеке тұлғаның ерекшелігі, сол себептен
олармынадай қағидалардан тұрады:
а) азаматтық қоғамның бар болуы (жекешеленуі);
ә) заң жоғарылығы;
б) мемлекеттік биліктің жіктелуі;
в) адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы;
г) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауапкершілігі;
е) қоғамның құқықтық санасы мен мәдениеті және оның жоғары дәрежесі;
ж) соттың тәуелсіздігі;
з) антимонополистік құрылымның бар болуы.
Құқықтық мемлекеттің іскерлігі барлық субъекті үшін өзара
жауапкершілік байланыста және құқықтық теңдікте қажет. Сондықтан құқықтық
мемлекетте субъектінің әрекеттері қағидалары мыналар болдады:
а) тек заңда көрсетілгенге рұқсат қағидасы – мемлекеттік органдар
мен лауазымды тұлғаларға;
ә) заңмен шектелмегендердің барлығына рұқсат қағидасы -
құқықтың басқа қалған субъектілеріне, жалпы азаматтарға, заңды тұлғалар
және басқа да шаруашылық субъектілері үшін.
Құқықтық мемлекеттің мақсаты – адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын толық қамтамасыз ету, сонымен қатар билікті теріс
пайдалануға, диктатура мен деспотияның қайта тууына қарсы әрекеттер жасауға
және ондай жағдайларды туғызбау үшін мемлекеттік биліктің құқығы арқылы
көмегімен байланысты.[8]
Осыған орай, В. С. Нерсесянцтың пікірімен санасуымызға болады:
Құқықтық ұйымның мемлекеттік билігі құқықтық статуспен құқықтық жағдай,
саяси қоғамның жүйесіне байланысты дейді.
19- ғасырдың екінші жартысында құқықтық мемлекет идеясын либералдық
орган құрған. Олардың ойынша жеке тұлғаның бостандығы мен құқық бостандығы,
шыдамдылығы, конституциялық саяси билік, билік бөлінуі, жеке меншіктің
дамуы қолға алынуы керек.
Құқықтық мемлекет идеясы заңнама ілімінде көрініс береді, әсіресе осы
ХХ ғасырдың басында дамып отыр. Құқықтық мемлекет идеясы іс жүзінде әр
түрлі саяси режимдерде сыйынды. Бұған дәлел 19- 20 ғ.ғ. Германия да өзіне
құқықтық мемлекет статусын меншіктемеген бір де бір саяси құрылым қалмады.
Бисмарк заманындағы неміс мемлекеттері де Вейма республикасы да, Гитлердің
фашистік режимі де өздерін осындай деп жариялады. Қазіргі Германияның
Негізгі заңында (28- бап, 1- бөлім) негізгі
Құқықтық мемлекеттің теориялық ілімдерін М. А. Рейснер және В. М.
Гессен зерттеген. М. А. Рейснер құқықтық мемлекет заң – норма, биліктің
өзіне міндеті болған кезде пайда болады, деп жазған.[9] В.М. Гессен үшін
құқықтық мемлекет құқығына тармдарына байлансыты. ХХ ғасырдың екінші
жартысында құқықтық мемлекеттің жалпы түсінігі қалыптасты. Құқықтық
мемлекетте экономикалық тұрақтылық, әділеттік және бостандық іске асырылуы
керек. Осы идея арқылы біз халықтың қоладуына ие боламыз, яғни осыдан келе
халық егемендігі шығады. Осы игі мұратты ХХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап дамуды қолға алуға міндеттіміз
Биліктің жіктелу теорясын тұжырымдаған аталған ғалымдардың
көқарастары кейінгі кезеңдегі құқықтық мемлекеттілік туралы теориялық
бастауларға ғана ықпал етіп қана қойған жоқ, сонымен бірге ерте
буржуазиялық конституциялық заңдар жүйесінің қалыптасуына және мемлекеттік-
құқықтық практикаға да үлкен әсерін тигізді. Алғаш рет теориялық
тұжырымдамалар заңда 1787 жылғы АҚШ Конституцясында көрініс тапты. Бұнда
халықтың егемендігін жариялаумен қатар, мемлекеттік органдардың өкілеттігін
бөлу жолымен билікті ұйымдастырушылық- құқықтық жіктеу енгізілді, әрі ол
тежеу және қарсы салмақ көрсету жүйесімен толықтырылды. Бұның ықпалы
француздық 1789 жылғы адам және азамат құқықтары декларациясында да анық
көрінді. Құқықтарды пайдалану қамтамасыз етілмеген және билік жіктеу
жүргізілмеген қоғамның Конституциясы болмайды.- деп жазылады Декларацияның
16- бабында. Билікті жіктеу концепциясы батыс демократиясы конституцияларын
қалыптастыру және мемлекеттік аппаратты құрылымдық бекіту барысында
басқарушы бастау қызметін атқарды.[10]

2. Құқықтық мемлекет ұғымы, мәні, белгілері

Құқықтық мемлекет – адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын
барынша толық қамтамасыз етуге жағдай жасайтын, мемлекттік билікті құқық
көмегімен шектейтін саяси билікті ұйымдастыру. Құқықтық мемлекет идеясы
бассыздыққы қарсы құрал ретінде, деспотизм мен тиранияға қарсы реакция
ретінде қалыптасқан. Ол гуманистік бастауларды, әділеттілікті бекітуге
арналған әлеуметтік құндылықтардың біреуі ғана емес, сонымен бірге жеке
тұлға бостандығын, ар- ожданы мен намысын қамтамасыз етудің құралы,
халықтық биліктің өмір сүруінің нысаны. Құқықтық мемлекетке сипаттама
барысында оның өзіндік ерекешелігіне қарамастан мемлекет ретінде
қалатындығын естен шығармау қажет. Құқықтық мемлекет көпшілік (жария)
билігіне ие, оның арнаулы басқару және мәжбүр ету аппараты болады, оларды
ұстап тұру үшін халықтан салық жиналады, бюджет қалыптастырылады.
Мемлекеттің негізгі белгісі ретіндегі егемендікке ие болады. Құқықтық
мемлекеттегі мемлекеттік биліктің егемендігі ел ішінде барлық азаматтарға
және олардың құратын мемлекеттік емес ұйымдарына қатысты жоғарылықпен,
сыртқы саясатты жүргізудегі өзге мемлекеттерден және халықаралық ұйымдардан
тәуелсіздікпен сипатталады.[11] Осы тәріздес белгілері ұқсас болғанымен де,
құқықтық мемлекеттің жай мемлекетке қарағанда айырамшылықтары болады:
1. Мемлекетте билік шексіздігімен сипатталса, құқықтық мемлекетте құқық
үстемдігі танылады
2. Мемлекет қоғамнан алшақ кетсе, құқықтық мемлекетте азаматтық қоғам
мемлекет әрекетін бақылап отырады
3. Мемлекет өз тарапынан азаматтарға бассыздық пен күштеуден қорғауға толық
кепілдік бермесе, құқықтық мемлекетте адам құқықтары мен бостандықтары
шынайы қорғалады.
Құқықтық мемлекеттің этаистік мемлекеттен принципті айырмашылығын
көптеген көрсеткіштер бойынша келтіруге болады:
1.Құқықтық мемлекетте биліктің бүкіл механизмі және әрбір орган, әрбір
лауазымды тұлға өз қызметінде жеке алғанда құқықтық прициптер және
нұсқаулармен байланысты, өздерінің барлық шараларын солармен
сәйкестендіреді. Құқықтық нлрмалар жұртшылыққа ғана емес, сондай- ақ
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар үшін де міндетті. Олардың құқық
шегінен кетуі мүлде болмайды немесе мүмкін емес нәрсе. Егер этаистік
мемлекетте ресми органдар мен лауазымды тұлғалар құқықты екінші кезектегі
және өзі үшін міндетті емес деп санайтын болса, мұндай көзқарасқа құқықтық
мемлекет жағдайында жол берілмейді және ол біртіндеп жойылып та келеді.
2.Құқықтық мемлекет құқық пен заңның арасындағы этаистік мемлекетке
тән мұндай үлкен қарама- қарсылықты білмейді. Онда мемелекеттік органдардың
барлық нормативтік актілері өзінің мазмұны және бағыттылығы, қабылдау және
рәсімдеу процедурасы, іске қосу ерекешеліктері, қолдану сипаты, тәртіп
бұзушылықтың жүзеге асуы мен қорғау жөнінен құқықтың жоғары критерийлерніе
сай келеді. Заң құқықтық прициптердің жүйелілігіне негізделеді, одан
қалмайды. Мемлекеттік ограндардың құқыққа қарсы нормативтік актілер
қабылдап, оның жұмыс істеуі іс жүзінде мүмкін емес нәрсе.
3. Құқықтық мемлекет нормативтік нұсқауларды қабылдап оны жариялаумен
ғана шектелмейді.[12] Ол осы қабылданған нормативтік нұсқаулардың міндетті
түрде жүзеге асуына, барлық жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттік және
қоғамдық органдардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың әрекетіне
айқын бағыт беруді қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі. Мемлекеттің құқықты
жүзеге асыру бағытындағы қызметі приоритеттіктің қатарына жатады, қағаз
жүзіндегі, қолданылмайтын заңдардың жоққа саюы осыған байланысты, ал
этаистік мемлекетте оның қоқыстарын ешкімнің тіпті тазалағысы да
келмейді. Қоғамдық қатынастың әрбір субъектісі мемлекеттің органдардың
қлоданылып жүрген нормативтік актілерін орындау міндетті түрде екендігіне
көзі жеткендіктен (басқаша болуы мүмкін емес), құқық тәртібінің тұрақты
болуының айрықша жағдайын жасауға мүмкіндік туғызады және қоғамда заңдық
нигилизмнің және адамдардың құқыққа деген менсінбеушілік қатынасының
таруына кедергі жасайды.
4.Құқықтық мемлекеттің айрықша атқаратын шаруасы мемлекеттің
нормативті актілерінің әрекет етуінің субординациясын сақтау болып
табылады. Онда құқық бастауларының иерархиялық қатал жүйесі қалыптасады,
әрекет етеді және дамиды. Бұл жүйедегі әрбір актінің орны оның заңды күшіне
байланысты. Бұл жүйенің шыңын, немесе, бейнелеп айтқанда, құқық
бастауларының пирамидасын жоғары заң күші бар конституция құрайды. Басқа
ешқандай құқық бастаулары тура немесе жанама мағынасында конституцияның
принциптері мен нормаларына қарама- қайшы келе алмайды.[13] Керісінше,
мемлекеттік органдардың барлық нормативті актілері және құқықтың басқа да
бастаулары конституцияны еске алып, оның мазмұнын тәптіштеп, нақтылап және
дамытуы тиіс. Конституциялық және кәдімгі заңдар соған байланысты түзіледі,
ал заң пирамидасының келесі қабатарын мемлекет басшысының актілері,
үкіметтің қаулылары мен жарлықтары, министрліктер мен ведомстволардың
бұйрықтары мен нұсқаулары, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың
актілері, құқықтық әдет- ғұрып, сот және әкімшілік прецеденттері құрайды.
5. Құқықтық мемлекетте жеке адамның және қоғамдық қатынастардың басқа
субъектілерінің мәртебесі былайша реттеледі, біріншіден, олардың қалыпты
тіршілік әрекетін және олардың алдында тұрған міндеттерді табысты шешуді
қамтамасыз етуге жеткілікті құқықтар мен бостандықтардың кең кешенін
қалыптастырады; екіншіден, құқықпен ажырамас бірлікте болу онымен шамалас
болуды және міндеттер жүйесінің теңбе- тең болуын міндеттейді; үшіншіден,
оны міндетті түрде жүзеге асыру айқын заң кепілдіктерімен бекітілген.
Қоғамдық қатынас субъектілерінң теңдігін олардың бір түрі шегінде, таптық
ұлттық, рулық- топтық және басқа жеңілдіктер және олардың біреуінің
басқалардың мұндай жеіңлдіктер мен артықшылықтан айырлып қалған жағдайдағы
артықшылықтарын бекітуге тырысуы көрініп тұр.
6.Барлық мемлекеттік және қоғамдық институттар мен құрылымдарды заңды
деп тану – құқықтық мемлекеттің ерекшелік белгілерінің бірі. Мұнда
жергілікті заң базасына арқа сүйемейтін институттар мен құрылымдар аз
кездеседі. Егер алда- жалда ондай болатын болса, онда ұзақ уақыттіршілік
етуге, және жұмысынтабысты жүргізуге перспеткивасы болмайды және, жеңуге
болмайтын қиындықтарға кездескен соң өзі де сахнадан тез-ақ кетеді.
Инстиуттар мен құрылымдардың басым көпшілігі белгіленген ережелер мен
процедураларды сақтаған заңның неізінде құрылады, және олардың мақсаты,
міндеті, қызмет етуінің нысаны мен әдісі ресми түрде тәптіштеліп,
регламенттеледі. Атап айтқанда, бұл заңды деп танудың тіркеу, рұқсат ету
немесе лицензиялық тәсілін үйлесумен, сондай-ақ тиісті мемлекеттік
органдардың бақылау-ревизиялық өкілеттігін пайдаланумен қамтамасыз
етіледі.[14]
7. Құқықтық мемлекетте билікті бөлу принципің жарияланады және жүзеге
асырылады. Соған сәйкес біртұтас мемлекеттік билік шеңберінде бір-бірімен
тежемейлік әпі тепе-теңдік жүйесін пайдаланып өзара іс-қимыл жасайтын
дербес әрі тәуелсізүш – тармаққа заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну қамтамасыз етіледі. Бір билік тармағының басқа билік
тармағын таптауына, оларды бағынышты жағдайға қоюға жол беруге болмайды.
Қаралып отырған принциптің мәнісі, бір органда немесе бір лауазымды тұлғада
биліктің шектен тыс шоғырлануына қарсы әрекет етеді және, оның мемлекеттік
аппараттың ішінде бірыңғай бөлінуін қамтамасыз ете отырып, диктаторлық
режимнің орнауына кедергі жасайды.
8.Құқықтық мемлекетте елдің ішкі заңы мен халықаралық құқықтың
көпшілік таныған принциптері мен нормаларының арасындағы тиімді ара-
қатынасты орнату жөніндегі шаралары жүзеге асырылуда. Халықаралық құқық
өзінің қазіргі заманғы құқықтық өркениеттің жетістіктерін нақты көрсетуде.
Бұл жетістіктерге құқықтық мемлекет қалай болғанда да қосылады, өйткені
олар әдетте халықаралық келісімдер приоритетін олардың заңдары алдында
орнықтырады (бәрін емес жүйесіне жақындасқандай болады, оларды қабылдай
отырып және өзінің нормативті актілерінің жағдайын солардың деңгейіне дейін
жеткізе отырып, оның көптеген маңызды принциптері мен нормаларын қолдана
бастайды.[15]
9.Құқық тәртібі бұзылғандығы белгілі болған жағдайда (әсіресе
азаматтардың құқығы мен бостандығы бұзылса) бірден құқықтық реттеу және
құқықтық қорғау механизмі іске қосылады, мұнда бірінші кезектегі роль сотқа
беріледі. Бұл механизм кешенді түрде жаңа басталған құқық бұзушылықтың
алдын алуды, бұзылған құқықты қалына келтіруді, келтірілген зиянды өтеуді
қамтамасыз етуді, кінәлілерді жазалауды, жаңа құқық бұзушылықтың алдын
алуды, азаматтарға және қоғамдық қатынастардың басқа субъетілеріне
мемлекеттің барлық нормативті нұсқаулары ешқандай ерекше жағдайларды
ескерместен, міндетті түрде орындалуын шешеді. Құқықтық мемлекеттің
юрисдикциялы, құқық қорғау және превентивті-ескерту қызметі құқықтық
талаптарды қатаң сақтауға негізделетіндігі, соның негізінде қоғам өмірінің
құқықты көңіл-күйі айтарлықтай жоғары болатындығы маңызды.
10.Құқықтық қоғам үшін азаматтардың мемлекет алдындағы және
мемлекеттің азаматтар өзара жауапкершілігі тән. Мемлекет әр адамға
тумысынан берілетін, ешкім айыра алмайтын құқықтары мен бостандықтарын
мойындап қана қоймайды, сондай-ақ оның ресми рәсімделуі, жүзеге асуы, қол
сұғушылықтан қорғау үшін барынша қолайлы жағдай туғызуға талпынады. Өз
кезегінде, азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын мемлекетке, басқа
азаматтарға, басқа қоғамдық субъектілеріне зиян келтірмейтіндей етіп қана
пайдалана алды; олар өздеріне жүктелген міндеттерді қатаң сақтауы керек.
Басқаша айтқанда, мемлекет пен азаматтардың байланысы күрделі әрі көп
қырлы, ол оларды бірідің біріне деген қарым-қатынасы тұрғысынан белгілі бір
құқықтармен міндеттегені сияқты, бір-бірінің алдындағы белг,лі бір
міндеттерін орындауы түрінде де көрінеді.
Жоғарыда көрсетілген белгілердің жиынтық әрекеті қоғамда және
мемлекетте құқықтың билік құратындығы, оның үстемдігі, приоритеті басымдық
жағдайы қабылданған дегенге алып келеді. Бұл жақсы да, өйкені құқық-адамзат
өркениетінің көрнекті жетістігі, реттеудің жинақталған әлеуметтік
тәжірибесінің квинтэссенциясы, басқару жәнеықпал ету, әділеттіліктің жалпы
адамзатқа тән құндылықтар мен мұраттарды, демократия мен тәртіпті жүзеге
асырудың нысаны мәдениеттің қажетті компоненті. Құқықтың қоғам өміріндегі
ролін және оның не үшін арналғанын терең түсініп, соған лайық іс-қимыл
жасайтын мемлекетті құқықтық мемлекеттің қатарына жатқызуға болады.
Құқықтық мемлекеттің жоғарыда аталған белгілерін бір-бірінен бөліп
қарамай, біртұтас түрінде алып қараған дұрыс. Егер этатистік мемлекеттің
құқықтық мемлекетке айналу динамикасын қарайтын болсақ, онда мемлекеттілік
құрылымындағы, іс-қимыл нысандары мен әдістеріндегі, ағымдағы мен
перпективадағы міндеттердің бірте-бірте өзгеруінің сандық тұрғыда жинақтала
келіп, сосын оның сипаты мен табиғатындағы сапалық өзгерістерге алып
келетіндігін анықтау маңызды болмақ.
Осылайша, құқықтық мемлекет деп құқықтық құндылықтарға приоритет
беретін, жұртшылық арасында, сондай-ақ мемлекеттік қызметтегі аппарат
қызметкерлері арасында олардың билік беделі үшін қамқорлық жасайтын, өзінің
бүкіл іс-қимылы құқықпен байланысты, заң талабы ішінде әрекет ететін,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жол бермейтін мемлекетті
санауға болады.
Құқықтық мемлекет мәнінің екі жағын ажыратып көрсетуге болады:
1.Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын барынша толық қамтамасыз
ету, жеке тұлға үшін құқықтық көтермелеу режимі қалыптастыру. Бұны құқытық
мемлекеттің әлеуметтік мазмұндық жағы дейміз.
2.Мемлекеттік билікті құқықтың көмегімен шектеу, мемлекеттік құрылымдар
үшін шектеу құқытық режимін қалыптастыру (формальді заңды жағы).[16]
Құқықтық мемлекет мәнінің бірінші жағы басқа мемлекеттер
тәріздес, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабында бекітілген.
Онда мемлекеттің ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп көрсетілген. Құқықтық мемлекет өзінің ең басты
мақсаты - әрбір азаматқа жеке тұлғаның жан-жақты дамуына мүмкіндік беруді
кепілдендіруді үздіксіз іске асырып отыруға тиісті. Адам және азамат
құқықтары біріншілік, табиғи сипатта болатын, ал мемлекеттік биліктің
функцияларын жұзеге асыру мүмкіндігі екінші, туынды ретінде қарастырылатын
әлеуметтік әрекеттер жүйесі жасалынуға тиісті. Құқықтық ғылымда 1948 жылғы
адам құқығының Жалпы декларациясында және өзге де халықаралық актілерде
мазмұндалған азаматтық, саяси ,эконикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар
табиғи құқық ретінде танылады. Құқықтық мемлекет мәнінің екінші жағы өз
алдына дербес қағидалар тобымен жүзеге асырылады.
Құқықтық мемлекет нақтыланған теория және адам мен азаматтартың
бостандық пен құқықтарын қамтамасыз ететін және саяси билікті ұйымдастыруға
келісілген тәжиребесі ретінде адамзаттың саяси және құқықтық мәдениетінің,
әлемнің өркениетінің ең бір жеткілігі болып табылады. Құқықтық мемлекетті
құрастыру ойы, идеясы тарихи практикамен қарастырылған – тек қана барлығына
міндетті құқықтық бастамалар көпшілік билік қоғам алдында міндеттелген және
ұйымдастырылған процедуралар мен формулаларды, заңсыздыққа және мәжбүрлікке
қарсы, жеке тұлғалар, топтар, партиялар мен таптардың билікке деген
узурпация – үстемділігіне қарсы күрес жүргізуде, ұзақ ізденіс процессі.
Құқықтық мемлекет, іс мәні бойынша, - азаматтық қоғамның саяси
ипостасы болып табылады. Олардың қарама-қарсы нысан мен мазмұнның ара-
қатынасы қағидасы бойынша жинақталады. Ол бұзылмайтын және бір-біріне
кіретін, тура және керіс байланыстарын жақсы түрде табатын қоғамның толығын
жүйе түрінде көрсетеді.
Құқықтық мемлекет – азаматтық қоғамның тіршілік ету және бар
болуына құқық көмегімен жағдайлар құрайтын қоғамның саяси ұйымы -
әлеуметтік институттар жүйесі, әр азаматтардың және олардың ұжымдарымен
өздерінің творчествалық, еңбек потенциалдарын еркін түрде жүзеге асырады.
Құқықтық мемлекет халықтың көпшілігі қажет ететін пікірлердің плюрализмін
қамтамасыз ету және қорғау, саяси институттар және бір ғана шек қою
қағидасын қамтамасыз етеді – егер бұл құқықтық мемлекеттің күштеліп
бұзылуына әкелсе.[17]
Құқықтық мемлекет деген не ?
Мемлекеттің құқықтық болуы тек мақсаттары жағынан ғана саналмай,
сонымен қатар әдіс-тәсілдер және нысан жағынан оның қызметтері саналады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі мағынасы оның қызметінің бағыты емес, ол қалай
жүзеге асырылып реттелуі, яғни мемлекеттің басқарылу әдісі. Сондай-ақ ол
монархиялық немесе республикалық сияқты ол айқындалған тип болмайды,
сондықтанда жалпы түрде құқықтық мемлекетті құқыққа сүйенетін мемлекет
болып анықталған жөн.
Құқықтық мемлекеттің бұдан айырмашылығы қоғамның жалпыға міндетті
еркінің негізінде жатқан құқықпен байланысты болуы болып табылады.
Құқық пен мемлекеттің арасындағы байланыстың спецификалық нысаны,
құқықтық мемлекеттің ішінде, бір-бірін толықтырып, шарттап және жасап
тұады. Олардың әрбіреуі ауыспалы түрде бір-бірінің себепшісі, не
тергеушісі болып тұрады. Бұндай себептер, не шартар болғанкезде құқық пен
мемлекет бір-бірінен тәуелді ұғымдар болып, сонымен қатар бір-бірімен тығыз
байланысып әртүрлі ұғымдардың жиынтығын көрсетеді. Осындай көзқарасқа ең
алғашқы голландия ғалымы Г. Краббе, өзінің Құқық суверенитетідеген
еңбегінде толық және негізді түрде дәлелдеп, яғни мемлекеттің билігі
құқықтың да билігі болып табылады және мемлекетте құқықтан басқа билік жоқ
деп жазған.1
Құқықтық мемлекеттің салыстырмалы белгілеріне: құқықтың
үстемдігі; барлық азаматтардың, лауазымды тұлғалардың, мемлекеттің ұйымдары
мен ұжымдарымен мемлекеттің заңдарын бұлжытпай орындауы; жүзеге асырылудағы
заңшығарушылық шегінде азамат пен мемлекеттің өзара жауапкершілігі;
мемлекеттің құқықтық-нормативтік актілермен бекітілген, экономикалық,
идеологиялық саяси плюрализм; билік бөлу қағидасының негізінде сүверенді
мемлекеттік биліктің міндетті қызметтелуі мен ұйымдалуы. Осында құқықтық
мемлекеттің белгісі азаматтық қоғаммен шартталады.
Барлық әлемді алған кризис бойынша көптеген қызықты және әртүрлі
пікірлер айтқан Н.А.Бердяевтің жазғаны: Әдетте, проблемалардың барлық
тереңдігі мемлекет пен қоғамның осындай ұйымдарға, яғни қоғам мен мемлекет
адам тұлғаларына еркіндік беруге жетуі емес, адам тұлғаларының еркіндігінің
қоғам мен мемлекеттің шексіз билігінен бөлек нығаюы болып табылатынын
түсінбейді. Демек адам тұлғасының шын еркі әлеуметтік емес, рухани
көзқараста болады ...
Құқықтық мемлекет – деген ұғым қоғамға қажет мәселелерді еркін
шеше алатын қоғамдық қарым-қатынастардың ерекше жүйесінің тезисінен
пайда болды. Құқықтық мемлекет түсінігі, азамат пен құқықтары мен
бостандықтарын толық қамтамасыз ететін, мемлекеттік билігінің құқық
көмегімен заңсыздыққа жол бермеуге әдіс-тәсілдерді тудыратын, саяси
биліктің ұғымы. Құқықтық мемлекет – дұрыс модель, яғни мемлекет өзін тек
құқықтық мемлекетке сәйкес құқытық деп жариялайды.
Құқықтық мемлекет нақтылы көзқарастарда екі аспектіде
қарастырылады : 1) әлеуметтік 2) формальды- заңдық.[18]
Әлеуметтік аспектіде құқықтық мемлекет, қоғамды ұйымдастыру
шекарасы ретінде қарастырылады.Ал формальды-заңдық көзқарас бойынша
қарастырып жүзеге асқан, мемлекеттің функцияларын жүзеге асыратын,
мемлекеттік аппарат,және тағы да басқалар қарастырылады.
Құқықтық мемлекет деген термин (Rechtsetaat) 19 ғасырдың
шилегенде неміс орнығып бекітілді (К.Т.Вельнер, Р.Фон Моль және тағы
басқалардың еңбектерінде) және әрі қарай кең түрде тарады.[19]
Бірақ, құқытық мемлекеттің түсінігі мен идеясын білдіретін, әрі
түрлі теоретикалық концепциялар одан да бұрын пайда болатын. Құқықтық
мемлекет идеясы мен мұраттарын жаппай тарату қазіргі уақыттың құбылысы
болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік және қоғамдық өмірдің
демократияландыру перпективасын, әділдік пен адамгершіліктің жетістіктерін
байланыстыруда. Осыған байланысты құқықтық мемлекет ұғымын ашу, оның
ерекшеліктерімен ерекше сипаттарын баяндау, қоғам өміріндегі ақиқат ролін
көрсету үлкен теориялық және практикалық мәнге ие болды.
Құқықтық мемлекет басқарудағы құқықтық басымдығы
идеясынан шығып отыр, сондықтан да тек қана ресми органдар мен лауазымды
тұлғалардың ниетін емес, сондай-ақ азаматтардың және қоғамдық өмірдің басқа
субъектілерінің құқықтырын, бостандықтары мен мүдделерін қамтамасыз етіп,
кепілдік беру қажеттігін де ескеретін құқықтық нысандар мен әдістерге
басымдық береді. Құқықтық мемлекетке барлық эконмикалық, әлеуметтік және
рухани процесстерге, сондай-ақ жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым-қатынас
саласына кірісу жат құбылыс. Ол қоғамдық қатынасқа түсушілердің арасындағы
әрекетке айтарлықтай автономия мен бостандық бере отырып, олардың құқықтық
мәртебесінің нығаюына айырықша қамқорлық көрсетеді және оның сақталуын
қадағалап отырады. Бұдан басқа, аталған субъектілердің бостандығы мен
дербестігі, олардың мемлекетке қатысты автономиялығы жоққа тән. Мемлекеттің
ролін шектен тыс, кейде қалыптан тыс ұлғаюынан, экономиканың, әлеуметтік
қатынастардың барлық салаларын, азаматтардың жеке өмірін тікелей өз
қарауына және бағынысна алуға деген талпынысынан, екінші кезектегі және
ұсақ-түйек мәселелерді шешуге араласуынан тұратын этатистік қоғамның басқа
ерекшелігі де осымен байланысты. Жеке тұлғаның және басқа қоғамдық қызмет
субъектілерінің жағдайы тек айқын да тұрақты заң нұсқауларынан ғана емес,
олардың күнделікті араласып отырған мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалардың субъективті қарауына да байланысты.[20]
Мемлекеттің жоғарыда аталған екі тобының арасында аралық типтегі
түрлі мемлекеттер болады, оларда бірінші және екінші және екінші типтің
белілері үйлесіп жатады. Олардың кейбіреуі этатистік мемлекеттерге
анағұрлым жақын, алайда сөйте тұра жеке құқықтық принциптермен бастауларға
бағынуға тырысады. Басқалары этатизмнің белгілерін жоғалтпай-ақ құқықтық
мемлекетке жақындауда.
Құқықтық мемлекеттің пайда болуы мемлекеттік-құқықтық процестердің
ұзақ эволюцияның заңды салдары, реакциялық институттардың орнына озат,
прогрессивті және тиімді институттардың өзіндік ерекше селекциясы мен
мұқият іріктелгендігінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.