ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
КІРІСПЕ
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық,әлеуметтік,құрылымдық сондай-ақ
басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз
байланыста өзгеріп,жаңарып отырады.Бұл дамудың осы сатысы біздің Құқықтық
мемлекет идеясы қазіргі өркениеттің дамуының ерте кезеңінен бастап-ақ
талқыланып қарастырылған. Бас бұзарлыққа қарсы тұру, күштеуді шектеу,
қоғамдық өмірді барынша тиімді ұйымдастыру құралдарын іздестіру, құқықты
биліктік қатынастар нысаны ретінде бекіту барысында ежелгі дәуірден бастап
жаңа заман ойшылдары құқықтық мемлекет, конституционализм, құқық
жоғарылығы, азаматтар теңдігі, адам құқықтары мен бостандықтары,
демократия, азаматтық қоғам, билікті жіктеу туралы көзқарастар жүйесін
қалыптастырады.
Дипломдық зерттеу еңбегіміздің өзектілігі:
-құқықтық мемлекет теориясының маңызды мәселелері теорияның қалыптасуы мен
дамуын зерттеу,олардың қоғамдық қатынастармен байланысын дәлелдеу
- құқықтық мемлекет теориясын дүниежүзілік деңгейдегі саяси-құқықтық ойлар
жүйесінде қарастыру мен Қазақстандағы қалыптасу ерекшеліктерін зерделеу.
-құқыққа негізделген, әділдікті жақтайтын мемлекет мәселесі
адамзатқауымының саяси қауымдасуы кезеңінен бастап, қазіргі кезеңге дейін
алдыңғы қатарлы ойшылардың, қоғам қайраткерлерінің көкейтесті ойының
өзегіне айналды. Құқықтық мемлекет теориясының даму кезеңін үшке бөліп
қарастыруға болады: заң үстемдігі мемлекеті, әділ мемлекет туралы
ойдың,идеялардың қалыптасуы; құқықтық мемлекет теориясының тұжырымдалуы;
оның мемлекеттік-құқықтық құрылымдарда іске асырылуы.
-Қазақстан Республикасының өз егемендігі мен тәуелсіздігін жариялауы оның
конституциялық құрылысының жаңа даму кезеңіне жол ашты. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 1 бабында өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік ретінде орнықтыратындығы бекітілген[1].
Бұдан мемлекетіміздің жалпыға ортақ өркениеті даму жолын таңдағанын
көруге болады. Құқықтық мемлекеттің бір белгісі – мемлекеттік билікті
ұйымдастыруда тармақтарға жіктеу қағидасының жүзеге асырылуы болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам, оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындай отырып, адамның құқықтары мен
бостандықтары ар-ожданы мен қадір-қасиетін сақтау мен қорғау мемлекеттік
биліктің басты міндеті болып табылады деген тұжырымды алға тартады. Осы
мақсатты жүзеге асырушы Республикадаға мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституциямен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына жіктеледі және тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы өзара іс-қимыл жасайды. Бұл бөлініс бөлшекті бүтіннен ажыратпайды,
бірақ жаңа тәуелсіз мемлекеттің саяси және заңдық тұрғыдан икемді болуына
мүмкіндік береді.
Құқықтық мемлекетте билік тармақтары жоғары дәрежеге ие болып,
мемлекетте өз қызметтерін дербес түрде жүргізеді.Билік тармақтары бірін-
бірі толықтырып, өзара байланысты болғанымен, бірі екіншісінің қызметіне,
міндетіне кедергі келтіріп, бірін-бірі ауыстырмауы қаже. Тек осындай
жағдайда ғана олар жеке бостандық пен қоғамның жүйелі дамуына қызмет етеді.
Мемлекет формасы түсінігі мемлекетану саласында үлкен маңызға ие болады.
Кант, мемлекет формасын методологиялық жағынан, мемлекетілік
материясының.бір қалыпты синтездеулі принцип ретінде қарастырған. Кезкелген
мемлекет бүл оның мазмүны мен маңызының бірлігі. Мемлекет белсенді іс-
әрекетету үшін оның механизімі сапалы және бір қалыпты жүмыс істеуі үшін ,
үйымдасқан мемлекеттік билік қажет. Орыстың заңгері философы А.А. Ильинін
ойынша: "Мемлекет формасы бүл халық билігінің тірі үжымы. Бүл ұжымнның өмір
сүруі үшін міндетті түрде, халық өз өмірінің ерекшеліктерін түсіну қажет,
сонымен қатар осы дәстүрлері мен ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдасуы
керек."[13]
Мемлекеттік билік қандай принциптер арқылы қүрылған, мемлекеттік
жоғарғы органдар қандай негізде ұйымдасқан, олар бір -бірімен және халықпен
қалай қарым -қатынас жасайды, міне осындай сұрақтарға мемлекет формасы
түсінігі жауап береді.
Мемлекет формасы оның мазмүны мен мәні сияқты бір қалыпты өзгермейтін
категория болып табылмайды. Мемлекет формасы көптеген экономикалық,
әлеуметтік, идеологиялық және т.б. факторларының әсерінен өзгеріп,
толықтырылып отырады. Бұл сөздің дәлелі ретінде Гумпиловичтің мынадай ойын:
" мемлекет формасы немесе мемлекет айымашылықтары туралы білім, мемлекет
түсінігінін ережесі сияқты қүбылмалы және белгісіз болып келеді" деп
есептегенін айтпауға болмайды. Мемлекет формасы түсінігі әр уақытта әр
түрлі болғаның дәлелдеу үшін, барлық мемлекеттің дамуынын қарап шығатын
болсақ, мыңдаған тұжрымдар мен мен ойлар бар екенін көруге болады. Осы
мәселені Ежелгі Греция мен Римде философтар көп талқылаған. Мысалы, Платон
мемлекет формасына белгілеуші және белсендеуші роль бертін. Платон
мемлекеттік өмір оның өзгерістері мен формалары туралы біртұтас ілім
қалыптастырды. Сонымен, мемлекет формасы - бүл басқару формасы, мемлекеттік
құрылым, саяси режим формаларында көрсетілген мемлекеттік биліктін құрлуы.
Яғни , мемлекет формасы түсінігіне мүндай сұрақтар енеді:
А) Мемлекеттік биліктің территориялық құрылуы, мемлекет жалпы бір
мемлекет ретінде және оның құрамдас бөліктермен қатынасы
Б) жоғары биліктін үйыдастырылуы құрылуы көздері, жоғарғы органдардың бір-
бірімен және халықпен қарым-қатынасы.
С) Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тәсілдері мен құралдары
Мемлекет формасы нақты тарихи жағдайларға байланысты. Оның даму, шығу
жағдайлары оның мазмұнына әсер етеді. Мысалы мемлекетін феодалдық түріне
монархиялық басқару сай болады, ал буржуазиялық мемлекет түріне
республикалық басқару формасы келеді. Саяси күштер әсіресе жаңа-жаңа пайда
болған кезде мемлекет формасына әржақты әсер етеді. Англияда ерте басталған
буржуазиялық революция, буржуазия мен феодалдар арасында компромисс
туғызды, оның нәтижесі конституциялық монархия пайда болды. Конституция -
жас буржуазияның талабы, ал монархия феодалдарға жол беру.
Сонымен қатар мемлекет формасына ұлттық құрам тарихи дәстүрлер,
территория және т.б. факторлар әсер етеді.
Территориялық жағынан үлкен емес мемлекеттер біртұтас мемлекеттер болып
келеді, ал көп ұлтты мемлекеттер федерациялық мемлекет деп аталады.
Көпұлтты мемлекеттің өзіне ғана төн ерекшеліктері болады. Территория мен
ұлттардың мемлекетте көптігі дағдарысқа немесе соғысқа келуі мүмкін.
Мысалы, Ресей федерациясындағы Шешен республикасының жағдайы немесе
Югославиядағы жағдай [54].Сондыктан әр халық өзінің тарихи дәстүрлерін,
ерекшеліктерін ескере отырып мемлекет формасын құру керек.
Жоғары айтылғандарды қорыта келгенде, мемлекет формасы бір-бірімен
байланысты үш элементті: мемлекеттегі басқару формасын, құрылым формасын,
саяси режимді біріктіретін күрделі қоғамдық құрылыс. Республиканың
мемлекеттік өмірінде билікті жіктеу қағидасын ұстану демократиялық қоғамда
әлеуметтік қатынастарды реттеудің объективті түрде қалыптасқан шартты әдісі
болып табылады.
Еңбектің мақсаты мен міндеттері:- құқықтық мемлекет туралы саяси-
құқықтық ойлар тарихындағы бастауларды негізге ала отырып, оның қазіргі
таңда танылған түсінігі мен мәнін, атқаратын қызметтерінің негізгі
бағыттарын және белгілерін зерттеп пайымдау. Сонымен бірге, мемлекеттік
биліктің жіктелуінің ғаламдық тәжірибесін қарастыру, оған өркениеттік сипат
бере отырып, Қазақстан Республикасындағы билік тармақтарының жіктелуі
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара ықпалдаса байланыс
жасауы қажеттігін негіздеу. Қазақстан үшін бұл бөліністің мақсаты билік
тармақтарының қоғамның нақты тарихи өтпелі кезеңінде мемлекеттің бүкіл
әлеуметтік қызметін жан-жақты қамтуы қажеттілігімен ерекшеленеді.
Аталған мәселелерді зерттеу барысында қазақстандық авторлардың
еңбегімен қатар, шет елдік әдебиеттер де қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық алғы шарттарын жазу барысында осы мәселені ой-
тұжырым ретінде қарастырып, қалыптастырған тарихи-филосо-
фиялық еңбектердің маңызы зор болды. Құқықтық мемлекеттің тарихи
бастауларды негізге ала отырып, оның қазіргі таңда танылған түсінігі мен
мәнін, атқаратын қызметтерінің негізгі бағыттарын және белгілерін зерттеп
пайымдау. Сонымен бірге, мемлекеттік биліктің жіктелуінің ғаламдық
тәжірибесін қарастыру, оған өркениеттік сипат бере отырып, Қазақстан
Республикасындағы билік тармақтарының жіктелуі тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы өзара ықпалдаса байланас жасауы қажеттігін
негіздеу. Қазақстан үшін бұл бөліністің мақсаты билік тармақтарының қоғам
ның нақты тарихи өтпелі кезеңінде мемлекеттің бүкіл әлеуметтік қызметін жан-
жақты қамтуы қажеттілігімен ерекшеленеді.
Құқықтық мемлекеттің тарихи аспектілері ежелгі философ-ойшылдар
Аристотель,Платон,Полибий,Цицерон еңбектерінің негізінде қарастырылды.
Ал теориялық пайымдаулар Д. Локк, Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо еңбекте-
ріне сүйене отырылып берілді.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста құқық үстемдігі мемлекеті теория-
сының пайда болуы мен дамуы ғана емес, сонымен қатар оның тәжірибеде жүзеге
асырылуы, құқықтық мемлекеттің тиімділігі айқындалады.
Еңбектің бір бөлігі мемлекеттік билікті тармақтарды жіктеудің
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған қазіргі механизміне, оның Ата
заңда негізделуіне, билік тармақтарының өзара бір-біріне әсер ету жүйесі-
тежемелікжәне тепе-теңдік жүйесіне аударылған. Осы арада Қазақстан
Респуликасының тәжірибесіне тоқталу мақсатында көптеген нормативтік-
құқықтық актілер қолданылғанын баса көрсету қажет.
Біртұтас мемлекеттік билікті дербес тармақтарға қазіргі кезеңдегі
өркениетті мемлекеттердің құқықтық ұйымдасуының кепілі. Оның мемлекеттік
биліктің мәні туралы ілімдерге, биліктің ұйымдасу нысанына, мемлекеттік
оргадардың озара әрекеттесу механизміне, саяси жүйеге, егемендікке
тигізетін ықпалы мол.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: мемлекеттік биліктің ұйымдастыруылуының
негізгі идеялары мен бағыттарының жолдары мен теориялық генезистік даму
мәселелерін жан-жақты қарастыру мен зерттеуіне арналған.
Бірінші бөлімде құқықтық мемлекет концепциясының генезистік идеялары
мен теорияларының даму бағыттары қарастырылған.Осы тақырыптың мазмұнын ашу
бағытында ежелгі дәуірдегі құқықтық мемлекет теорияларының негізгі
бағыттары қаралып,талданған.
Екінші бөлімде қазіргі құқықтық мемлекеттердің мәні мен басты
белгілері, қазақ мемлекетінің құрылу тарихы және негізгі белгілері
сипатталған. Мемлекеттік биліктің үш тармағының өзара байланысы,
өкілеттіктері мен қызметтеріне талдау жасалады.
Үшінші бөлімде Қазақстан республикасындағы басқару реформасы мен
құқықтық мемлекет орнату саясатының реттеудің негізгі шаралары және оларды
жетілдіру жолдары көрсетілген.
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ КОНЦЕПЦИЯСЫНЫҢ ГЕНЕЗИСІ.
1.1. Ежелгі дәуірдегі заң үстемдігі идеялары
Құқықтық мемлекет проблемасы әрқашан барлық адамдарды, ежелгі,
ортағасыр және қазіргі кездегі прогрессивті ойшылдарды толғандырады.
Мәселен, құқықтық мемлекет деген не, оның идеясы қашан пайда болды және ол
қалай дамыды, оның негізгі белгілері қандай, құқықтық мемлекеттің мақсаты
және тағайындалуы қандай – деген сұрақт деген сұрақтар әрқашан көптеген
философтар, заңгерлер, тарихшылардың, олардың әртүрлі көзқарастарына,
пікірлеріне қарамастан қарауларында болады, сонымен қатар бұл мемлекеттің
қалай аталып және біліктіліктелуі – яғни, заңның, әділеттіліктің мемлекеті
ме, көпшілікке жақсылық жасау мемлекеті ме, әлдезаңдылықтың мемлекеті ме
деген пікірлері де. Әрине әр ойшыларда құқықтық мемлекет жеке меншікпен,
анықталған тап және топтардың байлықтарымен теңделсе, екіншілерінде теріс
идеялары болады.
Ежелгі уақыттардан бастап ойшылдар құқықтық мемлекеттің қағидаларын,
нысандарын, бар болған құқықтарды бекітуге және құқық пен биліктің
келісілген және өзара тәуелді қарым-қатынастарға деген ізденістер болған.
Осының нәтижесінде осындай адамдардың қоғамдық өмірдің саясинысанының
әділеттілік және дұрыстық пікірлері мемлекет және құқық туралы
көріністердің құрастырылады.Осындай ұйғарылулардың көрінісі болып,
Әділеттілік кезде арнаулы орган ретінде, соттың әділеттілігін ғана емес,
сонымен қатар жалпы мемлекеттің әділеттілік идеясын білдіреді.
Гуманизм, демократизм қағидалары, бостандықты, құқық пен заңды бекіту
және сақтау түріндегі құқықтық мемлекеттеориясының бастаулары Ежелгі
Греция, Рим, Үндістан , Қытай мемлекеттері ойшылдары, құқық танушылардың
еңбектерінде орын алған. Ежелгі грек ойшылы Сократ әділеттілік әрекеттігі
заңдарға бағынудан көрінеді деп санаған. Әділеттіліпен заңдылықтың егіз
ұғымдар екенін дәлелдейді. Қандай да болмасын заң қанша жерде кемшілігі
болса да, заңсыздық пен бассыздыққа қарағанда жақсы. Егер азаматтар
заңдарды сақтайтын болса олар өмір сүретін мемлекет күшті де жасампаз
болатындығын жариялайды.
Өз кезінде Платон Мемлекет және Заңдар еңбектерінде
мемлекет заңды түрде құрылған кезде ғана мемлекет болып саналады деп атап
өткен. Сократ, Аристотель, Цицерондар саяси - әділетті өмір заң азаматтарға
және мемлекетке бірдей болған кезде болады деп есептеген.
Платонның Мемлекет, Заңдар диалогтарында заңдардың күші
болмайтын және біреудің билігінің астында болатын жерлерде мемлекеттің
жойылуы қаупі болатындығы көрсетіледі. Оның ойынша заңдар – билешілердің
билеушісі, ал олар – оның құлы болғанда, мемлекет пен оған құдай сыйлайтын
барлық құндылықтар құтқарылады[44].
Платон мемелекетті біртұтас құбылыс ретінде қарастырады, ол
философтар мен билеушілерден, әскерилер мен жұмыскерлерден құралады деп
санайды. Олардың әрқайсысы өзіне берілген салада полистің қажеттігін
қамтамасыз ету үшін бір-біріне кедергі келтірмей қызмет етуі қажет, яғни
еңбек бөліініс танылады. Қоғамның осындай дәрежесі мемлекеттегі
үйлесімдікке әкеледі, қоғамдағы еңбектің бөлінуі идеалды мемлекет
қалыптастырудың негізі болады деп санайды.
Ұлы ойшылдың негізгі көзқарастарына тоқталсақ: олар басым түрде
мемлекеттің біртұтастығын негіздеуге арналады. Заң міндеті бір әлеуметтік
топқа емес, тұтас мемлекеттің игілігіне қызмет ету. Бостандық жеке
адамдарға емес, қоғамға қажет, сондықтан жаппай бостандықты негіздеу керек.
Қоғам топқа бөлінуінің себебі – адамдардың табиғи теңсіздігі. Идеалды
мемлекеттерде топтар арасында еңбектің бөлінуі олардың арасында биліктің
бөлінуін білдірмейді. Мемлекеттік билік арнайы дайындалған, мемлекетті
басқаруда даналыққа қол жеткізген, аристократия табынан шыққан бір қолда
болуы қажет. Мемлекеттілік әділ заңдар үстемдік еткен
жерде ғана болуы мүмкін. Заң қорғаушысы – соттар. Кез келген мемлекетте
соттар тиісті орында болмаса, ондай мемлекет билігін жоғалтады.
Құқықтық мемлекет теориясының негізін қалаған ойлар Аристотель
еңбектерінде де дамытылады. Аристотель мемлекет діни емес, өзінің өмір
сүруінің табиғи негіздеріне сүйенеді деп санайды. Ол жеке тұлғаны, жеке
меншікті қорғаушы ретінде танылған. Мемлекетті табиғи дамудың жемісі,
адамзат қауымдастығының жоғарғы нысаны түрінде қатыстырады. Мемлекеттік
билікке, құқыққа және заңға өз көзқарасын білдіре отырып, Аристотель заң
билігі жоқ жерде қандайда болмасын мемлекеттік құрылым нысанының
болмайтындығын таниды. Құқық әділеттілікке сай деп таниды, заңды мен
әділдіктің сәйкестігін уағыздайды. Құқық пен заңның бір еместігін, әділ
заңның ғанақұқыққа сәйкес келетіндігін бекітеді. Заң шығару саясаттың
бөлігі ретінде қарастырылады, заң шығарушы мемлекетке қажетті заңдарды
қалыптастыруға тиісті деп санайды. Мемлекетке адамдар емес құқық үстем
тұруға тиісті.
Заңның билігі жоқ жерде мемлекеттік биліктің құрылуына да жол жоқ –
деп жазған Аристотель. Сократ әділ билік түрі – ол патшалық билік, ал
әділетсіз билік – тирандық және жариялық деп ойлаған. Осыған
орай жариялықтың ең бір кемшілігі, билік басына келуші адамдардың жребии
бойынша, яғни кезейсоқ келуі деп атайды.
Республикалық басқару нақты Афин мемлекетінде қалыптасты. коғамдық
өмірдің нәтижесінде ол өзгеріп отырды және жаңа мазмүнға ие болды.
Афин демократиялық республикасы - оның нақты демократизімі оның әлеуметік
қүрамымен белгіленген , мүнда еркін афиндіктер қүл болып кете алмайды .
Афинде басқарудың қатан қүрлысы болды . Мемлекеттік органдардың жүйесі
халық жиналысынан , бесжүздік кеңесінен , сайланбалы лауазым адамдарынан,
отырыс соттардан - Археопагтан тұратын болған еді. Ең жоғарғы орган халық
жиналысы болды, оның жұмысына жиырма жасқа толған афин азаматтары
қатысатын. Оның негізгі функциясы заң қабылдау болып саналды.
Атқарушы орган болып бес жүздік кеңесі есептелді. Археопаг қазіргі сот
билігіне ұқсайтын жұмыс атқарды. Афин республикасында болашақта болатын
биліктің үш тармаққа бөліну элементтері көрініс берген еді. Афин
демократиялық республикасы, Спартан республикасы, Рим демократиялық
республикасы, қала республикалар бүлардың барлығы ежелгі республикалар
түріне жататын мемлекеттер .
Парламентік республика - бүл казіргі таңдағы республикалардың бірі болып
табылады . Мемлекеттік өмірді үйымдастыруда жоғарғы роль парламенке
бейімделген. Осыдай республикада үкімет парламентік жол-мен қалыптасады ,
яғни парламентте көп дауыс жинаған партиялардың мүшелері үкімет қүрамына
енеді. Осы үкімет парламентте дауыстың көпшілігіне ие болғаша ғана өмір
сүреді [4]. Мемлекет басшысы парламентпен немесе Арнайы құрылатын
парламенттік коллегиямен сайланады. Мемлекеттк басшының парламентпен
сайлануы , атқарушы билікке парламенттің бақылауы болып табылады .
Парламенттік республикада ел басшысы кең өкілетке ие болады. Ол декрет
шығарады , парламентті таратуға қүқығы бар, үкімет басшысын тағайындайды.
Қарулы күштердің басшысы болып табылады.
Парламентін ең маңызды функциясы заң шығару және атқарушы органдарға
бақылау жасау. Сонымен қатар, парламент маңызды қаржылық өкілділікке ие
болады өйткені парламент мемлекеттік бюджеті қалыптастырады, елдегі
әлуметік-экономикалық даму мүмкіндіктерін белгілейді, қорғаныс және
саясаттың негізгі проблемалары бойынша шешімдер қабылдайды.
Парламенттік республика демократияны, жеке адамның бас-бостандығын,
адамзат өмірінің әділетті қалыптасуын қамтамасыз етеді [5].
Президентік республика - бүл да қазіргі таңдағы мемлекеттік басқарудын
формалары болып табылады. Оның маңызды ерекшеліктері
Президент пен үкіметті парламент емес, халық сайлайды
үкімет президент алдында жауапкешіл болады
Парламенттік республикада ғы президент өкілеттілігімен салыстырғанда, оның
өкілеттілігінің кендігі әлде қайда көп.
Класикалық президентік республика болып АҚШ болып табылады Осында билік
үш тармаққа бөлінеді:
заң шыгарушы
атқарушы
сот
Президентік басқаруы бар барлық мемлекеттерде әр біреуінде өзіндік
ерекшеліктері бар . Мысалы , Фрацияда президент халықпен түгелдей
сайланады, ал АҚШ-та сайлаушы коллегия арқылы . Біздің Франция
мемлекетіндегі сайлау сияқты қүрлым қалыптасты. Президенттік
республикалардың бәрне тән қасиет, президент ел басшысы мен үкімет басшысы
жүмыстарын бірдей атқарады. Не өзі тікелей үкімет басшысын тағайыдайды.
Президент қолында праламентті таратуға қүқық, әскери күшін басшысы болуға,
қауіпті жағдайда жариялауға қүқық бар.
Өлкениетті елдерде президентік республиканың атқарушы биліктін күштілігі
ерекше білінеді. Қазіргі танда парламентік және президентік республикалар
арасында үлкен айырмашылық жоқ. Екеуі де қоғамды де-мократияландыруға,
азаматтардың бас бостандығын қорғауға негізделген. Социалистік республика
- бүл республиканың пайда болуы социалистік революцияның нөтижесі . Оның
негізін қалаушылар К.Маркс, Ф. Энгельс, В. Ленин. Осындай республика
олардың ойыша нақты демократиялы республика болады деп есептеген .
Социалистік басқару формасы негізінде жүмысшы тобының толық билігі және
партияның алда болуы мақсат етілді
Социалистік басқарудың үш түрі бар: Париж коммунасы , Советтік
Социалистік
республикасы , Халықтық-демократиялық республика. Ф.Энгельс социалистік
республикалық басқару фрмасын былай деп айтқан: "Республика басқада басқару
формалары сияқты өз мазмүнымен белгіленеді, бүл буржуазиялықтың
басыдылығы болғанша, ол біз үшін кезкелген монархия сияқты қауіпті [19]."
Халықтық- демократиялық республика Польша, Болгария, Венгрия елдерінде
болған оның ерекшелігі капиталистік елдердің кейбір элемен-ттері болған .
Қазіргі таңда Қытай, Корея елдерінде мүндай басқару формасы өмір сүріп
келеді.
Аристотель ойы бойынша, саяси құрылымының әр алуандылығы мемлекеттің
ерекшеленген бөліктерден тұратын күрделі организм екендігін көрсетеді.
Аристотель мемлекет құрылымының үш элементін жіктейді: ерікті азаматтардың
барлығы қатсыға тиісті заңдық кеңесу билігі, үкімет билігі және сот
билігі. Заңдық кеңесу билігі әрекетінің бір саласы жалпыға міндетті акт
ретіндегі заңдарды қабылдау деп санады. әрбір заң өз негізінде құқықты
қарастырады, әрі жүйелі құрылған мемлекетте құқық басымдылығы болуы қажет.
Заң қабылдаудан басқа биліктің бұл тармағы соғыс жариялау, бітім жасау,
өлім жазасын беру, мүлікті тәркілеу, қуып жіберу туралы
мәселелерді шешеді. Мемлекетті ұйымдастыруда заң қабылдайтын ерекше
элеметті ажырату билік көріністерін әрі қарай жіктеуге негіз болады.
Аристотель кеңесу билігі ретінде ежелгі грек халқының жиналысын
қарстырады, бұл қазіргі мемлекеттердің заң шығару органдарының
демократиялық дәстүрлерді жалғастырушы ретінде сипаттауға мүмкіндік береді.
Заңның барлық билікте үстем болуы мемлекетің құқықтық жомен дамунынң
кепілі. Аристотель мемлекеттік билік тармақтары арасында заңдық кеңесу
органына басымдық береді. Үкіметтік басқару органдары заңға бағынышты,
екіншілік сипатта, олардың шығарған декреттерінің заңдық күші
болмайтындығын көрсетеді. Сот органдарын тек сайлау жолымен ұйымдастыру
қажеттігін айтады.
Римнің қоғамдық қайраткері Цицерон мемлекет құқық мәселесінде өзара
келісім мен мүдде бірлігімен байланысқан көптеген адамдардың жиынтығы- деп
қарастырған. Мемлекет құқықпен өзара қатынаста жалпы құқық тәртіп ретінде
көрінеді. Құқық негізінде сана мен әділеттілік болады, ол адамдарға
табиғатынан тән. Цицерон кейіннен құқықтық мемлекет теориясының негізін
қалаға заң әрекет кейбі таңдаулы азаматтарға ғана емес, барлық адамдарға
қаралуы қажет- деген ойдың негізін қалаған.
Осы саяси биліктің даму және құрылу формасын жете түсіну үшін
құқықтық мемлекеттің тарихына үңілуіміз қажет. Осының нәтижесінде осындай
адамдардың қоғамдық өмірдің саяси нысанын әділеттілік және дұрыстық
пікірлері мемлеект және құқық туралы көріністерден құрастырылда. Осындай
ұйғарылулардың көрінісі болып, Әділеттілік құдайы (көзі байлауышпен
байланған және қолдарында қылыш пен әділеттілік таразысы бар) образы болып
табылады. Ол құдайды күзетіп, қорғайтын тәртібінің тең түрде барлығына
бірдей міндетті, құқық пен күштің бірлесін білдіреді. Бұл образ ежелгі
уақытта қазщіргі кезде де арнаулы орган ретінде, соттың әділеееілігін ғана
емес, сонымен қатар жалпы мемлекеттің әділеттілік идеясын білдіреді.
І.2. Жаңа заманда құқықтық мемлекет теориясының даму бағыттары
Италияндық мемлекеттанушы Марсилий Падуанский (ХІҮ ғ.) заң шығару
билігін құрамында сот билігі де болатын үкіметтік немесе атқару билігінен
ажыратып қарастырылады. Бұндай көзқарасқа билікті дуалистік түсіну, билік
субъектілері ретінде халық пен монархты тану негіз болады. Халық жоғары
билікке заң шығарушы билігіне,монарх, -атқару билігіне ие деп санайды.
Теріс әрекеті үшін монарх жазаланып биліктен айырылуы мүмкіндігін
қарастырылады. М. Падуанский алғышқылардың бірі болып заң шығару және
атқару билігін бөліп қарайды.
Құқықтық мемлекет теориясының дамуына ХҮІІ-ХХ ғ. Ойшылдары қомақта
үлес қосты. Оның кейбір бөлітері Г. Гроций, Спиноза,Дж. Локк,Ш.Л.
Монтескье. Д. Дидро,Ж.Ж.Руссо, Т.Гобсс, И.Кант, Г. Гегель және т.б.
ойшылардың еңбектерінде қарастырылып тожырымдалды.
Құқықтық мемлекеттің теориялық өсуі феодалдық және абсолюттік
деспотизмге қарсы күрес кезінде дамыған. Осы кездегі құқықтық мемлекеттің
өсуі мен дамуы туралы Г.Гроция, Б.Спиноза, Т. Гоббс,
Дж. Локк, Ш.Монтескье т.б. еңбектер жазған.
Локк адамның жеке құқығы мемлекеттік билікті бөлу идеасының өте
керектігін айтқан. Адами жеке құқыққа ол жеке меншік құқығы мен өз іс-
әрекеті мен еңбек құқығын жатқызған.Ең бастысы – қоғамдық ұйымдар заңға
қайшы келмей, бостандықты қамтамасызетуі керек. Осы үшін мемлекеттік
биліктің заңды, орындаушы, федеративтік деп үшке бөлінуі керек.
Буржуазия өкілдері монарх билігін шектеу мақсатында мемлекеттік
билікті заң шығару – парламент, атқару – монарх және сот тармақтарына бөлу
қажеттігі туралы пікірді негіздейді. ХҮІІ ғасырдағы ағылшын ойшылы Джон
Локктың көзқарасы бойынша құқықтың басымдығы идеясы табиғи құқыққа сәйкес
келетін және индивидтің ажырағысыз табиғи құқықтар мен бостандықтарын
танитын заң жоғарылығы болатын, әрі билік бөлінісі жүзеге асырылған
мемлекет түрінде көрінеді. Құқық жоғарылығы танылған осындай мемлекеттің ол
басқа басқару түрлеріне қарсы қояды, оларды деспоттық мемлекеттер ретінде
таниды.
Локк танымы бойынша деспотизмге қарсы тұратын арнаулы конституциялық
механизм болуы шарт, оның маңызды компоненттері ретінде биліктің жіктелу
қағидасы мен заңдылық қарастырылады. Билікті бір қолға шоғырландыруды
болдырмау мақсатында Локк заң шығару және атқару биліктерін біріктірмеуді
және заңгерлерді өздері қабылдаған, атқару билігімен жүзеге асырылатын
заңдарда әрекетіне бағындыруды ұсынады. аталған ой кейінгі кезеңдері саяси
ойлар жүйесі мен практикаға барынша ықпал етіп, құқықтық мемлекеттіліктің
негізгі қағидаларының біріне айналды. Джон Локк билікті бөлісу ілімінде
мелекеттік билік қызметтерін жіктеу таза ұйымдастырушылық- техникалық
сипатта емес, ол азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін
қажет екендігін баса көрсетеді. Заң шығару билігі заңдарды белгілі бір
мезгілде қабылдайды, бірақ заңдар тұрақты, үздіксіз әрекет етеді. Атқару
билігі үкімет актілерін қабылдайды, үнемі, тұрақты әрекет етеді. Заңдар
азаматтармен жиындарда қабылданады. Атқару билігі тиісті органдар арқылы
әрекет етеді. Атқару бмлігін жүзеге асыоатын орган соғыс жариялау, бітім
жасау, басқа мемлекеттермен шарттарға отыру құқығына ие. өз әрекетінде
күшке сүйенеді. Атқару билігінің тағы бір басмыдылығы – ол қоғамды және
азаматтарды тек заңда көрсетілген жағдайларда ғана емес, сондай- ақ онда
көрсетілмеген төтенше оқиғалар барысында да, кейде тіпті заңға қарамастан
қорғау шараларын қабылдауға тиісті. Атқарушы орган заңдық жиынды шақырады
және таратады. Заң шығару билігі дербес те, қалғандары бір органмен жүзеге
асырылады деп санайды Джон Локк [39].
Биліктің жіктелуі туралы жаңа көзқарастар ХҮІІІ ғасырдағы француз
құқықтанушысы Ш. Л. Монтескьенің еңбектерінде жүйелі түрде орын алды.
Оның көзқарасы бойынша саяси бостандық барлық қатынастар құқықпен
реттелетін және заңдар билеушілердің еркінен үстем тұратын мемлекетте ғана
мүмкін болмақ. Монтескье тұжырымдамасында бостандықтың өлшемі ретінде
тұрақты түрде құқық танылады да, ал құқықтың үстемдігі биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына жіктелуі арқылы қамтамасыз
етілетіндігі айтылады, нәтижесінде әр түрлі билік тармақтары бірін- бірі
өзара тежеп отырады.[43] биліктің бөлінуі және өзара тежеу саяси
бостандықтарды қамтамасыз етудің басты шарты болып табылады.
Заң шығару билігі жалпы тәртіп бойынша барлық халыққа берілуі
қажет: бірақ оны үлкен мемлекеттерде жүзеге асыру мүмкін емес, ал кіші
мемлекеттерде қиын, сондықтан өкілдік жүйесі енгізілуі керек. Халық
өкілдері жалпыға бірдей дауыс беру негізінде округтерден сайланады да, өз
жерінің қажеттілігн ескере отырып, бірлескен шешім шығарады. Заң шығару
билігі басқа билік тармақтарына кедергі келтірмеу үшін атқару билігінің
басшысы вето қою құқығына ие болады. Нәтижесінде биліктер бір- біріне
бағынбайтын, бірақ өзара тығыз байланыста және келісімде болатын жағдай
қалыптасады.2
Үш билік тармақтары арасынды басымдылығымен сипатталатын
біреунің болуын жоққа шығаратын Монтескье схемасы биліктің бөлінуіне
алдымен ұйымдастырушылық- құқықтық көзқарасты бейнеледі, сөйтіп мемлекет
пен мемлекеттік биліктің әлеуметтік табиғаты туралы мәселені көтермеген
тәріізді болып көрінеді. Шын мәнінде Монтескье қоғамда әр түрлі әлеуметтік
топтар арасында билік үшін күрестің үнемі жүретіндігін, оның азаматтардың
бостандығы мен қауіпсіздігінің бұзылыуына, мемлекет
нысанының өзгеруіне, кейде тіпті мемлекеттің жойылуына әкеліп соғатын-
дығын білді.
Осындай жағымсыз нәтижелерді болдырмау мақсатында ол әр түрлі әлеуметтік
күштер арасында билікті бөлуді ұсынды.
Монтескьенің билікті жіктеу теориясы – мемелекеттегі еңбекті саяси
бөлу ғана емес, сондай- ақ қоғамдағы әлеуметтік күштердің арақатынасын
реттеу құралы. Оның басты сіңірген еңбегі – билікті бөлуді алғаш рет
мемлекет Конституциясымен байланыстырады.
Жан- Жак Руссо көзқарастарына байланысты заң шығару билігі барлық
азаматтар қатысатын халық жиынына беріледі, бұл кезде басқа билікке орын
жоқ. Заңдарды орындау жалпы ережелерді нақты жағдайларда қолдану ретінде
үкіметке – атқару билігіне тапсырады. Үкімет халыққа бағынышты, бірақ оның
жеке мүшелеріне билік етеді.
Руссо идеалы он мыңға тарта халқы бар мемлекетпен байланысты.
Өкілдікті ол жоққа шығарған. Атқару билінгі тек заң шығарушының құралы деп
санаған.
Құқықтық мемлекет теорияның философиялық негізін И. Кант
қалыптастырып дамытты. Ол мемлекеттің құқыққа сүйенуі қажеттігін негіздеді.
Мемлекет құқықтың заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлігі, онда
халық өзі үшін шеше алмаған мәселені заң шығарушының шешуі мүмкін еместігі
қағидасы әрекет етеді. Егер мемлекет осы қағидадан, адам құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудан бас тартатын болса, заңдарды қорғауды қамтамасыз
етпесе өз азаматтарының құрметі мен сенімінен айырылады. Иммануиль Кант
билікті жіктеуді мемлекеттік билік идеясынан логикалық қажеттілікпен
шығатын сананың қатаң талабы ретінде қарастырған. Заң шығару, атқару және
сот биліктері дербес субъект болса да, жиынтығында бір тұлға – мемлекет
құрады. Құқықтық мемлекет қағидасы ретіндегі билікті жіктеу сананың талабы
және өмірдің практикалық ұйымдастыру мақсаты. Г. В. Гегель бостандық идеясы
билікті тиісті бөлу (заң шығарушы, үкімет, мемлекет басшысы) жағдайында
ғана жүзеге асады деп есептеді.
Билікті жіктеу көпшілік бостандығының кепілі қызметін атқарды, бассыздыққа,
құқықсыздыққа, құқықтае тыс күш қолдануға қарсы тұрады.
Құқықтық мемлекет ілімінің философиялық мағынасын И. Кант енгізген.
Құқықтық мемлекет деген термин, ілім 19- ғасырдың басында пайда болған.
Канттың түсінігінде құқықтық азаматтық қоғамда құқықтық заң жоғары
дәрежеде болуы керек.
Кант құқықты - табиғи идеологияны мазмұндаған кезде, 4 жағдайға
бөлген: а) әрбір адамның, жеке тұлғаның өз құқығы, оның қызметі
есептелмейді.
ә) келісім – мемлекеттік құрылымның негізі. Келісім бойынша барлық
заңдарға бағынбайды.
б) нақты құқықтың тәуелділігі (норма, адамдардың өздерінің
шығарғандары)
в) табиғи құқықтың нормаларының тұрақтылығы.
Жоғары құқықтық тәртіп құрылымында халық қатысады. Кант Руссодан кейін
халықтың егемендік идеясының өсуін көтерген.
Ресей ғалымдарының айтуы бойынша, құқықтық мемлекет – басты міндеті,
сол мемлекеттік құқықты қорғау және жеке тұлғаның ерекшелігі, сол себептен
олармынадай қағидалардан тұрады:
а) азаматтық қоғамның бар болуы (жекешеленуі);
ә) заң жоғарылығы;
б) мемлекеттік биліктің жіктелуі;
в) адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы;
г) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауапкершілігі;
е) қоғамның құқықтық санасы мен мәдениеті және оның жоғары дәрежесі;
ж) соттың тәуелсіздігі;
з) антимонополистік құрылымның бар болуы.
Құқықтық мемлекеттің іскерлігі барлық субъекті үшін өзара
жауапкершілік байланыста және құқықтық теңдікте қажет. Сондықтан құқықтық
мемлекетте субъектінің әрекеттері қағидалары мыналар болдады:
а) тек заңда көрсетілгенге рұқсат қағидасы – мемлекеттік органдар
мен лауазымды тұлғаларға;
ә) заңмен шектелмегендердің барлығына рұқсат қағидасы -
құқықтың басқа қалған субъектілеріне, жалпы азаматтарға, заңды тұлғалар
және басқа да шаруашылық субъектілері үшін.
Құқықтық мемлекеттің мақсаты – адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын толық қамтамасыз ету, сонымен қатар билікті теріс
пайдалануға, диктатура мен деспотияның қайта тууына қарсы әрекеттер жасауға
және ондай жағдайларды туғызбау үшін мемлекеттік биліктің құқығы арқылы
көмегімен байланысты.
Осыған орай, В. С. Нерсесянцтың пікірімен санасуымызға болады:
Құқықтық ұйымның мемлекеттік билігі құқықтық статуспен құқықтық жағдай,
саяси қоғамның жүйесіне байланысты дейді.
19 - ғасырдың екінші жартысында құқықтық мемлекет идеясын либер-
алдық орган құрған. Олардың ойынша жеке тұлғаның бостандығы мен құқық
бостандығы, шыдамдылығы, конституциялық саяси билік, билік бөлінуі, жеке
меншіктің дамуы қолға алынуы керек[21].
Құқықтық мемлекет идеясы заңнама ілімінде көрініс береді, әсіресе осы
ХХ ғасырдың басында дамып отыр. Құқықтық мемлекет идеясы іс жүзін
де әр түрлі саяси режимдерде сыйынды. Бұған дәлел 19 - 20 ғ.ғ. Германия да
өзіне құқықтық мемлекет статусын меншіктемеген бір де бір саяси құрылым
қалмады. Бисмарк заманындағы неміс мемлекеттері де Веймар республикасы да,
Гитлердің фашистік режимі де өздерін осындай деп жариялады. Қазіргі
Германияның Негізгі заңында (28- бап, 1- бөлім) негізгі құқықтық мемлекет-
тің теориялық ілімдерін М. А. Рейснер және В. М. Гессен зерттеген. М. А.
Рейснер құқықтық мемлекет заң – норма, биліктің өзіне міндеті болған кезде
пайда болады, деп жазған. В.М. Гессен үшін құқықтық мемлекет құқығы
адамдарына байланысты деген пікір айтқан. ХХ ғасырдың екінші жартысын-
да құқықтық мемлекеттің жалпы түсінігі қалыптасты. Құқықтық мемлекетте
экономикалық тұрақтылық, әділеттік және бостандық іске асырылуы керек. Осы
идея арқылы біз халықтың қоладуына ие боламыз, яғни осыдан келе халық
егемендігі шығады. Осы игі мұратты ХХ ғасырдың екінші жартысы-
нан бастап дамуды қолға алуға міндеттіміз.
Биліктің жіктелу теорясын тұжырымдаған аталған ғалымдардың
көқарастары кейінгі кезеңдегі құқықтық мемлекеттілік туралы теориялық
бастауларға ғана ықпал етіп қана қойған жоқ, сонымен бірге ерте
буржуазиялық конституциялық заңдар жүйесінің қалыптасуына және мемлекеттік-
құқықтық практикаға да үлкен әсерін тигізді. Алғаш рет теориялық
тұжырымдамалар заңда 1787 жылғы АҚШ Конституцясында көрініс тапты. Бұнда
халықтың егемендігін жариялаумен қатар, мемлекеттік органдардың өкілеттігін
бөлу жолымен билікті ұйымдастырушылық- құқықтық жіктеу енгізілді, әрі ол
тежеу және қарсы салмақ көрсету жүйесімен толықтырылды. Бұның ықпалы
француздық 1789 жылғы адам және азамат құқықтары декларациясында да анық
көрінді. Құқықтарды пайдалану қамтамасыз етілмеген және билік жіктеу
жүргізілмеген қоғамның Конституциясы болмайды.-деп жазылады аталған
Декларацияның 16 бабында [24].Билікті жіктеу концепциясы батыс демократиясы
конституцияларын қалыптастыру және мемлекеттік аппаратты құрылымдық бекіту
барысында басқарушы бастау қызметін атқарды.
Құқықтық идеологияда құқықтық мемлекет болу үшін не қажет деген екі
позиция байқалып тұрады. Ең бірінші заңның қоғамдағы орны. Мазмұнына
қарай заң дамыған немесе қалып қойған, логикалық немесе логикалық емес,
әділетті әділетсіз болып келеді. Демократиялық құқықтық мемлекетте заң
құқыққа сай болу керек. Заңның қоғамда жоғары дәрежеде болу экономикаға,
социалдық және экономикалық, саяси жағдайларға байланысты.
Кейбіреулер құқықтық билік пен заңдық билік құруы бір-бірімен сайма-
сай келіп, бірін-бірі толықтырып отыруы керек деп, бірақ әлі ешкім
тәжірибеде құқық пен заңның бір болып келген қоғамын орната алған жоқ.
Аксиома бойынша, заң қоғамдық қатынас жүйесі негізінде жұмыс жасайды, одан
сырт немесе жоғары емес. Оның жұмысы-осы қатынастарда еркін көрініп,
өзгеріп өсіп отыру [22].Келесі бір авторлардың пікірлерінше заң үкімет пен
басқарушы органдардың субъектісіне айналуы керек. Бірақ әуелден белгілі
қоғамды адам емес, заң басқарады. Заңның негізіне сүйеніп адам қызмет
етеді. Осыдан қазіргі кездегі қолданылатын заң барлығынан да жоғары, заң
катаң, бірақ бұл заң, әлем қаза болса да, юстиция жасасын және тағы да
басқа көптеген қағидаларды халық ұстануда.
Орта түсініктегі ойлаушылар құқықты құқықтық заң, мәтін, норма-
тивтік актпен бірдей деп ойлайды. Ал жоғары түсініктегі ойлаушылар
құқыққа нормалармен бірге, құқықтық қатынастарды, құқықтық білім мен
субъектілік құқықты да енгізеді.Құқықтық мемлекеттілік азаматтық қоғаммен
табиғи байланысқан, ол онсыз қалыптасып, қызмет өтіп өркендей алмайды.
Азаматтық қоғам-құқықтық мемлекеттің маңызды компоненттері пайда болып,
бекіп өзінің тіршілікке қабілеттілігі мен өміршеңдігін көрсететін,
жетілдіретін және олар үшін өзіндік бір тіршілік ету ортасы болып
табылатын, оларға қажетті жағдайлар мен алғы шарттар жасайтын айқын
әлеуметтік-экономикалық қондырма. Құқықтық мемлекет құрудағы табыстар, бұл
процестің өрісі мен қарқыны оның оң және теріс нәтижелерінің ара қатынасы
азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық қоғамға айналу дәрежексіне тура
пропорционал тәуелді болып табылады. Құқықтық мемлекеттің құрылуы мен дамуы
өз кезегіндегі азаматтық қоғамның нығаюы мен жетілуін жеңілдетеді, және
құқықтық емес мемлекеттің құқықтық мемлекеттке ауысу процессі біріншісінен
екіншісіне айналуы неғұрлым кең өріс алса, азаматтық қоғамға тірек болатын
және оған қызмет көрсететін тіректер мен құрылғылар соғұрлым сенімдірек,
мықтырақ болады.
Басқаша айтқанда, қоғамдық өмірдің аталған екі құбылысының (құқықтық
мемлекет және азаматтық қоғам) арасында өзара келісушілік пен өзара іс-
қимыл нысанда екіжақты тәуелділік бар: іс жүзінде олардың біреуі
екіншісінсіз тіршілік ете алмайды; бұдан былай олар бір біріне серік
болады, олардың қызмет ету нәтижесі бір бірімен тығыз байланысты және
олардың әрқайсысына тікелей әсер етеді.
Азаматтық қоғам әдетте, жеке меншіктің және нарықтық қатынастардың,
орта таптағы меншік иелерінің рөлінің арта түсуімен, бәсекелестік шұғылдық
парасатты есептей білу негізіндегі шаруашалық және коммерциялық табыстарға
қол жеткізілуімен сипаииалады. Әлеуметтік толысудың белгілі бір деңгейіне
жеткен соң азаматтық қоғам мемлекеттің диктатын өзіне дарытпайтын жағдайда
болады, онымен тең және белгілі бір тепе-тендік орнатып, үйлесімді
қатынастар мен өзара әрекеттестікті қалпына келтіреді. Азаматтық қоғакмның
одан әрі жетілдіруіне қарай онда мемлекетпен, социумдарымен, жеке тұлғалар
мен байланыстары жаңа деңгейге көтеріледі, олардың біреунің екіншісімен
шектен тыс басымдығы болмайды. Қоғамда пайда болған жанжалдар, қарама-
қайшылықтар және шиеліністер жария құралдармен, зорлықсыз, басып-жаншусыз,
революциясыз шешіледі[31].
Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір біріне жақын болғанымен әр
түрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет өзінің конституциялық және
заң актілерінде жеке адамның құқықтық мәртебесін баянды ететін болса онда
азаматтық қоғам оны жоғары әлеуметтік мәртебемен қамтамасыз етеді.
Мәртебенің бұл екі түрі жеке адамның өмір тіршілігінің әр түрлі жақтарына
акцент береді, бірін бірі толықтыра отырып, оған өзінің мақсаттары мен
міндеттеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Әлеуметтік мәртебе
материалдық, ұйымдастырушылық-техникалық мүмкіндіктерді, сондай-ақ әрбір
қоғамға тән таптық-топтық, ұлттық-этникалық, социужлық байланыстар мен
қатынастардың артықшылықтарын анықтайды. Қоғам бұл мүмкіндіктер мен
артықшылықтарға өзінің мүшелерін араластырады. Қоғамның қарамағында мұндай
мүмкіндіктер мен артықшылықтар неғұрлым көп болса, азаматтар оны соғұрлым
толығырақ пайдалана алады. Олар құқықтық мәртебенің мазмұнын құрайтын
мүмкіндікті нығайтады. Олар болмаса құқықтық мәртебенің жүзеге асырылуы
кемиді.
Мемлекет пен қоғам пайдаланатын жауаптылық институттарының ара
қатынасы да ұқсас. Құқық тәртібін бұзушыларды мемлекет заңды
жауапкершілікке тартады, ал құқықтық емес бұзышылықтар қоғамдық-моральдық
ықпал ету шараларын қолданумен шектеледі. Мұндайда жауаптылықтың
көрсетілген институттары үйлесімділік пен өзара толықтыру жағдайында
қолданылады.
Азаматтық қоғам өзінің сипатына , табиғаты мен негізі сапасына қарай-
атап айтқанда бостандық пен әділеттілікке қол жеткізуді көздегеніне,
демократия мен адамгершілік қарым-қатынастың орныққанына қарай- құқықтық
мемлекеттің принциптерді нығайтуды жеңілдетеді, ол тіпті соларға
бейімделген сияқты да. Бұл нақтылы неден көрінеді? 3 факторды ғана атап
өтейік:
- қоғамдық пікірде құқықтың жоғары дәрежесі, заң
институттары, принциптері мен нормаларының беделі мен
шүбәсіздігі негізделіп, таратылады;
- құқық талаптарын елемеу және қалыпты емес деп бағаланатын
жағдай туғызылады, олар көпшілік мойындаған әлеуметтік
тәртіпке сыйыспайды;
- қоғам құқықты игерудің өзін заң механизмдерімен толықтырушы
белгілі бір әлеуметтік және рухани механизмдерін дайындап
шығарады,- олардың қатарына азаматтың қоғам жағдайында
адамдарда қалыптасатын жеке адамға тән адамгершілік парыз,
азаматтылық сезімі, өзіне талап қоя білушілік, өзін-өзі
тәртіпке келтіру, әділетсіздік пен ымырасыздық, әлеуметтік
белсенділік сияқты қасиеттерді жатқызуға болады.
Осылайша, азаматтық қоғамды қалыптастыру және құқықтық мемлекет құру
процестері бірін бірі итермелеп, бірі үшін екіншісі өзара қолайлы жағдайлар
мен алғышарттар туғызады. Бұл процестің екеуі де жалпы және тұтасынан
алғанда қатар жүреді, ал нақты өмірде олардың біреуі бір кездері біреуінен
озып кетуі немесе қалып қоюы мүмкін. Бірақ, аталған процестердің өтуін
оөтын-оқтын бұзылатын синхрондығы кейін қоғамдық дамудың барысымен
қалпына келтіріледі.
Азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық және этатистік мемлекеттің
құқықтық мемлекетке бір сәттік немесе бір реттік шара ретінде қарауға
болмайтындығын атап өту маңызды. Бұл дамудың тұтас бір бөлігін қамтитын
және ұзақ уақытқа созылатын күрделі әлеуметтік-экономикалық, саяси,
мемлекеттік-құқықтық және рухани процестер [38].
Құқықтық қоғамның нарықтық негіздері меншік формаларының әр түрінен
(мемлекеттік, ұжымдық, жалдау, жекеменшіктік, кооперативтік, және т.б.)
құрылған, өзара тең, әрі заң жүзінде қорғалған өнеркәсіптік байланыстар
болып табылады. Құқықтық қоғамда жекеменшік материалдық базаны өндіруші
және тұтынушыларға тікелей байланысты. Жекеменшіктегі өндіруші өз еңбегінің
өніміне ие болып келеді. Мемлекеттің құқықтылығы құқықтың дербестілігін,
өндірістік қарым-қатынастардың тепе-тендігін, қоғамның ұдайы өсуі мен оның
өзіндік дамуын нарықтық жағынан қамтамасыз ете алатын жекеменшіктің өзіндік
бостандығының арқасында ғана іске аса алады.
Құқықтық қоғамның әлеуметтік негізін қоғамдық дамуды көздеген еркін
азаматтарды біріктіре алатын өзін-өзі жетелетін азаматтық қоғам құрайды.
Мұндай мемлекеттің орта шенінде адам және оның жеке мүддесі тұрады.
Әлеуметтік институттар мен қоғамдық қарым-қатынастар арқылы әр азаматтың
шығармашылық мүмкіндіктері мен еңбек ету мүмкіншіліктерін жұмсауына жағдай
жасалады, әр азаматтың көзқарасы, жеке құқығы мен бостандығы ескеріледі.
Мемлекеттің берік әлеуметтік негіздері оның құқықтық мүмкіншілігін
тудырады.
Құқықтық қоғамның рухани негіздерін шыншылдық пен гуманистіктің
адамзаттық принциптері, адамның жеке басының бостандығы мен құқығы құрайды.
Қорыта келгенде, құқықтық мемлекет жасау үшін негіз қажет, өйткені
кейбір принциптер онсыз бола алмайды:
- Құқықтық мемлекет тұрақты демократиялық, құқықтық,
саяси, мәдени дәстүрлері бар қоғамда ғана пайда бола
алады.
- Құқықтық мемлекет құрылу үшін жоғары деңгейде дамыған
мәдениет, әсіресе құқықтық мәдениет саяси
институттардың қалыптасуына әсер етеді.
- Ежелгі құқықтық нигилизм дәстүрлері бар жерде
құқықтық мемлекет құру қиындық түғызады.
2 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСІНІГІ,
МӘНІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ.
2.1. Құқықтық мемлекет түсінігі мен мәні
Құқықтық мемлекет – адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын
барынша толық қамтамасыз етуге жағдай жасайтын, мемлекттік билікті құқық
көмегімен шектейтін саяси билікті ұйымдастыру. Құқықтық мемлекет идеясы
бассыздыққы қарсы құрал ретінде, деспотизм мен тиранияға қарсы реакция
ретінде қалыптасқан. Ол гуманистік бастауларды, әділеттілікті бекітуге
арналған әлеуметтік құндылықтардың біреуі ғана емес, сонымен бірге жеке
тұлға бостандығын, ар- ожданы мен намысын қамтамасыз етудің құралы,
халықтық биліктің өмір сүруінің нысаны. Құқықтық мемлекетке сипаттама
барысында оның өзіндік ерекешелігіне қарамастан мемлекет ретінде
қалатындығын естен шығармау қажет. Құқықтық мемлекет көпшілік (жария)
билігіне ие, оның арнаулы басқару және мәжбүр ету аппараты болады, оларды
ұстап тұру үшін халықтан салық жиналады, бюджет қалыптастырылады.
Мемлекеттің негізгі белгісі ретіндегі егемендікке ие болады. Құқықтық
мемлекеттегі мемлекеттік биліктің егемендігі ел ішінде барлық азаматтарға
және олардың құратын мемлекеттік емес ұйымдарына қатысты жоғарылықпен,
сыртқы саясатты жүргізудегі өзге мемлекеттерден және халықаралық ұйымдардан
тәуелсіздікпен сипатталады. Осы тәріздес белгілері ұқсас болғанымен де,
құқықтық мемлекеттің жай мемлекетке қарағанда айырмашылықтары болады:
1. Мемлекетте билік шексіздігімен сипатталса, құқықтық мемлекетте құқық
үстемдігі танылады,
2. Мемлекет қоғамнан алшақ кетсе, құқықтық мемлекетте азаматтық қоғам
мемлекет әрекетін бақылап отырады,
3. Мемлекет өз тарапынан азаматтарға бассыздық пен күштеуден қорғауға толық
кепілдік бермесе, құқықтық мемлекетте адам құқықтары мен бостандықтары
шынайы қорғалады.
Құқықтық мемлекеттің этаистік мемлекеттен принципті айырмашылығын
көптеген көрсеткіштер бойынша келтіруге болады:
1.Құқықтық мемлекетте биліктің бүкіл механизмі және әрбір орган, әрбір
лауазымды тұлға өз қызметінде жеке алғанда құқықтық прициптер және
нұсқаулармен байланысты, өздерінің барлық шараларын солармен
сәйкестендіреді. Құқықтық нлрмалар жұртшылыққа ғана емес, сондай- ақ
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар үшін де міндетті. Олардың құқық
шегінен кетуі мүлде болмайды немесе мүмкін емес нәрсе. Егер этаистік
мемлекетте ресми органдар мен лауазымды тұлғалар құқықты екінші кезектегі
және өзі үшін міндетті емес деп санайтын болса, мұндай көзқарасқа құқықтық
мемлекет жағдайында жол берілмейді және ол біртіндеп жойылып та келеді
[10].
2.Құқықтық мемлекет құқық пен заңның арасындағы этаистік мемлекетке
тән мұндай үлкен қарама- қарсылықты білмейді. Онда мемелекеттік органдардың
барлық нормативтік актілері өзінің мазмұны және бағыттылығы, қабылдау және
рәсімдеу процедурасы, іске қосу ерекешеліктері, қолдану сипаты, тәртіп
бұзушылықтың жүзеге асуы мен қорғау жөнінен құқықтың жоғары критерийлерніе
сай келеді. Заң құқықтық прициптердің жүйелілігіне негізделеді, одан
қалмайды. Мемлекеттік ограндардың құқыққа қарсы нормативтік актілер
қабылдап, оның жұмыс істеуі іс жүзінде мүмкін емес нәрсе.
3. Құқықтық мемлекет нормативтік нұсқауларды қабылдап оны жариялаумен
ғана шектелмейді. Ол осы қабылданған нормативтік нұсқаулардың міндетті
түрде жүзеге асуына, барлық жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттік және
қоғамдық органдардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың әрекетіне
айқын бағыт беруді қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі. Мемлекеттің құқықты
жүзеге асыру бағытындағы қызметі приоритеттіктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық,әлеуметтік,құрылымдық сондай-ақ
басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз
байланыста өзгеріп,жаңарып отырады.Бұл дамудың осы сатысы біздің Құқықтық
мемлекет идеясы қазіргі өркениеттің дамуының ерте кезеңінен бастап-ақ
талқыланып қарастырылған. Бас бұзарлыққа қарсы тұру, күштеуді шектеу,
қоғамдық өмірді барынша тиімді ұйымдастыру құралдарын іздестіру, құқықты
биліктік қатынастар нысаны ретінде бекіту барысында ежелгі дәуірден бастап
жаңа заман ойшылдары құқықтық мемлекет, конституционализм, құқық
жоғарылығы, азаматтар теңдігі, адам құқықтары мен бостандықтары,
демократия, азаматтық қоғам, билікті жіктеу туралы көзқарастар жүйесін
қалыптастырады.
Дипломдық зерттеу еңбегіміздің өзектілігі:
-құқықтық мемлекет теориясының маңызды мәселелері теорияның қалыптасуы мен
дамуын зерттеу,олардың қоғамдық қатынастармен байланысын дәлелдеу
- құқықтық мемлекет теориясын дүниежүзілік деңгейдегі саяси-құқықтық ойлар
жүйесінде қарастыру мен Қазақстандағы қалыптасу ерекшеліктерін зерделеу.
-құқыққа негізделген, әділдікті жақтайтын мемлекет мәселесі
адамзатқауымының саяси қауымдасуы кезеңінен бастап, қазіргі кезеңге дейін
алдыңғы қатарлы ойшылардың, қоғам қайраткерлерінің көкейтесті ойының
өзегіне айналды. Құқықтық мемлекет теориясының даму кезеңін үшке бөліп
қарастыруға болады: заң үстемдігі мемлекеті, әділ мемлекет туралы
ойдың,идеялардың қалыптасуы; құқықтық мемлекет теориясының тұжырымдалуы;
оның мемлекеттік-құқықтық құрылымдарда іске асырылуы.
-Қазақстан Республикасының өз егемендігі мен тәуелсіздігін жариялауы оның
конституциялық құрылысының жаңа даму кезеңіне жол ашты. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 1 бабында өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік ретінде орнықтыратындығы бекітілген[1].
Бұдан мемлекетіміздің жалпыға ортақ өркениеті даму жолын таңдағанын
көруге болады. Құқықтық мемлекеттің бір белгісі – мемлекеттік билікті
ұйымдастыруда тармақтарға жіктеу қағидасының жүзеге асырылуы болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам, оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындай отырып, адамның құқықтары мен
бостандықтары ар-ожданы мен қадір-қасиетін сақтау мен қорғау мемлекеттік
биліктің басты міндеті болып табылады деген тұжырымды алға тартады. Осы
мақсатты жүзеге асырушы Республикадаға мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституциямен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына жіктеледі және тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы өзара іс-қимыл жасайды. Бұл бөлініс бөлшекті бүтіннен ажыратпайды,
бірақ жаңа тәуелсіз мемлекеттің саяси және заңдық тұрғыдан икемді болуына
мүмкіндік береді.
Құқықтық мемлекетте билік тармақтары жоғары дәрежеге ие болып,
мемлекетте өз қызметтерін дербес түрде жүргізеді.Билік тармақтары бірін-
бірі толықтырып, өзара байланысты болғанымен, бірі екіншісінің қызметіне,
міндетіне кедергі келтіріп, бірін-бірі ауыстырмауы қаже. Тек осындай
жағдайда ғана олар жеке бостандық пен қоғамның жүйелі дамуына қызмет етеді.
Мемлекет формасы түсінігі мемлекетану саласында үлкен маңызға ие болады.
Кант, мемлекет формасын методологиялық жағынан, мемлекетілік
материясының.бір қалыпты синтездеулі принцип ретінде қарастырған. Кезкелген
мемлекет бүл оның мазмүны мен маңызының бірлігі. Мемлекет белсенді іс-
әрекетету үшін оның механизімі сапалы және бір қалыпты жүмыс істеуі үшін ,
үйымдасқан мемлекеттік билік қажет. Орыстың заңгері философы А.А. Ильинін
ойынша: "Мемлекет формасы бүл халық билігінің тірі үжымы. Бүл ұжымнның өмір
сүруі үшін міндетті түрде, халық өз өмірінің ерекшеліктерін түсіну қажет,
сонымен қатар осы дәстүрлері мен ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдасуы
керек."[13]
Мемлекеттік билік қандай принциптер арқылы қүрылған, мемлекеттік
жоғарғы органдар қандай негізде ұйымдасқан, олар бір -бірімен және халықпен
қалай қарым -қатынас жасайды, міне осындай сұрақтарға мемлекет формасы
түсінігі жауап береді.
Мемлекет формасы оның мазмүны мен мәні сияқты бір қалыпты өзгермейтін
категория болып табылмайды. Мемлекет формасы көптеген экономикалық,
әлеуметтік, идеологиялық және т.б. факторларының әсерінен өзгеріп,
толықтырылып отырады. Бұл сөздің дәлелі ретінде Гумпиловичтің мынадай ойын:
" мемлекет формасы немесе мемлекет айымашылықтары туралы білім, мемлекет
түсінігінін ережесі сияқты қүбылмалы және белгісіз болып келеді" деп
есептегенін айтпауға болмайды. Мемлекет формасы түсінігі әр уақытта әр
түрлі болғаның дәлелдеу үшін, барлық мемлекеттің дамуынын қарап шығатын
болсақ, мыңдаған тұжрымдар мен мен ойлар бар екенін көруге болады. Осы
мәселені Ежелгі Греция мен Римде философтар көп талқылаған. Мысалы, Платон
мемлекет формасына белгілеуші және белсендеуші роль бертін. Платон
мемлекеттік өмір оның өзгерістері мен формалары туралы біртұтас ілім
қалыптастырды. Сонымен, мемлекет формасы - бүл басқару формасы, мемлекеттік
құрылым, саяси режим формаларында көрсетілген мемлекеттік биліктін құрлуы.
Яғни , мемлекет формасы түсінігіне мүндай сұрақтар енеді:
А) Мемлекеттік биліктің территориялық құрылуы, мемлекет жалпы бір
мемлекет ретінде және оның құрамдас бөліктермен қатынасы
Б) жоғары биліктін үйыдастырылуы құрылуы көздері, жоғарғы органдардың бір-
бірімен және халықпен қарым-қатынасы.
С) Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тәсілдері мен құралдары
Мемлекет формасы нақты тарихи жағдайларға байланысты. Оның даму, шығу
жағдайлары оның мазмұнына әсер етеді. Мысалы мемлекетін феодалдық түріне
монархиялық басқару сай болады, ал буржуазиялық мемлекет түріне
республикалық басқару формасы келеді. Саяси күштер әсіресе жаңа-жаңа пайда
болған кезде мемлекет формасына әржақты әсер етеді. Англияда ерте басталған
буржуазиялық революция, буржуазия мен феодалдар арасында компромисс
туғызды, оның нәтижесі конституциялық монархия пайда болды. Конституция -
жас буржуазияның талабы, ал монархия феодалдарға жол беру.
Сонымен қатар мемлекет формасына ұлттық құрам тарихи дәстүрлер,
территория және т.б. факторлар әсер етеді.
Территориялық жағынан үлкен емес мемлекеттер біртұтас мемлекеттер болып
келеді, ал көп ұлтты мемлекеттер федерациялық мемлекет деп аталады.
Көпұлтты мемлекеттің өзіне ғана төн ерекшеліктері болады. Территория мен
ұлттардың мемлекетте көптігі дағдарысқа немесе соғысқа келуі мүмкін.
Мысалы, Ресей федерациясындағы Шешен республикасының жағдайы немесе
Югославиядағы жағдай [54].Сондыктан әр халық өзінің тарихи дәстүрлерін,
ерекшеліктерін ескере отырып мемлекет формасын құру керек.
Жоғары айтылғандарды қорыта келгенде, мемлекет формасы бір-бірімен
байланысты үш элементті: мемлекеттегі басқару формасын, құрылым формасын,
саяси режимді біріктіретін күрделі қоғамдық құрылыс. Республиканың
мемлекеттік өмірінде билікті жіктеу қағидасын ұстану демократиялық қоғамда
әлеуметтік қатынастарды реттеудің объективті түрде қалыптасқан шартты әдісі
болып табылады.
Еңбектің мақсаты мен міндеттері:- құқықтық мемлекет туралы саяси-
құқықтық ойлар тарихындағы бастауларды негізге ала отырып, оның қазіргі
таңда танылған түсінігі мен мәнін, атқаратын қызметтерінің негізгі
бағыттарын және белгілерін зерттеп пайымдау. Сонымен бірге, мемлекеттік
биліктің жіктелуінің ғаламдық тәжірибесін қарастыру, оған өркениеттік сипат
бере отырып, Қазақстан Республикасындағы билік тармақтарының жіктелуі
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара ықпалдаса байланыс
жасауы қажеттігін негіздеу. Қазақстан үшін бұл бөліністің мақсаты билік
тармақтарының қоғамның нақты тарихи өтпелі кезеңінде мемлекеттің бүкіл
әлеуметтік қызметін жан-жақты қамтуы қажеттілігімен ерекшеленеді.
Аталған мәселелерді зерттеу барысында қазақстандық авторлардың
еңбегімен қатар, шет елдік әдебиеттер де қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық алғы шарттарын жазу барысында осы мәселені ой-
тұжырым ретінде қарастырып, қалыптастырған тарихи-филосо-
фиялық еңбектердің маңызы зор болды. Құқықтық мемлекеттің тарихи
бастауларды негізге ала отырып, оның қазіргі таңда танылған түсінігі мен
мәнін, атқаратын қызметтерінің негізгі бағыттарын және белгілерін зерттеп
пайымдау. Сонымен бірге, мемлекеттік биліктің жіктелуінің ғаламдық
тәжірибесін қарастыру, оған өркениеттік сипат бере отырып, Қазақстан
Республикасындағы билік тармақтарының жіктелуі тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы өзара ықпалдаса байланас жасауы қажеттігін
негіздеу. Қазақстан үшін бұл бөліністің мақсаты билік тармақтарының қоғам
ның нақты тарихи өтпелі кезеңінде мемлекеттің бүкіл әлеуметтік қызметін жан-
жақты қамтуы қажеттілігімен ерекшеленеді.
Құқықтық мемлекеттің тарихи аспектілері ежелгі философ-ойшылдар
Аристотель,Платон,Полибий,Цицерон еңбектерінің негізінде қарастырылды.
Ал теориялық пайымдаулар Д. Локк, Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо еңбекте-
ріне сүйене отырылып берілді.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста құқық үстемдігі мемлекеті теория-
сының пайда болуы мен дамуы ғана емес, сонымен қатар оның тәжірибеде жүзеге
асырылуы, құқықтық мемлекеттің тиімділігі айқындалады.
Еңбектің бір бөлігі мемлекеттік билікті тармақтарды жіктеудің
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған қазіргі механизміне, оның Ата
заңда негізделуіне, билік тармақтарының өзара бір-біріне әсер ету жүйесі-
тежемелікжәне тепе-теңдік жүйесіне аударылған. Осы арада Қазақстан
Респуликасының тәжірибесіне тоқталу мақсатында көптеген нормативтік-
құқықтық актілер қолданылғанын баса көрсету қажет.
Біртұтас мемлекеттік билікті дербес тармақтарға қазіргі кезеңдегі
өркениетті мемлекеттердің құқықтық ұйымдасуының кепілі. Оның мемлекеттік
биліктің мәні туралы ілімдерге, биліктің ұйымдасу нысанына, мемлекеттік
оргадардың озара әрекеттесу механизміне, саяси жүйеге, егемендікке
тигізетін ықпалы мол.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: мемлекеттік биліктің ұйымдастыруылуының
негізгі идеялары мен бағыттарының жолдары мен теориялық генезистік даму
мәселелерін жан-жақты қарастыру мен зерттеуіне арналған.
Бірінші бөлімде құқықтық мемлекет концепциясының генезистік идеялары
мен теорияларының даму бағыттары қарастырылған.Осы тақырыптың мазмұнын ашу
бағытында ежелгі дәуірдегі құқықтық мемлекет теорияларының негізгі
бағыттары қаралып,талданған.
Екінші бөлімде қазіргі құқықтық мемлекеттердің мәні мен басты
белгілері, қазақ мемлекетінің құрылу тарихы және негізгі белгілері
сипатталған. Мемлекеттік биліктің үш тармағының өзара байланысы,
өкілеттіктері мен қызметтеріне талдау жасалады.
Үшінші бөлімде Қазақстан республикасындағы басқару реформасы мен
құқықтық мемлекет орнату саясатының реттеудің негізгі шаралары және оларды
жетілдіру жолдары көрсетілген.
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ КОНЦЕПЦИЯСЫНЫҢ ГЕНЕЗИСІ.
1.1. Ежелгі дәуірдегі заң үстемдігі идеялары
Құқықтық мемлекет проблемасы әрқашан барлық адамдарды, ежелгі,
ортағасыр және қазіргі кездегі прогрессивті ойшылдарды толғандырады.
Мәселен, құқықтық мемлекет деген не, оның идеясы қашан пайда болды және ол
қалай дамыды, оның негізгі белгілері қандай, құқықтық мемлекеттің мақсаты
және тағайындалуы қандай – деген сұрақт деген сұрақтар әрқашан көптеген
философтар, заңгерлер, тарихшылардың, олардың әртүрлі көзқарастарына,
пікірлеріне қарамастан қарауларында болады, сонымен қатар бұл мемлекеттің
қалай аталып және біліктіліктелуі – яғни, заңның, әділеттіліктің мемлекеті
ме, көпшілікке жақсылық жасау мемлекеті ме, әлдезаңдылықтың мемлекеті ме
деген пікірлері де. Әрине әр ойшыларда құқықтық мемлекет жеке меншікпен,
анықталған тап және топтардың байлықтарымен теңделсе, екіншілерінде теріс
идеялары болады.
Ежелгі уақыттардан бастап ойшылдар құқықтық мемлекеттің қағидаларын,
нысандарын, бар болған құқықтарды бекітуге және құқық пен биліктің
келісілген және өзара тәуелді қарым-қатынастарға деген ізденістер болған.
Осының нәтижесінде осындай адамдардың қоғамдық өмірдің саясинысанының
әділеттілік және дұрыстық пікірлері мемлекет және құқық туралы
көріністердің құрастырылады.Осындай ұйғарылулардың көрінісі болып,
Әділеттілік кезде арнаулы орган ретінде, соттың әділеттілігін ғана емес,
сонымен қатар жалпы мемлекеттің әділеттілік идеясын білдіреді.
Гуманизм, демократизм қағидалары, бостандықты, құқық пен заңды бекіту
және сақтау түріндегі құқықтық мемлекеттеориясының бастаулары Ежелгі
Греция, Рим, Үндістан , Қытай мемлекеттері ойшылдары, құқық танушылардың
еңбектерінде орын алған. Ежелгі грек ойшылы Сократ әділеттілік әрекеттігі
заңдарға бағынудан көрінеді деп санаған. Әділеттіліпен заңдылықтың егіз
ұғымдар екенін дәлелдейді. Қандай да болмасын заң қанша жерде кемшілігі
болса да, заңсыздық пен бассыздыққа қарағанда жақсы. Егер азаматтар
заңдарды сақтайтын болса олар өмір сүретін мемлекет күшті де жасампаз
болатындығын жариялайды.
Өз кезінде Платон Мемлекет және Заңдар еңбектерінде
мемлекет заңды түрде құрылған кезде ғана мемлекет болып саналады деп атап
өткен. Сократ, Аристотель, Цицерондар саяси - әділетті өмір заң азаматтарға
және мемлекетке бірдей болған кезде болады деп есептеген.
Платонның Мемлекет, Заңдар диалогтарында заңдардың күші
болмайтын және біреудің билігінің астында болатын жерлерде мемлекеттің
жойылуы қаупі болатындығы көрсетіледі. Оның ойынша заңдар – билешілердің
билеушісі, ал олар – оның құлы болғанда, мемлекет пен оған құдай сыйлайтын
барлық құндылықтар құтқарылады[44].
Платон мемелекетті біртұтас құбылыс ретінде қарастырады, ол
философтар мен билеушілерден, әскерилер мен жұмыскерлерден құралады деп
санайды. Олардың әрқайсысы өзіне берілген салада полистің қажеттігін
қамтамасыз ету үшін бір-біріне кедергі келтірмей қызмет етуі қажет, яғни
еңбек бөліініс танылады. Қоғамның осындай дәрежесі мемлекеттегі
үйлесімдікке әкеледі, қоғамдағы еңбектің бөлінуі идеалды мемлекет
қалыптастырудың негізі болады деп санайды.
Ұлы ойшылдың негізгі көзқарастарына тоқталсақ: олар басым түрде
мемлекеттің біртұтастығын негіздеуге арналады. Заң міндеті бір әлеуметтік
топқа емес, тұтас мемлекеттің игілігіне қызмет ету. Бостандық жеке
адамдарға емес, қоғамға қажет, сондықтан жаппай бостандықты негіздеу керек.
Қоғам топқа бөлінуінің себебі – адамдардың табиғи теңсіздігі. Идеалды
мемлекеттерде топтар арасында еңбектің бөлінуі олардың арасында биліктің
бөлінуін білдірмейді. Мемлекеттік билік арнайы дайындалған, мемлекетті
басқаруда даналыққа қол жеткізген, аристократия табынан шыққан бір қолда
болуы қажет. Мемлекеттілік әділ заңдар үстемдік еткен
жерде ғана болуы мүмкін. Заң қорғаушысы – соттар. Кез келген мемлекетте
соттар тиісті орында болмаса, ондай мемлекет билігін жоғалтады.
Құқықтық мемлекет теориясының негізін қалаған ойлар Аристотель
еңбектерінде де дамытылады. Аристотель мемлекет діни емес, өзінің өмір
сүруінің табиғи негіздеріне сүйенеді деп санайды. Ол жеке тұлғаны, жеке
меншікті қорғаушы ретінде танылған. Мемлекетті табиғи дамудың жемісі,
адамзат қауымдастығының жоғарғы нысаны түрінде қатыстырады. Мемлекеттік
билікке, құқыққа және заңға өз көзқарасын білдіре отырып, Аристотель заң
билігі жоқ жерде қандайда болмасын мемлекеттік құрылым нысанының
болмайтындығын таниды. Құқық әділеттілікке сай деп таниды, заңды мен
әділдіктің сәйкестігін уағыздайды. Құқық пен заңның бір еместігін, әділ
заңның ғанақұқыққа сәйкес келетіндігін бекітеді. Заң шығару саясаттың
бөлігі ретінде қарастырылады, заң шығарушы мемлекетке қажетті заңдарды
қалыптастыруға тиісті деп санайды. Мемлекетке адамдар емес құқық үстем
тұруға тиісті.
Заңның билігі жоқ жерде мемлекеттік биліктің құрылуына да жол жоқ –
деп жазған Аристотель. Сократ әділ билік түрі – ол патшалық билік, ал
әділетсіз билік – тирандық және жариялық деп ойлаған. Осыған
орай жариялықтың ең бір кемшілігі, билік басына келуші адамдардың жребии
бойынша, яғни кезейсоқ келуі деп атайды.
Республикалық басқару нақты Афин мемлекетінде қалыптасты. коғамдық
өмірдің нәтижесінде ол өзгеріп отырды және жаңа мазмүнға ие болды.
Афин демократиялық республикасы - оның нақты демократизімі оның әлеуметік
қүрамымен белгіленген , мүнда еркін афиндіктер қүл болып кете алмайды .
Афинде басқарудың қатан қүрлысы болды . Мемлекеттік органдардың жүйесі
халық жиналысынан , бесжүздік кеңесінен , сайланбалы лауазым адамдарынан,
отырыс соттардан - Археопагтан тұратын болған еді. Ең жоғарғы орган халық
жиналысы болды, оның жұмысына жиырма жасқа толған афин азаматтары
қатысатын. Оның негізгі функциясы заң қабылдау болып саналды.
Атқарушы орган болып бес жүздік кеңесі есептелді. Археопаг қазіргі сот
билігіне ұқсайтын жұмыс атқарды. Афин республикасында болашақта болатын
биліктің үш тармаққа бөліну элементтері көрініс берген еді. Афин
демократиялық республикасы, Спартан республикасы, Рим демократиялық
республикасы, қала республикалар бүлардың барлығы ежелгі республикалар
түріне жататын мемлекеттер .
Парламентік республика - бүл казіргі таңдағы республикалардың бірі болып
табылады . Мемлекеттік өмірді үйымдастыруда жоғарғы роль парламенке
бейімделген. Осыдай республикада үкімет парламентік жол-мен қалыптасады ,
яғни парламентте көп дауыс жинаған партиялардың мүшелері үкімет қүрамына
енеді. Осы үкімет парламентте дауыстың көпшілігіне ие болғаша ғана өмір
сүреді [4]. Мемлекет басшысы парламентпен немесе Арнайы құрылатын
парламенттік коллегиямен сайланады. Мемлекеттк басшының парламентпен
сайлануы , атқарушы билікке парламенттің бақылауы болып табылады .
Парламенттік республикада ел басшысы кең өкілетке ие болады. Ол декрет
шығарады , парламентті таратуға қүқығы бар, үкімет басшысын тағайындайды.
Қарулы күштердің басшысы болып табылады.
Парламентін ең маңызды функциясы заң шығару және атқарушы органдарға
бақылау жасау. Сонымен қатар, парламент маңызды қаржылық өкілділікке ие
болады өйткені парламент мемлекеттік бюджеті қалыптастырады, елдегі
әлуметік-экономикалық даму мүмкіндіктерін белгілейді, қорғаныс және
саясаттың негізгі проблемалары бойынша шешімдер қабылдайды.
Парламенттік республика демократияны, жеке адамның бас-бостандығын,
адамзат өмірінің әділетті қалыптасуын қамтамасыз етеді [5].
Президентік республика - бүл да қазіргі таңдағы мемлекеттік басқарудын
формалары болып табылады. Оның маңызды ерекшеліктері
Президент пен үкіметті парламент емес, халық сайлайды
үкімет президент алдында жауапкешіл болады
Парламенттік республикада ғы президент өкілеттілігімен салыстырғанда, оның
өкілеттілігінің кендігі әлде қайда көп.
Класикалық президентік республика болып АҚШ болып табылады Осында билік
үш тармаққа бөлінеді:
заң шыгарушы
атқарушы
сот
Президентік басқаруы бар барлық мемлекеттерде әр біреуінде өзіндік
ерекшеліктері бар . Мысалы , Фрацияда президент халықпен түгелдей
сайланады, ал АҚШ-та сайлаушы коллегия арқылы . Біздің Франция
мемлекетіндегі сайлау сияқты қүрлым қалыптасты. Президенттік
республикалардың бәрне тән қасиет, президент ел басшысы мен үкімет басшысы
жүмыстарын бірдей атқарады. Не өзі тікелей үкімет басшысын тағайыдайды.
Президент қолында праламентті таратуға қүқық, әскери күшін басшысы болуға,
қауіпті жағдайда жариялауға қүқық бар.
Өлкениетті елдерде президентік республиканың атқарушы биліктін күштілігі
ерекше білінеді. Қазіргі танда парламентік және президентік республикалар
арасында үлкен айырмашылық жоқ. Екеуі де қоғамды де-мократияландыруға,
азаматтардың бас бостандығын қорғауға негізделген. Социалистік республика
- бүл республиканың пайда болуы социалистік революцияның нөтижесі . Оның
негізін қалаушылар К.Маркс, Ф. Энгельс, В. Ленин. Осындай республика
олардың ойыша нақты демократиялы республика болады деп есептеген .
Социалистік басқару формасы негізінде жүмысшы тобының толық билігі және
партияның алда болуы мақсат етілді
Социалистік басқарудың үш түрі бар: Париж коммунасы , Советтік
Социалистік
республикасы , Халықтық-демократиялық республика. Ф.Энгельс социалистік
республикалық басқару фрмасын былай деп айтқан: "Республика басқада басқару
формалары сияқты өз мазмүнымен белгіленеді, бүл буржуазиялықтың
басыдылығы болғанша, ол біз үшін кезкелген монархия сияқты қауіпті [19]."
Халықтық- демократиялық республика Польша, Болгария, Венгрия елдерінде
болған оның ерекшелігі капиталистік елдердің кейбір элемен-ттері болған .
Қазіргі таңда Қытай, Корея елдерінде мүндай басқару формасы өмір сүріп
келеді.
Аристотель ойы бойынша, саяси құрылымының әр алуандылығы мемлекеттің
ерекшеленген бөліктерден тұратын күрделі организм екендігін көрсетеді.
Аристотель мемлекет құрылымының үш элементін жіктейді: ерікті азаматтардың
барлығы қатсыға тиісті заңдық кеңесу билігі, үкімет билігі және сот
билігі. Заңдық кеңесу билігі әрекетінің бір саласы жалпыға міндетті акт
ретіндегі заңдарды қабылдау деп санады. әрбір заң өз негізінде құқықты
қарастырады, әрі жүйелі құрылған мемлекетте құқық басымдылығы болуы қажет.
Заң қабылдаудан басқа биліктің бұл тармағы соғыс жариялау, бітім жасау,
өлім жазасын беру, мүлікті тәркілеу, қуып жіберу туралы
мәселелерді шешеді. Мемлекетті ұйымдастыруда заң қабылдайтын ерекше
элеметті ажырату билік көріністерін әрі қарай жіктеуге негіз болады.
Аристотель кеңесу билігі ретінде ежелгі грек халқының жиналысын
қарстырады, бұл қазіргі мемлекеттердің заң шығару органдарының
демократиялық дәстүрлерді жалғастырушы ретінде сипаттауға мүмкіндік береді.
Заңның барлық билікте үстем болуы мемлекетің құқықтық жомен дамунынң
кепілі. Аристотель мемлекеттік билік тармақтары арасында заңдық кеңесу
органына басымдық береді. Үкіметтік басқару органдары заңға бағынышты,
екіншілік сипатта, олардың шығарған декреттерінің заңдық күші
болмайтындығын көрсетеді. Сот органдарын тек сайлау жолымен ұйымдастыру
қажеттігін айтады.
Римнің қоғамдық қайраткері Цицерон мемлекет құқық мәселесінде өзара
келісім мен мүдде бірлігімен байланысқан көптеген адамдардың жиынтығы- деп
қарастырған. Мемлекет құқықпен өзара қатынаста жалпы құқық тәртіп ретінде
көрінеді. Құқық негізінде сана мен әділеттілік болады, ол адамдарға
табиғатынан тән. Цицерон кейіннен құқықтық мемлекет теориясының негізін
қалаға заң әрекет кейбі таңдаулы азаматтарға ғана емес, барлық адамдарға
қаралуы қажет- деген ойдың негізін қалаған.
Осы саяси биліктің даму және құрылу формасын жете түсіну үшін
құқықтық мемлекеттің тарихына үңілуіміз қажет. Осының нәтижесінде осындай
адамдардың қоғамдық өмірдің саяси нысанын әділеттілік және дұрыстық
пікірлері мемлеект және құқық туралы көріністерден құрастырылда. Осындай
ұйғарылулардың көрінісі болып, Әділеттілік құдайы (көзі байлауышпен
байланған және қолдарында қылыш пен әділеттілік таразысы бар) образы болып
табылады. Ол құдайды күзетіп, қорғайтын тәртібінің тең түрде барлығына
бірдей міндетті, құқық пен күштің бірлесін білдіреді. Бұл образ ежелгі
уақытта қазщіргі кезде де арнаулы орган ретінде, соттың әділеееілігін ғана
емес, сонымен қатар жалпы мемлекеттің әділеттілік идеясын білдіреді.
І.2. Жаңа заманда құқықтық мемлекет теориясының даму бағыттары
Италияндық мемлекеттанушы Марсилий Падуанский (ХІҮ ғ.) заң шығару
билігін құрамында сот билігі де болатын үкіметтік немесе атқару билігінен
ажыратып қарастырылады. Бұндай көзқарасқа билікті дуалистік түсіну, билік
субъектілері ретінде халық пен монархты тану негіз болады. Халық жоғары
билікке заң шығарушы билігіне,монарх, -атқару билігіне ие деп санайды.
Теріс әрекеті үшін монарх жазаланып биліктен айырылуы мүмкіндігін
қарастырылады. М. Падуанский алғышқылардың бірі болып заң шығару және
атқару билігін бөліп қарайды.
Құқықтық мемлекет теориясының дамуына ХҮІІ-ХХ ғ. Ойшылдары қомақта
үлес қосты. Оның кейбір бөлітері Г. Гроций, Спиноза,Дж. Локк,Ш.Л.
Монтескье. Д. Дидро,Ж.Ж.Руссо, Т.Гобсс, И.Кант, Г. Гегель және т.б.
ойшылардың еңбектерінде қарастырылып тожырымдалды.
Құқықтық мемлекеттің теориялық өсуі феодалдық және абсолюттік
деспотизмге қарсы күрес кезінде дамыған. Осы кездегі құқықтық мемлекеттің
өсуі мен дамуы туралы Г.Гроция, Б.Спиноза, Т. Гоббс,
Дж. Локк, Ш.Монтескье т.б. еңбектер жазған.
Локк адамның жеке құқығы мемлекеттік билікті бөлу идеасының өте
керектігін айтқан. Адами жеке құқыққа ол жеке меншік құқығы мен өз іс-
әрекеті мен еңбек құқығын жатқызған.Ең бастысы – қоғамдық ұйымдар заңға
қайшы келмей, бостандықты қамтамасызетуі керек. Осы үшін мемлекеттік
биліктің заңды, орындаушы, федеративтік деп үшке бөлінуі керек.
Буржуазия өкілдері монарх билігін шектеу мақсатында мемлекеттік
билікті заң шығару – парламент, атқару – монарх және сот тармақтарына бөлу
қажеттігі туралы пікірді негіздейді. ХҮІІ ғасырдағы ағылшын ойшылы Джон
Локктың көзқарасы бойынша құқықтың басымдығы идеясы табиғи құқыққа сәйкес
келетін және индивидтің ажырағысыз табиғи құқықтар мен бостандықтарын
танитын заң жоғарылығы болатын, әрі билік бөлінісі жүзеге асырылған
мемлекет түрінде көрінеді. Құқық жоғарылығы танылған осындай мемлекеттің ол
басқа басқару түрлеріне қарсы қояды, оларды деспоттық мемлекеттер ретінде
таниды.
Локк танымы бойынша деспотизмге қарсы тұратын арнаулы конституциялық
механизм болуы шарт, оның маңызды компоненттері ретінде биліктің жіктелу
қағидасы мен заңдылық қарастырылады. Билікті бір қолға шоғырландыруды
болдырмау мақсатында Локк заң шығару және атқару биліктерін біріктірмеуді
және заңгерлерді өздері қабылдаған, атқару билігімен жүзеге асырылатын
заңдарда әрекетіне бағындыруды ұсынады. аталған ой кейінгі кезеңдері саяси
ойлар жүйесі мен практикаға барынша ықпал етіп, құқықтық мемлекеттіліктің
негізгі қағидаларының біріне айналды. Джон Локк билікті бөлісу ілімінде
мелекеттік билік қызметтерін жіктеу таза ұйымдастырушылық- техникалық
сипатта емес, ол азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін
қажет екендігін баса көрсетеді. Заң шығару билігі заңдарды белгілі бір
мезгілде қабылдайды, бірақ заңдар тұрақты, үздіксіз әрекет етеді. Атқару
билігі үкімет актілерін қабылдайды, үнемі, тұрақты әрекет етеді. Заңдар
азаматтармен жиындарда қабылданады. Атқару билігі тиісті органдар арқылы
әрекет етеді. Атқару бмлігін жүзеге асыоатын орган соғыс жариялау, бітім
жасау, басқа мемлекеттермен шарттарға отыру құқығына ие. өз әрекетінде
күшке сүйенеді. Атқару билігінің тағы бір басмыдылығы – ол қоғамды және
азаматтарды тек заңда көрсетілген жағдайларда ғана емес, сондай- ақ онда
көрсетілмеген төтенше оқиғалар барысында да, кейде тіпті заңға қарамастан
қорғау шараларын қабылдауға тиісті. Атқарушы орган заңдық жиынды шақырады
және таратады. Заң шығару билігі дербес те, қалғандары бір органмен жүзеге
асырылады деп санайды Джон Локк [39].
Биліктің жіктелуі туралы жаңа көзқарастар ХҮІІІ ғасырдағы француз
құқықтанушысы Ш. Л. Монтескьенің еңбектерінде жүйелі түрде орын алды.
Оның көзқарасы бойынша саяси бостандық барлық қатынастар құқықпен
реттелетін және заңдар билеушілердің еркінен үстем тұратын мемлекетте ғана
мүмкін болмақ. Монтескье тұжырымдамасында бостандықтың өлшемі ретінде
тұрақты түрде құқық танылады да, ал құқықтың үстемдігі биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына жіктелуі арқылы қамтамасыз
етілетіндігі айтылады, нәтижесінде әр түрлі билік тармақтары бірін- бірі
өзара тежеп отырады.[43] биліктің бөлінуі және өзара тежеу саяси
бостандықтарды қамтамасыз етудің басты шарты болып табылады.
Заң шығару билігі жалпы тәртіп бойынша барлық халыққа берілуі
қажет: бірақ оны үлкен мемлекеттерде жүзеге асыру мүмкін емес, ал кіші
мемлекеттерде қиын, сондықтан өкілдік жүйесі енгізілуі керек. Халық
өкілдері жалпыға бірдей дауыс беру негізінде округтерден сайланады да, өз
жерінің қажеттілігн ескере отырып, бірлескен шешім шығарады. Заң шығару
билігі басқа билік тармақтарына кедергі келтірмеу үшін атқару билігінің
басшысы вето қою құқығына ие болады. Нәтижесінде биліктер бір- біріне
бағынбайтын, бірақ өзара тығыз байланыста және келісімде болатын жағдай
қалыптасады.2
Үш билік тармақтары арасынды басымдылығымен сипатталатын
біреунің болуын жоққа шығаратын Монтескье схемасы биліктің бөлінуіне
алдымен ұйымдастырушылық- құқықтық көзқарасты бейнеледі, сөйтіп мемлекет
пен мемлекеттік биліктің әлеуметтік табиғаты туралы мәселені көтермеген
тәріізді болып көрінеді. Шын мәнінде Монтескье қоғамда әр түрлі әлеуметтік
топтар арасында билік үшін күрестің үнемі жүретіндігін, оның азаматтардың
бостандығы мен қауіпсіздігінің бұзылыуына, мемлекет
нысанының өзгеруіне, кейде тіпті мемлекеттің жойылуына әкеліп соғатын-
дығын білді.
Осындай жағымсыз нәтижелерді болдырмау мақсатында ол әр түрлі әлеуметтік
күштер арасында билікті бөлуді ұсынды.
Монтескьенің билікті жіктеу теориясы – мемелекеттегі еңбекті саяси
бөлу ғана емес, сондай- ақ қоғамдағы әлеуметтік күштердің арақатынасын
реттеу құралы. Оның басты сіңірген еңбегі – билікті бөлуді алғаш рет
мемлекет Конституциясымен байланыстырады.
Жан- Жак Руссо көзқарастарына байланысты заң шығару билігі барлық
азаматтар қатысатын халық жиынына беріледі, бұл кезде басқа билікке орын
жоқ. Заңдарды орындау жалпы ережелерді нақты жағдайларда қолдану ретінде
үкіметке – атқару билігіне тапсырады. Үкімет халыққа бағынышты, бірақ оның
жеке мүшелеріне билік етеді.
Руссо идеалы он мыңға тарта халқы бар мемлекетпен байланысты.
Өкілдікті ол жоққа шығарған. Атқару билінгі тек заң шығарушының құралы деп
санаған.
Құқықтық мемлекет теорияның философиялық негізін И. Кант
қалыптастырып дамытты. Ол мемлекеттің құқыққа сүйенуі қажеттігін негіздеді.
Мемлекет құқықтың заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлігі, онда
халық өзі үшін шеше алмаған мәселені заң шығарушының шешуі мүмкін еместігі
қағидасы әрекет етеді. Егер мемлекет осы қағидадан, адам құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудан бас тартатын болса, заңдарды қорғауды қамтамасыз
етпесе өз азаматтарының құрметі мен сенімінен айырылады. Иммануиль Кант
билікті жіктеуді мемлекеттік билік идеясынан логикалық қажеттілікпен
шығатын сананың қатаң талабы ретінде қарастырған. Заң шығару, атқару және
сот биліктері дербес субъект болса да, жиынтығында бір тұлға – мемлекет
құрады. Құқықтық мемлекет қағидасы ретіндегі билікті жіктеу сананың талабы
және өмірдің практикалық ұйымдастыру мақсаты. Г. В. Гегель бостандық идеясы
билікті тиісті бөлу (заң шығарушы, үкімет, мемлекет басшысы) жағдайында
ғана жүзеге асады деп есептеді.
Билікті жіктеу көпшілік бостандығының кепілі қызметін атқарды, бассыздыққа,
құқықсыздыққа, құқықтае тыс күш қолдануға қарсы тұрады.
Құқықтық мемлекет ілімінің философиялық мағынасын И. Кант енгізген.
Құқықтық мемлекет деген термин, ілім 19- ғасырдың басында пайда болған.
Канттың түсінігінде құқықтық азаматтық қоғамда құқықтық заң жоғары
дәрежеде болуы керек.
Кант құқықты - табиғи идеологияны мазмұндаған кезде, 4 жағдайға
бөлген: а) әрбір адамның, жеке тұлғаның өз құқығы, оның қызметі
есептелмейді.
ә) келісім – мемлекеттік құрылымның негізі. Келісім бойынша барлық
заңдарға бағынбайды.
б) нақты құқықтың тәуелділігі (норма, адамдардың өздерінің
шығарғандары)
в) табиғи құқықтың нормаларының тұрақтылығы.
Жоғары құқықтық тәртіп құрылымында халық қатысады. Кант Руссодан кейін
халықтың егемендік идеясының өсуін көтерген.
Ресей ғалымдарының айтуы бойынша, құқықтық мемлекет – басты міндеті,
сол мемлекеттік құқықты қорғау және жеке тұлғаның ерекшелігі, сол себептен
олармынадай қағидалардан тұрады:
а) азаматтық қоғамның бар болуы (жекешеленуі);
ә) заң жоғарылығы;
б) мемлекеттік биліктің жіктелуі;
в) адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы;
г) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауапкершілігі;
е) қоғамның құқықтық санасы мен мәдениеті және оның жоғары дәрежесі;
ж) соттың тәуелсіздігі;
з) антимонополистік құрылымның бар болуы.
Құқықтық мемлекеттің іскерлігі барлық субъекті үшін өзара
жауапкершілік байланыста және құқықтық теңдікте қажет. Сондықтан құқықтық
мемлекетте субъектінің әрекеттері қағидалары мыналар болдады:
а) тек заңда көрсетілгенге рұқсат қағидасы – мемлекеттік органдар
мен лауазымды тұлғаларға;
ә) заңмен шектелмегендердің барлығына рұқсат қағидасы -
құқықтың басқа қалған субъектілеріне, жалпы азаматтарға, заңды тұлғалар
және басқа да шаруашылық субъектілері үшін.
Құқықтық мемлекеттің мақсаты – адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын толық қамтамасыз ету, сонымен қатар билікті теріс
пайдалануға, диктатура мен деспотияның қайта тууына қарсы әрекеттер жасауға
және ондай жағдайларды туғызбау үшін мемлекеттік биліктің құқығы арқылы
көмегімен байланысты.
Осыған орай, В. С. Нерсесянцтың пікірімен санасуымызға болады:
Құқықтық ұйымның мемлекеттік билігі құқықтық статуспен құқықтық жағдай,
саяси қоғамның жүйесіне байланысты дейді.
19 - ғасырдың екінші жартысында құқықтық мемлекет идеясын либер-
алдық орган құрған. Олардың ойынша жеке тұлғаның бостандығы мен құқық
бостандығы, шыдамдылығы, конституциялық саяси билік, билік бөлінуі, жеке
меншіктің дамуы қолға алынуы керек[21].
Құқықтық мемлекет идеясы заңнама ілімінде көрініс береді, әсіресе осы
ХХ ғасырдың басында дамып отыр. Құқықтық мемлекет идеясы іс жүзін
де әр түрлі саяси режимдерде сыйынды. Бұған дәлел 19 - 20 ғ.ғ. Германия да
өзіне құқықтық мемлекет статусын меншіктемеген бір де бір саяси құрылым
қалмады. Бисмарк заманындағы неміс мемлекеттері де Веймар республикасы да,
Гитлердің фашистік режимі де өздерін осындай деп жариялады. Қазіргі
Германияның Негізгі заңында (28- бап, 1- бөлім) негізгі құқықтық мемлекет-
тің теориялық ілімдерін М. А. Рейснер және В. М. Гессен зерттеген. М. А.
Рейснер құқықтық мемлекет заң – норма, биліктің өзіне міндеті болған кезде
пайда болады, деп жазған. В.М. Гессен үшін құқықтық мемлекет құқығы
адамдарына байланысты деген пікір айтқан. ХХ ғасырдың екінші жартысын-
да құқықтық мемлекеттің жалпы түсінігі қалыптасты. Құқықтық мемлекетте
экономикалық тұрақтылық, әділеттік және бостандық іске асырылуы керек. Осы
идея арқылы біз халықтың қоладуына ие боламыз, яғни осыдан келе халық
егемендігі шығады. Осы игі мұратты ХХ ғасырдың екінші жартысы-
нан бастап дамуды қолға алуға міндеттіміз.
Биліктің жіктелу теорясын тұжырымдаған аталған ғалымдардың
көқарастары кейінгі кезеңдегі құқықтық мемлекеттілік туралы теориялық
бастауларға ғана ықпал етіп қана қойған жоқ, сонымен бірге ерте
буржуазиялық конституциялық заңдар жүйесінің қалыптасуына және мемлекеттік-
құқықтық практикаға да үлкен әсерін тигізді. Алғаш рет теориялық
тұжырымдамалар заңда 1787 жылғы АҚШ Конституцясында көрініс тапты. Бұнда
халықтың егемендігін жариялаумен қатар, мемлекеттік органдардың өкілеттігін
бөлу жолымен билікті ұйымдастырушылық- құқықтық жіктеу енгізілді, әрі ол
тежеу және қарсы салмақ көрсету жүйесімен толықтырылды. Бұның ықпалы
француздық 1789 жылғы адам және азамат құқықтары декларациясында да анық
көрінді. Құқықтарды пайдалану қамтамасыз етілмеген және билік жіктеу
жүргізілмеген қоғамның Конституциясы болмайды.-деп жазылады аталған
Декларацияның 16 бабында [24].Билікті жіктеу концепциясы батыс демократиясы
конституцияларын қалыптастыру және мемлекеттік аппаратты құрылымдық бекіту
барысында басқарушы бастау қызметін атқарды.
Құқықтық идеологияда құқықтық мемлекет болу үшін не қажет деген екі
позиция байқалып тұрады. Ең бірінші заңның қоғамдағы орны. Мазмұнына
қарай заң дамыған немесе қалып қойған, логикалық немесе логикалық емес,
әділетті әділетсіз болып келеді. Демократиялық құқықтық мемлекетте заң
құқыққа сай болу керек. Заңның қоғамда жоғары дәрежеде болу экономикаға,
социалдық және экономикалық, саяси жағдайларға байланысты.
Кейбіреулер құқықтық билік пен заңдық билік құруы бір-бірімен сайма-
сай келіп, бірін-бірі толықтырып отыруы керек деп, бірақ әлі ешкім
тәжірибеде құқық пен заңның бір болып келген қоғамын орната алған жоқ.
Аксиома бойынша, заң қоғамдық қатынас жүйесі негізінде жұмыс жасайды, одан
сырт немесе жоғары емес. Оның жұмысы-осы қатынастарда еркін көрініп,
өзгеріп өсіп отыру [22].Келесі бір авторлардың пікірлерінше заң үкімет пен
басқарушы органдардың субъектісіне айналуы керек. Бірақ әуелден белгілі
қоғамды адам емес, заң басқарады. Заңның негізіне сүйеніп адам қызмет
етеді. Осыдан қазіргі кездегі қолданылатын заң барлығынан да жоғары, заң
катаң, бірақ бұл заң, әлем қаза болса да, юстиция жасасын және тағы да
басқа көптеген қағидаларды халық ұстануда.
Орта түсініктегі ойлаушылар құқықты құқықтық заң, мәтін, норма-
тивтік актпен бірдей деп ойлайды. Ал жоғары түсініктегі ойлаушылар
құқыққа нормалармен бірге, құқықтық қатынастарды, құқықтық білім мен
субъектілік құқықты да енгізеді.Құқықтық мемлекеттілік азаматтық қоғаммен
табиғи байланысқан, ол онсыз қалыптасып, қызмет өтіп өркендей алмайды.
Азаматтық қоғам-құқықтық мемлекеттің маңызды компоненттері пайда болып,
бекіп өзінің тіршілікке қабілеттілігі мен өміршеңдігін көрсететін,
жетілдіретін және олар үшін өзіндік бір тіршілік ету ортасы болып
табылатын, оларға қажетті жағдайлар мен алғы шарттар жасайтын айқын
әлеуметтік-экономикалық қондырма. Құқықтық мемлекет құрудағы табыстар, бұл
процестің өрісі мен қарқыны оның оң және теріс нәтижелерінің ара қатынасы
азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық қоғамға айналу дәрежексіне тура
пропорционал тәуелді болып табылады. Құқықтық мемлекеттің құрылуы мен дамуы
өз кезегіндегі азаматтық қоғамның нығаюы мен жетілуін жеңілдетеді, және
құқықтық емес мемлекеттің құқықтық мемлекеттке ауысу процессі біріншісінен
екіншісіне айналуы неғұрлым кең өріс алса, азаматтық қоғамға тірек болатын
және оған қызмет көрсететін тіректер мен құрылғылар соғұрлым сенімдірек,
мықтырақ болады.
Басқаша айтқанда, қоғамдық өмірдің аталған екі құбылысының (құқықтық
мемлекет және азаматтық қоғам) арасында өзара келісушілік пен өзара іс-
қимыл нысанда екіжақты тәуелділік бар: іс жүзінде олардың біреуі
екіншісінсіз тіршілік ете алмайды; бұдан былай олар бір біріне серік
болады, олардың қызмет ету нәтижесі бір бірімен тығыз байланысты және
олардың әрқайсысына тікелей әсер етеді.
Азаматтық қоғам әдетте, жеке меншіктің және нарықтық қатынастардың,
орта таптағы меншік иелерінің рөлінің арта түсуімен, бәсекелестік шұғылдық
парасатты есептей білу негізіндегі шаруашалық және коммерциялық табыстарға
қол жеткізілуімен сипаииалады. Әлеуметтік толысудың белгілі бір деңгейіне
жеткен соң азаматтық қоғам мемлекеттің диктатын өзіне дарытпайтын жағдайда
болады, онымен тең және белгілі бір тепе-тендік орнатып, үйлесімді
қатынастар мен өзара әрекеттестікті қалпына келтіреді. Азаматтық қоғакмның
одан әрі жетілдіруіне қарай онда мемлекетпен, социумдарымен, жеке тұлғалар
мен байланыстары жаңа деңгейге көтеріледі, олардың біреунің екіншісімен
шектен тыс басымдығы болмайды. Қоғамда пайда болған жанжалдар, қарама-
қайшылықтар және шиеліністер жария құралдармен, зорлықсыз, басып-жаншусыз,
революциясыз шешіледі[31].
Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір біріне жақын болғанымен әр
түрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет өзінің конституциялық және
заң актілерінде жеке адамның құқықтық мәртебесін баянды ететін болса онда
азаматтық қоғам оны жоғары әлеуметтік мәртебемен қамтамасыз етеді.
Мәртебенің бұл екі түрі жеке адамның өмір тіршілігінің әр түрлі жақтарына
акцент береді, бірін бірі толықтыра отырып, оған өзінің мақсаттары мен
міндеттеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Әлеуметтік мәртебе
материалдық, ұйымдастырушылық-техникалық мүмкіндіктерді, сондай-ақ әрбір
қоғамға тән таптық-топтық, ұлттық-этникалық, социужлық байланыстар мен
қатынастардың артықшылықтарын анықтайды. Қоғам бұл мүмкіндіктер мен
артықшылықтарға өзінің мүшелерін араластырады. Қоғамның қарамағында мұндай
мүмкіндіктер мен артықшылықтар неғұрлым көп болса, азаматтар оны соғұрлым
толығырақ пайдалана алады. Олар құқықтық мәртебенің мазмұнын құрайтын
мүмкіндікті нығайтады. Олар болмаса құқықтық мәртебенің жүзеге асырылуы
кемиді.
Мемлекет пен қоғам пайдаланатын жауаптылық институттарының ара
қатынасы да ұқсас. Құқық тәртібін бұзушыларды мемлекет заңды
жауапкершілікке тартады, ал құқықтық емес бұзышылықтар қоғамдық-моральдық
ықпал ету шараларын қолданумен шектеледі. Мұндайда жауаптылықтың
көрсетілген институттары үйлесімділік пен өзара толықтыру жағдайында
қолданылады.
Азаматтық қоғам өзінің сипатына , табиғаты мен негізі сапасына қарай-
атап айтқанда бостандық пен әділеттілікке қол жеткізуді көздегеніне,
демократия мен адамгершілік қарым-қатынастың орныққанына қарай- құқықтық
мемлекеттің принциптерді нығайтуды жеңілдетеді, ол тіпті соларға
бейімделген сияқты да. Бұл нақтылы неден көрінеді? 3 факторды ғана атап
өтейік:
- қоғамдық пікірде құқықтың жоғары дәрежесі, заң
институттары, принциптері мен нормаларының беделі мен
шүбәсіздігі негізделіп, таратылады;
- құқық талаптарын елемеу және қалыпты емес деп бағаланатын
жағдай туғызылады, олар көпшілік мойындаған әлеуметтік
тәртіпке сыйыспайды;
- қоғам құқықты игерудің өзін заң механизмдерімен толықтырушы
белгілі бір әлеуметтік және рухани механизмдерін дайындап
шығарады,- олардың қатарына азаматтың қоғам жағдайында
адамдарда қалыптасатын жеке адамға тән адамгершілік парыз,
азаматтылық сезімі, өзіне талап қоя білушілік, өзін-өзі
тәртіпке келтіру, әділетсіздік пен ымырасыздық, әлеуметтік
белсенділік сияқты қасиеттерді жатқызуға болады.
Осылайша, азаматтық қоғамды қалыптастыру және құқықтық мемлекет құру
процестері бірін бірі итермелеп, бірі үшін екіншісі өзара қолайлы жағдайлар
мен алғышарттар туғызады. Бұл процестің екеуі де жалпы және тұтасынан
алғанда қатар жүреді, ал нақты өмірде олардың біреуі бір кездері біреуінен
озып кетуі немесе қалып қоюы мүмкін. Бірақ, аталған процестердің өтуін
оөтын-оқтын бұзылатын синхрондығы кейін қоғамдық дамудың барысымен
қалпына келтіріледі.
Азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық және этатистік мемлекеттің
құқықтық мемлекетке бір сәттік немесе бір реттік шара ретінде қарауға
болмайтындығын атап өту маңызды. Бұл дамудың тұтас бір бөлігін қамтитын
және ұзақ уақытқа созылатын күрделі әлеуметтік-экономикалық, саяси,
мемлекеттік-құқықтық және рухани процестер [38].
Құқықтық қоғамның нарықтық негіздері меншік формаларының әр түрінен
(мемлекеттік, ұжымдық, жалдау, жекеменшіктік, кооперативтік, және т.б.)
құрылған, өзара тең, әрі заң жүзінде қорғалған өнеркәсіптік байланыстар
болып табылады. Құқықтық қоғамда жекеменшік материалдық базаны өндіруші
және тұтынушыларға тікелей байланысты. Жекеменшіктегі өндіруші өз еңбегінің
өніміне ие болып келеді. Мемлекеттің құқықтылығы құқықтың дербестілігін,
өндірістік қарым-қатынастардың тепе-тендігін, қоғамның ұдайы өсуі мен оның
өзіндік дамуын нарықтық жағынан қамтамасыз ете алатын жекеменшіктің өзіндік
бостандығының арқасында ғана іске аса алады.
Құқықтық қоғамның әлеуметтік негізін қоғамдық дамуды көздеген еркін
азаматтарды біріктіре алатын өзін-өзі жетелетін азаматтық қоғам құрайды.
Мұндай мемлекеттің орта шенінде адам және оның жеке мүддесі тұрады.
Әлеуметтік институттар мен қоғамдық қарым-қатынастар арқылы әр азаматтың
шығармашылық мүмкіндіктері мен еңбек ету мүмкіншіліктерін жұмсауына жағдай
жасалады, әр азаматтың көзқарасы, жеке құқығы мен бостандығы ескеріледі.
Мемлекеттің берік әлеуметтік негіздері оның құқықтық мүмкіншілігін
тудырады.
Құқықтық қоғамның рухани негіздерін шыншылдық пен гуманистіктің
адамзаттық принциптері, адамның жеке басының бостандығы мен құқығы құрайды.
Қорыта келгенде, құқықтық мемлекет жасау үшін негіз қажет, өйткені
кейбір принциптер онсыз бола алмайды:
- Құқықтық мемлекет тұрақты демократиялық, құқықтық,
саяси, мәдени дәстүрлері бар қоғамда ғана пайда бола
алады.
- Құқықтық мемлекет құрылу үшін жоғары деңгейде дамыған
мәдениет, әсіресе құқықтық мәдениет саяси
институттардың қалыптасуына әсер етеді.
- Ежелгі құқықтық нигилизм дәстүрлері бар жерде
құқықтық мемлекет құру қиындық түғызады.
2 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСІНІГІ,
МӘНІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ.
2.1. Құқықтық мемлекет түсінігі мен мәні
Құқықтық мемлекет – адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын
барынша толық қамтамасыз етуге жағдай жасайтын, мемлекттік билікті құқық
көмегімен шектейтін саяси билікті ұйымдастыру. Құқықтық мемлекет идеясы
бассыздыққы қарсы құрал ретінде, деспотизм мен тиранияға қарсы реакция
ретінде қалыптасқан. Ол гуманистік бастауларды, әділеттілікті бекітуге
арналған әлеуметтік құндылықтардың біреуі ғана емес, сонымен бірге жеке
тұлға бостандығын, ар- ожданы мен намысын қамтамасыз етудің құралы,
халықтық биліктің өмір сүруінің нысаны. Құқықтық мемлекетке сипаттама
барысында оның өзіндік ерекешелігіне қарамастан мемлекет ретінде
қалатындығын естен шығармау қажет. Құқықтық мемлекет көпшілік (жария)
билігіне ие, оның арнаулы басқару және мәжбүр ету аппараты болады, оларды
ұстап тұру үшін халықтан салық жиналады, бюджет қалыптастырылады.
Мемлекеттің негізгі белгісі ретіндегі егемендікке ие болады. Құқықтық
мемлекеттегі мемлекеттік биліктің егемендігі ел ішінде барлық азаматтарға
және олардың құратын мемлекеттік емес ұйымдарына қатысты жоғарылықпен,
сыртқы саясатты жүргізудегі өзге мемлекеттерден және халықаралық ұйымдардан
тәуелсіздікпен сипатталады. Осы тәріздес белгілері ұқсас болғанымен де,
құқықтық мемлекеттің жай мемлекетке қарағанда айырмашылықтары болады:
1. Мемлекетте билік шексіздігімен сипатталса, құқықтық мемлекетте құқық
үстемдігі танылады,
2. Мемлекет қоғамнан алшақ кетсе, құқықтық мемлекетте азаматтық қоғам
мемлекет әрекетін бақылап отырады,
3. Мемлекет өз тарапынан азаматтарға бассыздық пен күштеуден қорғауға толық
кепілдік бермесе, құқықтық мемлекетте адам құқықтары мен бостандықтары
шынайы қорғалады.
Құқықтық мемлекеттің этаистік мемлекеттен принципті айырмашылығын
көптеген көрсеткіштер бойынша келтіруге болады:
1.Құқықтық мемлекетте биліктің бүкіл механизмі және әрбір орган, әрбір
лауазымды тұлға өз қызметінде жеке алғанда құқықтық прициптер және
нұсқаулармен байланысты, өздерінің барлық шараларын солармен
сәйкестендіреді. Құқықтық нлрмалар жұртшылыққа ғана емес, сондай- ақ
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар үшін де міндетті. Олардың құқық
шегінен кетуі мүлде болмайды немесе мүмкін емес нәрсе. Егер этаистік
мемлекетте ресми органдар мен лауазымды тұлғалар құқықты екінші кезектегі
және өзі үшін міндетті емес деп санайтын болса, мұндай көзқарасқа құқықтық
мемлекет жағдайында жол берілмейді және ол біртіндеп жойылып та келеді
[10].
2.Құқықтық мемлекет құқық пен заңның арасындағы этаистік мемлекетке
тән мұндай үлкен қарама- қарсылықты білмейді. Онда мемелекеттік органдардың
барлық нормативтік актілері өзінің мазмұны және бағыттылығы, қабылдау және
рәсімдеу процедурасы, іске қосу ерекешеліктері, қолдану сипаты, тәртіп
бұзушылықтың жүзеге асуы мен қорғау жөнінен құқықтың жоғары критерийлерніе
сай келеді. Заң құқықтық прициптердің жүйелілігіне негізделеді, одан
қалмайды. Мемлекеттік ограндардың құқыққа қарсы нормативтік актілер
қабылдап, оның жұмыс істеуі іс жүзінде мүмкін емес нәрсе.
3. Құқықтық мемлекет нормативтік нұсқауларды қабылдап оны жариялаумен
ғана шектелмейді. Ол осы қабылданған нормативтік нұсқаулардың міндетті
түрде жүзеге асуына, барлық жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттік және
қоғамдық органдардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың әрекетіне
айқын бағыт беруді қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі. Мемлекеттің құқықты
жүзеге асыру бағытындағы қызметі приоритеттіктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz