ҚҰМКӨЛ КЕН ОРНЫН РЕСУРСТЫҚ ҚОРЫ ЖӘНЕ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚҰМКӨЛ КЕН ОРНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Кен орны туралы жалпы 5
мағлұмат ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Геологиялық 8
құрылысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.3 Жер бедері және 9
топырағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
1.4 Гидрологиялық және климаттық 12
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Флорасы мен 14
фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
2 ҚҰМКӨЛ КЕН ОРНЫН РЕСУРСТЫҚ ҚОРЫ ЖӘНЕ ДАМУ
Болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 Кен орнының жату ерекшелігі мен негізгі 20
параметрлері ... ... ... ... ... .. ..
2.2 Пайдалы қазбаларының (түрлері бойынша) 25
қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.3Ел экономикасын арттырудағы ролі және даму болашағы ... ... ... ... ... 30
3 ҚҰМКӨЛ КЕН ОРНЫНЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.1 Өндірістің дамуы және қоршаған табиғи ортаға тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3.2 Көмірсутекті шикізат өндіретін ауданның экологиялық ластануын
болдырмау 54
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Қолданылған әдебиеттер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстанның мұнайгаз кешені сыртқы жєне ішкі
инвестицияның басым бөлігін қамтитын, елдің өнеркәсіп өндірісінің негізгі
ядросы болып табылады. Мемлекетіміздің ұзақ мерзімдік Қазақстан-
2030 даму стратегиясында энергетикалық ресурстарға үлкен көңіл бөлінуде.
Оның ішінде энергетикалық ресурстарды халықаралық рынокқа экспорттау
мақсатындағымұнай тасымалдау жүйесін дамыту болып табылады. Бұл өз
кезегінде ел экономикасының қаржылық дамуы мен сенімді экспортпен
қамтамасыз ететіні анық.
Қазіргі таңда инвестициялық ресурстардың бірыңғай мұнайгаз саласына
бағытталуы елімізде көп сынға алынуда. Бірақ, тәжірбие көрсеткендей,
инвестицияны маңызды салаға қоюлуын тиімді екенін, яғни, мемлекет бұл жерде
бәсекелік басымдылықты иемденеді айқын көрінеді.
Қазақстанның бәсекелік басымдылықты иемденуі,саладағы рыноктық
потенциалдың жоғарылығымен, табиғат ресурстарының молдығымен, тєжірбиелі
еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуімен, елдің стратегиялық орналасуымен
т.б. факторлаға тікелей байланысты.
Еліміздің мұнайгаз кешені инвестицияны өзіне тартатын сала ретінде
экономикадан дербес, бөлек дамуы мүмкін емес. Мұнайгаз кешені тек қана бір
секторды ғана емес, сонымен бірге аралас салаларды, нәтижесінде
экономиканың бәсекелестік қабілеттілігін арттыруы қажет, яғни бүкіл
республика экономикасының локомотиві болуы тиіс.
Мұнаймен ішкі рынокті қамтамасыз етіп, әлемдік рынокқа отанымыздың
мұнайын экспорттауға байланысты мұнай тасымалдау жүйесі еліміздің мұнайгаз
кешенінің ажырамас бөлігін құрайды. Мұнайды тасымалдауда елімізде мұнайды
магистральді құбырлармен тасымалдау жүйесінің алатын орны ерекше. Себебі,
мұнайды магистральді құбырлармен тасымалдау Қазақстан экономикасы үшін
стратегиялық маңызы бар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Құмкөл кен орнының қазіргі жағдайын
көрсетіп, одан келетін экономикалық пайда мен экологиялық зардабын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
- Кен орнының аудан экономикасындағы маңызын көрсету;
- Кен орнындағы бар мұнай мен газ конденсатының қорын бағалау;
- Құмкөл кен орнының даму болашғын көрсету;
- Мұнай газ өндірісінің қоршаған ортаға әсерін талдау;
Практикалық манызы. Нәтижесінде жинақталған дәлекті матерялдар
География мамандығының студенттері,орта мектептің мұғалімі мен оқушылар
Құмкөл табиғатын жан-жақты оқып үйрену үшін, өңдірістің жеке салаларының
мамандары білім көзі ретінде пайдалана алады.
Зерттеу объектісі : Құмкөл мұнай және газ кен орындар тобы және
аймақтағы мұнай өндіретін компаниялар
1. Құмкөл кен орнының физикалық-географиялық
сипаттамасы
1.1Кен орны туралы жалпы мағлұмат
Солтүстік ендік 46о 00, шығыс бойлық 66 0 00дүние жүзілік мұхиттан
шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай
Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген Құмкөл кен орны еліміздегі
ірі мұнй және газ кен орны болып табылады
Құмкөл кен орны Қазақстан Республикасының Жезқазған обылысы Жезді
ауданында орналасқан Жақын елді-мекен теміржол шоғыры жосалы аудан кен
орнынан 159 километр қашықтықта орналасқан. Орталық обылыстары кен орнынан
Қызылорда 200 километр, Жезқазған 174 километр қашықтықта орналасқан. Кен
орнынан шығысқа қарай 116 километр қашықтықта тас жолы өтеді. Қызылорда-
Жезқазған линиялық электр жүйесі кен орнынан 20 километр аралықта өтеді.
Кен орнынан 230 километр шығысқа қарай Омск, Павлодар, Шымкент мұнай құбыры
тартылған. Техникалық жұмыстар мен ауыз суға тереңдігі 80-100 метр жоғары
бор су қабатынан алып пайдаланылады. Кен орнындағы тұщы судың құрамында
фтор бар екені анықталып ауыз суды кен орнынан 60 километр қашықтықта
орналасқан су ұңғымасынан тасымалдап әкелінеді. Алаң аймағындағы жергілікті
халық жаз мезгілінде мал шаруашылығымен айналысады.[1]
Ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайы нашар дамыған. Кен орнынан
тек тас жолы бар. Жаз, күз мезгілінде бұл жолменен барлық көліктер түрі
емін-еркін жүре алады. Ал, қыс мезгілінде қардың үйіліп қалуына байланысты
көліктің жүруі қиындайды. Құмкөл кен орнының географиялық жағдайы теңіз
деңгейінен 106-160 метр биіктікте орналасқан, негізінен бұл жер қырлы болып
келеді. Ол нақты бедер белгілерімен белгіленген. Алаңнан Оңтүстікке қарай
құмды Арысқұм массиві орналасқан және жартылай бекітілген түйіршік бүдір
құмнан құралған. Арыс тұзды көлі толық кеуіп қалған. Батысқа қарай 15
километр жерде орналасқан 70-80 метр Чинк биіктігі өзгермейтін тегіс жердің
көтеріңкі плитасы 150-200 метр бедер белгісі бөліп тұр.
Ауданның ауа-райы тез өзгермелі, мезгілімен тәуліктік ауаның
температура тербелісі ылғалдылығы өте тапшы және аз мөлшерде отырады. Жазда
ең үлкен температура +300,+350с ыстық, қыста –380, 400 аяз. Жыл бойындағы
түсетін ылғал мөлшері 150 мм дейін, негізінде қыс, күз мезгілдерінде
түседі. [2]
Оңтүстікке ағып жатқан Сырдария өзені кен орнынан 210 километр
қашықтықта орналасқан. Жануарларды суару үшін алаңға жақын жерден Қызылорда
гидрогеологиялық экспедициясымен өзгермейтін тегіс жерден артезиан ұңғымасы
бұрғыланған.
Қазіргі кезде ГӨБ (ПГО) "Южказгеология" кен орны аймағында құрылыс
материалдары бар екені анықталды.
1984 жылы "Оңтүстік Қазақстан геологияның" кен орны бөлімімен Құмкөл
мұнай аймағы ашылды. Осы кен орнының ашылуымен оңтүстік Торғай ойпаты жаңа
өнеркәсіп мұнай газ облысы ретінде қарастырыла бастады.[3]
Кұмкөл кен орны әкімшілік жағынан Қазақстан Республикасының Қарағанды
облысының (Жезқазған облысының) Жезді ауданына қарайды. Кен орын
географиялық тұрғыдан оңтүстік Торғай үстіртінде орналасқан. Ең жақын
түрғылықты кең шарлар Жалағаш (150 километр) темір жол станциясы Жусалы
(210 километр), Қарсақпай (180 километр) Сәтпаев ауылы (250 километр).
Облыс орталығы Қызылорда, Жезқазған қаласына және жалпы үлкен
орталыққа дейінгі ара қашықтықтар шамамен 160 километр және 290 километрдей
болады.
Құмкөл өндіріс ауданынан шығысқа қарай 230 километр ара қашықтыкта
Омск - Павлодар - Шымкент мұнай құбыры өтеді.
Өндірістік ауданның тұрғылықты халқы (қазақтар) негізінен мал
шаруашылығымен айналысады. Экономикалық аудан әлі толығымен зерттелмеген.
Кен орнына тек қара жолдармен баруға болады. Жаз, күз айларында кез
келген автоколікпен жүруге мүмкін болса, ал қыс айларында карлы боран,
үргсн қардан өтуге қиынға соғады. Қыс, көктем айларында тек шынжырлы
тракторлармен ғана етуге болады, себебі түскен қардың әсерінен жер жібіп,
батпаққа айналадьг. Тура осындай жолдар Кұмкөл кен орнын Қызылорда мен
Жезқазған арасындағы грейдерлік жолмен шектесе асфальтталған жол Қызылорда,
Жусалы кең шарларын қосатын жолмен шектеседі (160-210 километр).
Солтүстік шығысқа қарай кен орнынан 20 километр қашықтықта Ленинск -
Жусалы электр желігі өтеді. Кен орны 106-169 метр теңіз деңгейінде жоғары
дала қыраттың үстінде орналасқан.
Оңтүстік, оңтүстік-батыс бағыттарда құмды массивтер орын алған. Соның
ішінде ең үлкені - Арысқүм 10-15 метр биіктікте басқа қыраттардан
ерекшеленіп көрінеді. Кен орнынан оңтүстікке қарай тартылып қалған сортаң
Арыс көлі орналасқан, 15 километр батыс бетте үшкірленген биіктігі 70-90
метр болатын қырат бел тегіс бетті 200-250 метрлік рельефтен бөліп түрады.
Кен орнынан солтүстікке қарай 150-200 метрлік биіктікте орналасқан дала,
солтүстік-шығысқа қарай Ұлытау таулы аймағыменен үласады.
Абсолютті ең биік белгі 240,1 метр ең төмен қазан шұңқыр 75,1 метр.
Биік қыраттардан қазан шүңқырға кеуіп кеткен кептеген өзен арналары
бағытталады, соның ең үлкені (Ақлит және Теріскенеспе) солтүстік-шығысқа
және оңтүстік-шығыс беттерден бағытталған қазан шұңқырдын ең теменгі
бөліктері батпақты. Осы батпақтардан бұлақтар өз бастауларын алады және осы
батпақтарда ауыз су құдықтары көптеп кездеседі.
Кен орнының құрамы және оған жақын жатқан территория аймақтар майда
тасты сортаң сұрғылт қоңыр (почва) топырақты, құмды.
Жер асты сулары 100 метр тереңдікте орналасқан. Кен ауданының климаты
- континенталды тез ауысады. Жауын-шашын аз түседі. Жазда температура +30
+35 °С болса, қыста -40 °С дейін барады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 150
милиметрге дейін негізінен қысқы, көктемгі түскен ылғалдың есебінен ғана
болады.
Негізінен соғатын желдің бағыты оңтүстік-шығыс бағытында қыс
мерзімінде үскірік аяз боранды болады. Су артериясы кен орнында жоқ. Жер
беті жартылай шөлді жерге тән шөп бұталармен көмкерілген күзде, қыста,
көктемде киікке толы болады. Тұрмыстық және техникалық су гидрогеологиялық
ұңғыма су қондырғылярынан алынады. Су құрамы жоғары минералданған 0,6-0,9
гдм . 50-70 метр тереқдіктен сенон-турон шөгінді жынысты қабаттарынан
алынады.
Судың қүрамында фтордың көп болуына байланысты ауыз су стандартына
сәйкес келмейді. 120 метр терендіктен су өз-өзінен ағады. Сейсмикалық
жағынан аудан қауіпсіз. 70 жылдардың басында оңтүстік Торғай ойпаты кек
көзін жоғары палеозой шөгіндісімен байланыстырып, негізінен геологиялық,
магниттік, гравиметрлік өлшемдерге сүйеніп жасалуда.
КМПВ Арысқүм мен МОВ Жыланшы мұнай газ аудандарында жасалған
сейсмопрофильді бірнеше зерттеулердің нәти-жесінде мұнай газ кеніші триас,
грабен — синклинальдарымен мезозой қабаттарының дәуіріне жататыны болашағы
бар екендігі анықталды. 1973-1975 жылдары бөлшекті сейсмозерттеу жүмыстар
(МОВ) Жыланшы мұнай газ ауданында үлкен кен орны бар екендігі анықталды.
1976-1981 жылдарда оңтүстік Торғай өңірінде геологиялық зерттеу
жүргізілген жоқ.
1982 жылы "Актюбенефтегаз геология" . ПГО бекіткен жоба бойынша
алдынала есептеліп дайындалған (КМПВ) профильдік структуралық бұрғылау
басталды. Бұрғылаудың алдына негізгі Қойған мақсаты 2000 метр тереңдікке
дейін ұңғылау арқылы кен орнының регионалды геологиялық кұрлысын анықтау
болды.
1983 жылы жоғарыда айтылған жоспарды іске асыру нәтижесінде 1п-Арысқұм
ұңғысы бұрғылана бастады. Аймақты сейсмопрофиль-деуден кейін 2п-Арысқұм
ұңғысы бұрғыланды. Сонымен қатар Арыскұм мұнай аймағындағы профиль
структура бұрғылау жалғастырылды.
1984-1985 жылдардағы геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде
Құмкөл кен орнында төменгі неоком мен жоғарғы және ортаңғы юра қабаттарында
мұнай кеніштері бар екендігі анықталды.
жылы Тұрлан геологиялық барлау экспедициясы мен Құмкөл кен орнының
солтүстікке қарай жаңа саты анықталды оны кейін солтүстік Құмкөл сатысы деп
атады. Кейінгі бұрғылау нәтижесінде осы саты Құмкөлдің солтүстік
синклиналды жалғасы екендігі мәлім болды.
жылы Құмкөл кен орнының орталық бөлігінің барлау жұмыстары негізінен
аяқталды. Сол себептерден геологиялық барлау жұмыстар кен орнының солтүстік
бөлігіне ауысты.
1987жылы солтүстік, шығыс, батыс аймақтарының құрылымы жақтыланып, кен
орнына шекаралас жатқан бөліктердің өнімділігі анықталды. [3]
Қазіргі кезде Құмкөл кен орны ПетроКазақстан компаниясымен игерілуде.
Мұнай фонтандық және штангілі терең сорапты тәсілдермен өндіріледі.
1.2 Геологиялық құрылысы
Оңтүстік Торғай ойпаты туран плитасының солтүстік щығысында
орналасқан. Ойпат бар полеогеннің табан бойындағы кешенінің шөгінділері
теріс құрылым күйінде көрсетіліп, Ұлытау антиклиналының арасына тіркелген
және оның Оңтүстік жалғасы шығыста, төменде Сырдария қосылған. Оңтүстік
шығыс қыратымен қамтылған, ал солтүстігінде қостанай седловинасымен
қамтылған. Өз ретімен Оңтүстік Торғай ойпаты екі иілімге бөлінеді.[4]
Арысқұм, Майбұлақ седловинасына бөліктенген антиклиналды құрылымы
Арысқұм иілімінің шегіне орналасқан. Бұндағы бор полеоген кешенінің
қалыңдығы 1500-1700 метрге жетеді. Бұндағы триас-юра шөгіндісі өздігінен
құрылымдық қабат құрап, ерекше маңызды болып, ең үлкен қалыңдықтың тартылуы
және толық стратиграфиялық диапазоны жіңішке сызықтың грабень синклиналы
гетерогенді негізінде геофизикалық мәліметтер бойынша Арысқұм иілімінің
шегінде субмеридиональды грабень синклинал бағытында тартылған анықталды,
бұрғылау жұмыстары нәтижесінде және оларды бөліп тұратын, тектоникалық
бұзылулар нәтижесінде фундамент блоктарға бөлінеді. Солтүстік-батыс болып
және солтүстік шығыс-шығысында созылып жоғалады.
Фундаменттің бұзылуы нәтижесі бір қатар горсты және грабеньге
бөлінеді. Шығыс бөлігінің құрылымында горсты ойпаты айырықша бөлініп, оның
көлемі 2,5-3,5 километр және ұзындығы 24 километр болғанда амплитудасы 320
метрге дейін барады. Фундаменттің бет жағының жатқан тереңдігі 1200-1620
метр құрайды. Юра шөгіндісінде оның екі құрылым беті көрінеді, оның бірі
Құмкөл горизонтының жоғарғы юра ойпат ернегінің құрылуына шағылады,
екіншісі құмтас шөгіндісі ернегінің ойпатын сипаттайды. Осы бет жағының
біріншісі Ю-І өнімді горизонтының ернегіне байланысты, осы индексте
горизонтының шағылысуы бар. Екінші беткі жағына ІV шағылысу горизонтына
байланысты келесі ретпен өнімді ІV горизонтының жамылғысына дәл келеді.
Құмкөл ІV шағылысу горизонт жамылғысы бойынша, өзін брахиантиклинал қыртысы
бойынша көрсетеді. Қыртыс өлшемі изогипс бойында 1150 метр құрайды, ең
үлкен амплитуда кезінде 160 метр.
Батыс жағында бұл жыныстың құлауы 1030' құрайды, шығысында 2030'
қыртыс тектоникалық (F1, F2, F3) бұзылуларымен қиындатылған. Көпке созылған
F2 амплитудасының кілт түсуі шығыстан 80-100 метр құрап қыртысты қамтиды.
Солтүстік жағында бұл бұзылып F3 бұзылысымен түйістіріліп әрі қарай
сөнеді.Оңтүстік батыс бөлігі құрылымдағы 12, 17, 19 ұңғымаларының аудан
аймақтарындағы ұңғымалардан өзгешілігі орта юра шөгінділерінің жоқтығы және
жоғарғы юра жыныстарымен фундамент жабылған. Уақытша қиындатылған өңделіп
жасалған қимасында ортаңғы юра шөгінді қалыңдығы фундамент бетіне көтерілу
кезінде төменгі бөліктің қимасына қиылысу есебіне анық көрінеді. Бұны
ұңғыма қимасындағы корреляция куәландырады. Аудандығы ұңғымаларды аз ғана
изометриялық 1х1,5 километр амплитудасы 25 метр өлшемі болып тұр. Батыстан,
шығыс жағынан тектоникалық бұзылыстармен шектеледі. Орта юраның шөгіндісі
алаңының шегіне қарап 0-ден 200 метрге өзгереді.[5]
Құмкөл свитасының қалыңдығы алаң бойынша тербелісі 55-75 метр
шамасында, ал учаскесінде фундаментті көтеріңкі ойпан учаскесінде 34-48
метрге азаяды.
құмкөл өзін сызықтық ассиметриялық антиклинал қыртыста көрсетіп,
Оңтүстікке қарай ығысқан. Опан өлшемі 17х4 километр құрайды, 57 метр
амплитуда кезінде тұйықталған изогипс бойында 1000 метр.
Жоспардағы тәжірибе дәл келетіндей шығыс құрылымы қанаты флексурамен
қиындатылып,тектоникалық бұзылу Юра шөгіндісін кеседі. Әртүрлі ойпан
беттеріндегі жоспар бойынша орындарына қоссақ, Арысқұм горизонтының ені
азаяды да, оның конфигурациясы өзгереді және орталық шығыс горизонт ойпан
бөлігіне қарай ығысқан.
1.3 Жер бедері және топырағы
Құмкөл Торғай жазығында орналасып, батыста – Мұғалжар мен Оңтүстік
Урал және шығыста Қазақтың ұсақ шоқылығы арасында орналасқан. Солтүстікте
жазық Батыс Сібір жазығымен, ал оңтүстікте Тұран ойпатымен ұласып жатыр.
Торғай жазығы – аса көлемді Тұран және Батыс Сібір ойпаттарына қарағанда
көтеріңкі жазық. Жалпы алғанда тегіс алқаптың аясында беткейлері тік,
қысқа, жайпақ төбелі қалдық таулар – сандық таулар айрықша көзге түседі,
сол қалдық таулардың арасында түбі кең, жайпақ құрғақ аңғарлар созылып
жатыр, үлкен тегіс учаскелерге барып тірелетін текшелер де жиі кездеседі.
Жаз кезінде өсімдік қурап кетеді, жазық ашық, құқыл сарғыш, қоңырқай реңге
енеді. Рельефінің текшелілігі жақсы байқалады. [6]
Торғай жазығының бүгінгі бейнесі, оның көптеген құрғақ аңғарлар мен
қолаттары, толып жатқан үзік – үзік сандық таулары бар шайынды жер беті
қазіргі климаттың жағдайларына сәйкес келмейді, қайта қалдық түзілім
түрінде көрінеді. Торғай жазығы бетінің шайылуы төрттік дәуірде, артық
ылғалдылық пен Батыс Сібір жағынан, солтүстіктен келетін еріген мұздық
суларының мүмкін болған ағысы кезеңінде болған. Міне, сол кезде Торғай
жазығының бетін тілімдеген аңғарлар жүйесінің тарамдалуы болды. Алайда үзік
– үзік сандық таулар ландшафтысының қалыптасуы жызықтықтың эрозиялық
тілімделуінің үштік жыныстардың горизонталь жатқан қабаттарының шайылуымен
бірге жүргендігімен түсіндіріледі. Торғай жазығы аумағындағы қатпарлы
палеозой фундаменті төмен түскен алқапты Арал – Торғай ойысы алып жатыр.
Торғай үстіртінің ені 100-150 шақырымнан аспайтын жіңішке алқабы ғана
дала зонасына енеді. Дала зонасының ауданы 150 мың шаршы шақырым шөлейт
зонасының ауданы 40-45 мың шаршы шақырым.
Дала зонасы Торғай үстіртінің оңтүстік шеті мен Торғай қолатының
Торғай өзенінің ендігіне дейінгі шағын жіңішке алқапты алып жатыр. Зонаның
шегіндегі қаңтардың орташа температурасы -16...-18С шілденікі +21...+23С, жауын
– шашынның жылдық орташа мөлшері 300-500мм. Оның 70 жылдың жылы
кезеңдерінде түседі. Торғай дөңесті – қалдық үстірті мен Торғай қолатының
беткі қабатын палеогеннің гипсті және тұзды сазды шөгінділері оның үстін
төрттік дәуірдің жұқа шөгінділері жауып жатыр.
Судың нашар сіңуіне байланысты сортаңды далалық ландшафтлар кешені кең
тараған. Олар әсіресе Торғай қолатында көп кездеседі. Олардың негізін
бетегелі – тарлаулы, Жусанды – бетегелі өсімдіктер бірлестіктері құрайды.
Құмды сазды жыныстардағы күңгірт қызыл қоңыр топырақта Бетегелі –
бозды дала өсімдіктері тараған. Олардың ішінде мезоксерофитті және
ксерофитті әртүрлі шөптесін өсімдіктер де кездеседі. Құм шауыт және Құмды
жерлерде далаға тән псамморфитті қызыл бетегелі әртүрлі шөптесін өсімдіктер
бірлестігі тараған. Зонаның басым бөлігі жыртылған. Торғай қолатында құмды
алқаптағы реликтілі Қарағайлы орманды қорғау мақсатында Наурызым қорығы
ұйымдастырылған.
Шөлге ылғалмен ылғалдың диспропорциясы құрғақ ыстық жаз бен суық қар
аз түсетін қыс тән. Жазда құрғақ жауын – шашынсыз ауа райы басым болады. 0С
жоғары аязсыз күндердің саны 160-230 күнге дейін созылады. +10С жоғары
қарқынды температураның жиынтығы 3400-5600 жауын – шашынның жылдық орташа
мөлшері солтүстігінде 150-200мм, оңтүстігінде 100-150мм аспайды. Жауын –
шашынның бір жыл ішіндегі таралуы Қоңыржай және субтропиктік белдеулерде
әркелкі болуымен ерекшеленеді. Субтропиктік белдеуде қысы жұмсақ және
қоңыржай жұмсақ әрі тұрақсыз қыста. Қаңтардың орташа температурасы — 4Сдан
+2...+4С аралық тарында ауытқиды. Қоңыржай белдеуде қыс біршама тұрақты
және ұзақ әрі салыстырмалы түрде суық. Қаңтардың орташа температурасы —
15Стен 0С аралығында ауытқиды. Жазғы температура субтропиктік шөлге
қарағанда біршама төмен болады. Қоңыржай белдеуде + 26...+ 30С субтропиктік
белдеуде +30...+ 32С. Климатының ерекшеліктеріне сай табиғат шөл
табиғатындағы топырақ пен биокомпоненттерінің дамуында айырмашылықтар
байқалады. Бұл солтүстік және оңтүстік зона тармақтарына бөлуге мүмкіндік
береді. Кейбір ғалымдар Тұран ойпатының шөл зонасын Қоңыржай және
субтропиктік белдеудің шөлдері деп екі бөлікке бөліп қарастырады.
1983 жылы жарық көрген КСРО – ның үлкен атласында Михайлов пен
Гвоздецкий Тұран жазығының қоңыржай және субтропиктік белдеулерінің
шекарасын Қарабұғаз – Гол мен Қаратау жотасының солтүстік бөлігі арқылы
жүргізеді.[7]
Жылу ресурстарының молдығымен ылғалдың жетіспеуіне байланысты шөлдің
аумағындағы экологиялық жағдай климаттың зоналық ауысуына ғана емес, жердің
беткі қабатын түзетін тау жыныстары субстраттық ылғалды сіңіргіштігі,
Капиллярлығы, ауадағы аз ылғалды жұта білу қасиеттері айқындайды.
Сондықтан субстраттық сипаты шөлдің аумақтық табиғат кешендерінің
орналасуымен таралуында ерекше орын алады. Белгілі ғалымдар Г.И.Борщов,
А.Ф.Мидендорф, А. Н.Краснов, Л.С.Берег Тұран жазығының шөлдерін құмды,
сазды, тасты (қиыршық тасты) сортаң және Лессті деп бес топқа бөледі.
Кейіннен 1934 жылы Е.Л.Коровин ботаникалық белгілеріне қарай эфемерлі,
псаммофитті, гифсофитті және галофитті деп төрт топқа бөлді. Жоғарыда
аталған екі топтастыруды бір – бірімен салыстыра отырып, субстраттың әрбір
түріне үш немесе төрт түрлі өсімдіктер тобы басым болатыны айқындалды.
Лессті сазды шөлдерде – ксерофитті эфемерлі, құмды шөлдерде –
псаммофитті, тасты шөлдерде – гипсофитті, сорлар мен сортаң шөлдерде –
галафитті өсімдіктер бірлестіктері тарайды. Ұсақ түйіршікті Лессті
жыныстардан тұратын жазықтарда (субстраттарда) оңтүстік зона тармағында
эфемерлі және жусанды эфемерлі, солтүстік зона тармағында жусанды – сортаң
шөпті, сортаң шөпті – жусанды шөлдер қалыптасады.
Тұран жазығының аумағында басқа шөлдерде геоботаникалық провинция
негіздегі өсімдіктер бірлестіктерінде аздаған ауытсулар болғанымен сол
қалпында сақталады. Солтүстік зона тармағында болғанымен оңтүстік зона
тармағында эфемерлер мен эфемеройдтар басым болады.
Топырағы: Топырақ жамылғысында қоңыр топырақ мол. Олар өздерінің
құрылысы мен құрамы жағынан сұр топыраққа жақын. Қоңыр топырақтың қара
шірік қабаты қоңырқай реңді, әрі қуқыл түсті карбонат қабатымен алмасады.
Қоңыр топырақтар жеңіл майда топырақты, минералды тұзға бай аналық
жыныстарда түзіледі, бұл олардың құнарлылығын қамтамасыздандырады.
Өсімдік жамылғысы өте сирек, 50%-ке жетпейтін жерді жауып жатыр.
Мұның өзі топырақтарды аласа өсімдіктердің – қынаның, балдырдың және мүктің
өсуіне қолайлы жағдай туғызады. Өсімдіктердің құрамы рельеф пен грунтқа
байланысты өзгеріп отырады. Интрозоналық өсімдіктер өзен аңғарларына
тарағанШөлейт зонасы Торғай, Ырғыз өзендерінің орта және төменгі ағыстарын
алып жатыр. Жауын – шашынның жылдық орташа мөлшері 250-300мм. Зонаның
аумағын дала зонасындағыдай палеоген мен төрттік дәуірлердің шөгінді
жыныстарынан тұратын белесті – жонды, жонды жазықтар алып жатыр. Аумақтың
басым бөлігін Сортаңды – сорлы жерлерде өсетін жусанды – сортаң шөпті
галафитті өсімдіктер бірлестіктері құрайды. Сортаңды ашық қызыл – қоңыр
топырақта ақ, сұр жусаннан, Лессинг бетегесінен тұратын жусанды – астық
тұқымдас өсімдіктер өссе, сортаңды қоңыр топырақта Қаражусан, Құмшауыт
топырақтарда жусандар мен бұйырғындар таралады. Шөл зонасы 48°С солтүстік
ендіктен Тянь – Шань, Памир, Копетдаг тауларының етегіне дейін собтүстіктен
оңтүстікке 1500 шақырымға созылып жатыр. Зона қоңыржай және субтропиктік
климат белдеулерінің шегінде орналасқан. Өзен жайылымдарын тоғайлар алып
жатады.
1.4 Гидрологиялық және климаттық жағдайы
Аумақтың климатының қалыптасуына төмендегі факторлар әсер етеді:
- біршама төменгі және орта еңдіктерде отналасуына байланысты радиациялық
баланстың мөлшерінің жоғары болуы;
- атмосфералық циркуляциясының үрдістеріне әсер ететін жер бедерінің тегіс
болуы. Құрлықтың орталық бөлігінде орналасуына дүниежүзілік мұхиттардан
қашық болуына байланыстыклиматты шұғыл континентті болып келеді
- Орта және төменгі еңдіктерде орналасуына сай күн радияциясының қарқыны
жоғары әрі аумақтың мол жылу алуына аридті шөл ланшафтысының қалыптасуына
ықпал етеді. Жер бедерінің тегіс болуына орай трансформатцияланған қоңыржай
ауа массаларының кедергісіз өтіп кетіп жауын шашынның аз түсуіне климаттың
шұғыл кантинентті болуымен күшейтіледі.[8]
Торғай үстіртінің Атлант мұхитынан алыс жатуына байланысты климат
шұғыл континентті. Қысы суық әрі қатал, жазы ыстық, көктем мен күзі қысқа
температураның тәуліктік және жылдық ауытқу амплетудасы жоғары. Жауын –
шашынның орташа мөлшері солтүстігінде 300-350мм, оңтүстігінде 200-250мм
аралығында ауытқиды. Температураның солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп
артуына орай жауын – шашынның жылдық орташа мөлшері кеміп булану артады. 50
с.е. аралығында қыста Азия антициклонының батыс тармағы өтетіндіктен қыста
температура күрт төмендеп ашық аязды күндер қалыптасады. Осыған орай
қаңтардың орташа температурасы – 17 - 18С кей күндері температура – 30 -
40С төмендейді. Жазда температура + 20...+24С дейін +35С дейін көтеріледі.
Жазда Торғай үстіртіне Орта Азиялық тропиктік ауа массалары енгенде ыстық
құрғақ ашық ауа райы қалыптасады. Жазда жауын – шашын қоңыржай және
тропиктік ауа массаларының аралығында қалыптасатын полярлық фронтық
әсерінен түзіледі. Сәуір мен қазан аралығындағы жылы кезеңде 200-2500мм
дейін жауын – шашын түседі.
Географиялық орынының ерекшелігіне сай жазы өте ыстық ашық әріқұрғақ,
қысы суық аязды болып келеді, температураның жылдық амплетудасы 87-850 С,
орташа айлық температура 42-300 С, құрайды.[8]
Аудан климатына жауын шашынның жылдық орташа мөлшерінің аздығы мен жыл
мезгілінде әркелкі таралуы,температура ауытқуының тәуліктік және жылдық
ауытқуының жоғарылығы, атмосфера ауасының құрғақтылығы бұлтсыз ашық
күндердің көптігі тәң.
Кұмкөл кен орнында ашық бұлтсыз күндердің ұзақтығы 2400-3000 сағатқа
дейін созылады. Жылдық жиынтық күн радиациясы оңтүстігінде 160 ккал см²
тең солтүстігінде 120 ккалсм² аралығында ауытқыйды. Оңтүстіктегі
географиялық орыны қыстың өзінде белгілі мөлшерде күн радиятциясының енуіне
мүмкіндік береді. Ашық күннің көптігі мен жылудың мол түсуі күн энергиясын
пайдалануға мүмкіндік береді .
Ауданға қыста Азия максимулының ықпалы күшті болатындықтан төменгі
температура мен жоғарғы атмосфералық қысым бұлттың түзілуіне мүмкіндік
бермейді. Жазда мол жылуасатындықтан жердің ауамен әрекеттесетін беткі
қабаты құрғап кетеді. Осыған орай ауа массаларыда құрғақшылығымен
ерекшеленіп ауаның конвекциялық ағынын тудырып су буының конденсациясын
күшейтеді. Табиғи кедергілер болмағандықтан қатпарлы бұлттар өте биікте
түзіледі. Сондықтан жазда жауын шашын өте аз түседі:
Кен орны аумағында жазығындағы бұлтсыз ашық күндер саны солтүстігінде
180 күннен оңтүстігінде 260 күнге дейін артады. Ашық күндердің көп, тура
радиацияның жыл бойы басым болуына сай мүмкіндік береді .
Қыста жиынтық күн радиациясының мөлшері азайып жазда күннің түсу
бұрышы көтерілуіне сай шілде тамыз айларында артады. Шілде тамыз айларында
тұран жазығының орталығы мен оңтүстігі 19-20 ккалсм² дейін жетеді.
Көп жылдық метеорологияалық бақтаулардың деректеріне сүйенсек жиынтық
радияцияның мөлшері күзде 16 ккалсм²,көктемде 14 ккалсм² деиін кемиді
Жиынтық күн радиятциясының мөлшері мен жылу балансы температураның
жылдық және айлық орташа мөлшерінеде әсеретеді.
Тұран оипатының солтүстігінде қаңтардың орташа температурасы 16ºс
оңтүстігінде + 4ºс дейін артады шілдеде солтүстігінде +22ºс оңтүстігінде.
Жазық аумағындағы қаңтардың изотермасы субендік бағытта оңтүстіктен
солтүстікке қарай жылжыған сайын біртіндеп кемиді оңтүстігінде әр 100
шақырым жылжыған сайын 1,3-1,5ºс артады.
Қыста Сібірден суық ауамассасы енгенде солтүстігінде-35º-40ºс,
оңтүстігінде -20º-25ºс дейін төмендедейді
Құмкөлде жарық шақты және қабат аралық жерасты сулары кең тараған.
Жарық шақты сулар палеозой эрасының тау жыныстарындағы тектоникалық жарық
шақтарда шоғырланған. Судың мол қоры гранитцидтар мен әктастардағы
дарықтарда кездеседі. Әсіресе жоғарғы девонның кремниленген әктасты
жыныстарында жарық шақты — карстлы жерасты суы кең тараған. Олардың
қоректенуі көктемгі еріген қар суының тау жыныстарына сіңуінің есебінен
жүреді. Негізінен пайдалануға жарайтын тұщы сулар басым. Қиыршық тасты
жыныстардан өткенде олар тұздануы да мүмкін.
Қабат аралық сулар палеоген, неоген және төрттік дәуірлерінің
ысырынды шөгінділері басып жатқан ежелгі аңғарларда тараған. Олардың
қоректенуі мен шығыны жарық шақты сулардыкімен бердей.[9]
Өзендері мен көлдері негізінен көктемгі еріген қар жаңбыр суларының
есебінен қоректенеді. Жазда олардың деңгейлері күрт төмен түседі. Көлдердің
деңгейлерінің ауытқуы жауын – шашынның мөлшерінің ауытқуларымен тығыз
байланысты.
Торғай үстіртінде жарық шақты және қабат аралық жерасты сулары кең
тараған. Жарық шақты сулар палеозой эрасының тау жыныстарындағы
тектоникалық жарық шақтарда шоғырланған. Судың мол қоры гранитцидтар мен
әктастардағы дарықтарда кездеседі. Әсіресе жоғарғы девонның кремниленген
әктасты жыныстарында жарық шақты - карстлы жерасты суы кең тараған. Олардың
қоректенуі көктемгі еріген қар суының тау жыныстарына сіңуінің есебінен
жүреді. Негізінен пайдалануға жарайтын тұщы сулар басым. Қиыршық тасты
жыныстардан өткенде олар тұздануы да мүмкін.
1.5 Флорасы мен фаунасы
Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптасуы
Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптаса бастауы аумағының негізгі
бөлігін су басып жатқан кезден, бор дәуірінің аяғы мен палеоген дәуірінің
бас кезінен басталады. Палеогенде бүкіл Тұран ойпатын теңіз басып жатқан.
Ол Торғай бұғазы арқылы Батыс Сібір теңізімен жалғасқан. Теңіз Қазақстанға
қараған құрлықты екіге бөлген. Торғай бұғазынан шығыста Алтай, Сарыарқа
аймақтарында, негізінен жалпақ жапырақтылары мен мәңгі жасыл қылқан
жапырақты өсімдік түрлері (ангара флорасы) тараған. Ал Торғай бұғазынан
батысқа қарай (Мұғалжар, Жалпы Сырт, Жем үстірті) мәңгі жасыл субтропиктік
түрлер (полтава флорасы) дамыған.
Неогенде Торғай бұғазының суы тартылып, құрғағаннан кейін екі жағы
қосылған. Осы кезде полтава флорасы шығысқа қарай тарап, Жайсан көліне
дейін жеткен. Керісінше, шығыста өскен өсімдіктер батысқа ауысқан. Соның
нәтижесінде Қазақстанда торғай флорасы деп аталатын өсімдік түрлері
қалыптасқан. Оған платан, грек жаңғағы, емен, шамшат, терек, т.б. жатады.
Теңіздің шегініп, құрлық көлемінің ұлғаюы арта бастаған кезден
(палеоген дәуірден) бастап, Иран арқылы Африка флорасы кірген. Олардың
ішінде эфемерлі өсімдіктер, жоңышқа, қараған бұталары мен ағаштардың кейбір
түрлері болған.
Палеоген дәуірінің алғашқы жартысында жазық ойпаңдарды теңіз басып
жатқан тұста, оның жағалауындағы қыраттар мен тауларға субтропиктік жалпақ
жапырақты ормандар тараған. Палеоген дәуірінің екінші жартысында, теңіз суы
тартылып, құрғап, орнына осы күнгі ірілі- ұсақты көлдер пайда болған.
Неоген дәуірінде климат суып, таулы аудандарды мұз басқан кезде жылу
сүйгіш өсімдіктер жойылып кетіп, қазіргі орман типтері қалыптасқан, грек
жаңғағы, өрік, алма сияқты өсімдіктер сақталып калған. Сібір жақтан ауысып,
арктикалық, альпілік өсімдіктер тараған. Қазақстанның осы күнгі өсімдіктер
жамылғысы осылай біртіндеп ұзақ кезеңді басынан өткізіп қалыптасқан.
Қазіргі өсімдіктердің қалыптасуына жергілікті өсімдіктер мен қоса сырттан
келген түрлер де едәуір әсер еткен.[10]
Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы.
Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен
тұрады. Басқа көрші елдермен (Ресей, Орта Азия, Кавказ) салыстырғанда бұл
онша көп емес. Оған Қазақстан жерінде шөлді, шөлейтті аймақтардың көптігі,
топырақ пен климат әсер етеді. Екіншіден, Қазақстанның едәуір бөлігі
геологиялық тарихы жағынан жас. Каспий маңы ойпаты мен Тұран ойпаты теңіз
астынан неоген дәуірінде ғана босаған. Үстірт пен Бетпакдаланың босауы одан
сәл ғана ертерек. Сол себептен бұл өлкелердің өсімдік жамылғысы әлі толық
қалыптасып үлгірмеген.
Өсімдігі жағынан бай өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып саналады.
Әсіресе, Батыс Тянь-Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай флорасы
сақталған. Онда палеоген дәуірінен қалған грек жаңгағы, платан, бадам,
түркістан үйеңкісі, алмұрт және т.б. түрлері кездеседі. Сырдария- Қаратау
флорасы бұдан да бай. Онда 1000-нан асатын өсімдік түрі, оның 150 түрі тек
осы ауданға ғана тән, басқа жерде ұшыраспайтын өсімдіктер. Тянь-Шаньның,
Алтайдың, Жетісу Алатауының тау беткейлерінде қылқан жапырақты ормандар
таралған. Оларда шыршалардан, май қарағай, бал қарағай, самырсын түрлері
өседі. Биік таулы белдеу шымды-шалғынды, бұталы шалғынды болып келеді.
Тау алды мен аласа таулы белдеулерде дала зонасына тән өсімдіктер
өседі. Алтайдың таулы даласында итмұрын, долана, бөріжидек бұталары мол.
Жетісу Алатауы мен Тянь-Шань тау жүйесінің тау алды жазықтары шөлге
ұқсайды. Оларда эфемерлер мен эфемер тәріздес өсімдіктер (қияқөлең,
қоңырбас, көкнәр, қызғалдақ және т.б.) кең тараған. Аласа таулы белдеулер
теректі, қайыңды, жабайы ағашты, алма, өрікті, доланалы ормандардан тұрады.
Солтүстіктен оңтүстікке дейін 1600 км- ге созылып жатқан Қазақстанның
кең жазиралы жазығында дала мен шөл өсімдіктері басым. Шөлді аймақтарда
(Сарыесік Атырау, Мойынқұм, Бетпақдала, т.б.) сексеуіл, өзендер бойында
жыңғыл, жиде, тораңғы тоғайлары кездеседі.
Қазақстанда өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа енген және оның
сақталуына мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені шөп қоры мал
жайылымы есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті материал болып
саналады.
Қазақстан дүние жүзі бойынша орманы аз елдердің қатарына жатады. Бүкіл
аумағының 11,4 млн гектар жерін (4,2%) ғана ормандар алып жатыр. Ол
табиғатты тазартуда, топырақты эрозийдан сақтап, оның тамырын бекітуде,
егіндік-шабындық жерлерді қорғау мен құм көшкіндерін бөгеуде аса маңызды
рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып, аңызақ желден, құрғақшылықтан
сақтауда да ормандар мен жасыл өсімдіктер пайдалы.
Қазақстандағы қазіргі өсімдіктер түрлері қылқанжапырақты ормандар,
ұсақ жапырақты орман-тоғайлар, бұталы тоғайлар, даланың бұталы өсімдіктері,
сексеуіл, шөлдің бұталы өсімдіктері, дала өсімдіктері, субтропиктік
өсімдіктер, шалғындар, тақырлар, шөлдің бір жылдық өсімдіктері болып
бөлінеді. Оларға геоботаникалық жағынан Еуразияның қылқан жапырақты орманы
(Оңтүстік Алтай), Еуропа, Сібірдің орманды даласы (Солтүстік Қазақстан),
Еуразия даласы ( Еділ- Жайық, Мұғалжар-Торғай, Есіл-Нұра, Қарағанды, Ұлытау-
Сарысу, Жайсан бойы), Азияның шөлді аудандары (Тұран ойпаты, Солтүстік
Тянь-Шань, Қаратау) кіреді.
Торғай жазығының оңтүстік бөлігінде бетегелі – жусанды шөлейт, ал
солтүстігінде бозды – бетегелі алқап басым. Жазық, әрі тұзды болып келуінің
салдарынан бүкіл территорияда галофиттер кең тараған. Оңтүстік бөлігінде
жусан – ақ, қара және боз жусан өте көп. Бұл бөліктегі сортаңдар
территорияның жартысына жуығын алып жатыр. Бұларда сораң шөптер – көкпек,
бұйырғын және басқалар басым. Солтүстігінде Лессингтің бетегесі,
сарептский, көптеп ақ жусан, бидайық кездеседі
Жануарлар дүниесінің дамуы жағынан Қазақстан палеоарктикалық-
зоогеографиялық облысқа кіреді. Ондағы жануарлар дүниесінің пайда болуы мен
қалыптасуы өсімдік жамылғысының даму тарихымен ұқсас. Палеоген дәуірінде
Қазақстанды тропиктік және субтропиктік жануарлар мекендеген. Олар Үндістан
және Африка жануарларының түрлерімен ұқсас болған. Ал мұз басу дәуірінде
жылы климатқа бейім жануарлардың кей түрлері қырылып, біразы жылы жаққа
қоныс аударған. Олардың кейбір түрлері Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы
таулы аймақта (Жетісу Алатауы, Іле Алатауы, Ұзынқара (Кетпен) жотасы)
сақталып қалып, мұз басу дәуірінен кейін қайтадан дамып өскен. Қарақұйрық,
жолбарыс, қабан, марал, бұғы, аққұтан, қызылқұтан сияқты жануарлар түрлері
осы топқа жатады.
Мұз басу дәуірінде Қазақстанға материктің солтүстігінен суыққа төзімді
жануарлар ауысқан. Олардың кейбір түрлері таулы аудандарда әлі де
сақталған. Оларға тундра кекілігі, жапалақ, т.б. жатады. Мұз дәуірінен
кейін Қазақстанға Орталық Азия жануарлары мен құстары өткен. Оларға құр,
тоқылдақ, самыр- құс, ор қоян жатады. Кейін олар дала және шөл зоналарына
ауысқан.[11]
Қазіргі жануарлар дүниесі.
Қазақстанның жануарлар дүниесі казір сүтқоректілердің 178, кұстардың
489, балықтың 104 және омыртқасыздардың 50 мыңнан астам түрлерінен тұрады.
Таралуы жағынан олардың мекендері бірнеше зоогеографиялық аудандарға
бөлінеді. Оларға дала және орманды дала (Солтүстік Қазақстан, Ертіс өзені
бойы), шөлейт және шөл (Каспий теңізінің солтүстік және шығыс жағалары,
Жайық бойы, Торғай, Қызылкұм, Балқаш пен Зайсан көлінің жағасы, Бетпақдала,
Сарысу, Сырдария жағалауы, Үстірт), таулы аудандар (Алтай, Сауыр,
Тарбағатай, Жетісу Алатауы, Тянь-Шань, Қаратау, Ұлытау, Қалба, Сарыарқа)
жатады.
Дала жануарлары табиғаттың ерекшеліктеріне икемделіп, түсі де дала
бояуына қарай өзгере дамыған. Ондай қасиеттер тышқандар мен сарышұнақтардың
көптеген түрлеріне тән. Даланы тышқан, алақоржын, қасқыр, түлкі, борсыққой
мекендейді. Киік жиі ұшырасады. Дала құстарынан дуадақ, тырна, торғайдың әр
түрі (қараторғай, бозторғай, шымшық) кездеседі.
Орманды даланың сүтқоректілері қатарына қоян, ақкіс, елік кіреді.
Қасқыр мен түлкі мұнда да жиі кездеседі. Құстардан құр, шіл кең тараған,
қайыңды ормандарды бөктергі, ителгі сияқты жыртқыш кұстар мекендейді. Ашық
алаңдарда қарғаның түрлері, былдырық бар. Орман ішінде жылан аз кездеседі,
кесірткенің біраз түрлері ұшырасады.
Шөл даланың жануарлары ыстыққа, шөлге шыдамды болуға бейімделген.
Олардың біразы күндіз терең қазылған інде жатып, түнде жемін аулауға
шығады. Күндіз жүретін аңдар тым ерте және кешкі мезгілде ғана далада
болады. Күндіз көлеңкеде, бұта түбінде жатады. Шөл хайуандары жүйрік
келеді, алыс жерлерден су ішіп қайтады, құстары да қонбай, алысқа самғап
ұша алады. Көбі шөлге шыдамды келеді. Олар (суыр, құм тышқандары, торғайдың
кей тцрлері) ылғалы мол өсімдіктермен қоректенеді, соны қанағат тұтады.
Көктемде, жаздың басында жерде ылғал бар кезде өмір сүріп, жазғы ыстықта
ұйықтайтын да жануарлар бар. Сарышұнақ осылай тіршілік етеді. Олар маусым
айынан бастап жазғы ұйқыға кетеді. Дала тасбақасы ұйқыны одан да ертерек
бастайды.
Шөлдің де түрлері көп. Олар құмды, ұсақ тасты, тақырлы-сорлы болып
келеді. Жануарлар да сол жерлердің табиғи ерекшеліктеріне қарай бейімделе
дамыған. Құмды шөл далаларда әр түрлі бұталы өсімдіктердің, сексеуілдің, ақ
гүлді қарағанның өсуіне байланысты, соларды қорек ететін хайуандар
мекендейді. Ала жертесер, сарышұнақтың, құм тышқандарының кей түрлері,
кірпі, құм қояны, кұстардан сексеуіл жорға торғайы кездеседі. Жылан,
кесіртке сиякты жорғалаушылар шөлді далаларда көп. Құстар сексеуіл
бұтақтарына ұя салады, олардың ішінде дала бүркіті, бөктергі, аққұйрық
сауысқан бар.
Даланың аңдары бір зонадан бір зонаға ауысып, кейде сол жерлерді
мекендеп қалады. Жайық өзені бойы мен Каспий маңы ойпатында Еуропадан
ауысқан орман сусары, тоғай барысы, Үстіртте оңтүстік және батыс облыстарға
тән үстірт қойы (үстірт муфлоны), сілеусін және т.б. жануар түрлері
ұшырасады.
Қазақстанның таулы аймақтарының да өзіне тән жануарлары бар. Мұндай
аймақтар қатарына Алтай, Жетісу Алатауы, Тянь-Шань және Сарыарқаның аласа
таулары жатады. Оларды мекендейтін жануарлар типі де біркелкі емес.
Негізінен, оларда солтүстіктен және оңтүстіктен, Жерорта теңізінен,
Қытайдан ауып келген аңдар көбірек кездеседі. Таулы аудандардың жалпақ
жапырақты, қылқан жапырақты ағаштарынан қорек алатын, грек жаңғағын
шағатын, пісте, бадам жемістерін жейтін аңдар (тиін, орман тышқаны, саңырау
құр, қарабауыр шіл, үкі, қаршыға, тоқылдақтың кей түрлері, т.б.) мол.
Бұлардан басқа Алтайда қоңыр аю, тундра құры, may ұлары кездеседі. Жерорта
теңізінен ауысып, Алтайға жетпей, Тянь-Шань, Тарбағатай (Барқытбел)
шекарасынан өтпей қалған құстар қатарына гималай ұларын, байғызды атауға
болады. Жетісу Алатауы, Күнгей Алатауы бойын бұғы, сілеусін, шиқылдақ
торғай, шақылдақ тышқан, шымшық, Батыс Тянь-Шаньды ұзын құйрық тышқан,
жайра, көк қарға, суықторғай, шыбыншы торғай, ақтамақ бұлбұл мекендейді.
Бұлардан басқа Орталық Тянь-Шаньда алтай суыры, имектұмсық балықшы, қызыл
мойын бұлбұл ұшырасады. Іле Алатауының төменгі шөлмен ұласып жатқан
зонасынан бастап, суармалы егістігі бойында, одан жоғарғы альпі шалғынында,
мәңгі қар жататын тау басында өсіп-өнген жануарлар түрінің де өзіндік
ерекшеліктері бар. Алма, өрік, долана, шетен және т.б. бұталы жемістер
алқабында кеміргіштер мен кұстардың ірі түрлері қоныстанған. Шыршалы
орманда бұғы, сілеусін, елік, альпі шалғынында таутеке, барыс, арқар
кездеседі. Құстардың да әр түрі ұшырасады.
Қазақстанның көлді аймақтарын, тоғайлы, бұталы жерлерін мекендейтін
жануарлар түрі де әр алуан. Оларда құстар ұя салады. Тоғай ішінде бүркіт
тұқымдас қарақұс, бөктергі, ұзын құлақты жапалақ, сұр шымшық кездеседі.
Қырларда дала мысығы, Сырдария бойының тоғайларында шиебөрі, тоғай бұғысы
жүреді. Өзенді алқаптар мен бұталы жерлерде қабан, елік, ақкіс мекендейді.
Өзен-көлдер бойы құсқа бай, теңіздер мен су қоймаларында балық түрлері де
мол. Аралда балықтың 40, Каспийде 50 түрі және итбалық мекендейді.
Қазақстан далаларында омыртқасыз жәндіктер де көп кездеседі. Олардың
ішінде зияндылары да аз емес. Шегіртке егін мен шабындық шөптерді жейді.
Қарақұрт, бүйі, шаян, жылан, кененің түрлері адам өміріне қауіп туғызады.
Көбелек құрттары ағаштар мен жеміс-жидекті сорады. Ағашты, сулы жерлер мен
қалаларда маса ұрық таратады.
Қазақстанның жануарлар дүниесін қорғау, олардың адам өміріне, халық
шаруашылығына келтіретін зиянына қарсы күресу - мемлекеттік шара болып
табылады. Жануарлардың сирек және құрып кетуге таяу аз түрі Қазақстанның
Қызыл кітабына енгізіліп, ерекше қорғауға омыртқалылардың 125 түрі,
омыртқасыздардың 96 түрі алынған. Олардың ішінде сүткоректілерден
(қарақұйрық, арқар, қабылан, қар барысы, тянъ-шанъ қоңыр аюы, шағыл мысығы,
күзен және т.б), кұстардан (қоқиқаз, бура және қызғылт бірқазан, қара және
ақләйлек, тоқылдақ аққу, дала бүркіті, дуадақ, қырғауыл, ұлар және т.б.),
жорғалаушылар, қосмекенділер мен балықтың бірнеше түрлері бар. Елімізде
бұрын көп болған кұлан, қарақұйрық, ақбөкен сияқты аңдардың санын қалпына
келтіру, сырттан әкелінген жануарларды жерсіндіру бағытында да жұмыстар
жүргізілуде. Өзен бойларында ондатр, Алтай тауларында қара күзен мен
балғын, Каспий жағалауында ит тәріздес жанат өсіру қолға алынған
2 Құмкөл кен орнының ресурстық қоры және даму болашағы
2.1 Кен орнының жату ерекшелігі мен негізгі параметрлері
1984 жылы "Оңтүстік Қазақстан геологияның" кен орны бөлімімен Құмкөл
мұнай аймағы ашылды. Осы кен орнының ашылуымен оңтүстік Торғай ойпаты жаңа
өнеркәсіп мұнай газ облысы ретінде қарастырыла бастады.
Кұмкөл кен орны әкімшілік жағынан Қазақстан Республикасының Қарағанды
облысының (Жезқазған облысының) Жезді ауданына қарайды. Кен орын
географиялық тұрғыдан оңтүстік Торғай үстіртінде орналасқан. Ең жақын
түрғылықты кең шарлар Жалағаш (150 километр) темір жол станциясы Жусалы
(210 километр), Қарсақпай (180 километр) Сәтпаев ауылы (250 километр).
Облыс орталығы Қызылорда, Жезқазған қаласына және жалпы үлкен
орталыққа дейінгі ара қашықтықтар шамамен 160 километр және 290 километрдей
болады.
Құмкөл өндіріс ауданынан шығысқа қарай 230 километр ара қашықтыкта
Омск - Павлодар - Шымкент мұнай құбыры өтеді.
Өндірістік ауданның тұрғылықты қазақтары негізінен мал шаруашылығымен
айналысады. Экономикалық аудан әлі толығымен зерттелмеген.
Кен орнына тек қара жолдармен баруға болады. Жаз, күз айларында кез
келген автоколікпен жүруге мүмкін болса, ал қыс айларында карлы боран,
үргесін қардан өтуге қиынға соғады. Қыс, көктем айларында тек шынжырлы
тракторлармен ғана өтуге болады, себебі түскен қардың әсерінен жер жібіп,
батпаққа айналадь. Тура осындай жолдар Кұмкөл кен орнын Қызылорда мен
Жезқазған арасындағы грейдерлік жолмен шектесе асфальтталған жол арқылы.
Мұнай кен орнын игерудің жобасын жасаған кезде, оны талдап, баға беру
керек. Оның үстіне жобамен жасалған варианттар шама келгенше экономикалық
тиімді болуы керек.[12]
Құмкөл мұнай кен орнында газды мұнайлы қабаты бор және юра
шөгінділерінен құралған. М-1, М-2 қабаттарымен Ю-1, Ю-2, Ю-3 және Ю-4
қабаттарында мұнай жиналған. Кен орнын қазу скважиналары 300x600 сеткасы
бойынша нұсқа ішінен су айдау қамтылған. Осының бәрі мұнай өткізгіштікті
көтеру әдістерімен байланысты. Бұған себеп болған кейбір өнімді қабаттардың
қысымының жеткіліксіз болуы.
Жоба бойынша 2 вариант қаралған. Оның ішінде экономикалық вариант
тиімді деп есептеледі. Осы бойынша 1182 ұңғысы қазылуы керек. Жалпы
алынатын өнім 156-568 мың тонна.
Кен орнын игеру мерзімі 50 жыл. Жалпы кен орны бойынша 25млн тонна
мұнай өндірілуі керек.
Сұйық пен газ өндіру және су айдаудың өзгерісін талдау Құмкөл мұнай
кен орнының игерілуі 1990 жылы мамыр айынан басталады. 1991 жылдан бастап
мұнаймен бірге су және газ қосылып шыға бастады. 1991 жылы 1192,43 мың
тонна сұйық өндірілсе, оның 1169,25 мың тоннасы мұнай, сулану 1,94%, газ
өндіру 92,99 млн м3 болады.
1993 жылы "Южказнефтегаз" өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚҰМКӨЛ КЕН ОРНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Кен орны туралы жалпы 5
мағлұмат ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Геологиялық 8
құрылысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.3 Жер бедері және 9
топырағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
1.4 Гидрологиялық және климаттық 12
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Флорасы мен 14
фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
2 ҚҰМКӨЛ КЕН ОРНЫН РЕСУРСТЫҚ ҚОРЫ ЖӘНЕ ДАМУ
Болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 Кен орнының жату ерекшелігі мен негізгі 20
параметрлері ... ... ... ... ... .. ..
2.2 Пайдалы қазбаларының (түрлері бойынша) 25
қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.3Ел экономикасын арттырудағы ролі және даму болашағы ... ... ... ... ... 30
3 ҚҰМКӨЛ КЕН ОРНЫНЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.1 Өндірістің дамуы және қоршаған табиғи ортаға тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3.2 Көмірсутекті шикізат өндіретін ауданның экологиялық ластануын
болдырмау 54
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Қолданылған әдебиеттер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстанның мұнайгаз кешені сыртқы жєне ішкі
инвестицияның басым бөлігін қамтитын, елдің өнеркәсіп өндірісінің негізгі
ядросы болып табылады. Мемлекетіміздің ұзақ мерзімдік Қазақстан-
2030 даму стратегиясында энергетикалық ресурстарға үлкен көңіл бөлінуде.
Оның ішінде энергетикалық ресурстарды халықаралық рынокқа экспорттау
мақсатындағымұнай тасымалдау жүйесін дамыту болып табылады. Бұл өз
кезегінде ел экономикасының қаржылық дамуы мен сенімді экспортпен
қамтамасыз ететіні анық.
Қазіргі таңда инвестициялық ресурстардың бірыңғай мұнайгаз саласына
бағытталуы елімізде көп сынға алынуда. Бірақ, тәжірбие көрсеткендей,
инвестицияны маңызды салаға қоюлуын тиімді екенін, яғни, мемлекет бұл жерде
бәсекелік басымдылықты иемденеді айқын көрінеді.
Қазақстанның бәсекелік басымдылықты иемденуі,саладағы рыноктық
потенциалдың жоғарылығымен, табиғат ресурстарының молдығымен, тєжірбиелі
еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуімен, елдің стратегиялық орналасуымен
т.б. факторлаға тікелей байланысты.
Еліміздің мұнайгаз кешені инвестицияны өзіне тартатын сала ретінде
экономикадан дербес, бөлек дамуы мүмкін емес. Мұнайгаз кешені тек қана бір
секторды ғана емес, сонымен бірге аралас салаларды, нәтижесінде
экономиканың бәсекелестік қабілеттілігін арттыруы қажет, яғни бүкіл
республика экономикасының локомотиві болуы тиіс.
Мұнаймен ішкі рынокті қамтамасыз етіп, әлемдік рынокқа отанымыздың
мұнайын экспорттауға байланысты мұнай тасымалдау жүйесі еліміздің мұнайгаз
кешенінің ажырамас бөлігін құрайды. Мұнайды тасымалдауда елімізде мұнайды
магистральді құбырлармен тасымалдау жүйесінің алатын орны ерекше. Себебі,
мұнайды магистральді құбырлармен тасымалдау Қазақстан экономикасы үшін
стратегиялық маңызы бар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Құмкөл кен орнының қазіргі жағдайын
көрсетіп, одан келетін экономикалық пайда мен экологиялық зардабын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
- Кен орнының аудан экономикасындағы маңызын көрсету;
- Кен орнындағы бар мұнай мен газ конденсатының қорын бағалау;
- Құмкөл кен орнының даму болашғын көрсету;
- Мұнай газ өндірісінің қоршаған ортаға әсерін талдау;
Практикалық манызы. Нәтижесінде жинақталған дәлекті матерялдар
География мамандығының студенттері,орта мектептің мұғалімі мен оқушылар
Құмкөл табиғатын жан-жақты оқып үйрену үшін, өңдірістің жеке салаларының
мамандары білім көзі ретінде пайдалана алады.
Зерттеу объектісі : Құмкөл мұнай және газ кен орындар тобы және
аймақтағы мұнай өндіретін компаниялар
1. Құмкөл кен орнының физикалық-географиялық
сипаттамасы
1.1Кен орны туралы жалпы мағлұмат
Солтүстік ендік 46о 00, шығыс бойлық 66 0 00дүние жүзілік мұхиттан
шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай
Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген Құмкөл кен орны еліміздегі
ірі мұнй және газ кен орны болып табылады
Құмкөл кен орны Қазақстан Республикасының Жезқазған обылысы Жезді
ауданында орналасқан Жақын елді-мекен теміржол шоғыры жосалы аудан кен
орнынан 159 километр қашықтықта орналасқан. Орталық обылыстары кен орнынан
Қызылорда 200 километр, Жезқазған 174 километр қашықтықта орналасқан. Кен
орнынан шығысқа қарай 116 километр қашықтықта тас жолы өтеді. Қызылорда-
Жезқазған линиялық электр жүйесі кен орнынан 20 километр аралықта өтеді.
Кен орнынан 230 километр шығысқа қарай Омск, Павлодар, Шымкент мұнай құбыры
тартылған. Техникалық жұмыстар мен ауыз суға тереңдігі 80-100 метр жоғары
бор су қабатынан алып пайдаланылады. Кен орнындағы тұщы судың құрамында
фтор бар екені анықталып ауыз суды кен орнынан 60 километр қашықтықта
орналасқан су ұңғымасынан тасымалдап әкелінеді. Алаң аймағындағы жергілікті
халық жаз мезгілінде мал шаруашылығымен айналысады.[1]
Ауданның әлеуметтік экономикалық жағдайы нашар дамыған. Кен орнынан
тек тас жолы бар. Жаз, күз мезгілінде бұл жолменен барлық көліктер түрі
емін-еркін жүре алады. Ал, қыс мезгілінде қардың үйіліп қалуына байланысты
көліктің жүруі қиындайды. Құмкөл кен орнының географиялық жағдайы теңіз
деңгейінен 106-160 метр биіктікте орналасқан, негізінен бұл жер қырлы болып
келеді. Ол нақты бедер белгілерімен белгіленген. Алаңнан Оңтүстікке қарай
құмды Арысқұм массиві орналасқан және жартылай бекітілген түйіршік бүдір
құмнан құралған. Арыс тұзды көлі толық кеуіп қалған. Батысқа қарай 15
километр жерде орналасқан 70-80 метр Чинк биіктігі өзгермейтін тегіс жердің
көтеріңкі плитасы 150-200 метр бедер белгісі бөліп тұр.
Ауданның ауа-райы тез өзгермелі, мезгілімен тәуліктік ауаның
температура тербелісі ылғалдылығы өте тапшы және аз мөлшерде отырады. Жазда
ең үлкен температура +300,+350с ыстық, қыста –380, 400 аяз. Жыл бойындағы
түсетін ылғал мөлшері 150 мм дейін, негізінде қыс, күз мезгілдерінде
түседі. [2]
Оңтүстікке ағып жатқан Сырдария өзені кен орнынан 210 километр
қашықтықта орналасқан. Жануарларды суару үшін алаңға жақын жерден Қызылорда
гидрогеологиялық экспедициясымен өзгермейтін тегіс жерден артезиан ұңғымасы
бұрғыланған.
Қазіргі кезде ГӨБ (ПГО) "Южказгеология" кен орны аймағында құрылыс
материалдары бар екені анықталды.
1984 жылы "Оңтүстік Қазақстан геологияның" кен орны бөлімімен Құмкөл
мұнай аймағы ашылды. Осы кен орнының ашылуымен оңтүстік Торғай ойпаты жаңа
өнеркәсіп мұнай газ облысы ретінде қарастырыла бастады.[3]
Кұмкөл кен орны әкімшілік жағынан Қазақстан Республикасының Қарағанды
облысының (Жезқазған облысының) Жезді ауданына қарайды. Кен орын
географиялық тұрғыдан оңтүстік Торғай үстіртінде орналасқан. Ең жақын
түрғылықты кең шарлар Жалағаш (150 километр) темір жол станциясы Жусалы
(210 километр), Қарсақпай (180 километр) Сәтпаев ауылы (250 километр).
Облыс орталығы Қызылорда, Жезқазған қаласына және жалпы үлкен
орталыққа дейінгі ара қашықтықтар шамамен 160 километр және 290 километрдей
болады.
Құмкөл өндіріс ауданынан шығысқа қарай 230 километр ара қашықтыкта
Омск - Павлодар - Шымкент мұнай құбыры өтеді.
Өндірістік ауданның тұрғылықты халқы (қазақтар) негізінен мал
шаруашылығымен айналысады. Экономикалық аудан әлі толығымен зерттелмеген.
Кен орнына тек қара жолдармен баруға болады. Жаз, күз айларында кез
келген автоколікпен жүруге мүмкін болса, ал қыс айларында карлы боран,
үргсн қардан өтуге қиынға соғады. Қыс, көктем айларында тек шынжырлы
тракторлармен ғана етуге болады, себебі түскен қардың әсерінен жер жібіп,
батпаққа айналадьг. Тура осындай жолдар Кұмкөл кен орнын Қызылорда мен
Жезқазған арасындағы грейдерлік жолмен шектесе асфальтталған жол Қызылорда,
Жусалы кең шарларын қосатын жолмен шектеседі (160-210 километр).
Солтүстік шығысқа қарай кен орнынан 20 километр қашықтықта Ленинск -
Жусалы электр желігі өтеді. Кен орны 106-169 метр теңіз деңгейінде жоғары
дала қыраттың үстінде орналасқан.
Оңтүстік, оңтүстік-батыс бағыттарда құмды массивтер орын алған. Соның
ішінде ең үлкені - Арысқүм 10-15 метр биіктікте басқа қыраттардан
ерекшеленіп көрінеді. Кен орнынан оңтүстікке қарай тартылып қалған сортаң
Арыс көлі орналасқан, 15 километр батыс бетте үшкірленген биіктігі 70-90
метр болатын қырат бел тегіс бетті 200-250 метрлік рельефтен бөліп түрады.
Кен орнынан солтүстікке қарай 150-200 метрлік биіктікте орналасқан дала,
солтүстік-шығысқа қарай Ұлытау таулы аймағыменен үласады.
Абсолютті ең биік белгі 240,1 метр ең төмен қазан шұңқыр 75,1 метр.
Биік қыраттардан қазан шүңқырға кеуіп кеткен кептеген өзен арналары
бағытталады, соның ең үлкені (Ақлит және Теріскенеспе) солтүстік-шығысқа
және оңтүстік-шығыс беттерден бағытталған қазан шұңқырдын ең теменгі
бөліктері батпақты. Осы батпақтардан бұлақтар өз бастауларын алады және осы
батпақтарда ауыз су құдықтары көптеп кездеседі.
Кен орнының құрамы және оған жақын жатқан территория аймақтар майда
тасты сортаң сұрғылт қоңыр (почва) топырақты, құмды.
Жер асты сулары 100 метр тереңдікте орналасқан. Кен ауданының климаты
- континенталды тез ауысады. Жауын-шашын аз түседі. Жазда температура +30
+35 °С болса, қыста -40 °С дейін барады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 150
милиметрге дейін негізінен қысқы, көктемгі түскен ылғалдың есебінен ғана
болады.
Негізінен соғатын желдің бағыты оңтүстік-шығыс бағытында қыс
мерзімінде үскірік аяз боранды болады. Су артериясы кен орнында жоқ. Жер
беті жартылай шөлді жерге тән шөп бұталармен көмкерілген күзде, қыста,
көктемде киікке толы болады. Тұрмыстық және техникалық су гидрогеологиялық
ұңғыма су қондырғылярынан алынады. Су құрамы жоғары минералданған 0,6-0,9
гдм . 50-70 метр тереқдіктен сенон-турон шөгінді жынысты қабаттарынан
алынады.
Судың қүрамында фтордың көп болуына байланысты ауыз су стандартына
сәйкес келмейді. 120 метр терендіктен су өз-өзінен ағады. Сейсмикалық
жағынан аудан қауіпсіз. 70 жылдардың басында оңтүстік Торғай ойпаты кек
көзін жоғары палеозой шөгіндісімен байланыстырып, негізінен геологиялық,
магниттік, гравиметрлік өлшемдерге сүйеніп жасалуда.
КМПВ Арысқүм мен МОВ Жыланшы мұнай газ аудандарында жасалған
сейсмопрофильді бірнеше зерттеулердің нәти-жесінде мұнай газ кеніші триас,
грабен — синклинальдарымен мезозой қабаттарының дәуіріне жататыны болашағы
бар екендігі анықталды. 1973-1975 жылдары бөлшекті сейсмозерттеу жүмыстар
(МОВ) Жыланшы мұнай газ ауданында үлкен кен орны бар екендігі анықталды.
1976-1981 жылдарда оңтүстік Торғай өңірінде геологиялық зерттеу
жүргізілген жоқ.
1982 жылы "Актюбенефтегаз геология" . ПГО бекіткен жоба бойынша
алдынала есептеліп дайындалған (КМПВ) профильдік структуралық бұрғылау
басталды. Бұрғылаудың алдына негізгі Қойған мақсаты 2000 метр тереңдікке
дейін ұңғылау арқылы кен орнының регионалды геологиялық кұрлысын анықтау
болды.
1983 жылы жоғарыда айтылған жоспарды іске асыру нәтижесінде 1п-Арысқұм
ұңғысы бұрғылана бастады. Аймақты сейсмопрофиль-деуден кейін 2п-Арысқұм
ұңғысы бұрғыланды. Сонымен қатар Арыскұм мұнай аймағындағы профиль
структура бұрғылау жалғастырылды.
1984-1985 жылдардағы геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде
Құмкөл кен орнында төменгі неоком мен жоғарғы және ортаңғы юра қабаттарында
мұнай кеніштері бар екендігі анықталды.
жылы Тұрлан геологиялық барлау экспедициясы мен Құмкөл кен орнының
солтүстікке қарай жаңа саты анықталды оны кейін солтүстік Құмкөл сатысы деп
атады. Кейінгі бұрғылау нәтижесінде осы саты Құмкөлдің солтүстік
синклиналды жалғасы екендігі мәлім болды.
жылы Құмкөл кен орнының орталық бөлігінің барлау жұмыстары негізінен
аяқталды. Сол себептерден геологиялық барлау жұмыстар кен орнының солтүстік
бөлігіне ауысты.
1987жылы солтүстік, шығыс, батыс аймақтарының құрылымы жақтыланып, кен
орнына шекаралас жатқан бөліктердің өнімділігі анықталды. [3]
Қазіргі кезде Құмкөл кен орны ПетроКазақстан компаниясымен игерілуде.
Мұнай фонтандық және штангілі терең сорапты тәсілдермен өндіріледі.
1.2 Геологиялық құрылысы
Оңтүстік Торғай ойпаты туран плитасының солтүстік щығысында
орналасқан. Ойпат бар полеогеннің табан бойындағы кешенінің шөгінділері
теріс құрылым күйінде көрсетіліп, Ұлытау антиклиналының арасына тіркелген
және оның Оңтүстік жалғасы шығыста, төменде Сырдария қосылған. Оңтүстік
шығыс қыратымен қамтылған, ал солтүстігінде қостанай седловинасымен
қамтылған. Өз ретімен Оңтүстік Торғай ойпаты екі иілімге бөлінеді.[4]
Арысқұм, Майбұлақ седловинасына бөліктенген антиклиналды құрылымы
Арысқұм иілімінің шегіне орналасқан. Бұндағы бор полеоген кешенінің
қалыңдығы 1500-1700 метрге жетеді. Бұндағы триас-юра шөгіндісі өздігінен
құрылымдық қабат құрап, ерекше маңызды болып, ең үлкен қалыңдықтың тартылуы
және толық стратиграфиялық диапазоны жіңішке сызықтың грабень синклиналы
гетерогенді негізінде геофизикалық мәліметтер бойынша Арысқұм иілімінің
шегінде субмеридиональды грабень синклинал бағытында тартылған анықталды,
бұрғылау жұмыстары нәтижесінде және оларды бөліп тұратын, тектоникалық
бұзылулар нәтижесінде фундамент блоктарға бөлінеді. Солтүстік-батыс болып
және солтүстік шығыс-шығысында созылып жоғалады.
Фундаменттің бұзылуы нәтижесі бір қатар горсты және грабеньге
бөлінеді. Шығыс бөлігінің құрылымында горсты ойпаты айырықша бөлініп, оның
көлемі 2,5-3,5 километр және ұзындығы 24 километр болғанда амплитудасы 320
метрге дейін барады. Фундаменттің бет жағының жатқан тереңдігі 1200-1620
метр құрайды. Юра шөгіндісінде оның екі құрылым беті көрінеді, оның бірі
Құмкөл горизонтының жоғарғы юра ойпат ернегінің құрылуына шағылады,
екіншісі құмтас шөгіндісі ернегінің ойпатын сипаттайды. Осы бет жағының
біріншісі Ю-І өнімді горизонтының ернегіне байланысты, осы индексте
горизонтының шағылысуы бар. Екінші беткі жағына ІV шағылысу горизонтына
байланысты келесі ретпен өнімді ІV горизонтының жамылғысына дәл келеді.
Құмкөл ІV шағылысу горизонт жамылғысы бойынша, өзін брахиантиклинал қыртысы
бойынша көрсетеді. Қыртыс өлшемі изогипс бойында 1150 метр құрайды, ең
үлкен амплитуда кезінде 160 метр.
Батыс жағында бұл жыныстың құлауы 1030' құрайды, шығысында 2030'
қыртыс тектоникалық (F1, F2, F3) бұзылуларымен қиындатылған. Көпке созылған
F2 амплитудасының кілт түсуі шығыстан 80-100 метр құрап қыртысты қамтиды.
Солтүстік жағында бұл бұзылып F3 бұзылысымен түйістіріліп әрі қарай
сөнеді.Оңтүстік батыс бөлігі құрылымдағы 12, 17, 19 ұңғымаларының аудан
аймақтарындағы ұңғымалардан өзгешілігі орта юра шөгінділерінің жоқтығы және
жоғарғы юра жыныстарымен фундамент жабылған. Уақытша қиындатылған өңделіп
жасалған қимасында ортаңғы юра шөгінді қалыңдығы фундамент бетіне көтерілу
кезінде төменгі бөліктің қимасына қиылысу есебіне анық көрінеді. Бұны
ұңғыма қимасындағы корреляция куәландырады. Аудандығы ұңғымаларды аз ғана
изометриялық 1х1,5 километр амплитудасы 25 метр өлшемі болып тұр. Батыстан,
шығыс жағынан тектоникалық бұзылыстармен шектеледі. Орта юраның шөгіндісі
алаңының шегіне қарап 0-ден 200 метрге өзгереді.[5]
Құмкөл свитасының қалыңдығы алаң бойынша тербелісі 55-75 метр
шамасында, ал учаскесінде фундаментті көтеріңкі ойпан учаскесінде 34-48
метрге азаяды.
құмкөл өзін сызықтық ассиметриялық антиклинал қыртыста көрсетіп,
Оңтүстікке қарай ығысқан. Опан өлшемі 17х4 километр құрайды, 57 метр
амплитуда кезінде тұйықталған изогипс бойында 1000 метр.
Жоспардағы тәжірибе дәл келетіндей шығыс құрылымы қанаты флексурамен
қиындатылып,тектоникалық бұзылу Юра шөгіндісін кеседі. Әртүрлі ойпан
беттеріндегі жоспар бойынша орындарына қоссақ, Арысқұм горизонтының ені
азаяды да, оның конфигурациясы өзгереді және орталық шығыс горизонт ойпан
бөлігіне қарай ығысқан.
1.3 Жер бедері және топырағы
Құмкөл Торғай жазығында орналасып, батыста – Мұғалжар мен Оңтүстік
Урал және шығыста Қазақтың ұсақ шоқылығы арасында орналасқан. Солтүстікте
жазық Батыс Сібір жазығымен, ал оңтүстікте Тұран ойпатымен ұласып жатыр.
Торғай жазығы – аса көлемді Тұран және Батыс Сібір ойпаттарына қарағанда
көтеріңкі жазық. Жалпы алғанда тегіс алқаптың аясында беткейлері тік,
қысқа, жайпақ төбелі қалдық таулар – сандық таулар айрықша көзге түседі,
сол қалдық таулардың арасында түбі кең, жайпақ құрғақ аңғарлар созылып
жатыр, үлкен тегіс учаскелерге барып тірелетін текшелер де жиі кездеседі.
Жаз кезінде өсімдік қурап кетеді, жазық ашық, құқыл сарғыш, қоңырқай реңге
енеді. Рельефінің текшелілігі жақсы байқалады. [6]
Торғай жазығының бүгінгі бейнесі, оның көптеген құрғақ аңғарлар мен
қолаттары, толып жатқан үзік – үзік сандық таулары бар шайынды жер беті
қазіргі климаттың жағдайларына сәйкес келмейді, қайта қалдық түзілім
түрінде көрінеді. Торғай жазығы бетінің шайылуы төрттік дәуірде, артық
ылғалдылық пен Батыс Сібір жағынан, солтүстіктен келетін еріген мұздық
суларының мүмкін болған ағысы кезеңінде болған. Міне, сол кезде Торғай
жазығының бетін тілімдеген аңғарлар жүйесінің тарамдалуы болды. Алайда үзік
– үзік сандық таулар ландшафтысының қалыптасуы жызықтықтың эрозиялық
тілімделуінің үштік жыныстардың горизонталь жатқан қабаттарының шайылуымен
бірге жүргендігімен түсіндіріледі. Торғай жазығы аумағындағы қатпарлы
палеозой фундаменті төмен түскен алқапты Арал – Торғай ойысы алып жатыр.
Торғай үстіртінің ені 100-150 шақырымнан аспайтын жіңішке алқабы ғана
дала зонасына енеді. Дала зонасының ауданы 150 мың шаршы шақырым шөлейт
зонасының ауданы 40-45 мың шаршы шақырым.
Дала зонасы Торғай үстіртінің оңтүстік шеті мен Торғай қолатының
Торғай өзенінің ендігіне дейінгі шағын жіңішке алқапты алып жатыр. Зонаның
шегіндегі қаңтардың орташа температурасы -16...-18С шілденікі +21...+23С, жауын
– шашынның жылдық орташа мөлшері 300-500мм. Оның 70 жылдың жылы
кезеңдерінде түседі. Торғай дөңесті – қалдық үстірті мен Торғай қолатының
беткі қабатын палеогеннің гипсті және тұзды сазды шөгінділері оның үстін
төрттік дәуірдің жұқа шөгінділері жауып жатыр.
Судың нашар сіңуіне байланысты сортаңды далалық ландшафтлар кешені кең
тараған. Олар әсіресе Торғай қолатында көп кездеседі. Олардың негізін
бетегелі – тарлаулы, Жусанды – бетегелі өсімдіктер бірлестіктері құрайды.
Құмды сазды жыныстардағы күңгірт қызыл қоңыр топырақта Бетегелі –
бозды дала өсімдіктері тараған. Олардың ішінде мезоксерофитті және
ксерофитті әртүрлі шөптесін өсімдіктер де кездеседі. Құм шауыт және Құмды
жерлерде далаға тән псамморфитті қызыл бетегелі әртүрлі шөптесін өсімдіктер
бірлестігі тараған. Зонаның басым бөлігі жыртылған. Торғай қолатында құмды
алқаптағы реликтілі Қарағайлы орманды қорғау мақсатында Наурызым қорығы
ұйымдастырылған.
Шөлге ылғалмен ылғалдың диспропорциясы құрғақ ыстық жаз бен суық қар
аз түсетін қыс тән. Жазда құрғақ жауын – шашынсыз ауа райы басым болады. 0С
жоғары аязсыз күндердің саны 160-230 күнге дейін созылады. +10С жоғары
қарқынды температураның жиынтығы 3400-5600 жауын – шашынның жылдық орташа
мөлшері солтүстігінде 150-200мм, оңтүстігінде 100-150мм аспайды. Жауын –
шашынның бір жыл ішіндегі таралуы Қоңыржай және субтропиктік белдеулерде
әркелкі болуымен ерекшеленеді. Субтропиктік белдеуде қысы жұмсақ және
қоңыржай жұмсақ әрі тұрақсыз қыста. Қаңтардың орташа температурасы — 4Сдан
+2...+4С аралық тарында ауытқиды. Қоңыржай белдеуде қыс біршама тұрақты
және ұзақ әрі салыстырмалы түрде суық. Қаңтардың орташа температурасы —
15Стен 0С аралығында ауытқиды. Жазғы температура субтропиктік шөлге
қарағанда біршама төмен болады. Қоңыржай белдеуде + 26...+ 30С субтропиктік
белдеуде +30...+ 32С. Климатының ерекшеліктеріне сай табиғат шөл
табиғатындағы топырақ пен биокомпоненттерінің дамуында айырмашылықтар
байқалады. Бұл солтүстік және оңтүстік зона тармақтарына бөлуге мүмкіндік
береді. Кейбір ғалымдар Тұран ойпатының шөл зонасын Қоңыржай және
субтропиктік белдеудің шөлдері деп екі бөлікке бөліп қарастырады.
1983 жылы жарық көрген КСРО – ның үлкен атласында Михайлов пен
Гвоздецкий Тұран жазығының қоңыржай және субтропиктік белдеулерінің
шекарасын Қарабұғаз – Гол мен Қаратау жотасының солтүстік бөлігі арқылы
жүргізеді.[7]
Жылу ресурстарының молдығымен ылғалдың жетіспеуіне байланысты шөлдің
аумағындағы экологиялық жағдай климаттың зоналық ауысуына ғана емес, жердің
беткі қабатын түзетін тау жыныстары субстраттық ылғалды сіңіргіштігі,
Капиллярлығы, ауадағы аз ылғалды жұта білу қасиеттері айқындайды.
Сондықтан субстраттық сипаты шөлдің аумақтық табиғат кешендерінің
орналасуымен таралуында ерекше орын алады. Белгілі ғалымдар Г.И.Борщов,
А.Ф.Мидендорф, А. Н.Краснов, Л.С.Берег Тұран жазығының шөлдерін құмды,
сазды, тасты (қиыршық тасты) сортаң және Лессті деп бес топқа бөледі.
Кейіннен 1934 жылы Е.Л.Коровин ботаникалық белгілеріне қарай эфемерлі,
псаммофитті, гифсофитті және галофитті деп төрт топқа бөлді. Жоғарыда
аталған екі топтастыруды бір – бірімен салыстыра отырып, субстраттың әрбір
түріне үш немесе төрт түрлі өсімдіктер тобы басым болатыны айқындалды.
Лессті сазды шөлдерде – ксерофитті эфемерлі, құмды шөлдерде –
псаммофитті, тасты шөлдерде – гипсофитті, сорлар мен сортаң шөлдерде –
галафитті өсімдіктер бірлестіктері тарайды. Ұсақ түйіршікті Лессті
жыныстардан тұратын жазықтарда (субстраттарда) оңтүстік зона тармағында
эфемерлі және жусанды эфемерлі, солтүстік зона тармағында жусанды – сортаң
шөпті, сортаң шөпті – жусанды шөлдер қалыптасады.
Тұран жазығының аумағында басқа шөлдерде геоботаникалық провинция
негіздегі өсімдіктер бірлестіктерінде аздаған ауытсулар болғанымен сол
қалпында сақталады. Солтүстік зона тармағында болғанымен оңтүстік зона
тармағында эфемерлер мен эфемеройдтар басым болады.
Топырағы: Топырақ жамылғысында қоңыр топырақ мол. Олар өздерінің
құрылысы мен құрамы жағынан сұр топыраққа жақын. Қоңыр топырақтың қара
шірік қабаты қоңырқай реңді, әрі қуқыл түсті карбонат қабатымен алмасады.
Қоңыр топырақтар жеңіл майда топырақты, минералды тұзға бай аналық
жыныстарда түзіледі, бұл олардың құнарлылығын қамтамасыздандырады.
Өсімдік жамылғысы өте сирек, 50%-ке жетпейтін жерді жауып жатыр.
Мұның өзі топырақтарды аласа өсімдіктердің – қынаның, балдырдың және мүктің
өсуіне қолайлы жағдай туғызады. Өсімдіктердің құрамы рельеф пен грунтқа
байланысты өзгеріп отырады. Интрозоналық өсімдіктер өзен аңғарларына
тарағанШөлейт зонасы Торғай, Ырғыз өзендерінің орта және төменгі ағыстарын
алып жатыр. Жауын – шашынның жылдық орташа мөлшері 250-300мм. Зонаның
аумағын дала зонасындағыдай палеоген мен төрттік дәуірлердің шөгінді
жыныстарынан тұратын белесті – жонды, жонды жазықтар алып жатыр. Аумақтың
басым бөлігін Сортаңды – сорлы жерлерде өсетін жусанды – сортаң шөпті
галафитті өсімдіктер бірлестіктері құрайды. Сортаңды ашық қызыл – қоңыр
топырақта ақ, сұр жусаннан, Лессинг бетегесінен тұратын жусанды – астық
тұқымдас өсімдіктер өссе, сортаңды қоңыр топырақта Қаражусан, Құмшауыт
топырақтарда жусандар мен бұйырғындар таралады. Шөл зонасы 48°С солтүстік
ендіктен Тянь – Шань, Памир, Копетдаг тауларының етегіне дейін собтүстіктен
оңтүстікке 1500 шақырымға созылып жатыр. Зона қоңыржай және субтропиктік
климат белдеулерінің шегінде орналасқан. Өзен жайылымдарын тоғайлар алып
жатады.
1.4 Гидрологиялық және климаттық жағдайы
Аумақтың климатының қалыптасуына төмендегі факторлар әсер етеді:
- біршама төменгі және орта еңдіктерде отналасуына байланысты радиациялық
баланстың мөлшерінің жоғары болуы;
- атмосфералық циркуляциясының үрдістеріне әсер ететін жер бедерінің тегіс
болуы. Құрлықтың орталық бөлігінде орналасуына дүниежүзілік мұхиттардан
қашық болуына байланыстыклиматты шұғыл континентті болып келеді
- Орта және төменгі еңдіктерде орналасуына сай күн радияциясының қарқыны
жоғары әрі аумақтың мол жылу алуына аридті шөл ланшафтысының қалыптасуына
ықпал етеді. Жер бедерінің тегіс болуына орай трансформатцияланған қоңыржай
ауа массаларының кедергісіз өтіп кетіп жауын шашынның аз түсуіне климаттың
шұғыл кантинентті болуымен күшейтіледі.[8]
Торғай үстіртінің Атлант мұхитынан алыс жатуына байланысты климат
шұғыл континентті. Қысы суық әрі қатал, жазы ыстық, көктем мен күзі қысқа
температураның тәуліктік және жылдық ауытқу амплетудасы жоғары. Жауын –
шашынның орташа мөлшері солтүстігінде 300-350мм, оңтүстігінде 200-250мм
аралығында ауытқиды. Температураның солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп
артуына орай жауын – шашынның жылдық орташа мөлшері кеміп булану артады. 50
с.е. аралығында қыста Азия антициклонының батыс тармағы өтетіндіктен қыста
температура күрт төмендеп ашық аязды күндер қалыптасады. Осыған орай
қаңтардың орташа температурасы – 17 - 18С кей күндері температура – 30 -
40С төмендейді. Жазда температура + 20...+24С дейін +35С дейін көтеріледі.
Жазда Торғай үстіртіне Орта Азиялық тропиктік ауа массалары енгенде ыстық
құрғақ ашық ауа райы қалыптасады. Жазда жауын – шашын қоңыржай және
тропиктік ауа массаларының аралығында қалыптасатын полярлық фронтық
әсерінен түзіледі. Сәуір мен қазан аралығындағы жылы кезеңде 200-2500мм
дейін жауын – шашын түседі.
Географиялық орынының ерекшелігіне сай жазы өте ыстық ашық әріқұрғақ,
қысы суық аязды болып келеді, температураның жылдық амплетудасы 87-850 С,
орташа айлық температура 42-300 С, құрайды.[8]
Аудан климатына жауын шашынның жылдық орташа мөлшерінің аздығы мен жыл
мезгілінде әркелкі таралуы,температура ауытқуының тәуліктік және жылдық
ауытқуының жоғарылығы, атмосфера ауасының құрғақтылығы бұлтсыз ашық
күндердің көптігі тәң.
Кұмкөл кен орнында ашық бұлтсыз күндердің ұзақтығы 2400-3000 сағатқа
дейін созылады. Жылдық жиынтық күн радиациясы оңтүстігінде 160 ккал см²
тең солтүстігінде 120 ккалсм² аралығында ауытқыйды. Оңтүстіктегі
географиялық орыны қыстың өзінде белгілі мөлшерде күн радиятциясының енуіне
мүмкіндік береді. Ашық күннің көптігі мен жылудың мол түсуі күн энергиясын
пайдалануға мүмкіндік береді .
Ауданға қыста Азия максимулының ықпалы күшті болатындықтан төменгі
температура мен жоғарғы атмосфералық қысым бұлттың түзілуіне мүмкіндік
бермейді. Жазда мол жылуасатындықтан жердің ауамен әрекеттесетін беткі
қабаты құрғап кетеді. Осыған орай ауа массаларыда құрғақшылығымен
ерекшеленіп ауаның конвекциялық ағынын тудырып су буының конденсациясын
күшейтеді. Табиғи кедергілер болмағандықтан қатпарлы бұлттар өте биікте
түзіледі. Сондықтан жазда жауын шашын өте аз түседі:
Кен орны аумағында жазығындағы бұлтсыз ашық күндер саны солтүстігінде
180 күннен оңтүстігінде 260 күнге дейін артады. Ашық күндердің көп, тура
радиацияның жыл бойы басым болуына сай мүмкіндік береді .
Қыста жиынтық күн радиациясының мөлшері азайып жазда күннің түсу
бұрышы көтерілуіне сай шілде тамыз айларында артады. Шілде тамыз айларында
тұран жазығының орталығы мен оңтүстігі 19-20 ккалсм² дейін жетеді.
Көп жылдық метеорологияалық бақтаулардың деректеріне сүйенсек жиынтық
радияцияның мөлшері күзде 16 ккалсм²,көктемде 14 ккалсм² деиін кемиді
Жиынтық күн радиятциясының мөлшері мен жылу балансы температураның
жылдық және айлық орташа мөлшерінеде әсеретеді.
Тұран оипатының солтүстігінде қаңтардың орташа температурасы 16ºс
оңтүстігінде + 4ºс дейін артады шілдеде солтүстігінде +22ºс оңтүстігінде.
Жазық аумағындағы қаңтардың изотермасы субендік бағытта оңтүстіктен
солтүстікке қарай жылжыған сайын біртіндеп кемиді оңтүстігінде әр 100
шақырым жылжыған сайын 1,3-1,5ºс артады.
Қыста Сібірден суық ауамассасы енгенде солтүстігінде-35º-40ºс,
оңтүстігінде -20º-25ºс дейін төмендедейді
Құмкөлде жарық шақты және қабат аралық жерасты сулары кең тараған.
Жарық шақты сулар палеозой эрасының тау жыныстарындағы тектоникалық жарық
шақтарда шоғырланған. Судың мол қоры гранитцидтар мен әктастардағы
дарықтарда кездеседі. Әсіресе жоғарғы девонның кремниленген әктасты
жыныстарында жарық шақты — карстлы жерасты суы кең тараған. Олардың
қоректенуі көктемгі еріген қар суының тау жыныстарына сіңуінің есебінен
жүреді. Негізінен пайдалануға жарайтын тұщы сулар басым. Қиыршық тасты
жыныстардан өткенде олар тұздануы да мүмкін.
Қабат аралық сулар палеоген, неоген және төрттік дәуірлерінің
ысырынды шөгінділері басып жатқан ежелгі аңғарларда тараған. Олардың
қоректенуі мен шығыны жарық шақты сулардыкімен бердей.[9]
Өзендері мен көлдері негізінен көктемгі еріген қар жаңбыр суларының
есебінен қоректенеді. Жазда олардың деңгейлері күрт төмен түседі. Көлдердің
деңгейлерінің ауытқуы жауын – шашынның мөлшерінің ауытқуларымен тығыз
байланысты.
Торғай үстіртінде жарық шақты және қабат аралық жерасты сулары кең
тараған. Жарық шақты сулар палеозой эрасының тау жыныстарындағы
тектоникалық жарық шақтарда шоғырланған. Судың мол қоры гранитцидтар мен
әктастардағы дарықтарда кездеседі. Әсіресе жоғарғы девонның кремниленген
әктасты жыныстарында жарық шақты - карстлы жерасты суы кең тараған. Олардың
қоректенуі көктемгі еріген қар суының тау жыныстарына сіңуінің есебінен
жүреді. Негізінен пайдалануға жарайтын тұщы сулар басым. Қиыршық тасты
жыныстардан өткенде олар тұздануы да мүмкін.
1.5 Флорасы мен фаунасы
Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптасуы
Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптаса бастауы аумағының негізгі
бөлігін су басып жатқан кезден, бор дәуірінің аяғы мен палеоген дәуірінің
бас кезінен басталады. Палеогенде бүкіл Тұран ойпатын теңіз басып жатқан.
Ол Торғай бұғазы арқылы Батыс Сібір теңізімен жалғасқан. Теңіз Қазақстанға
қараған құрлықты екіге бөлген. Торғай бұғазынан шығыста Алтай, Сарыарқа
аймақтарында, негізінен жалпақ жапырақтылары мен мәңгі жасыл қылқан
жапырақты өсімдік түрлері (ангара флорасы) тараған. Ал Торғай бұғазынан
батысқа қарай (Мұғалжар, Жалпы Сырт, Жем үстірті) мәңгі жасыл субтропиктік
түрлер (полтава флорасы) дамыған.
Неогенде Торғай бұғазының суы тартылып, құрғағаннан кейін екі жағы
қосылған. Осы кезде полтава флорасы шығысқа қарай тарап, Жайсан көліне
дейін жеткен. Керісінше, шығыста өскен өсімдіктер батысқа ауысқан. Соның
нәтижесінде Қазақстанда торғай флорасы деп аталатын өсімдік түрлері
қалыптасқан. Оған платан, грек жаңғағы, емен, шамшат, терек, т.б. жатады.
Теңіздің шегініп, құрлық көлемінің ұлғаюы арта бастаған кезден
(палеоген дәуірден) бастап, Иран арқылы Африка флорасы кірген. Олардың
ішінде эфемерлі өсімдіктер, жоңышқа, қараған бұталары мен ағаштардың кейбір
түрлері болған.
Палеоген дәуірінің алғашқы жартысында жазық ойпаңдарды теңіз басып
жатқан тұста, оның жағалауындағы қыраттар мен тауларға субтропиктік жалпақ
жапырақты ормандар тараған. Палеоген дәуірінің екінші жартысында, теңіз суы
тартылып, құрғап, орнына осы күнгі ірілі- ұсақты көлдер пайда болған.
Неоген дәуірінде климат суып, таулы аудандарды мұз басқан кезде жылу
сүйгіш өсімдіктер жойылып кетіп, қазіргі орман типтері қалыптасқан, грек
жаңғағы, өрік, алма сияқты өсімдіктер сақталып калған. Сібір жақтан ауысып,
арктикалық, альпілік өсімдіктер тараған. Қазақстанның осы күнгі өсімдіктер
жамылғысы осылай біртіндеп ұзақ кезеңді басынан өткізіп қалыптасқан.
Қазіргі өсімдіктердің қалыптасуына жергілікті өсімдіктер мен қоса сырттан
келген түрлер де едәуір әсер еткен.[10]
Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы.
Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен
тұрады. Басқа көрші елдермен (Ресей, Орта Азия, Кавказ) салыстырғанда бұл
онша көп емес. Оған Қазақстан жерінде шөлді, шөлейтті аймақтардың көптігі,
топырақ пен климат әсер етеді. Екіншіден, Қазақстанның едәуір бөлігі
геологиялық тарихы жағынан жас. Каспий маңы ойпаты мен Тұран ойпаты теңіз
астынан неоген дәуірінде ғана босаған. Үстірт пен Бетпакдаланың босауы одан
сәл ғана ертерек. Сол себептен бұл өлкелердің өсімдік жамылғысы әлі толық
қалыптасып үлгірмеген.
Өсімдігі жағынан бай өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып саналады.
Әсіресе, Батыс Тянь-Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай флорасы
сақталған. Онда палеоген дәуірінен қалған грек жаңгағы, платан, бадам,
түркістан үйеңкісі, алмұрт және т.б. түрлері кездеседі. Сырдария- Қаратау
флорасы бұдан да бай. Онда 1000-нан асатын өсімдік түрі, оның 150 түрі тек
осы ауданға ғана тән, басқа жерде ұшыраспайтын өсімдіктер. Тянь-Шаньның,
Алтайдың, Жетісу Алатауының тау беткейлерінде қылқан жапырақты ормандар
таралған. Оларда шыршалардан, май қарағай, бал қарағай, самырсын түрлері
өседі. Биік таулы белдеу шымды-шалғынды, бұталы шалғынды болып келеді.
Тау алды мен аласа таулы белдеулерде дала зонасына тән өсімдіктер
өседі. Алтайдың таулы даласында итмұрын, долана, бөріжидек бұталары мол.
Жетісу Алатауы мен Тянь-Шань тау жүйесінің тау алды жазықтары шөлге
ұқсайды. Оларда эфемерлер мен эфемер тәріздес өсімдіктер (қияқөлең,
қоңырбас, көкнәр, қызғалдақ және т.б.) кең тараған. Аласа таулы белдеулер
теректі, қайыңды, жабайы ағашты, алма, өрікті, доланалы ормандардан тұрады.
Солтүстіктен оңтүстікке дейін 1600 км- ге созылып жатқан Қазақстанның
кең жазиралы жазығында дала мен шөл өсімдіктері басым. Шөлді аймақтарда
(Сарыесік Атырау, Мойынқұм, Бетпақдала, т.б.) сексеуіл, өзендер бойында
жыңғыл, жиде, тораңғы тоғайлары кездеседі.
Қазақстанда өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа енген және оның
сақталуына мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені шөп қоры мал
жайылымы есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті материал болып
саналады.
Қазақстан дүние жүзі бойынша орманы аз елдердің қатарына жатады. Бүкіл
аумағының 11,4 млн гектар жерін (4,2%) ғана ормандар алып жатыр. Ол
табиғатты тазартуда, топырақты эрозийдан сақтап, оның тамырын бекітуде,
егіндік-шабындық жерлерді қорғау мен құм көшкіндерін бөгеуде аса маңызды
рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып, аңызақ желден, құрғақшылықтан
сақтауда да ормандар мен жасыл өсімдіктер пайдалы.
Қазақстандағы қазіргі өсімдіктер түрлері қылқанжапырақты ормандар,
ұсақ жапырақты орман-тоғайлар, бұталы тоғайлар, даланың бұталы өсімдіктері,
сексеуіл, шөлдің бұталы өсімдіктері, дала өсімдіктері, субтропиктік
өсімдіктер, шалғындар, тақырлар, шөлдің бір жылдық өсімдіктері болып
бөлінеді. Оларға геоботаникалық жағынан Еуразияның қылқан жапырақты орманы
(Оңтүстік Алтай), Еуропа, Сібірдің орманды даласы (Солтүстік Қазақстан),
Еуразия даласы ( Еділ- Жайық, Мұғалжар-Торғай, Есіл-Нұра, Қарағанды, Ұлытау-
Сарысу, Жайсан бойы), Азияның шөлді аудандары (Тұран ойпаты, Солтүстік
Тянь-Шань, Қаратау) кіреді.
Торғай жазығының оңтүстік бөлігінде бетегелі – жусанды шөлейт, ал
солтүстігінде бозды – бетегелі алқап басым. Жазық, әрі тұзды болып келуінің
салдарынан бүкіл территорияда галофиттер кең тараған. Оңтүстік бөлігінде
жусан – ақ, қара және боз жусан өте көп. Бұл бөліктегі сортаңдар
территорияның жартысына жуығын алып жатыр. Бұларда сораң шөптер – көкпек,
бұйырғын және басқалар басым. Солтүстігінде Лессингтің бетегесі,
сарептский, көптеп ақ жусан, бидайық кездеседі
Жануарлар дүниесінің дамуы жағынан Қазақстан палеоарктикалық-
зоогеографиялық облысқа кіреді. Ондағы жануарлар дүниесінің пайда болуы мен
қалыптасуы өсімдік жамылғысының даму тарихымен ұқсас. Палеоген дәуірінде
Қазақстанды тропиктік және субтропиктік жануарлар мекендеген. Олар Үндістан
және Африка жануарларының түрлерімен ұқсас болған. Ал мұз басу дәуірінде
жылы климатқа бейім жануарлардың кей түрлері қырылып, біразы жылы жаққа
қоныс аударған. Олардың кейбір түрлері Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы
таулы аймақта (Жетісу Алатауы, Іле Алатауы, Ұзынқара (Кетпен) жотасы)
сақталып қалып, мұз басу дәуірінен кейін қайтадан дамып өскен. Қарақұйрық,
жолбарыс, қабан, марал, бұғы, аққұтан, қызылқұтан сияқты жануарлар түрлері
осы топқа жатады.
Мұз басу дәуірінде Қазақстанға материктің солтүстігінен суыққа төзімді
жануарлар ауысқан. Олардың кейбір түрлері таулы аудандарда әлі де
сақталған. Оларға тундра кекілігі, жапалақ, т.б. жатады. Мұз дәуірінен
кейін Қазақстанға Орталық Азия жануарлары мен құстары өткен. Оларға құр,
тоқылдақ, самыр- құс, ор қоян жатады. Кейін олар дала және шөл зоналарына
ауысқан.[11]
Қазіргі жануарлар дүниесі.
Қазақстанның жануарлар дүниесі казір сүтқоректілердің 178, кұстардың
489, балықтың 104 және омыртқасыздардың 50 мыңнан астам түрлерінен тұрады.
Таралуы жағынан олардың мекендері бірнеше зоогеографиялық аудандарға
бөлінеді. Оларға дала және орманды дала (Солтүстік Қазақстан, Ертіс өзені
бойы), шөлейт және шөл (Каспий теңізінің солтүстік және шығыс жағалары,
Жайық бойы, Торғай, Қызылкұм, Балқаш пен Зайсан көлінің жағасы, Бетпақдала,
Сарысу, Сырдария жағалауы, Үстірт), таулы аудандар (Алтай, Сауыр,
Тарбағатай, Жетісу Алатауы, Тянь-Шань, Қаратау, Ұлытау, Қалба, Сарыарқа)
жатады.
Дала жануарлары табиғаттың ерекшеліктеріне икемделіп, түсі де дала
бояуына қарай өзгере дамыған. Ондай қасиеттер тышқандар мен сарышұнақтардың
көптеген түрлеріне тән. Даланы тышқан, алақоржын, қасқыр, түлкі, борсыққой
мекендейді. Киік жиі ұшырасады. Дала құстарынан дуадақ, тырна, торғайдың әр
түрі (қараторғай, бозторғай, шымшық) кездеседі.
Орманды даланың сүтқоректілері қатарына қоян, ақкіс, елік кіреді.
Қасқыр мен түлкі мұнда да жиі кездеседі. Құстардан құр, шіл кең тараған,
қайыңды ормандарды бөктергі, ителгі сияқты жыртқыш кұстар мекендейді. Ашық
алаңдарда қарғаның түрлері, былдырық бар. Орман ішінде жылан аз кездеседі,
кесірткенің біраз түрлері ұшырасады.
Шөл даланың жануарлары ыстыққа, шөлге шыдамды болуға бейімделген.
Олардың біразы күндіз терең қазылған інде жатып, түнде жемін аулауға
шығады. Күндіз жүретін аңдар тым ерте және кешкі мезгілде ғана далада
болады. Күндіз көлеңкеде, бұта түбінде жатады. Шөл хайуандары жүйрік
келеді, алыс жерлерден су ішіп қайтады, құстары да қонбай, алысқа самғап
ұша алады. Көбі шөлге шыдамды келеді. Олар (суыр, құм тышқандары, торғайдың
кей тцрлері) ылғалы мол өсімдіктермен қоректенеді, соны қанағат тұтады.
Көктемде, жаздың басында жерде ылғал бар кезде өмір сүріп, жазғы ыстықта
ұйықтайтын да жануарлар бар. Сарышұнақ осылай тіршілік етеді. Олар маусым
айынан бастап жазғы ұйқыға кетеді. Дала тасбақасы ұйқыны одан да ертерек
бастайды.
Шөлдің де түрлері көп. Олар құмды, ұсақ тасты, тақырлы-сорлы болып
келеді. Жануарлар да сол жерлердің табиғи ерекшеліктеріне қарай бейімделе
дамыған. Құмды шөл далаларда әр түрлі бұталы өсімдіктердің, сексеуілдің, ақ
гүлді қарағанның өсуіне байланысты, соларды қорек ететін хайуандар
мекендейді. Ала жертесер, сарышұнақтың, құм тышқандарының кей түрлері,
кірпі, құм қояны, кұстардан сексеуіл жорға торғайы кездеседі. Жылан,
кесіртке сиякты жорғалаушылар шөлді далаларда көп. Құстар сексеуіл
бұтақтарына ұя салады, олардың ішінде дала бүркіті, бөктергі, аққұйрық
сауысқан бар.
Даланың аңдары бір зонадан бір зонаға ауысып, кейде сол жерлерді
мекендеп қалады. Жайық өзені бойы мен Каспий маңы ойпатында Еуропадан
ауысқан орман сусары, тоғай барысы, Үстіртте оңтүстік және батыс облыстарға
тән үстірт қойы (үстірт муфлоны), сілеусін және т.б. жануар түрлері
ұшырасады.
Қазақстанның таулы аймақтарының да өзіне тән жануарлары бар. Мұндай
аймақтар қатарына Алтай, Жетісу Алатауы, Тянь-Шань және Сарыарқаның аласа
таулары жатады. Оларды мекендейтін жануарлар типі де біркелкі емес.
Негізінен, оларда солтүстіктен және оңтүстіктен, Жерорта теңізінен,
Қытайдан ауып келген аңдар көбірек кездеседі. Таулы аудандардың жалпақ
жапырақты, қылқан жапырақты ағаштарынан қорек алатын, грек жаңғағын
шағатын, пісте, бадам жемістерін жейтін аңдар (тиін, орман тышқаны, саңырау
құр, қарабауыр шіл, үкі, қаршыға, тоқылдақтың кей түрлері, т.б.) мол.
Бұлардан басқа Алтайда қоңыр аю, тундра құры, may ұлары кездеседі. Жерорта
теңізінен ауысып, Алтайға жетпей, Тянь-Шань, Тарбағатай (Барқытбел)
шекарасынан өтпей қалған құстар қатарына гималай ұларын, байғызды атауға
болады. Жетісу Алатауы, Күнгей Алатауы бойын бұғы, сілеусін, шиқылдақ
торғай, шақылдақ тышқан, шымшық, Батыс Тянь-Шаньды ұзын құйрық тышқан,
жайра, көк қарға, суықторғай, шыбыншы торғай, ақтамақ бұлбұл мекендейді.
Бұлардан басқа Орталық Тянь-Шаньда алтай суыры, имектұмсық балықшы, қызыл
мойын бұлбұл ұшырасады. Іле Алатауының төменгі шөлмен ұласып жатқан
зонасынан бастап, суармалы егістігі бойында, одан жоғарғы альпі шалғынында,
мәңгі қар жататын тау басында өсіп-өнген жануарлар түрінің де өзіндік
ерекшеліктері бар. Алма, өрік, долана, шетен және т.б. бұталы жемістер
алқабында кеміргіштер мен кұстардың ірі түрлері қоныстанған. Шыршалы
орманда бұғы, сілеусін, елік, альпі шалғынында таутеке, барыс, арқар
кездеседі. Құстардың да әр түрі ұшырасады.
Қазақстанның көлді аймақтарын, тоғайлы, бұталы жерлерін мекендейтін
жануарлар түрі де әр алуан. Оларда құстар ұя салады. Тоғай ішінде бүркіт
тұқымдас қарақұс, бөктергі, ұзын құлақты жапалақ, сұр шымшық кездеседі.
Қырларда дала мысығы, Сырдария бойының тоғайларында шиебөрі, тоғай бұғысы
жүреді. Өзенді алқаптар мен бұталы жерлерде қабан, елік, ақкіс мекендейді.
Өзен-көлдер бойы құсқа бай, теңіздер мен су қоймаларында балық түрлері де
мол. Аралда балықтың 40, Каспийде 50 түрі және итбалық мекендейді.
Қазақстан далаларында омыртқасыз жәндіктер де көп кездеседі. Олардың
ішінде зияндылары да аз емес. Шегіртке егін мен шабындық шөптерді жейді.
Қарақұрт, бүйі, шаян, жылан, кененің түрлері адам өміріне қауіп туғызады.
Көбелек құрттары ағаштар мен жеміс-жидекті сорады. Ағашты, сулы жерлер мен
қалаларда маса ұрық таратады.
Қазақстанның жануарлар дүниесін қорғау, олардың адам өміріне, халық
шаруашылығына келтіретін зиянына қарсы күресу - мемлекеттік шара болып
табылады. Жануарлардың сирек және құрып кетуге таяу аз түрі Қазақстанның
Қызыл кітабына енгізіліп, ерекше қорғауға омыртқалылардың 125 түрі,
омыртқасыздардың 96 түрі алынған. Олардың ішінде сүткоректілерден
(қарақұйрық, арқар, қабылан, қар барысы, тянъ-шанъ қоңыр аюы, шағыл мысығы,
күзен және т.б), кұстардан (қоқиқаз, бура және қызғылт бірқазан, қара және
ақләйлек, тоқылдақ аққу, дала бүркіті, дуадақ, қырғауыл, ұлар және т.б.),
жорғалаушылар, қосмекенділер мен балықтың бірнеше түрлері бар. Елімізде
бұрын көп болған кұлан, қарақұйрық, ақбөкен сияқты аңдардың санын қалпына
келтіру, сырттан әкелінген жануарларды жерсіндіру бағытында да жұмыстар
жүргізілуде. Өзен бойларында ондатр, Алтай тауларында қара күзен мен
балғын, Каспий жағалауында ит тәріздес жанат өсіру қолға алынған
2 Құмкөл кен орнының ресурстық қоры және даму болашағы
2.1 Кен орнының жату ерекшелігі мен негізгі параметрлері
1984 жылы "Оңтүстік Қазақстан геологияның" кен орны бөлімімен Құмкөл
мұнай аймағы ашылды. Осы кен орнының ашылуымен оңтүстік Торғай ойпаты жаңа
өнеркәсіп мұнай газ облысы ретінде қарастырыла бастады.
Кұмкөл кен орны әкімшілік жағынан Қазақстан Республикасының Қарағанды
облысының (Жезқазған облысының) Жезді ауданына қарайды. Кен орын
географиялық тұрғыдан оңтүстік Торғай үстіртінде орналасқан. Ең жақын
түрғылықты кең шарлар Жалағаш (150 километр) темір жол станциясы Жусалы
(210 километр), Қарсақпай (180 километр) Сәтпаев ауылы (250 километр).
Облыс орталығы Қызылорда, Жезқазған қаласына және жалпы үлкен
орталыққа дейінгі ара қашықтықтар шамамен 160 километр және 290 километрдей
болады.
Құмкөл өндіріс ауданынан шығысқа қарай 230 километр ара қашықтыкта
Омск - Павлодар - Шымкент мұнай құбыры өтеді.
Өндірістік ауданның тұрғылықты қазақтары негізінен мал шаруашылығымен
айналысады. Экономикалық аудан әлі толығымен зерттелмеген.
Кен орнына тек қара жолдармен баруға болады. Жаз, күз айларында кез
келген автоколікпен жүруге мүмкін болса, ал қыс айларында карлы боран,
үргесін қардан өтуге қиынға соғады. Қыс, көктем айларында тек шынжырлы
тракторлармен ғана өтуге болады, себебі түскен қардың әсерінен жер жібіп,
батпаққа айналадь. Тура осындай жолдар Кұмкөл кен орнын Қызылорда мен
Жезқазған арасындағы грейдерлік жолмен шектесе асфальтталған жол арқылы.
Мұнай кен орнын игерудің жобасын жасаған кезде, оны талдап, баға беру
керек. Оның үстіне жобамен жасалған варианттар шама келгенше экономикалық
тиімді болуы керек.[12]
Құмкөл мұнай кен орнында газды мұнайлы қабаты бор және юра
шөгінділерінен құралған. М-1, М-2 қабаттарымен Ю-1, Ю-2, Ю-3 және Ю-4
қабаттарында мұнай жиналған. Кен орнын қазу скважиналары 300x600 сеткасы
бойынша нұсқа ішінен су айдау қамтылған. Осының бәрі мұнай өткізгіштікті
көтеру әдістерімен байланысты. Бұған себеп болған кейбір өнімді қабаттардың
қысымының жеткіліксіз болуы.
Жоба бойынша 2 вариант қаралған. Оның ішінде экономикалық вариант
тиімді деп есептеледі. Осы бойынша 1182 ұңғысы қазылуы керек. Жалпы
алынатын өнім 156-568 мың тонна.
Кен орнын игеру мерзімі 50 жыл. Жалпы кен орны бойынша 25млн тонна
мұнай өндірілуі керек.
Сұйық пен газ өндіру және су айдаудың өзгерісін талдау Құмкөл мұнай
кен орнының игерілуі 1990 жылы мамыр айынан басталады. 1991 жылдан бастап
мұнаймен бірге су және газ қосылып шыға бастады. 1991 жылы 1192,43 мың
тонна сұйық өндірілсе, оның 1169,25 мың тоннасы мұнай, сулану 1,94%, газ
өндіру 92,99 млн м3 болады.
1993 жылы "Южказнефтегаз" өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz