Тілдегі үнемдеу заңдылығының теориялық негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ3

1. Тілдегі үнемдеу заңдылығының теориялық негіздері

1. 1. Құрмалас сөйлемдердің зерттелу тарихы. . 5

1. 2. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен өзгешелігі, өзіндік белгілері…… . . . 10

1. 3. Сыйысу мәселесі12

1. 4. Эллипсис және плеоназм құбылыстарының ерекшеліктері . . . 14

2. Құрмалас сөйлем ықшамдалуының басқа тілідік құрылымдармен байланысы

2. 1. Іргелес сөйлем, оның жай сөйлемге ауысу жолдары. . 23

2. 2. Құрмалас сөйлем сыңарларының толымсыздығы. . 29

2. 3. Бірыңғай мүшелердің сыйысу ерекшеліктері. . 36

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 39

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 40

Кіріспе

Тiл халықтың қоғамдық, әлеуметтiк өмiрiмен, саяси-экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденедi. Сондықтан да қоғам өмiрiнiң даму қарқыны түрлi тарихи дәуiрде түрлiше деңгейде көрiнетiнi сияқты, әдеби тiлдiң де даму шеңберi бiрде кеңейiп, бiрде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерiстер тiлдiң барлық категорияларын өз iшiне алады. Бiрақ қандай өзгерiс болмасын, тiл қалай дамымасын, ол өзiнiң адамдар арасындағы қатынас құралы ретiндегi қызметiн өз дәрежесiнде атқара береді.

Құрмалас сөйлем - синтаксис зерттейтін басты тілдік бірліктердің бірі. Ол атқаратын қызметі тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық белгілері тұрғысынан да синтаксистік форма ретінде алынған сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады. Сөйлемнің бұл түрін белгілі бір мөлшерде аяқталған ойды білдіретін және предикативтілік пен модальділікке ие, интонациясы бар кесінді десе де болады. Құрмалас сөйлем белгілі бір дәрежеде тың немесе енді ғана белгілі болған хабарды жеткізу үшін қарым-қатынас қызметін атқарады. Осыдан сөйлемнің предикативтілігін көрсететін аспектілерінің бірі коммуникативтік аспектісі айқындала түседі.

Сөйлем субъект болмысының көрінісі, ойдың сөз жүзінде «жарыққа шығуы», қалыптасуы болғандықтан, ол (сөйлем) субъективті сипатта көрінеді. Сөйлемдер жүйесінің қалыптасып, дамуына әртүрлі тілдік заңдылықтар өз ықпалын тигізіп отыратыны анық. Сондай заңдылықтардың бірі - тіліміздегі үнемдеу заңдылығы.

Үнемдеу заңы адамға өз ойын көп сөйлемей-ақ, өз уақытын үнемдеу мақсатында аз ғана сөзбен білдіруіне себепкер болады. Ал мұның өзі белгілі бір ойды білдіру үшін керекті сөйлем мүшелерінің сөйлем құрамында түгел болмауына әкеп соқтырады. Осыдан сөйлемнің грамматикалық жақтан ықшамдылығы туындайды. Алайда бұл ықшамдалған сөйлем арқылы айтылмақ ой толықтай жеткізілетінін тілдік деректер арқылы анықтауға, дәлелдеуге әбден болады. Олай болса, осы мақсатта жүргізілген жұмыс тақырып өзектілігін анықтайды.

Зерттеудің мақсаты: Құрмалас сөйлемнің ауысу процесін анықтау;

Зерттеудің міндеттері:

Құрмалас сөйлемдердің зерттелуі;
Ықшамдалған жай сөйлемдердің тарихына тоқталу;
Құрмалас сөйлем сыйысуының тілдік жүйедегі көрінісін анықтау;
Тілдегі эллипсис және плеоназм құбылыстарына қатысты ғылыми пікірлерге тоқталу;
Іргелес сөйлемнің өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
Құрмалас сөйлемнің бірыңғай мүшелі жай сөйлем және толымсыз сөйлеммен арақатысын анықтау.

Зерттеу нысаны: Үнемдеу заңдылығының тілдегі көрінісі.

Жұмыста теориялық дәлелдемелер мен тілдік фактілерді дәйектеу және құрмалас сөйлемнің ықшамдалу жолдарын анықтауға қатысты қазақ, орыс тіл біліміндегі ғылыми еңбектер негіз болды. Атап айтқанда, орыс тіл біліміндегі В. В Виноградов, П. М. Мелиоранскийдің, В. Катаринскийдің, А. Рифтиннің, қазақ тіл біліміндегі А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Т. Қордабаев, М. Балақаев, М. Серғалиев, Б. Сағындықұлы, К. Садирова, А. Бозбаева және т. б. еңбектеріндегі ғылыми ой-тұжырымдар басшылыққа алынды. Тілдік деректер көркем әдебиет үлгілерінен жиналды.

І тарау

1. 1. Құрмалас сөйлемдердің зерттелу тарихы

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеу кешеуілдеп басталған салалардың бірі. Қазан төңкерілісіне дейін жай сөйлемдер синтаксисінен аз да болса зерттеу еңбектері болса, құрмалас сөйлем синтаксисі жөнінде олай айта алмаймыз. Бұл кезеңге дейінгі зерттеулерде құрмалас сөйлемдер жүйесі өз алдына жеке қарастырылмаған. Берілген кезеңдегі зерттеулерде «сложное предложение», «подчиненное предложение» деген лингвистикалық терминдерді кездестіреміз, бірақ бұнда олар құрмалас сөйлемнің сырын ашу мақсатында емес, есімше, көсемше және етістік райларының синтаксистік қызметтерін анықтау мақсатында берілген. Ал құрмалас сөйлемнің басқа құрылымдық, семантикалық түрлері туралы сөз қозғалмаған десек те болады. Түркологияда құрмалас сөйлемдер жөніндегі алғашқы зерттеу еңбегіретінде П. М. Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казах-киргизского языка», В. Катаринскийдің «Грамматика киргизского языка» деген еңбектерді атай аламыз. Аталған еңбектерде құрмалас сөйлемдердің грамматикалық табиғатын табуда көптеген кемшіліктер мен олқылықтар болғанымен, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары және басыңқы мен бағыныңқы компоненттерінің арасындағы синтаксистік қатынастар жөнінде алғашқы мағлұмат береді[1; 7] .

Қазақ тілі құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттелу тарихын отызыншы жылдармен тығыз байланыстырамыз. Құрмалас сөйлемге арналған оқулық, бағдарламалар осы отызыншы жылдары, ал қырықыншы жылдардан бастап құрмалас сөйлемдерге арналған бірнеше ғылыми мақалалар мен жеке еңбектер жазылып, құрмалас сөйлемдер жүйесін зерттеу ғылыми арнаға түсе бастады. Бұл жылдардағы құрмалас сөйлемдерге байланысты зерттеулерден Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, С. Жиенбаев, М. Балақаев, А. Ысқақов пен Ғ. Бегалиев еңбектерін атауға болады.

Қазақ тілі құрмалас сөйлемнің зерттелу барысында 1956 жылы Алматы қаласында түркі тілдеріндегі етістік түрі мен сабақтас сөйлем проблемаларына арналған координациялық кеңестің зор маңызы болды. Өйткені бұл кеңесте жалпы түркі тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің табиғаты әңгіме болумен қатар, осы мәселе жайында қазақ тілінің өзіндік заңдылықтары да қамтылды. Құрмалас сөйлемдерге қатысты мәселелерді шешу мақсатында 1958-1959 жылдар аралығында «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы ұйымдастырған құрмалас сөйлем жөніндегі дискуссиялық материалдар жарияланды. Құрмалас сөйлем жайында осы журналдағы айтыстың келесі бір ұшы 1960 жылы «Қазақстан мектебі» журналында қайтадан жандандырылды.

Өзге де тілдік категориялар сияқты құрмалас сөйлемдердің өзіндік қалыптасу, даму тарихы бар. Қазіргі заманғы тілдердің, соның ішінде қазақ тілі құрмалас сөйлемдерінің сан алуан түрлері бір уақытта пайда болмаған. Олар уақыт өте бірте-бірте қалыптасқан. Құрмалас сөйлем бастапқы екі жай сөйлемнің іргелесе, ешбір жалғаулықсыз байланысу негізінде пайда болған. Көрнекті ғалымдардың (Мейе, Спринчак, т. б. ) айтуы бойынша, тілдің әуелгі бастапқы дәуірінде күрделі ой екі жай сөйлемнің құрмаласуымен емес, қатар тұруымен берілген.

Тіл білімінде құрмалас сөйлемнің пайда болу, қалыптасу жағдайын айтқанда, көбіне проф. А. Рифтиннің «Аккад тіліндегі құрмалас сөйлемдердің даму жолдары» деген мақала беріледі. Бұл мақалада құрмалас сөйлемдердің екі түрлі жолдары көрсетілген: бірінші жолы - жай сөйлемнің салаласа байланысуы, екінші жолы - жай сөйлемнің етістікті тіркестердің күрделеніп дамуы. Автор құрмалас сөйлемнің дамуындағы бұл айтылған екі жол барлық тілдерге тән ерекшелік, бірақ бір тілдерде біріншісі, екінші бір тілдерде екінші жолы жетекші болып келетінін айтады. Мәселен, флективті тілдерде жай сөйлемдердің салаласа байланысуы, ал жалғамалы тілдерде етістікті обороттардың күрделенуі негізгі даму жолы болып саналады. Бұндай пікір қазақ тіл білімінде де өз жалғасын тапты. Проф. А. Ысқақов А. Рифтиннің пікірлерін қолдай келіп, қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің дамуында екінші жол бар деген қорытындыға келеді. Ол Бұл жердің адамында сіз білмейтін тағы бір сыр бар деген сөйлемді құрмалас сөйлем деп таниды. Ал берілген сөйлем қазіргі қазақ тілі тұрғысынан үйірлі анықтауышты жай сөйлем. А. Ысқақов: «Тіліміздегі құрмалас сөйлемнің ішіндегі бағыныңқылары кәдімгі жай сөйлемнің дамуынан шыққан. Онан да анығырақ айтсақ, кәдімгі сөйлемнің негізгі бір мүшесінің күрделеніп дамуының нәтижесінде сол мүше өз алдына сөйлемге айналып, сөйлемнің ішінен сөйлем шыққан», - десе, бұл пікірге Қ. Есенов қосылмайды. Оның айтуынша, сөйлем мүшелерінің (оралымның) күрделенуінен жеке сөйлем өрбіп шықпайды, тек бас мүшелердің жан-жақты айқындалуына мүмкіндік туады [2; 8] .

Түркі тілдерінің синтаксистік жүйесінің тарихына зерттеу жасаған тілші ғалымдардың бірі - Н. Сауранбаев. Ғалым бұл мәселе жайында 1944 жылы «Құрмалас сөйлемдер және олардың даму жолдары» деген мақаласында сөз қозғайды. Автор мұнда құрмалас сөйлемдер жайында бұрын-соңды айтылып жүрген теориялық болжамдарға шолу жасай келіп, түркі тілдерінің, соның ішінде қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесінің даму жолын тарихи нұсқалар негізінде төрт кезеңге бөліп көрсетеді.

Олар:

Біздің жыл санауымыздың IV-VI ғасырдағы түркі халықтарының тілінде жазылған орхон жазуының құрмалас сөйлемдер жүйесі;
Біздің жыл санауымыздың VIII-X ғасырдағы ескі ұйғыр жазуы тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесі;
Біздің жыл санауымыздың XII-XV ғасырлар аралығындағы Азиядағы түркі тілдерінің (шағатай, оғыз) тілінде жазылған нұсқалар;
Қазақ халқының құрала бастаған дәуірінде шыққан халық әдебиет нұсқалары тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесі.

Тіл ғылымында құрмалас сөйлемдерді жіктеу әрқилы боп келеді.

Н. Сауранбаев «Құрмалас сөйлем синтаксисі» атты еңбегінде құрмалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен құрмаласу тәсілдерін негізге ала отырып, құрмалас сөйлемдерді былай топтаған:

1 . Салалас құрмалас;

2. Сабақтас құрмалас;

З. Аралас құрмалас;

4. Үйірлі мүшелі құрмалас.

«Тілші ғалымдардың әрқайсысы құрмалас сөйлемді жіктеуде өз жіктемесін келтіргенімен, қазіргі лингвистикада синтаксистік байланыстың екі түрлі тәсілі ғана бар: оның бірі - салаласа байланысу, екіншісі - сабақтаса байланысу», - деп Т. Қордабаев өз ойын тұжырымдайды. [3; 33] . Ал ғалым аралас құрмалас сөйлемді құрмаластың үшінші түрі емес, алдыңғы екі түрлі байланыстың ең кем болғанда үш компоненттен құралатын бір құрмалас сөйлем ішіне топтасуы ғана деп шамалайды. Алайда «Қазақ тілінің грамматикасында», т. б. еңбектерде құрмалас сөйлем үшке бөлінеді:

Салалас құрмалас;
Сабақтас құрмалас;
Аралас құрмалас.

Салалас құрмалас та, сабақтас құрмалас сөйлем де өз ішінен бірнеше топқа жіктелетіні белгілі және салаластың өзі іштей жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем және жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем деп бөлінетіні тіл ғылымындағы басы ашық дүние. Енді осы аталған құрмалас сөйлемдердің жіктелу тарихына тоқталар болсақ.

Қазіргі таңда салалас құрмалас сөйлем басқа да тілдердегідей қазақ тіл білімінде де екі түрлі белгісіне қарай жіктеліп жүргенін білеміз: бірі - компоненттерінің бір-бірімен байланысу жолы да, екіншісі - құрамына енген жай сөйлемдердің мағыналық қатынасына қарай жіктеу. Аталған жіктеу түрлері ғылымда бірден айқындала қалған жоқ. Жиырмасыншы жылдарда қазақ тілінде жарық көрген алғашқы еңбектерде, А. Байтұрсынұлының «Тіл құралы» атты еңбегінде салалас сөйлемдер тек компоненттерінің мағыналық қатынастарына қарай ғана жіктеледі.

Олар:

Жайылыңқы. М: Үлкен бастар, кіші қостар. (мезгілдес) .
Қайырыңқы. М: Қылыш жарасы бітер, сөз жарасы бітпес. (қарсылықты) .
Айырыңқы. М: Не сен тұрасың, не мен тұрамын (талғаулы) .
Сұйылыңқы. М:Сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа. (қарсылықты) .
Қойылыңқы. М: Не өгіз өлер, не арба сынар, екеуінің бірі болар. (талғаулы

Салалас сөйлемдерді жіктеудің екінші түрі 1936 жылы жарық көрген оқу бағдарламасында кездеседі. Мұнда салалас құрмалас сөйлемдер мағыналық қатынасына қарай былайша жіктелген:

Ыңғайлас салалас;
Ереуіл салалас;
Талғама салалас;
Себеп-салдар салалас;
Шарт-жағдай салалас.

Бірақ жасалу жолдарының ерекшеліктеріне қарай бұлардың біразы қазіргі айтылып жүрген түрлеріне сай келмейді.

Орталау, орта мектептерге арналған синтаксис оқулығының алғашқы түрі С. Аманжолов пен Н . Сауранбаевтың авторлығымен 1939 жылы жарық көрді. «Қазақ тілінің грамматикасы» деп аталған оқулықта салалас құрмалас сөйлемді 7 топқа бөлген:

Тіркес;
Қарсылас;
Талғаулы;
Себепті;
Кезектес;
Бейтарап.

Аталған салалас түрлерінің біразы ғылымда орныға алмады.

Кейінірек салалас құрмаласты жіктеуге ат салысқан ғалымдардың бірі - С. Жиенбаев . Ғалым өзінің 1941 ж. жарық көрген еңбегінде салалас құрмалас сөйлемдерді былайша топтастырады:

Ыңғайлас салалас;
Қарсылықты салалас;
Талғаулы салалас;
Себеп-салдарлы салалас;

Салаласты классификациялаудағы ала-құлалық олардың сандық немесе терминдік жақтарында ғана емес, жасалу жолдарын айқындауда да кездесті. Бұл мәселе 1961 ж. шыққан жоғары мектепке арналған «Қазіргі қазақ тілі» атты оқулықта ғана бір жүйеге келді.

Компоненттері белгілі бір мағыналық қатынаста тұратын салалас сөйлем жалғаулықты болып та, жалғаулықсыз болып та айтыла береді. Мысалы: Мені босату қиын, ісімді тергеуші сотқа беріп қойды. (Ғ. Мұстафин) . Аманжол да артына қарай алмады, өйткені құтырынған жел өзі әлсіреген адамды құлатып кететін болды. (А. Тоқмағамбетов) . Мысалдағы сөйлемдердің алдыңғысы жалғаулықсыз болса, кейінгісі - жалғаулықты, бірақ мағынасына қарай екеуі де себептес салаласқа жатады.

Бұл жағдай компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан белгілі бір топқа жататын салалас сойлемдерді бөліп-жармай, бірлікте алудың, бұл екеуін салалас сөйлемнің белгілі бір түрін жасаудың екі түрлі тәсілі ғана деп түсінудің дұрыс болатындығын байқатады. Ғалым Т. Қордабаев компоненттердің мағыналық қатынасына қарай салалас құрмалас сөйлемді 8 түрге бөлген жөн деп біледі.

1 . Мезгілдес;

Себептес;
Қарсылас;
Талғаулы;
Кезектес;
Түсіндірмелі;
Салыстырмалы;
Шартты.

Бұлардың алдыңғы үшеуі жалғаулықты да, жалғаулықсыз да түрінде келе берсе, 4-ші мен 5-ші тек жалғаулықты түрде, соңғы үшеуі тек жалғаулықсыз түрде айтылады.

Дегенмен қазіргі қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемді 7 топқа бөліп қарастырады.

Ыңғайлас салалас;
Қарсылықты салалас;
Себеп-салдар салалас;
Түсіндірмелі салалас;
Талғаулы салалас;
Кезектес салалас;
Салыстырмалы салалас.

Ал сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерін айқындауда бағыныңқы компонент баяндауышының жасалу жолдары мен бүтіндей сөйлемнің мағыналық жақтары ескеріледі. Осыған орай сабақтас құрмалас сөйлем мынадай түрлерге бөлінеді:

Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;

3. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;

4. Себеп-салдар бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;

Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем.

Сонымен сөйлемдерінің мағыналық қатынасына қарай сабақтас құрмалас сөйлемнің қазіргі қазақ тілінде 7 түрін танимыз.

Ал 1967 жылы шыққан «Қазақ тілінің грамматикасында» сабақтас құрмалас сөйлемнің салыстырмалы түрі аталмай, түсіндірмелі және ыңғайлас сабақтас құрмалас сөйлем түрі көрсетіледі.

1. 2. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен өзгешелігі, өзіндік белгілері

Құрмалас сөйлем жай сөйлемге қарағанда мағынасы жағынан да, құрылысы жағынан да әлдеқайда күрделі болып келеді, сондықтан да құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен айырмашылығын анықтап алған жөн.

М. Серғалиев, А. Айғабылов, О. Күлкенованың авторлығымен жазылған оқулығында құрмалас сөйлемді жай сөйлемнен айыратын үш белгі көрсетіледі.

1. Құрмаластың полипредикативті, ал жай сөйлемнің

монопредикативті болып келуі;

2. Интонациялық тұтастығы;

3. Жай сөйлемді құрауда жеке сөз бен тіркестері қатысса, жай сөйлем құрмалас сөйлемнің құрылыс материалы болатындығы [4; 161] .

Демек, құрмалас сөйлемге екі немесе одан да көп жай сөйлемдерден құралып, бір күрделі ойды білдіретін, интонациялық тұтастықты сақтап тұратын сөйлемдер жатады.

Ғылымда ең алғаш құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері туралы ой қозғаған - А. Байтұрсынұлы. Ғалым 1925 жылы шыққан оқулығында: «Қазақ тіліндегі сөйлемдер арасында екі түрлі жақындық болады: бірі - ішкі мағына жақындығы, екіншісі - сыртқы қисын жақындығы », - дегенді айта келіп, құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен екіжақты әрі мағыналық, әрі тұлғалық байланыста болатынын ерекше атап өткен. [3; 14] . Оның бұл айтылған пікіріне құрмалас сөйлем синтаксисін кейініректе зерттеген ғалымдар да қосылады. Дегенмен аталған оқулықта құрмалас сөйлем компоненттері арасында болатын тұлғалық байланыстың қандай тәсілдер арқылы көрінетіні, компоненттер құрамында негізгі мүшелердің болу қажеттігі жайлы ештеңе айтылмаған. Бұл әлі де болса тіл білімінде құрмалас сөйлем белгілерінің нақты айқындала қоймағандығын аңғартады.

Ертеректегі әдебиеттерде құрмалас сөйлемге тән негізгі белгілер сараланып ашылмай, оның тек күрделі ойды білдіріп, бірнеше жай сөйлемдерден құралатындығы сөз болса, елуінші жылдардан бастап бұл мәселе ғылымда түптеп талқыланды. Осы орайда академик Н. Сауранбаев 1954 жылы жарық көрген еңбегінде қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің негізгі критерийлерін атап көрсетеді.

Олар:

Құрамындағы синтаксистік компоненттерде айтылатын ойдың дербестігі;
Компонентте дербес бастауыш пен дербес баяндауыштың болуы;
Құрмаластағы әрбір компоненттердің интонациялық жігі айқын болуы.

Н. Сауранбаев бұрыннан айтылып жүрген пікірлерді жинақтап, құрмаласқа тән нақты белгілерді көрсете алды. Дегенмен автордың аталған критерийлерді өзі сақтамағандығы туралы кейбір пікірлерін кездестіреміз. «Құрмаластағы әрбір компоненттердің интонациялық жігі айқын болу керек» дей тұра, Қ. Жұбанов , С. Жиенбаевтың ізімен үйірлі мүшелі жай сөйлемдерді де сабақтас құрмаластың бір түрі деп есептейді.

Жай және құрмалас сөйлемнің ара жігін ажыратуда профессор С. Аманжоловтың ұстанымы төмендегідей:

Өзіндік баяндауыштың болуы;
Дербес интонацияның болуы. [3; 17] .

Құрмалас сөйлемнің өзіндік сипатын анықтауда ғалымдар пікірлерінің қарама-қайшылығына қарамастан, құрмалас сөйлемдерді ажыратуға қажетті критерийлер бұл күнде толығымен анықталды.

Олар:

1. Құрмалас сөйлемнің әрбір компоненті мейлі ол тиянақты болсын, мейлі
тиянақсыз болсын бәрі бір сөйлемдік мағынаға ие болады, бір ойды қамтуы
керек. Автордың мысалы: Бұл өзендер тасып, көлдер арнасынан асып,
ағаштар гүл атып, табиғаттың жадыраған да, жайнаған шағы еді. (С. Хайдаров) . Өз мысалымыз: Ақын сөзі күн болып бүкіл дүниеге жарығы мен жылуын төге алмағанымен, найзағайдай жарқылдап, күндей күркіреп қояды. (Ғ. Мүсірепов) . Автордың сөйлемі төрт компоненттен құралған, төртеуінде де төрт түрлі ой бар: біріншісінде - өзендердің, екіншісінде - көлдердің, үшіншісінде - ағаштардың әрекеттері, ал төртінші компонент табиғат көрінісін сөз етсе, екінші мысалдың бірінші компонентінде ақын сөзінің кең тарамағандығы баяндалса, екінші компонентінде ақын тілі қылыштан да өткір екендігі айтылады. Бұл мысалда да екі ой тұтасып барып бір күрделі ойды білдіріп түр.

2. Құрмалас сөйлем компоненттерінің білдіретін мағыналары бір-біріне
жақын, қандай да болмасын, белгілі бір дәнекерлер арқылы ұштасып
жататын желілес күрделі ой болады. Компоненттерді ұштастыратын
дәнекер мағыналық та, тұлғалық та болуы мүмкін.

Автордың мысалы: Сол жылы жер де орасан көктеп, мал да жарылардай семіріп, халық көңілі шат - шадыман еді. (Ө. Қанахин) . Өз мысалымыз: Бір уақытта шегірен шымылдық толқып барып қозғалды да, есік жақтағы шетінен шолпы сылдыры естіліп, Тоғжанның әсем бойы көрінді (М. Әуезов) .

Келтірілген мысалдардағы баяндалатын көріністер мезгілдік, мағыналық, формалық жағынан да бірлікте тұр. Коммоненттер арасында мағына

жақындығы, желілестік болмаса, құрмалас сөйлем құрамына еніп, бір бүтін болып тұра алмас еді.

3. Құрмалас құрамына енетін әр компонент мейлі ол тиянақты болсын, мейлі тиянақсыз болсын бәрі бір жалпы сөйлемге тән қасиеттерге ие болуы керек.

Сөйлемге тән негізгі қасиеттер:

Коммуникативтік мән;
Модальдық сипат;
Предикаттық қатынас.

4. Құрмалас сөйлем компоненттерінің әрқайсысына тән өзіндік интонациялық кідірісі болу керек.

Аталған белгілерге ие құрылымдар ғана құрмалас сөйлем бола алады.

1. 3. Сыйысу мәселесі

Ықшамдау (үнемдеу) - жалпы тіл жүйесіне қатысты және әртүрлі тәсілдермен жүзеге асатын құбылыс. Кезінде А. Мартине үнемдеуге (экономия) аса мән берген болатын: «Постоянное противоречие между потребностями общения человека и его стремлением свести к минимуму свои умственные и физические усилия может рассматриваться в качестве движущей силы языковых изменений. Здесь, как и в ряде других случаев, поведения человека подчинено закону наименьшего усилия, в соответствии с которым человек рассматривает свои силы лишь в той степени, в какой это необходимо для достижения определенной цели» [5; 77] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.