ҰЛЫ АҒАРТУШЫ ҒАЛЫМДАР ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ МОРАЛЬДЫҚ – ЭТИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 ЖАС ҰРПАҚҚА БЕРЕР ТӘРБИЕ МЕН ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ
ЫҚПАЛЫ
9
1.1 Жеткіншек қыз балаға ұлттық тәрбие берудің теориялық негіздері
17
1.2 Отабасындағы ата- ананың қыз балаға деген қарым – қатынасы
19
1.3 Отбасы – қыз тәрбиесінің алғашқы ұжымы. Қызды дұрыс тәрбиелеу
шарттар
22
1.4 Қыздар табиғатының психофизиологиялық ерекшеліктері
25
2 ҰЛЫ АҒАРТУШЫ ҒАЛЫМДАР ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ МОРАЛЬДЫҚ – ЭТИКАЛЫҚ
КӨЗҚАРАСТАРЫ
27
2.1 Қыз бала бойына ұлттық тәрбиені қалыптастырудың жолдары мен әдiс-
тәсiлдерi
41
2.2 Қазақ қыздарына қатысты салт-дәстүрлердің этномәдени
сипаты
45
2.3 Бойжеткендерге беретін тәрбиедегі қарама- қайшылықтар
47
4. Бойжеткендерді отбасылық өмірге даярлау
50
5. Оқушыларға ұлттық тәрбиені дамытудың зерттеу жұмыстары
56
ҚОРЫТЫНДЫ
62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
64
ҚОСЫМША
65
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің
демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту,
бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында Қазақстан
Республикасында елеулі, оңтайлы өзгерістер пайда болып, жүзеге асырылуда.
“Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, “2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”, “Мәдени мұра”
бағдарламасы қолдау тауып, үлкен іс-әрекеттер орындалып, жасампаздық пен
жаңарулар туындап, барлық салаға дамыту алып келу кезеңінде, оқу
орындарының педагогикалық үдерісіндегі тәрбие салаларындағы атап айтсақ,
қыз бала тәрбиесімен ұлыттық тәрбиені жас буын санасына бекіту жұмыстарына
жаңа белесте, тың көзқарастармен қарауды алға қояды, жауапкершілікті,
талапты туындатады. [1]
Осыған орай қазіргі кезде жаһандану және ұлттық дамудың әсерлігі мен
ынтымақтастықты, ұлттық қасиетімізді қастерлеу барысында болашақ
жастарымыздың әсіресе қыз бала тәрбиесінің адамгершілік қасиеттерін
сапаландырып, ар-намысын шыңдау, қыз бойында инабаттылық құндылықты,
отаншылдықты, сыпай мінез-құлық қалыптастыру сықылды міндеттері тұр.
Себебі, ХХІ ғасырдың басында адамзаттың алдында бейбітшілікті сақтау,
әрбір елде тыныштықты орнықтыру, нығайту, ғылым мен экономиканы дамыту,
азаматтарды әлеуметтік қорғау, саяси жедел жаңару, жаңа технологияларды
өмірге ендіру, қоршаған ортаны қорғау, спорт, дін салаларында
ынтымақтастықты арттыру сияқты үлкен жауапкершілікті жүктейтін мәселелер
бар.
Ана бір қолымен бесік тербетсе, бір қолымен әлемді тербетеді деген
дана сөз бар. Осы бір ауыз түйін сөздің астарында қаншама мән жатыр. Ана
қашанда қыз бала тәрбиесімен бірінші айналысып, талшыбықтай мың бұралған
қыздарымызға ақыл үйретіп жөн сілтеп, ұлттық тәрбие беріп болашақ ана
екенін саналарына құйып келген. Яғни ұлтымыздың, еліміздің, отанымыздың
болашағы мен берік тәрбиесі тікелей аналарымызбен байланысты екенін
аңғарамыз. Жоғарыда атап өткен күрделі де мол жауапкершілікті талап ететін
мәселелерді шешуге де тікелей отбасы оның ішінде аналарымызбен
қыздарымыздың орны ерекше. Жасөспірімдердің, яғни қыз балалардың қазіргі
заман талабына сай лайықты тәрбие алуға, адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруға бейімділік-қабілеттерін дамытуға, ұлттық тәрбиемізді
мейлінше өз бойларына сіңіруіне қолайлы жағдайлар туғызу қажет.
Тәрбиелеудің міндеті- балалардың есеюіне көмектесу, осы жолдағы
ілгерілеуді қолдаплтыру. Олай болса ұрпақ тәрбиесі бірінші отбасында,
екінші білім беретін ошақтарда.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында да қоғамның дамуы мен экономиканың
бәсекеге қабілеттілігі жоғарғы деңгейге көтерілуі ұлттық тәрбиеміздің бала
бойына мейлінше сіңіруімен тікелей байланысты екендігі көрсетілген.
Қыздардың адамгершілік, рухани құндылықтарын қалыптастырудың мәнділігі,
ұлттық тәрбиеміздің өз бойларына сіңіруі біріншіден, барша саланың
ғаламдануы; екіншіден телекоммуникация; ақпараттық, интернеттік
байланыстардың артуы, үшіншіден рухани жаңару; тазару, сондай-ақ болашақ
жастарымыздың тәрбиелі де инабатты өсуіне дінге деген көзқарасының түзу
болуына бірден бір жол ашады.
Жеткіншіктердің санасын түрлі жолдармен уландыру тәрбие жұмыстарының
әлеуеттерінің әлсіреуі, ұлттық тәрбиеміздің жетіспеушілігінің салдарынан
нашақорлық, жұмыссыздық, тастанды балалар санының көбеюі, өз өзіне қол
жұмсау сияқты орны толмас өкінішті жағдайларға алып соқтырары хақ. Әсіресе,
қазіргі жастарды яғни қыз балалардың теріс жолға түсіретін, санасын бұзатын
жәйттердің бірі – дүниеқұмарлықпен жеңіл жүрістілік. Нарық заманы бай етсе,
біреуді кедейлендіріп, дүниенің қызығы адамгершілік міндеттерінен ажыратуға
себеп болып жатады. Болашағымыз – жеткіншектерге әсіресе қыздарға
адамгершілік құндылықтарын: білімділік пен тәрбиелілік, еңбекшілдік пен
әдептілік, ар-намысшылдық, отаншылдық пен парасаттылық, ұлтшылдық пен
жауапкершілік, батылдық пен ептілік, мейірімділік пен қайырымдылық, өзін-
өзі тануы мүмкінділігі мен қабілетін білуі және оларды игеруі, қолдауы,
жетілдіруі, саяси жедел жаңаруға жеткізетіндігімен маңызды болмақ. Осындай
тәрбиені өз бойларына дарыта білген жеткіншектеріміз ғана болашағымызды
нұрландырып бәсекеге қабілетті босағамыз берік ел қатарына айналдырмақ.
Осы аталған жәйттерден туындайтын мәселе жеткіншектерді жан-жақты
үйлесімді дамыту оқу-тәрбие үдерісін мемлекеттік стандарт, оңтайлы
бағдарлама, өмірлік талаптар, жасампаздық жолдаулар басшылыққа алынып,
жоспарланып, жаңа тәрбие технологиялары негізінде ұйымдастырылып, тәрбие
жұмыстарын озық, уақыт сынынан сараланып өткен, ұлттық тәрбиелерді ескеріп
тиімділігі мол ғылыми-әдістемелік, психологиялық-педагогикалық тұрғыда
зерттеу, қоғам, ел талап-тілектеріне сай жүргізу қажеттілігі байқалады.
Жас ұрпақ – болашағымыз жеткіншектерде, еліміздің еңселі тәрбиесі терең
бойлаған ел болуы тек жастармен жас өспірімдерге берген ұлттық тәрбиемізбен
тығыз байланысты. Әсіресе, ХХІ ғасырда әлемдік дамудағы шапшаңдықты
ұлғайтқан уақытта қыз бойына ұлттық тәрбиені сіңіру өзектілігі сезіледі,
әрине педагогика ғылымының зерттеу нысаны тәрбие жұмыстарындағы озық-
тәжірибе өскелең ұрпақ тәрбиесіне ықпалын ескеріп, қажеттілігін біліп
жетілдіру, жүйелеу тиімділігін арттыру мақсатында зерделеу, ғылыми-
теориялық және әдістемелік негіздерін айқындап, оларды орынды пайдаланып,
болашаққа меңзеген зерттеме жасауға талаптандырады. Дегенмен қыз бала
тәрбиесінде психология, этнопедагогика, жалпы педагогиканың т.б салалардың
алар орны ерекше. Ұрпақ тәрбиесін Аристотель, Сократ, Платон,
Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко,
И.Ф.Харламов, К. Крупская, Н.Е.Шуркова, Ы.Алтынсарин, С.Торайғыров,
Қ.Б.Жарықбаев, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ә.Нысанбаев, Ж.Намазбаева, т.б.
педагогтармен зерттеушілер ерекше зерттеулер жүргізіп, ғылыми-теориялық
және ғылыми-педагогикалық тұрғыдан дамытып, іс-тәжірибелік мәнін арттырды.
Ал философиялық тұрғыда Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари
сияқты қазақ даласының даналары, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай
Алтынсарин тәрізді ұлы ойшылдар, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов,
Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов секілді ұлтымыздың ұлы
перзенттері, Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков, Т.Есім, Т.Ғабитов, Ә.Қалмырзаев және
т.б. философтар адамгершілік, рухани, ұлттық құндылықтарды терең тануға
ұмтылыстар жасады.
Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ә.Табылдиев сынды ғалымдар,
қазақ этнопедагогикасын, тарихын, этнопедагогика мәселелерін ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан жүйеледі. Ал, В.А.Ким, Л.А.Байсерке, Қ.Бөлеев,
А.А.Бейсенбаева, С.А.Назарбаева, Ж.Б.Сәдірмекова, К.К.Жанпейсова,
К.Ж.Қожахметова, Л.К.Керімов, А.А.Калюжный, Б.Ы.Мұқанова, Н.Н.Хан,
А.Н.Ильясова, А.Б.Нұрлыбекова, В.В.Трифонов, Р.К.Толеубекова,
Э.А.Орынбасарова Ж.Ембергенова, К.Ж.Ибраева, А.Қ.Каплиева және т.б.
қазіргі кезеңдегі ғалым-педагогтар қазақтың ұлттық тәрбиесін қазіргі
адамзаттың дамуына қатысты бағытта қарастырып, өзін-өзі танудың мәнін
көрсетіп, қыз бала тәрбиесінің қазіргі заманда маңызын педагогикалық-
психологиялық негізде зерттеуде. [2]
Қазіргі экономикамыз тұрақты дамыған еңсесі биік елімізде
жасөспірімдердің ұлттық тәрбиені мүмкіндігінше толық қанды сіңіре алмауы,
қыз баланың тәрбие мәселелерін теориялық тұрғыдан қоғам талаптарына сай
қарастырылмауын шешу және қазіргі мектеп тәжірибесінде қыз балалрға ұлттық
құндылықтарды жалпы барлық білім, тәрбие беретін оқу ошақтарында
қалыптастыру өз дәрежесінде болмауы себептерімен қайшылықтары өзімнің
зерттеуімнің барысында анықталды. Осы аталған қарама-қайшылықтарды ұтымды
шешу мақсатымен зерттеудің өзекті мәселелерін анықтап, Қыз бала
тәрбиесіндегі ұлттық тәрбиенің рөлі деп таңдау жасауыма түрткі болып,
тақырыпқа қатысты зерттеуді нақтыладым.
Зерттеудің мақсаты: Жалпы оқу орындарында, отбасында қоғамда қазіргі
кездегі Қыз бала тәрбиесіндегі ұлттық тәрбиені қалыптастыруды, оларға
рухани адамгершілік тәрбие беруді теориялық негіздеп, педагогикалық
шарттарын сұрыптап, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің нысаны: Қыз бала тәрбиесі
Зерттеудің кешені: Аграрлық бизнес колледжінің 1-2 топ студенттері
Зерттеу пәні: Педагогика, этнопедагогика, психология сабақтарында Қыз бала
тәрбиесіндегі ұлттық тәрбиенің рөлімен үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жеткіншек қыз балалардың бойына өз
еліміздің ата-бабамыздан келе жатқан көненің көзіндей ұрпақтан ұрпаққа
аманат болып беріліп келе жатқан ұлттық тәрбиемізді қалыптастырудың ғылыми-
теориялық, сонымен бірге ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау бойынша
тәрбие жұмыстарының жүйесін және оның нобайын жасап оңтайлы педагогикалық
технологиясы бойынша мектептерде сынып жетекшілерінің колледждерде топ
жетекшілерінің қыздарға ұлттық тәрбие берудің үдерісінде қолайлы және
қоғамға лайықты қазіргі кезеңнің үлкен динамикалық сұранысы тұрғысынан
орындалса, әлеуметтік, экономикалық және саяси жедел жаңарулар талаптарына
сәйкес жеткіншек қыздарда жеке тұлға ретінде дұрыс қалыптасуына, ұлттық
тәрбие құндылықтарын мейлінше бойларына сіңірулеріне нәтижелі қол
жеткізіледі, өйткені, дұрыс тәрбие беру, саналы ұрпақ тәрбиелеу бұл қазіргі
қоғам тіршілігіне оң ықпал жасайды. Отбасында, оқу орындарында қыз балалрға
жоғарыда аталған тәрбиелерімізді толыққанды бере білсек, онда қазіргі
жаһандану заманында жасөспірімдердің арасында ішімдікке салыну, жеңіл
жүрістілік, өз өзіне қол жұмсау, нашақорлыққа салыну сияқты теріс
қылықтардың өршуі азаяр еді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Жалпы білім беретін оқу ошақтарында
жасөспірім жеткіншек қыздарға ұлттық рухани тәрбие берудің жолдарын
қарастырып, оларға ғылыми тұжырымдамалар шығару, сондай-ақ зерттеуге алған
нысаналарға мейлінше толық жан-жақты педагогикалық, психологиялық
зерттеулер жүргізу. Қазақ қыздарының қоғам өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі
рөлі мен орнын сипаттайтын бағыттарды айқындау, оларға берілетін ұлттық
тәрбиенің көздерін толығымен қарастыру. Қыз балалар тәрбиесін зерттеп,
ғылыми тұжырымдармен еңбектер жазып жүрген ғалымдармен ойшылдардың
шығармаларын, оқулықтарымен еңбектерін қарастырып, қажетті мәліметтер
жинақтау. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
➢ зерттеу жұмыстарда жеткіншектерге ұлттық тәрбиені бойларына
қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
➢ білім тұжырымдамалары мен ҚР президентінің жолдауларын, білім
стандарттарын басшылыққа ала отырып тәрбие беру жолдарын талдап,
саралау, мәліметтер жинақтау;
➢ қазақ қыздарына қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу,
метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрістерін анықтау;
➢ қазақтың ұлттық салт дәстүрлерін, ырым- тиымдарын талдап, Қыз бала
тәрбиесіне ұлттық құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық
шарттарын анықтап, ұсынылатын педагогикалық технологияның тиімділігін
тәжірибелік-экспериментте тексеру.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі ақын-
жазушылардың көркем туындылары, фразеологиялық, түсіндірме,
диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық,
мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер, Білім
туралы заңдар, тұжырымдамалар, білім стандарттармен ҚР президентінің
жолдаулары, мерзімдік журналдармен газеттер, қосымша оқулықтар мен
авторефераттар және қыздардың ізгі қасиеттерімен тәрбиесіне қатысты жалпы
білім беретін оқу орындарын қалыпты құжаттары, оқу орындарының мұғалімдері,
тәрбиешілер, ағартушылар және сынып жетекшілерінің озық тәжірибелері,
автордың педагогикалық іс-тәжірибесінен жинақталып, саралаған еңбектері.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Зерттеудің өзекті мәселелеріне
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік, мәденитанулық,
құндылықтанулық әдебиеттерді талдау жүргізіп, педагогикалық ғылыми зерттеу
тақырыбына байланысты теориялық тұрғыдан қарастыру, жалпы орта білім
беретін мектептер мен колледждердің оқу құжаттарын зерделеп, сыныптан тыс
жүргізілетін тәрбие жұмыстарын жан-жақты талдап, қорытындылау, өткізілетін
іс-шараларға талдау жүргізіп, саралау, сауалнама әзірлеп, тәрбие үдерісіне
бақылау жүргізіп, қыз балаларға ұлттық тәрбие беру жұмыстарында
жеткіншектерге адамгершілік, ұлттық, рухани құндылықтарын қалыптастыруға
қатысты мүмкіндіктерін анықтау, мақсатқа сай тәжірибелік-экспериментті
жүргізу, оның нәтижелерін математикалық талдау арқылы өңдеу және
қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері: Зерттеудің негізгі жаңалығы –
Қыз бала тәрбиесіндегі ұлттық тәрбиенің алатын орынымен қоғамға тигізер
пайдасын қарастыру. Соның негізінде анықталған мына жайларды зерттеудің
жаңалығы және нәтижелері деп санаймыз:
- жалпы білім беретін оқу ошақтарында қыздарға ұлттық тәрбиені берудің
жолдарын бірізді қарастырылды;
- ағартушылармен, ғалымдардың зерттеулерін саралап, талдап қыз
балаларға ұлттық бағытта тәрбиені қалыптастырудың өлшемдері
мазмұндық-құрылымдық нобайы жасалып, көрсеткіштері, өлшемдері мен
деңгейлері нақтыланды;
- зерттеу барысында қыз балалардың ұлттық құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттары сұрыпталып, жеткіншектерде
адамгершілік рухани тәрбие берудің педагогикалық технологиясы
ұсынылып, тәжірибелік-экспериментте тексеріліп, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар берілді.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні: Теориялық қағидалар мен
әдіснамалық талапқа, зерттеу мәніне сәйкес әдістеме қолдану арқылы
тәжірибелік-эксперимент бағдарламаға және мақсатымызға сай, сонымен бірге
бастапқы эксперимент және ақтық көрсеткіштер нәтижелеріменбірге
салыстырылып қорытындыланды, жалпы білім беретін оқу орындарының
жеткіншектер қыздармен жасалынған тәжірибелік-эксперимент қорытындылары
зерттеу жұмыстарының тиімділігін байқатты. Зерттеу нәтижелері дәлелді және
негізділігі мен жұмыстың сапалылығын көрсетті.
Зерттеу жұмысымның құрылымы: Дипломдық жұмысым кіріспеден, екі
тараудан,қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом
жұмысының құрылымы мен мазмұнына тоқтала кетсем: 1 Жас ұрпаққа берер
тәрбие мен ұлттық тәрбиенің ықпалы, Жеткіншек қыз балаларға ұлттық тәрбие
берудің теориялық негіздері, Отбасындағы ата-ананың қыз балаға деген қарым
– қатынасы, Отбасы – қыз бала тәрбиесінің алғашқы ұжымы. Қызды дұрыс
тәрбиелеу шарттары, Қыздар табиғатының психофизиологиялық ерекшеліктері, 2
Ұлы ағартушы ғалымдар қыз бала тәрбиесін қалыптастыруға байланысты
моральдық – этикалық көзқарастары, Қыз бала бойына ұлттық тәрбиені
қалыптастырудың жолдары мен әдіс- тәсілдері, Қазақ қыздарына қатысты салт-
дәстүрлердің этномәдени сипаты, Бойжеткендерге беретін тәрбиедегі қарама –
қайшылықтар, Бойжеткендерді отбасылық өмірге даярлау тараулар мен
бөлімдерден тұрады.
1 ЖАС ҰРПАҚҚА БЕРЕР ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ЫҚПАЛЫ
Қазіргі кезде білім беру ісінде, жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіріп,
танымдық іс-әрекеті мен ой-санасын дамытып, қалыптастыру барысында білім
берудің ұлттық, педагогикалық, психологиялық негізін айқындау керек.
Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени өзгерістерге
байланысты оқу-тәрбие процесін ұлттық сипатта ұйымдастыру - өмір талабы. Әр
халықтың ұлттық-тарихи дәстүрі, оның азаматтық білім берудегі мәдениеті мен
дидактикалық білімі осы оқу-тәрбие процесіне тікелей байланысты. Сондықтан
менің көтеріп отырған мәселесіміз біріншіден – ұлт, екіншіден – тәрбие
мәселесі және сол тәрбиенің қыз балаға берер ықпалы.
Алтау ала болса, ауыздағы кетедi - деген екен бабаларымыз. Этностың өз
iшiндегi ала-құлалық ұлттың, мемлекеттiлiктiң болашағына қатер туғызбай
қоймайды. Алғашқыда ұлттық тұтастықтан, мемлекетiнен айрылудың әкелер
қасiретiн — бек ұлдардың құл болатынын, пәк қыздардың күң болатынын осыдан
13 ғасыр бұрын Күлтегiн тасына қашап жазған байырғы түркiлердiң даналығынан
көруге болады. Кеңестiк жылдары Күлтегiндей дананың айтқаны басымыздан
өткенi рас қой. Ендеше Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың: Қазақтың сана-сезiмi
өткендегi, қазiргi және болашақтағы — тарихтың толқынында өзiнiң ұлттық
МЕН дегiзерлiк қасиетiн түсiнуге тұңғыш рет ендi ғана мүмкiндiк алып
отыр... Бiрақ бұл мүмкiндiк қана: ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес,
барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактiге айналуы қажет,
- деп жазуында өмiрлiк мәнi бар шындық жатыр. [1]
Себебі, тәрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жеке тұлғаның бойына сіңіру, оның қоршаған
ортаға қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған
сәйкес мінез-құлқын қалыптастыру болып табылып, дені сау, ұлттық сана-
сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы
мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды
тәрбиелеу мақсатын көздейді. Қазіргі мектептерде ұлттық тәрбие беру
мәселесі өз шешімін таппаса, білім беру саласында жүргізіліп жатқан
реформалар түпкі нәтижеге қол жеткізуі мүмкін емес. Ол үшін ұлттық тәрбие
беру барысында басшылыққа алынатын талаптарды анықтап алудың да маңызы зор:
- біріншіден, ұлттық тәрбие беру Ата Заңымызға, Білім туралы Заңыңа
қайшы келмеуі керек, яғни нәсілдік, ұлттық, діни, жыныстық кемсіту немесе
дәріптеуден алыс тұрған абзал;
- екіншіден, ұлттық тәрбие бір ұлттың мұратын ұлықтаумен қоса, басқа
ұлттардың тарихын, дәстүрiн, этникалық ерекшеліктерін есепке ала отырып,
оларға қуат беретiн факторға айналуын қамтамасыз ету қажет;
- үшiншiден, ұлттық тәрбие үздіксіз болу керек. Елдiң iшiндегi, жер-
жаhандағы нақты ахуалға байланысты оның көздегенi өзгерiп, нақтыланып
отыратыны айтпаса да түсiнiктi жайт. Мәселен, қазiрдiң өзiнде тарихи
отанында отырған қазақтар мен диаспора санатында шетте жүрген қазақтардың
ұлттық мұраты бiрдей дей алмаймыз. Бiрiншiлерi үшiн қазақстанның бүгiнi мен
ертеңi басты мәселе болса, екiншiлерi жүрген ортасында қазақ болып қалу
қамын көбiрек ойлайды. Уақыт өткен сайын ұлт мұратындағы осынау айырмашылық
ұлғаймаса, қабыспайтыны ақиқат.
Қазақстан Респубилкасы өз алдына дербес мемлекет ретінде егемендігін
алғаннан кейін елімізде ұлттық рухани мұраларымызға бет бұрып, соның
негізінде тәрбие беруге көңіл қойыла бастады. Осы тұрғыдан ұлттық тәрбие
атауын өздерiнiң докторлық диссертацияларында Қ.Бөлеев пен К.Оразбекова
пайдаланып, жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері
мен оқушыларға ұлттық тәрбие беруге мұғалімдерді дайындаудың теориясы мен
тәжірибесін зерттеді.
Қ.Бөлеевтің айтуынша: .. ұлттық тәрбие терминiн ендiру педагогика
ғылымында өз шешiмiн тапқан жоқ. Ол этнопедагогика ғылымында ендiрiлуi
тиiс. Өйткенi этнопедагогика ұлттық тәлiм-тәрбиенi жинақтайтын, оны
қорытындылап, жүйелейтiн теориясымен сипатталатын ғылым саласы. Ұлттық
тәрбие – жеке тұлғаның ұлттық сана-сезiмi мен мiнез-құлқының, ана тiлiн,
ата тарихын, төл мәдениетiн және ұлттық салт-дәстүрiн меңгеруi негiзiнде
қалыптасқан этнопедагогиканың саласы.., - деп, анықталады.
Ғалымның ойынша, ұлттық тәлiм-тәрбиенiң мектептегi оқу-тәрбие
жұмыстарында жүзеге асырудың тиiмдiлiгi – болашақ мұғалiмдердi, бiлiктi
тәрбиешiлердi даярлау және қайта даярлау мен жетiлдiру жұмыстарына арналған
арнайы бағдарламалар мен нақты шараларды қолға алу арқылы іске асырылады.
К.Оразбекованың пайымдауынша, ұлттық тәрбие – болашақ қоғамымыздың
құрылысшыларын дайындайтын дарынды, парасатты, жоғары мәдениеттi, жан-жақты
дамыған жеке тұлғаларды қалыптастырудың негiзi болуы шарт деп санайды. Ол:
..ұлттық тәрбиенiң тәлiмдiк негiздерi Адам атадан бастау алып, бүкiл өмiрi-
өлеңге, өлеңi-өмiрге айналған жыраулар арқылы жалғасын тауып, ұрпақтан-
ұрпаққа жетiп отырды,-деп, ұлттық тәрбиенiң бүгiнгi таңда ұлттық
идеологияны қалыптастыруда шешушi рөл атқаратынын атап өтедi.
К.Ж.Қожахметова ұлттық тәрбиені этникалық тәрбиеге қарағанда кең ұғым
деп қарастыра отырып, мынадай анықтама береді: ұлттық тәрбие-
жалпыхалықтықты ұлттық сипаттармен біріктіре алатын ұлттың азаматтарын,
мүшелерін қалыптастыру: олар тілді, мәдениетті білумен қатар қазіргі
заманға сай білімді де игеруі қажет. [3]
Әр халықтың тәлiм-тәрбиелiк мұрасының түпнамасы – оның ұлттық
құндылықтармен мыңғасырлық байланыстығының тұтастығында екенi анық. Халық
педагогикасындағы ұрпақтың жан-жақты дамып-өсуiне, таным кеңiстiгiнiң
ұлғаюына зор ықпал жасап келгенiн педагогика ғылымы жоққа шығармайды.
Қазақ халқы - елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын, өнері мен
тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап, қорғап, рухани-
адамгершілік тағлымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Сондықтан, оқу-
тәрбие процесінде қолданылатын бағдарламалар, оқулықтар, дидактикалық
материалдардың ұлттық психологиялық ерекшеліктерге сай жасалуын өмірдің өзі
талап етеді.
Қазіргі кезде мектептің тұтас педагогикалық процесінде халық
педагогикасын пайдалану бойынша мол тәжірибе қалыптасқан. Негізгі мақсат –
жас ұрпаққа қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық өнерін,
дәстүрлерін меңгерте отырып, оларды оқушылардың бойына дарыту, ұлттық мінез-
құлық, қадір-қасиетін қалыптастыру. Өйткені еліміз үшін жас ұрпақтың
өнерлі, іскер, жігерлі, намысты өсуі айрықша маңызды болып табылады.
Халықтық педагогика мыңдаған жылдар бұрын пайда болып, қазіргі кезеңнің
өзінде педагогика ғылымының басты мәселелерінің бірі болып табылады. Халық
педагогикасындағы озық идеялар қай халықтың болсын тіршілік тынысымен,
ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланысты туып, өсіп-өркендеп, дамып және
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетіп отырған. Бірде-бір адамзат қоғамы өзінен
бұрынғы аға буынның ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір
сүрген емес.
Ғасырлар бойы әдет-ғұрып дәстүрге айналып, ұрпаққа ақыл-сана беретін,
атадан–балаға тұрмыс-тіршілігіне өнеге болып, ауызша жалғасып келе жатқан
қазақтың қанына сіңген тәрбиелік қағидасын халықтық педагогика дейміз.
Халықтық педагогика жас ұрпаққа өмір тәжірибесінен халықтың сенім, наным-
танымынан жинақтап, әдеп пен өнеге беру үшін атадан-балаға ауызша жалғасып
келе жатқан қағида, оны жасаушы – халық. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор
ой-толғаныстары бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен мақал-
мәтелдерде, аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс термелерде көптеп
кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні – адамгершілік –
имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне байланысты
мәселелерге келіп тіреледі.
Халық мұрасының танымдық мәні – ұлан-ғайыр дүние. Ол тұтастай алғанда
жас ұрпақ үшін ғана емес, адам өмірінің барлық кезеңінде мәнді, адамзаттың
рухани – эстетикалық қуатының қайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне
байланысты, баланың жан-дүниесінің қалыптасуына негіз болатын дәстүрлер көп-
ақ. Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті
тұрмыста үйретіп, бала бойына сіңіріп отырған. Халықтың тілін, салтын,
дәстүрін бойына дарытқан ұрпақ тәрбиелеу үшін халық педагогикасын оқу-
тәрбие жұмысына негіз етіп алуға болады. Халық педагогикасын келер ұрпаққа
айтар ақылы, ұсынар үлгісі, берер тәлім-тәрбиесі сол елдің күй, би,
музыкасы, фольклорлық шығармалар арқылы ежелгі ойын-той думанында салт-
саналық дәстүрлерінде насихатталған. Яғни, әр халықтың бала тәрбиесіндегі
өзіне тән дәстүрі ұлттық мұра арқылы көрініс береді.
Ұлттық тәрбиеге ықпал жасайтын әлеуметтік факторлар сан қырлы. Оған ұлт
тарихы, ұлттық материалдық және рухани мәдениет, халық фольклоры, дәстүрлер
мен салт-жоралғылар, ұлттық психологияның элементтері, саясат пен қоғам
идеологиясы әсер етеді. Осы тұрғыдан ұлттық тәрбиені қалыптастыратын
мәселелердің өрісі жайлы айтылып жүр. Мұның арасынан тек мектеп оқушылары
ғана емес, жоғары білімді мұғалімдерді ұлттық тәрбие беруге дайындаудың
теориясы мен практикасының қолға алынуы құптарлык нәрсе. Дегенмен, осы
кешенді құбылыстардың арасынан ұлттық тәрбие процесінде ұлттық психология
үлесінің қомақты екендігі дау тудырмаса керек. Мұның өзі — қазіргі егеменді
тәуелсіз еліміздің әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайында
ерекшеленіп отыр. Оған нарықтық қатынастар дәуірінің өмір салтының
психологиялык, дәстүрлік өзіндік қасиеттері қосылады. Соған орай көптеген
тарихи-дәстүрлік белгілер жаңа рухымызға. ұлттық тәрбиеге үйлесімді жүзеге
асуы қажет.
Ұлттық тәрбие мен ұлттық психологияның арақатынасында біздің пікірімізше
мынадай әдіснамалық талаптар орын алғаны дұрыс сияқты. Ұлттық тәрбие
жалпыазаматтық өнегенің құрамдас бөлігі ретінде өрбуі тиіс. Ұлттық тәрбие
өз ерекшелігін шешумен қатар ұлттық шектеушілік пен басқа да тар өрісті
белгілерден аулақ болғаны жөн. Ұлттық психологияның ұлттық тәрбиеге
ықпалының барысында ескі мен жаңа қасиеттер үйлесімділікті қажет етеді.
Ескінің барлығы қазіргі заманға толық сіңісе алмайды.
Тарихи мәдениет, оның өрістері ұлттық рухтың көзі болғандықтан тәрбие
процесіне әсері жүйелі әрбір әлеуметтік топтың жас ерекшеліктеріне қарай
жүргізілгені дұрыс. Сондықтан бала бақшалардағы, мектептің әрбір
сыныптарындағы ұлттық тәрбиенің барысы ерекшеленіп тұруы қажет. Мұндағы
ескерілетін жағдай — еліміздің көп ұлттылығында. Әсіресе, мектептердегі
қазақ және орыс сыныптарына арналған міндетті оқу құралдарының ұлттық
тәрбиеге байланысы мен мазмұны негізгі жатса пайдалы болар еді. Осы
мәселенің ара жігін дәл анықтап тәрбиенің құралына айналдыра білу де
әдіснамалық міндеттердің бірінен саналады. Басты бағдар — барлық ұлт
балаларының елімізге деген ортақ сүйіспеншілік сезімін, мүдделерін
қалыптастыру. Тек оқу процесі емес, мәдени-көпшілік шаралары да оқушыларға
ұлттык тәрбие беруде түрлі тәсілдердің шебер әрі ұтымды пайдаланылуын
іздестіруді талап етеді.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім
беру жүйесінің міндеті – ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау
екендігі атап көрсетілген.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт-дәстүрін,
тілін, білімін меңгерген мәдениетті, адами қасиеті мол, шығармашыл тұлға
етіп тәрбиелеу – өмір талабы, қоғам қажеттілігі.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы жас ұрпаққа жан- жақты
білім мен тәрбие берудің мемлекеттік саясатының негізгі ұстанымдарын
айқындап берді: Қазақстанның барлық азаматтарының білім алуға тең құқылы,
әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуына, психо-физиологиялық
ерекшеліктеріне қарай, білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылды. Әрбір
азаматтың білім алуға құқылығын негізге ала отырып, оқушы бойына ұлттық
құндылық қасиеттерін қалыптастырып, құрметтеуге тәрбиелеуде дидактикалық
шарттар, яғни оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты
қамту қажеттілігі туындайды. [4]
Қазақ мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениет. Ол ұлттық
тәлім-тәрбиенің негізінде дамып қалыптасады. Ұлттық тәрбие сол ұлттың
мәдениетін дамытудың қозғаушы күші болып табылады. Сонымен, ұлттық салт-
сананың өмірдегі қолданбалы көріністері: діни уағыздар, сенімдер, ырымдар,
тиымдар, жөн-жоралғылар, рәсімдер, кісілік рәсімдер арқылы іске асырылады.
әрбір жеке тұлғаның ұлттық қасиеттері (имандылығы, кішіпейілдігі,
сыпайылығы, мәдениеттілігі, сыйласымдылығы, салауаттылығы, тіршілікке
бейімділігі, өнерпаздығы, шешендігі, ақынжандылығы, т.б.) ұлттық тәрбиеге
байланысты дамиды.
Әрбір мәдениетті, білімді адам өзінің дүниетанымдық, кәсіптік
деңгейін ұлттық мәдениетпен ұштастыра білуі керек. Білімді болғанымен,
ұлттық мәдениетті бойына сіңіре білмеген болса, ондай адам ұлт алдында
мәңгүрт, мәдениетсіз болып көрінеді де, халықтың наразылығына ұшырайды.
Білім беру мен тәрбиелеудің мақсатын айқындау үшін, Жүсіпбек Аймауытовтың
айтқан сөзін еске түсірейік: мектеп бітіріп шыққан соң бала бүкіл әлемге,
өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай
білсе, міне білімдендірудің көздейтін түпкі мақсаты осы. Мектеп осы бағытта
баланың келешекте жетілуіне мықты негіз салуы керек, – деген екен.
Оқушының ұлттық құндылық қасиеттерін қалыптастырып дамыту негізінің
бірден бір көзі – оқу орындарында жүргізілетін тәрбиелік іс- шаралар.
Адамның бойына жақсы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы, өнер-білімді
игеруі өскен ортаға, тәрбиеге ғана емес, үлгі-өнеге берер ұстазға,
отбасындағы тәрбиеге де байланысты. Әрбір халықтың өсіп-өркендеуі үшін
әлеумет ортада қалыптасқан рухани, мәдени, саяси құндылықтарды сақтап,
дамытып отыруы қажет. Олай болмаса, халықтың біртұтас дүниетанымы ыдырай
бастайды. Әртүрлі бағыттағы реакциялық көзқарастар қоғамда өз үстемдігін
жүргізе бастауы мүмкін.
Ұлттық тәрбие өркениеттік құндылық ретінде қарастырылып, өтпелі қоғамда
трансформациялық процесстегі өркениеттегі құбылыс сияқты өте күрделі
категорияның ауқымын, даму тенденциясын анықтайды; ұлттық тәрбие, оның
өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен өркениеттің
арақатынасын айқындау мақсатында маңызды зерттеулерге арқау болуы;
Ұлттық тәрбие, оның өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен
өркениеттің арақатынасын айқындау мақсатында зерттеулерге арқау болуы;
Ұлттық тәрбиенің өркениеттік құндылық ретіндегі тенденциясын анықтау –
мәдениеттанулық мәселе екендігі; Ұлттық тәрбиенің адамгершілік ұстанымдары
өркениеттік құндылық ретінде қалыптасуында халықтың рухани мұрасын, оның
ішінде өміршең тәлім-тәрбиенің озық үлгілерінің бүгінгі қоғамдық сұранысқа
сай қолданылуы; ұлттық тәрбиенің өркениеттік құндылық ретінде қаралуы
адамдар арасындағы мынадай құндылықтардың: әлеуметтік теңдік пен әділдікке
негізделген деп қабылданып келген кеңес дәуіріндегі құндылықтардың;
- ұлттық құндылықтардың;
- батыстан енген құндылықтардың ара-салмағының қай дәрежеде екендігін
саралауға негіз болуы;
- ұлттық тәрбие арқылы қазақ халқының мәдениеті – оның ұлттық тарихының
өнімді өзегі, құрамдас бөлігі, маңызды саласы екеніне айрықша көңіл
аударуы;
- ұлттық тәрбиенің мәдени феномен ретіндегі негізгі міндеттерінің бірі –
үшінші мыңжылдықтың буырқаныстарына жауап беретіндей стратегиялық
темірқазығы – Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық типтерін оңтайлы
синтездеуде ұлттық құндылықтардың орны мен мазмұнына, мәніне баса назар
аударып, оның орны мен маңызын ашып көрсетуге негіз болуы;
- қазақтың ұлттық тәрбиесін сипаттайтын ұғымдардың мәні ғылыми әлемде
қалыптасқан теориялық түсініктермен байланыста ашылып, этнотәрбиенің
білімдік ерекшеліктерін анықтауы;
-қилы-қилы тарихи жағдайда (көшпенділіктің жалпы дағдарысы, отаршылдықтың
әсері, тоталитарлық жүйенің ықпалы, қазіргі вестерннің тегеуріні)
қалыптасқан ұлттық тәрбие феноменіне ғылыми талдау жасауы;
- ХХ ғасырда бірнеше түбегейлі өзгерістерді бастан кешірген, айтулы
дәрежеде трансформацияға ұшыраған ұлттық тәрбиенің төлтумалылығының
сақталуы мен оған батыстың тәрбие үрдісінің ықпал ету деңгейін анықтауы;
- дәстүрлі құндылықтар мен жаңа нарықтық құндылықтардың қақтығысы барысында
қалыптасқан қазіргі ұлттық тәрбие процессіндегі қайшылықтардың себеп-
салдарын теориялық мәдениеттанулық тұрғыдан пайымдауы;
- ұлттық тәрбиенің өркениеттік құндылықтарды қалыптастырудағы рөлін ашып
көрсетуі.
Адам қолымен жасалған әлем шексіз мүмкіндіктер мен өзара
байланыстылық дәуіріне қадам басты. Әрбір адам мен әрбір халықтың өз
бетінше дербес өмір сүруге, дамуға деген ұмтылысы күшейіп отыр. Адамзаттың
мәдениет пен діндердің бейбіт сұхбаты болмаған жағдайда қандай да бір
қауіпсіздік туралы сөз қозғаудың мүмкін еместігіне көзі жетті.
Ұлттық тәрбие мақсаты – ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық болып
табылатын құндылықтардың үйлесімді дамып, көркейіп, жалпыадамзаттың бүгіні
мен келешегіне қызмет етуі.
Ұлттық тәрбие өркениеттік құндылық ретінде қарастырылып, өтпелі
қоғамда трансформациялық процесстегі өркениеттегі құбылыс сияқты өте
күрделі категорияның ауқымын, даму тенденциясын анықтайды; ұлттық тәрбие,
оның өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен өркениеттің
арақатынасын айқындау мақсатында маңызды зерттеулерге арқау болуы, ұлттық
тәрбиелілігінің компоненттері, өлшемдері мен көрсеткіштері.
(Сурет 1)
Сурет 2 Оқу процесіндегі ұлттық тәрбие беру
1. ЖЕТКІНШЕК ҚЫЗ БАЛАЛАРҒА ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Егемендігіміз есік қағып, тәуелсіздігіміз тәй-тәй басып келе жатқан
заманымызда болашақ ұрпақты тәрбиелеуге, рухани және қауіпсіз дамуына,
қыздарымыздың қылықты өсуіне, ұлттық тәрбиені мейлінше бойларына дарытып
атпалдай ел қорғайтын азаматпен, бесік тербетер келін атануларына жағдай
жасау адамгершілік жағынан қамтамасыз ету тікелей отбасымен, білім берер
оқу ошақтарына байланысты. Олай дейтініміз, ұршық иіріп, тоқыма тоқитын
қылықты қыздарымыздың тәрбиесімен ертеңі қай қоғамды болса да аландатпай
қоймасы анық. Қазіргі жаһандану заманында елімізде түрлі оқу орындарымен
тәрбие берер ұйымдар ашылуда. Бұл кімді де болса қуантпай қоймасы хақ.
Бірақ болған іске бөрігімізді аспанға атып қуанбай, бәрін ақылға сала ара
жігін ажыратқан да жөн. Қазақстан Республикасы халыққа білім, тәрбие
берудің негізгі мақсаты – Қазақстанның егемендігін қамтамассыз ететін,оны
бүкіл дүние жүзіне мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап,
қазақстандық патротизімді, саяси бостандықты қамтамассыз ететін нарықтың
іргетасын қалап, экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты
адамдарды тәрбиелеу. Ал осындай жан-жақты әмбебап қыздарымызбен
жастарымызды тәрбиелеу, ең алдымен тікелей отбасымен оқу ошақтарына
байланысты. [1]
Адам баласына ең алдмен білімнен бұрын берілтен ол – тәрбие. Осы
жөнінде ұлы ұстаз Әбу Насыр Әл-Фараби Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие
берілуі керек. Онсыз берілген білім – адамзаттың қас жауы. Ол келешекте
оның барлық өміріне алапат әкеледі - деген. Отан отбасынан басталады
олай дейтін себебіміз, әке асқар тау, ана бұлақ, бала жағасындағы құрақ.
Яғни әке отбасын асыраушы, ана бала тәрбиесімен айналысушы. Бұл сонау
ықылым заманнан келе жатқан қағида. Қай қоғамда болмасын қыздарға артылатын
міндет ауыр әрі күрделі. Ұлы ғұлама Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп
Ахметова: Қыз баланың мына өмірдегі міндет-парызының жүгі ауыр, әрі
ардақты. Ол – адамзат ұрпағын өмірге әкелетін болашақ ана, үй ұстап, жар
күтетін адал жар, ата-ене сыйлап, иілетін қамқор келін. Ол осыны қаласын-
қаламасын, бұл — өмір заңы — деген. Біздің қазақ даласында да ежелден
бала тәрбиесіне әсіресе қыз бала тәрбиесіне аса көңіл бөліп, оларға
салтымызбен дәстүрімізді саналарына тоқыта білген. әсересе қыздарды
жастайынан қол өнерге, кілем тоқуға, сырмақ сыруға, ұршық иіріп жүн түтуге
үйретіп қана қоймай, халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, жора жолғысын
жадыларына тоқытқан ұшы-қиырсыз жазира далада өмір кешкен халқымыз
өздерінің сан ғасырлар бойы тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай
тәжірбиесін жинақтап, ұлттық өзіндік салт-санамен әдет ғұрып, дәстүр
рәсімдерін туғызды. Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің құрылымы (Сурет 3)
Сурет 3 Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің құрылымы
Бұл пікірді филиософия ғылымдарының докторы, профессор Н.Сәрсенбаев та
қуаттайды. Салт-дәстүрлер бір жағынан халықтың тұрмыс-тіршілігімен
байланысты туған этникалық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ
тәрбиесінің рәсімі болып саналады.
Көшпелі халық өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайына, мәдениетіне, тарихына орайлас қыздарға тәлім-тәрбие берудің
айырықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, жас қыздың жұртқа
танымал моральдық-психологиялық өлшемі белгіленді, оның басты мәні сегіз
қырлы, бір сырлы шынайы, отаншыл, инабатты, көреген қыздар тәрбиелеу еді.
Осы тұрғыдан алғанда, ар мен намысты қасықтай қаны қалғанша қорғай білу,
дарқан көңіл,ақжарқындылықпен адалдық, досқа деген мейрімділікпен
сыпайлылық қазақ қыздарының бойына туа біткен ұлттық психологиялық
ерекшелік қасиеті, философиялық ойлау жүйесінің негізі екенін аңғарамыз.
Абай қазақ әйелiнiң, ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, адам
бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтiнен жаралған деген ғұламалық ойды
тарата келе, ол қасиеттердiң мiндеттi түрде тәрбиеленуi қажеттiгi туралы
айтады. Абай жетiншi қара сөзiнде былай дейдi: Жас бала анадан туғанда екi
түрлi мiнезбен туады. Бiреуi iшсем, жесем, ұйықтасам деп туса,
бiреуi–бiлсем екен демектiк. Не көрсе соған талпынып, жалтұр-жұлтыр еткен
болса, соған қызығып, аузына салып, дәмiн татып, тамағына, бетiне басып
қарап, сырнай, керней болса дауысына ұмтылып, онан ер жетiңкiрегенде ит
үрсе, мал шуласа да, бiреу күлсе де, бiреу жыласа да тұра жүгiрiп, "ол
немене", "ол неге үйтедi", " бұл неге бүйтедi" деп, көзi көрген, құлағы
естiгеннiң бәрiн сұрап, тыныштық көрмейдi. Мұның бәрi өмiрге жаңа келген
нәрестенiң жан құрамы, бiлсем екен, көрсем екен, үйренсем екен дегенi.
деп
жазды ұлы Абай. [5]
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани
өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және
өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата
отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi.
Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие - адамзат
тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты жөнде көрсету.
1.2 Отбасындағы ата- ананың қыз балаға деген қарым – қатынасы
Отбасы – адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр
етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін
алады. Сондықтан да отбасы – адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын
мектебі.
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға
деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес.Отбасы – адамның өте
маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді
тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты – адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі
терезесі тең, берік отбасына байланысты. Отбасы әлеуметтік институт
есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының
дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей
байланысты.
Отбасы – қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып
табылады.Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі – тәрбиелеушілік міндеті,
оны қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның
негізгісі – баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-
мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас
ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға
және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті. 4-
сурет. Отбасы тәрбиесінің жүйесі
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейтін қазақ қыз
балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Отбасының қыз балаға берер
тәрбиесі адамгершілік, сыпайылық, ұяттылық, жауапкершілік, имандылық,
инабаттылық, ұяңдық, құрметтілік т.б. Сонымен қатар қол өнер бұйымдарын,
кесте тігу, аспаздық өнер т.б. қыз балаға үйрету отбасында ана міндеті.
Кәмелетке толғанға дейін бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты
міндеттерінен сабақ алды. Ол ерінің адал жары, ана болу, отбасы беріктігін
сақтаушы қызметіне, шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты
лайықты қарсы алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі.
Көргенді отбасылары қыз баланы қонақ деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз
баланың тәрбиесіне ең бірінші анасы жауапты болған. Сондықтан қазақ
Шешесіне қарап қызын ал – деген.
Сурет 4 Отбасы тәрбиесінің жүйесі
Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым қыз балаға: Әдепті бол, дөрекі
сөйлеме, тәрбиесіздік етпе, сыпайы бол! деген сияқты сөздерді балаларының
құлағына құйып тәрбиелеп отыру керек.
Ана-барлық өмірдің бастауы. Ол адамды өмірге әкеледі. Ол адамды адам етіп
тәрбиелейді. Ол адамды өзінің тілінде, ана тілінде сөйлетеді. Сондықтан
ертеңгі ана, бүгінгі қыздарымызды тәрбиелеу ананың және барша қауымның
міндеті. Халқымыз Қызға қырық үйден тыю, қала берсе қара күңнен тыю деген
мақалға қаншама философиялық ой сыйғызған. Яғни қыз бала тәрбиесіне тек
қана анасы ғана жауапты емес, бүкіл ауыл, ру жауапты болып отыр. Қыз баланы
құрметтеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу-халқымыздың игі
дәстүрлерінің бірі.
Қыз баланың тәрбиесі ата-анаға да үлкен сын еді. Жүн түту, жіп иіру,
шекпен тоқу, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан
есу, көрпе көктеу тағы басқа өнерді қыздарына бөгде босағаға бармай тұрып-
ақ үйреткен. Осылай еңбекке баулу арқылы отбасы алдындағы жауапкершілік
сезімін дамытып, психологиялық жағынан даярлай бастаған. [6]
Қыз ең қасиетті сөз. Қасиетті болатыны бүкіл адамзат қыздан
тарайды: қыз келін болады, келін анаға айналады, ал ана әже деген зор
дәрежеге жетеді.Осы үшеуі арқылы ұрпақ өсіріп, ұлт қатарын көбейтеді.
Ұлттың бойындағы бар жақсы қасиеттерді-тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-
санасын, дәстүрін немересіне, немересінен шөбересіне жеткізуші, дамытушы,
әрине, әйел-ана. Халқымыздың ырысты ынтымағын, береке-бірлігін, туыстың
татулығын іске асыратын да, ұйымдастыратын да әйел-ана. Ағайын тату болса-
ат көп, абысын тату болса-ас көп,-деген ұлағатты сөз осыдан туса керек.
Кең байтақ ұлы даланы мекендеген қара орман халқымыздың бір тілде
сөйлеп, әдет-ғұрып, салт дәстүрінің, мінез-құлықтарының да біркелкі ұқсас
болып келуі бұрынғы өткен қасиетті Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім,
Нұрбике ханым, Айғаным,Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды дана аналарымыздан қалған
үлгі.
Қазақтар әдетте елге келін болып түскен қыз өз елінің барлық жақсы
қасиеттерін, рухани-моральдық құндылықтарын өзімен бірге ала келіп,
табалдырығын аттаған босағасының игілігіне, қала берді бүкіл сол бір қалың
елге сіңірген. Бұл жақсы үрдіс, ғибратты ғадет бүкіл ұлттың бірлігіне,
рухани болмысына игі ықпалын тигізген. Сондықтан да халқымыз қыздарына
төрден орын беріп, қонақ деп еркелеткен, парасаттылыққа баулып еркін
өсірген.
Қыз баланы құрметтеу, олардың алдында отбасында дөрекі сөйлемей, ізетті
болу, ер-тұрманы әшекейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына
мінгізу, киімнің әсем-сәндісін, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына
арнау-ежелгі дәстүр. Жиын-тойларда қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға
отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңлілерін атымен
атамай Еркежан, Шырайлым деп еркелеткен. Орта Азия мен Қазақстанда
жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін
шығарып салатын болған. Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе-жердің көркі
дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз
солып қалмауына қамқорлық жасаған. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор
дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған оны отбасында сақтап
қалу керек.
3. Отбасы – қыз тәрбиесінің алғашқы ұжымы. Қызды дұрыс тәрбиелеу шарттары
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 27-бап, 2-тармағында
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата - ананың табиғи
құқығы, әрi парызы делiнсе, Қазақстан –2030 бағдарламасында Әкелер мен
аналардың, аталар мен әжелердiң өз балалары мен немерелерi алдындағы
жауапкершiлiгiн күнделiктi есте ұстауға тиiспiз. Бiз өз балаларымыз бен
немерелерiмiздi сонау алыс болашақта, олар бiздiң жасымызға жеткен кезде
қандай күйде көргiмiз келедi...делiнiп, ұрпақ тағдыры айтылады. [24] Бала
тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы
болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана
емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-
бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта,
адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi,
өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы,
бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi. Бала дүниеге келген күннен
бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен
нәр алады. Отбасында берілетін тәрбие – бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі,
мемлекет алдыңдағы ата-аналардың борышы. Отбасындағы басты мәслелелердің
бірі – қыз баланың тіршілік әрекетін дұрсы ұйымдастыру: ең алдымен қыз
баланың тіртібі, оның үй еңбегіне қатысуы, оқу-әрекеті, бос уақытын ұтымды
ұйымдастыру.
Қыздарды үй шаруасына үйретудегі негізігі дұрыс ереже:
▪ Бала кезден әсемдікке баулу. Мысалы: үйде гүлдер егу, бау-бақшаға
түрлі жемістер отырғызу т.б.;
▪ Қол өнеріне үйрету: тігу, тоқу, кестелеу, ою-өрнек;
▪ Үйді ұқыпты, жинақы, таза ұстауға үйрету;
▪ Аспаздық өнерге баулу. (түрлі тағамдар пісіруге үйрету);
▪ Бірден бәрін түгел үйретемін деуге болмайды. Ол үшін төзімді,
шыдамды, болу керек. Сонда ғана жақсы нәтижеге қол жеткізе алады;
▪ Ата-ана қызының қызғушылығын қолдап, еркіндік берген жөн. Оларға тек
дұрыс қолайлы жағдай жасаған дұрыс.
Әрбір қалыңдық – болашақ ана! Ол өз өмірінің жалғасын, ертеңгі елді
құрайтын және соған ие болатын ұрпақты өмірге әкеледі. Жігітті тәрбиелеген
– әскерді тәрбиелейді, қызды тәрбиелеген – ұлтты тәрбиелейді - деген ғой
дана халық. Халықтың рухы, жаны, тарихы, арман-үміті болып табылатын тілді
де, басқаша емес, ана тіл деп атау тегіннен тегін емес екені анық. Бұл –
ұлттық тіл арқылы дәстүрі, тарихы, әдебиеті мен мәденеиті жас ұрпақ бойына
ана сүтімен дариды деген сөз.
Сондай-ақ, сөзі өткір, өзі пысық, өрескелдікті сүймейтін, болмашыға пісіп
күймейтін, баппен сөйлеп, биязы күліп, жақсы-жаманның жөнін біліп тұратын
әдемі, дене бітісі жинақы, сөзі салмақты, ісі тиянақты, көз жанары өткір,
бет әлпеті бал-бұл жанған, төні шымыр, шырайлылық – қазақ қыздарына тән
қасиеттер.
Адамгершілікке тәрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана үлгісі- деп
атақты ағартушы Ыбырай Алтынсарин айтып кеткендей, жаңа кезеңдегі білім
берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани, ұлттық тәрбие
беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның
шарана кезінен бастау алуы қажет. Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет
кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп
бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік,
мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-
өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар, психологтармен
тәрбиешілер шешуші рөл атқарады. Сан ғасырдан ұрпақтан ұрпаққа жалғасып
келе жатқан ұлттық тәрбие – екі жақты үлкен процесс. Бір жағынан
ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалынан,
екінші жағынан - тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан,
сезімдері мен қарым-қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды
іске асыру мақсатында, ұлттық тәрбиенің ықпалын әр түрлі әдістерін
пайдалана отырып, педагог немесе тәрбиеші істелген жұмыстардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1 ЖАС ҰРПАҚҚА БЕРЕР ТӘРБИЕ МЕН ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ
ЫҚПАЛЫ
9
1.1 Жеткіншек қыз балаға ұлттық тәрбие берудің теориялық негіздері
17
1.2 Отабасындағы ата- ананың қыз балаға деген қарым – қатынасы
19
1.3 Отбасы – қыз тәрбиесінің алғашқы ұжымы. Қызды дұрыс тәрбиелеу
шарттар
22
1.4 Қыздар табиғатының психофизиологиялық ерекшеліктері
25
2 ҰЛЫ АҒАРТУШЫ ҒАЛЫМДАР ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ МОРАЛЬДЫҚ – ЭТИКАЛЫҚ
КӨЗҚАРАСТАРЫ
27
2.1 Қыз бала бойына ұлттық тәрбиені қалыптастырудың жолдары мен әдiс-
тәсiлдерi
41
2.2 Қазақ қыздарына қатысты салт-дәстүрлердің этномәдени
сипаты
45
2.3 Бойжеткендерге беретін тәрбиедегі қарама- қайшылықтар
47
4. Бойжеткендерді отбасылық өмірге даярлау
50
5. Оқушыларға ұлттық тәрбиені дамытудың зерттеу жұмыстары
56
ҚОРЫТЫНДЫ
62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
64
ҚОСЫМША
65
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің
демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту,
бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында Қазақстан
Республикасында елеулі, оңтайлы өзгерістер пайда болып, жүзеге асырылуда.
“Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, “2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”, “Мәдени мұра”
бағдарламасы қолдау тауып, үлкен іс-әрекеттер орындалып, жасампаздық пен
жаңарулар туындап, барлық салаға дамыту алып келу кезеңінде, оқу
орындарының педагогикалық үдерісіндегі тәрбие салаларындағы атап айтсақ,
қыз бала тәрбиесімен ұлыттық тәрбиені жас буын санасына бекіту жұмыстарына
жаңа белесте, тың көзқарастармен қарауды алға қояды, жауапкершілікті,
талапты туындатады. [1]
Осыған орай қазіргі кезде жаһандану және ұлттық дамудың әсерлігі мен
ынтымақтастықты, ұлттық қасиетімізді қастерлеу барысында болашақ
жастарымыздың әсіресе қыз бала тәрбиесінің адамгершілік қасиеттерін
сапаландырып, ар-намысын шыңдау, қыз бойында инабаттылық құндылықты,
отаншылдықты, сыпай мінез-құлық қалыптастыру сықылды міндеттері тұр.
Себебі, ХХІ ғасырдың басында адамзаттың алдында бейбітшілікті сақтау,
әрбір елде тыныштықты орнықтыру, нығайту, ғылым мен экономиканы дамыту,
азаматтарды әлеуметтік қорғау, саяси жедел жаңару, жаңа технологияларды
өмірге ендіру, қоршаған ортаны қорғау, спорт, дін салаларында
ынтымақтастықты арттыру сияқты үлкен жауапкершілікті жүктейтін мәселелер
бар.
Ана бір қолымен бесік тербетсе, бір қолымен әлемді тербетеді деген
дана сөз бар. Осы бір ауыз түйін сөздің астарында қаншама мән жатыр. Ана
қашанда қыз бала тәрбиесімен бірінші айналысып, талшыбықтай мың бұралған
қыздарымызға ақыл үйретіп жөн сілтеп, ұлттық тәрбие беріп болашақ ана
екенін саналарына құйып келген. Яғни ұлтымыздың, еліміздің, отанымыздың
болашағы мен берік тәрбиесі тікелей аналарымызбен байланысты екенін
аңғарамыз. Жоғарыда атап өткен күрделі де мол жауапкершілікті талап ететін
мәселелерді шешуге де тікелей отбасы оның ішінде аналарымызбен
қыздарымыздың орны ерекше. Жасөспірімдердің, яғни қыз балалардың қазіргі
заман талабына сай лайықты тәрбие алуға, адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруға бейімділік-қабілеттерін дамытуға, ұлттық тәрбиемізді
мейлінше өз бойларына сіңіруіне қолайлы жағдайлар туғызу қажет.
Тәрбиелеудің міндеті- балалардың есеюіне көмектесу, осы жолдағы
ілгерілеуді қолдаплтыру. Олай болса ұрпақ тәрбиесі бірінші отбасында,
екінші білім беретін ошақтарда.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында да қоғамның дамуы мен экономиканың
бәсекеге қабілеттілігі жоғарғы деңгейге көтерілуі ұлттық тәрбиеміздің бала
бойына мейлінше сіңіруімен тікелей байланысты екендігі көрсетілген.
Қыздардың адамгершілік, рухани құндылықтарын қалыптастырудың мәнділігі,
ұлттық тәрбиеміздің өз бойларына сіңіруі біріншіден, барша саланың
ғаламдануы; екіншіден телекоммуникация; ақпараттық, интернеттік
байланыстардың артуы, үшіншіден рухани жаңару; тазару, сондай-ақ болашақ
жастарымыздың тәрбиелі де инабатты өсуіне дінге деген көзқарасының түзу
болуына бірден бір жол ашады.
Жеткіншіктердің санасын түрлі жолдармен уландыру тәрбие жұмыстарының
әлеуеттерінің әлсіреуі, ұлттық тәрбиеміздің жетіспеушілігінің салдарынан
нашақорлық, жұмыссыздық, тастанды балалар санының көбеюі, өз өзіне қол
жұмсау сияқты орны толмас өкінішті жағдайларға алып соқтырары хақ. Әсіресе,
қазіргі жастарды яғни қыз балалардың теріс жолға түсіретін, санасын бұзатын
жәйттердің бірі – дүниеқұмарлықпен жеңіл жүрістілік. Нарық заманы бай етсе,
біреуді кедейлендіріп, дүниенің қызығы адамгершілік міндеттерінен ажыратуға
себеп болып жатады. Болашағымыз – жеткіншектерге әсіресе қыздарға
адамгершілік құндылықтарын: білімділік пен тәрбиелілік, еңбекшілдік пен
әдептілік, ар-намысшылдық, отаншылдық пен парасаттылық, ұлтшылдық пен
жауапкершілік, батылдық пен ептілік, мейірімділік пен қайырымдылық, өзін-
өзі тануы мүмкінділігі мен қабілетін білуі және оларды игеруі, қолдауы,
жетілдіруі, саяси жедел жаңаруға жеткізетіндігімен маңызды болмақ. Осындай
тәрбиені өз бойларына дарыта білген жеткіншектеріміз ғана болашағымызды
нұрландырып бәсекеге қабілетті босағамыз берік ел қатарына айналдырмақ.
Осы аталған жәйттерден туындайтын мәселе жеткіншектерді жан-жақты
үйлесімді дамыту оқу-тәрбие үдерісін мемлекеттік стандарт, оңтайлы
бағдарлама, өмірлік талаптар, жасампаздық жолдаулар басшылыққа алынып,
жоспарланып, жаңа тәрбие технологиялары негізінде ұйымдастырылып, тәрбие
жұмыстарын озық, уақыт сынынан сараланып өткен, ұлттық тәрбиелерді ескеріп
тиімділігі мол ғылыми-әдістемелік, психологиялық-педагогикалық тұрғыда
зерттеу, қоғам, ел талап-тілектеріне сай жүргізу қажеттілігі байқалады.
Жас ұрпақ – болашағымыз жеткіншектерде, еліміздің еңселі тәрбиесі терең
бойлаған ел болуы тек жастармен жас өспірімдерге берген ұлттық тәрбиемізбен
тығыз байланысты. Әсіресе, ХХІ ғасырда әлемдік дамудағы шапшаңдықты
ұлғайтқан уақытта қыз бойына ұлттық тәрбиені сіңіру өзектілігі сезіледі,
әрине педагогика ғылымының зерттеу нысаны тәрбие жұмыстарындағы озық-
тәжірибе өскелең ұрпақ тәрбиесіне ықпалын ескеріп, қажеттілігін біліп
жетілдіру, жүйелеу тиімділігін арттыру мақсатында зерделеу, ғылыми-
теориялық және әдістемелік негіздерін айқындап, оларды орынды пайдаланып,
болашаққа меңзеген зерттеме жасауға талаптандырады. Дегенмен қыз бала
тәрбиесінде психология, этнопедагогика, жалпы педагогиканың т.б салалардың
алар орны ерекше. Ұрпақ тәрбиесін Аристотель, Сократ, Платон,
Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко,
И.Ф.Харламов, К. Крупская, Н.Е.Шуркова, Ы.Алтынсарин, С.Торайғыров,
Қ.Б.Жарықбаев, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ә.Нысанбаев, Ж.Намазбаева, т.б.
педагогтармен зерттеушілер ерекше зерттеулер жүргізіп, ғылыми-теориялық
және ғылыми-педагогикалық тұрғыдан дамытып, іс-тәжірибелік мәнін арттырды.
Ал философиялық тұрғыда Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари
сияқты қазақ даласының даналары, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай
Алтынсарин тәрізді ұлы ойшылдар, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов,
Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов секілді ұлтымыздың ұлы
перзенттері, Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков, Т.Есім, Т.Ғабитов, Ә.Қалмырзаев және
т.б. философтар адамгершілік, рухани, ұлттық құндылықтарды терең тануға
ұмтылыстар жасады.
Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ә.Табылдиев сынды ғалымдар,
қазақ этнопедагогикасын, тарихын, этнопедагогика мәселелерін ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан жүйеледі. Ал, В.А.Ким, Л.А.Байсерке, Қ.Бөлеев,
А.А.Бейсенбаева, С.А.Назарбаева, Ж.Б.Сәдірмекова, К.К.Жанпейсова,
К.Ж.Қожахметова, Л.К.Керімов, А.А.Калюжный, Б.Ы.Мұқанова, Н.Н.Хан,
А.Н.Ильясова, А.Б.Нұрлыбекова, В.В.Трифонов, Р.К.Толеубекова,
Э.А.Орынбасарова Ж.Ембергенова, К.Ж.Ибраева, А.Қ.Каплиева және т.б.
қазіргі кезеңдегі ғалым-педагогтар қазақтың ұлттық тәрбиесін қазіргі
адамзаттың дамуына қатысты бағытта қарастырып, өзін-өзі танудың мәнін
көрсетіп, қыз бала тәрбиесінің қазіргі заманда маңызын педагогикалық-
психологиялық негізде зерттеуде. [2]
Қазіргі экономикамыз тұрақты дамыған еңсесі биік елімізде
жасөспірімдердің ұлттық тәрбиені мүмкіндігінше толық қанды сіңіре алмауы,
қыз баланың тәрбие мәселелерін теориялық тұрғыдан қоғам талаптарына сай
қарастырылмауын шешу және қазіргі мектеп тәжірибесінде қыз балалрға ұлттық
құндылықтарды жалпы барлық білім, тәрбие беретін оқу ошақтарында
қалыптастыру өз дәрежесінде болмауы себептерімен қайшылықтары өзімнің
зерттеуімнің барысында анықталды. Осы аталған қарама-қайшылықтарды ұтымды
шешу мақсатымен зерттеудің өзекті мәселелерін анықтап, Қыз бала
тәрбиесіндегі ұлттық тәрбиенің рөлі деп таңдау жасауыма түрткі болып,
тақырыпқа қатысты зерттеуді нақтыладым.
Зерттеудің мақсаты: Жалпы оқу орындарында, отбасында қоғамда қазіргі
кездегі Қыз бала тәрбиесіндегі ұлттық тәрбиені қалыптастыруды, оларға
рухани адамгершілік тәрбие беруді теориялық негіздеп, педагогикалық
шарттарын сұрыптап, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің нысаны: Қыз бала тәрбиесі
Зерттеудің кешені: Аграрлық бизнес колледжінің 1-2 топ студенттері
Зерттеу пәні: Педагогика, этнопедагогика, психология сабақтарында Қыз бала
тәрбиесіндегі ұлттық тәрбиенің рөлімен үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жеткіншек қыз балалардың бойына өз
еліміздің ата-бабамыздан келе жатқан көненің көзіндей ұрпақтан ұрпаққа
аманат болып беріліп келе жатқан ұлттық тәрбиемізді қалыптастырудың ғылыми-
теориялық, сонымен бірге ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау бойынша
тәрбие жұмыстарының жүйесін және оның нобайын жасап оңтайлы педагогикалық
технологиясы бойынша мектептерде сынып жетекшілерінің колледждерде топ
жетекшілерінің қыздарға ұлттық тәрбие берудің үдерісінде қолайлы және
қоғамға лайықты қазіргі кезеңнің үлкен динамикалық сұранысы тұрғысынан
орындалса, әлеуметтік, экономикалық және саяси жедел жаңарулар талаптарына
сәйкес жеткіншек қыздарда жеке тұлға ретінде дұрыс қалыптасуына, ұлттық
тәрбие құндылықтарын мейлінше бойларына сіңірулеріне нәтижелі қол
жеткізіледі, өйткені, дұрыс тәрбие беру, саналы ұрпақ тәрбиелеу бұл қазіргі
қоғам тіршілігіне оң ықпал жасайды. Отбасында, оқу орындарында қыз балалрға
жоғарыда аталған тәрбиелерімізді толыққанды бере білсек, онда қазіргі
жаһандану заманында жасөспірімдердің арасында ішімдікке салыну, жеңіл
жүрістілік, өз өзіне қол жұмсау, нашақорлыққа салыну сияқты теріс
қылықтардың өршуі азаяр еді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Жалпы білім беретін оқу ошақтарында
жасөспірім жеткіншек қыздарға ұлттық рухани тәрбие берудің жолдарын
қарастырып, оларға ғылыми тұжырымдамалар шығару, сондай-ақ зерттеуге алған
нысаналарға мейлінше толық жан-жақты педагогикалық, психологиялық
зерттеулер жүргізу. Қазақ қыздарының қоғам өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі
рөлі мен орнын сипаттайтын бағыттарды айқындау, оларға берілетін ұлттық
тәрбиенің көздерін толығымен қарастыру. Қыз балалар тәрбиесін зерттеп,
ғылыми тұжырымдармен еңбектер жазып жүрген ғалымдармен ойшылдардың
шығармаларын, оқулықтарымен еңбектерін қарастырып, қажетті мәліметтер
жинақтау. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
➢ зерттеу жұмыстарда жеткіншектерге ұлттық тәрбиені бойларына
қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
➢ білім тұжырымдамалары мен ҚР президентінің жолдауларын, білім
стандарттарын басшылыққа ала отырып тәрбие беру жолдарын талдап,
саралау, мәліметтер жинақтау;
➢ қазақ қыздарына қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу,
метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрістерін анықтау;
➢ қазақтың ұлттық салт дәстүрлерін, ырым- тиымдарын талдап, Қыз бала
тәрбиесіне ұлттық құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық
шарттарын анықтап, ұсынылатын педагогикалық технологияның тиімділігін
тәжірибелік-экспериментте тексеру.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі ақын-
жазушылардың көркем туындылары, фразеологиялық, түсіндірме,
диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық,
мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер, Білім
туралы заңдар, тұжырымдамалар, білім стандарттармен ҚР президентінің
жолдаулары, мерзімдік журналдармен газеттер, қосымша оқулықтар мен
авторефераттар және қыздардың ізгі қасиеттерімен тәрбиесіне қатысты жалпы
білім беретін оқу орындарын қалыпты құжаттары, оқу орындарының мұғалімдері,
тәрбиешілер, ағартушылар және сынып жетекшілерінің озық тәжірибелері,
автордың педагогикалық іс-тәжірибесінен жинақталып, саралаған еңбектері.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Зерттеудің өзекті мәселелеріне
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік, мәденитанулық,
құндылықтанулық әдебиеттерді талдау жүргізіп, педагогикалық ғылыми зерттеу
тақырыбына байланысты теориялық тұрғыдан қарастыру, жалпы орта білім
беретін мектептер мен колледждердің оқу құжаттарын зерделеп, сыныптан тыс
жүргізілетін тәрбие жұмыстарын жан-жақты талдап, қорытындылау, өткізілетін
іс-шараларға талдау жүргізіп, саралау, сауалнама әзірлеп, тәрбие үдерісіне
бақылау жүргізіп, қыз балаларға ұлттық тәрбие беру жұмыстарында
жеткіншектерге адамгершілік, ұлттық, рухани құндылықтарын қалыптастыруға
қатысты мүмкіндіктерін анықтау, мақсатқа сай тәжірибелік-экспериментті
жүргізу, оның нәтижелерін математикалық талдау арқылы өңдеу және
қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері: Зерттеудің негізгі жаңалығы –
Қыз бала тәрбиесіндегі ұлттық тәрбиенің алатын орынымен қоғамға тигізер
пайдасын қарастыру. Соның негізінде анықталған мына жайларды зерттеудің
жаңалығы және нәтижелері деп санаймыз:
- жалпы білім беретін оқу ошақтарында қыздарға ұлттық тәрбиені берудің
жолдарын бірізді қарастырылды;
- ағартушылармен, ғалымдардың зерттеулерін саралап, талдап қыз
балаларға ұлттық бағытта тәрбиені қалыптастырудың өлшемдері
мазмұндық-құрылымдық нобайы жасалып, көрсеткіштері, өлшемдері мен
деңгейлері нақтыланды;
- зерттеу барысында қыз балалардың ұлттық құндылықтарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттары сұрыпталып, жеткіншектерде
адамгершілік рухани тәрбие берудің педагогикалық технологиясы
ұсынылып, тәжірибелік-экспериментте тексеріліп, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар берілді.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні: Теориялық қағидалар мен
әдіснамалық талапқа, зерттеу мәніне сәйкес әдістеме қолдану арқылы
тәжірибелік-эксперимент бағдарламаға және мақсатымызға сай, сонымен бірге
бастапқы эксперимент және ақтық көрсеткіштер нәтижелеріменбірге
салыстырылып қорытындыланды, жалпы білім беретін оқу орындарының
жеткіншектер қыздармен жасалынған тәжірибелік-эксперимент қорытындылары
зерттеу жұмыстарының тиімділігін байқатты. Зерттеу нәтижелері дәлелді және
негізділігі мен жұмыстың сапалылығын көрсетті.
Зерттеу жұмысымның құрылымы: Дипломдық жұмысым кіріспеден, екі
тараудан,қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом
жұмысының құрылымы мен мазмұнына тоқтала кетсем: 1 Жас ұрпаққа берер
тәрбие мен ұлттық тәрбиенің ықпалы, Жеткіншек қыз балаларға ұлттық тәрбие
берудің теориялық негіздері, Отбасындағы ата-ананың қыз балаға деген қарым
– қатынасы, Отбасы – қыз бала тәрбиесінің алғашқы ұжымы. Қызды дұрыс
тәрбиелеу шарттары, Қыздар табиғатының психофизиологиялық ерекшеліктері, 2
Ұлы ағартушы ғалымдар қыз бала тәрбиесін қалыптастыруға байланысты
моральдық – этикалық көзқарастары, Қыз бала бойына ұлттық тәрбиені
қалыптастырудың жолдары мен әдіс- тәсілдері, Қазақ қыздарына қатысты салт-
дәстүрлердің этномәдени сипаты, Бойжеткендерге беретін тәрбиедегі қарама –
қайшылықтар, Бойжеткендерді отбасылық өмірге даярлау тараулар мен
бөлімдерден тұрады.
1 ЖАС ҰРПАҚҚА БЕРЕР ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ЫҚПАЛЫ
Қазіргі кезде білім беру ісінде, жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіріп,
танымдық іс-әрекеті мен ой-санасын дамытып, қалыптастыру барысында білім
берудің ұлттық, педагогикалық, психологиялық негізін айқындау керек.
Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени өзгерістерге
байланысты оқу-тәрбие процесін ұлттық сипатта ұйымдастыру - өмір талабы. Әр
халықтың ұлттық-тарихи дәстүрі, оның азаматтық білім берудегі мәдениеті мен
дидактикалық білімі осы оқу-тәрбие процесіне тікелей байланысты. Сондықтан
менің көтеріп отырған мәселесіміз біріншіден – ұлт, екіншіден – тәрбие
мәселесі және сол тәрбиенің қыз балаға берер ықпалы.
Алтау ала болса, ауыздағы кетедi - деген екен бабаларымыз. Этностың өз
iшiндегi ала-құлалық ұлттың, мемлекеттiлiктiң болашағына қатер туғызбай
қоймайды. Алғашқыда ұлттық тұтастықтан, мемлекетiнен айрылудың әкелер
қасiретiн — бек ұлдардың құл болатынын, пәк қыздардың күң болатынын осыдан
13 ғасыр бұрын Күлтегiн тасына қашап жазған байырғы түркiлердiң даналығынан
көруге болады. Кеңестiк жылдары Күлтегiндей дананың айтқаны басымыздан
өткенi рас қой. Ендеше Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың: Қазақтың сана-сезiмi
өткендегi, қазiргi және болашақтағы — тарихтың толқынында өзiнiң ұлттық
МЕН дегiзерлiк қасиетiн түсiнуге тұңғыш рет ендi ғана мүмкiндiк алып
отыр... Бiрақ бұл мүмкiндiк қана: ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес,
барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактiге айналуы қажет,
- деп жазуында өмiрлiк мәнi бар шындық жатыр. [1]
Себебі, тәрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жеке тұлғаның бойына сіңіру, оның қоршаған
ортаға қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған
сәйкес мінез-құлқын қалыптастыру болып табылып, дені сау, ұлттық сана-
сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы
мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды
тәрбиелеу мақсатын көздейді. Қазіргі мектептерде ұлттық тәрбие беру
мәселесі өз шешімін таппаса, білім беру саласында жүргізіліп жатқан
реформалар түпкі нәтижеге қол жеткізуі мүмкін емес. Ол үшін ұлттық тәрбие
беру барысында басшылыққа алынатын талаптарды анықтап алудың да маңызы зор:
- біріншіден, ұлттық тәрбие беру Ата Заңымызға, Білім туралы Заңыңа
қайшы келмеуі керек, яғни нәсілдік, ұлттық, діни, жыныстық кемсіту немесе
дәріптеуден алыс тұрған абзал;
- екіншіден, ұлттық тәрбие бір ұлттың мұратын ұлықтаумен қоса, басқа
ұлттардың тарихын, дәстүрiн, этникалық ерекшеліктерін есепке ала отырып,
оларға қуат беретiн факторға айналуын қамтамасыз ету қажет;
- үшiншiден, ұлттық тәрбие үздіксіз болу керек. Елдiң iшiндегi, жер-
жаhандағы нақты ахуалға байланысты оның көздегенi өзгерiп, нақтыланып
отыратыны айтпаса да түсiнiктi жайт. Мәселен, қазiрдiң өзiнде тарихи
отанында отырған қазақтар мен диаспора санатында шетте жүрген қазақтардың
ұлттық мұраты бiрдей дей алмаймыз. Бiрiншiлерi үшiн қазақстанның бүгiнi мен
ертеңi басты мәселе болса, екiншiлерi жүрген ортасында қазақ болып қалу
қамын көбiрек ойлайды. Уақыт өткен сайын ұлт мұратындағы осынау айырмашылық
ұлғаймаса, қабыспайтыны ақиқат.
Қазақстан Респубилкасы өз алдына дербес мемлекет ретінде егемендігін
алғаннан кейін елімізде ұлттық рухани мұраларымызға бет бұрып, соның
негізінде тәрбие беруге көңіл қойыла бастады. Осы тұрғыдан ұлттық тәрбие
атауын өздерiнiң докторлық диссертацияларында Қ.Бөлеев пен К.Оразбекова
пайдаланып, жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері
мен оқушыларға ұлттық тәрбие беруге мұғалімдерді дайындаудың теориясы мен
тәжірибесін зерттеді.
Қ.Бөлеевтің айтуынша: .. ұлттық тәрбие терминiн ендiру педагогика
ғылымында өз шешiмiн тапқан жоқ. Ол этнопедагогика ғылымында ендiрiлуi
тиiс. Өйткенi этнопедагогика ұлттық тәлiм-тәрбиенi жинақтайтын, оны
қорытындылап, жүйелейтiн теориясымен сипатталатын ғылым саласы. Ұлттық
тәрбие – жеке тұлғаның ұлттық сана-сезiмi мен мiнез-құлқының, ана тiлiн,
ата тарихын, төл мәдениетiн және ұлттық салт-дәстүрiн меңгеруi негiзiнде
қалыптасқан этнопедагогиканың саласы.., - деп, анықталады.
Ғалымның ойынша, ұлттық тәлiм-тәрбиенiң мектептегi оқу-тәрбие
жұмыстарында жүзеге асырудың тиiмдiлiгi – болашақ мұғалiмдердi, бiлiктi
тәрбиешiлердi даярлау және қайта даярлау мен жетiлдiру жұмыстарына арналған
арнайы бағдарламалар мен нақты шараларды қолға алу арқылы іске асырылады.
К.Оразбекованың пайымдауынша, ұлттық тәрбие – болашақ қоғамымыздың
құрылысшыларын дайындайтын дарынды, парасатты, жоғары мәдениеттi, жан-жақты
дамыған жеке тұлғаларды қалыптастырудың негiзi болуы шарт деп санайды. Ол:
..ұлттық тәрбиенiң тәлiмдiк негiздерi Адам атадан бастау алып, бүкiл өмiрi-
өлеңге, өлеңi-өмiрге айналған жыраулар арқылы жалғасын тауып, ұрпақтан-
ұрпаққа жетiп отырды,-деп, ұлттық тәрбиенiң бүгiнгi таңда ұлттық
идеологияны қалыптастыруда шешушi рөл атқаратынын атап өтедi.
К.Ж.Қожахметова ұлттық тәрбиені этникалық тәрбиеге қарағанда кең ұғым
деп қарастыра отырып, мынадай анықтама береді: ұлттық тәрбие-
жалпыхалықтықты ұлттық сипаттармен біріктіре алатын ұлттың азаматтарын,
мүшелерін қалыптастыру: олар тілді, мәдениетті білумен қатар қазіргі
заманға сай білімді де игеруі қажет. [3]
Әр халықтың тәлiм-тәрбиелiк мұрасының түпнамасы – оның ұлттық
құндылықтармен мыңғасырлық байланыстығының тұтастығында екенi анық. Халық
педагогикасындағы ұрпақтың жан-жақты дамып-өсуiне, таным кеңiстiгiнiң
ұлғаюына зор ықпал жасап келгенiн педагогика ғылымы жоққа шығармайды.
Қазақ халқы - елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын, өнері мен
тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап, қорғап, рухани-
адамгершілік тағлымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Сондықтан, оқу-
тәрбие процесінде қолданылатын бағдарламалар, оқулықтар, дидактикалық
материалдардың ұлттық психологиялық ерекшеліктерге сай жасалуын өмірдің өзі
талап етеді.
Қазіргі кезде мектептің тұтас педагогикалық процесінде халық
педагогикасын пайдалану бойынша мол тәжірибе қалыптасқан. Негізгі мақсат –
жас ұрпаққа қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық өнерін,
дәстүрлерін меңгерте отырып, оларды оқушылардың бойына дарыту, ұлттық мінез-
құлық, қадір-қасиетін қалыптастыру. Өйткені еліміз үшін жас ұрпақтың
өнерлі, іскер, жігерлі, намысты өсуі айрықша маңызды болып табылады.
Халықтық педагогика мыңдаған жылдар бұрын пайда болып, қазіргі кезеңнің
өзінде педагогика ғылымының басты мәселелерінің бірі болып табылады. Халық
педагогикасындағы озық идеялар қай халықтың болсын тіршілік тынысымен,
ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланысты туып, өсіп-өркендеп, дамып және
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетіп отырған. Бірде-бір адамзат қоғамы өзінен
бұрынғы аға буынның ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір
сүрген емес.
Ғасырлар бойы әдет-ғұрып дәстүрге айналып, ұрпаққа ақыл-сана беретін,
атадан–балаға тұрмыс-тіршілігіне өнеге болып, ауызша жалғасып келе жатқан
қазақтың қанына сіңген тәрбиелік қағидасын халықтық педагогика дейміз.
Халықтық педагогика жас ұрпаққа өмір тәжірибесінен халықтың сенім, наным-
танымынан жинақтап, әдеп пен өнеге беру үшін атадан-балаға ауызша жалғасып
келе жатқан қағида, оны жасаушы – халық. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор
ой-толғаныстары бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен мақал-
мәтелдерде, аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс термелерде көптеп
кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні – адамгершілік –
имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне байланысты
мәселелерге келіп тіреледі.
Халық мұрасының танымдық мәні – ұлан-ғайыр дүние. Ол тұтастай алғанда
жас ұрпақ үшін ғана емес, адам өмірінің барлық кезеңінде мәнді, адамзаттың
рухани – эстетикалық қуатының қайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне
байланысты, баланың жан-дүниесінің қалыптасуына негіз болатын дәстүрлер көп-
ақ. Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті
тұрмыста үйретіп, бала бойына сіңіріп отырған. Халықтың тілін, салтын,
дәстүрін бойына дарытқан ұрпақ тәрбиелеу үшін халық педагогикасын оқу-
тәрбие жұмысына негіз етіп алуға болады. Халық педагогикасын келер ұрпаққа
айтар ақылы, ұсынар үлгісі, берер тәлім-тәрбиесі сол елдің күй, би,
музыкасы, фольклорлық шығармалар арқылы ежелгі ойын-той думанында салт-
саналық дәстүрлерінде насихатталған. Яғни, әр халықтың бала тәрбиесіндегі
өзіне тән дәстүрі ұлттық мұра арқылы көрініс береді.
Ұлттық тәрбиеге ықпал жасайтын әлеуметтік факторлар сан қырлы. Оған ұлт
тарихы, ұлттық материалдық және рухани мәдениет, халық фольклоры, дәстүрлер
мен салт-жоралғылар, ұлттық психологияның элементтері, саясат пен қоғам
идеологиясы әсер етеді. Осы тұрғыдан ұлттық тәрбиені қалыптастыратын
мәселелердің өрісі жайлы айтылып жүр. Мұның арасынан тек мектеп оқушылары
ғана емес, жоғары білімді мұғалімдерді ұлттық тәрбие беруге дайындаудың
теориясы мен практикасының қолға алынуы құптарлык нәрсе. Дегенмен, осы
кешенді құбылыстардың арасынан ұлттық тәрбие процесінде ұлттық психология
үлесінің қомақты екендігі дау тудырмаса керек. Мұның өзі — қазіргі егеменді
тәуелсіз еліміздің әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайында
ерекшеленіп отыр. Оған нарықтық қатынастар дәуірінің өмір салтының
психологиялык, дәстүрлік өзіндік қасиеттері қосылады. Соған орай көптеген
тарихи-дәстүрлік белгілер жаңа рухымызға. ұлттық тәрбиеге үйлесімді жүзеге
асуы қажет.
Ұлттық тәрбие мен ұлттық психологияның арақатынасында біздің пікірімізше
мынадай әдіснамалық талаптар орын алғаны дұрыс сияқты. Ұлттық тәрбие
жалпыазаматтық өнегенің құрамдас бөлігі ретінде өрбуі тиіс. Ұлттық тәрбие
өз ерекшелігін шешумен қатар ұлттық шектеушілік пен басқа да тар өрісті
белгілерден аулақ болғаны жөн. Ұлттық психологияның ұлттық тәрбиеге
ықпалының барысында ескі мен жаңа қасиеттер үйлесімділікті қажет етеді.
Ескінің барлығы қазіргі заманға толық сіңісе алмайды.
Тарихи мәдениет, оның өрістері ұлттық рухтың көзі болғандықтан тәрбие
процесіне әсері жүйелі әрбір әлеуметтік топтың жас ерекшеліктеріне қарай
жүргізілгені дұрыс. Сондықтан бала бақшалардағы, мектептің әрбір
сыныптарындағы ұлттық тәрбиенің барысы ерекшеленіп тұруы қажет. Мұндағы
ескерілетін жағдай — еліміздің көп ұлттылығында. Әсіресе, мектептердегі
қазақ және орыс сыныптарына арналған міндетті оқу құралдарының ұлттық
тәрбиеге байланысы мен мазмұны негізгі жатса пайдалы болар еді. Осы
мәселенің ара жігін дәл анықтап тәрбиенің құралына айналдыра білу де
әдіснамалық міндеттердің бірінен саналады. Басты бағдар — барлық ұлт
балаларының елімізге деген ортақ сүйіспеншілік сезімін, мүдделерін
қалыптастыру. Тек оқу процесі емес, мәдени-көпшілік шаралары да оқушыларға
ұлттык тәрбие беруде түрлі тәсілдердің шебер әрі ұтымды пайдаланылуын
іздестіруді талап етеді.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім
беру жүйесінің міндеті – ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау
екендігі атап көрсетілген.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт-дәстүрін,
тілін, білімін меңгерген мәдениетті, адами қасиеті мол, шығармашыл тұлға
етіп тәрбиелеу – өмір талабы, қоғам қажеттілігі.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы жас ұрпаққа жан- жақты
білім мен тәрбие берудің мемлекеттік саясатының негізгі ұстанымдарын
айқындап берді: Қазақстанның барлық азаматтарының білім алуға тең құқылы,
әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуына, психо-физиологиялық
ерекшеліктеріне қарай, білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылды. Әрбір
азаматтың білім алуға құқылығын негізге ала отырып, оқушы бойына ұлттық
құндылық қасиеттерін қалыптастырып, құрметтеуге тәрбиелеуде дидактикалық
шарттар, яғни оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты
қамту қажеттілігі туындайды. [4]
Қазақ мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениет. Ол ұлттық
тәлім-тәрбиенің негізінде дамып қалыптасады. Ұлттық тәрбие сол ұлттың
мәдениетін дамытудың қозғаушы күші болып табылады. Сонымен, ұлттық салт-
сананың өмірдегі қолданбалы көріністері: діни уағыздар, сенімдер, ырымдар,
тиымдар, жөн-жоралғылар, рәсімдер, кісілік рәсімдер арқылы іске асырылады.
әрбір жеке тұлғаның ұлттық қасиеттері (имандылығы, кішіпейілдігі,
сыпайылығы, мәдениеттілігі, сыйласымдылығы, салауаттылығы, тіршілікке
бейімділігі, өнерпаздығы, шешендігі, ақынжандылығы, т.б.) ұлттық тәрбиеге
байланысты дамиды.
Әрбір мәдениетті, білімді адам өзінің дүниетанымдық, кәсіптік
деңгейін ұлттық мәдениетпен ұштастыра білуі керек. Білімді болғанымен,
ұлттық мәдениетті бойына сіңіре білмеген болса, ондай адам ұлт алдында
мәңгүрт, мәдениетсіз болып көрінеді де, халықтың наразылығына ұшырайды.
Білім беру мен тәрбиелеудің мақсатын айқындау үшін, Жүсіпбек Аймауытовтың
айтқан сөзін еске түсірейік: мектеп бітіріп шыққан соң бала бүкіл әлемге,
өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай
білсе, міне білімдендірудің көздейтін түпкі мақсаты осы. Мектеп осы бағытта
баланың келешекте жетілуіне мықты негіз салуы керек, – деген екен.
Оқушының ұлттық құндылық қасиеттерін қалыптастырып дамыту негізінің
бірден бір көзі – оқу орындарында жүргізілетін тәрбиелік іс- шаралар.
Адамның бойына жақсы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы, өнер-білімді
игеруі өскен ортаға, тәрбиеге ғана емес, үлгі-өнеге берер ұстазға,
отбасындағы тәрбиеге де байланысты. Әрбір халықтың өсіп-өркендеуі үшін
әлеумет ортада қалыптасқан рухани, мәдени, саяси құндылықтарды сақтап,
дамытып отыруы қажет. Олай болмаса, халықтың біртұтас дүниетанымы ыдырай
бастайды. Әртүрлі бағыттағы реакциялық көзқарастар қоғамда өз үстемдігін
жүргізе бастауы мүмкін.
Ұлттық тәрбие өркениеттік құндылық ретінде қарастырылып, өтпелі қоғамда
трансформациялық процесстегі өркениеттегі құбылыс сияқты өте күрделі
категорияның ауқымын, даму тенденциясын анықтайды; ұлттық тәрбие, оның
өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен өркениеттің
арақатынасын айқындау мақсатында маңызды зерттеулерге арқау болуы;
Ұлттық тәрбие, оның өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен
өркениеттің арақатынасын айқындау мақсатында зерттеулерге арқау болуы;
Ұлттық тәрбиенің өркениеттік құндылық ретіндегі тенденциясын анықтау –
мәдениеттанулық мәселе екендігі; Ұлттық тәрбиенің адамгершілік ұстанымдары
өркениеттік құндылық ретінде қалыптасуында халықтың рухани мұрасын, оның
ішінде өміршең тәлім-тәрбиенің озық үлгілерінің бүгінгі қоғамдық сұранысқа
сай қолданылуы; ұлттық тәрбиенің өркениеттік құндылық ретінде қаралуы
адамдар арасындағы мынадай құндылықтардың: әлеуметтік теңдік пен әділдікке
негізделген деп қабылданып келген кеңес дәуіріндегі құндылықтардың;
- ұлттық құндылықтардың;
- батыстан енген құндылықтардың ара-салмағының қай дәрежеде екендігін
саралауға негіз болуы;
- ұлттық тәрбие арқылы қазақ халқының мәдениеті – оның ұлттық тарихының
өнімді өзегі, құрамдас бөлігі, маңызды саласы екеніне айрықша көңіл
аударуы;
- ұлттық тәрбиенің мәдени феномен ретіндегі негізгі міндеттерінің бірі –
үшінші мыңжылдықтың буырқаныстарына жауап беретіндей стратегиялық
темірқазығы – Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық типтерін оңтайлы
синтездеуде ұлттық құндылықтардың орны мен мазмұнына, мәніне баса назар
аударып, оның орны мен маңызын ашып көрсетуге негіз болуы;
- қазақтың ұлттық тәрбиесін сипаттайтын ұғымдардың мәні ғылыми әлемде
қалыптасқан теориялық түсініктермен байланыста ашылып, этнотәрбиенің
білімдік ерекшеліктерін анықтауы;
-қилы-қилы тарихи жағдайда (көшпенділіктің жалпы дағдарысы, отаршылдықтың
әсері, тоталитарлық жүйенің ықпалы, қазіргі вестерннің тегеуріні)
қалыптасқан ұлттық тәрбие феноменіне ғылыми талдау жасауы;
- ХХ ғасырда бірнеше түбегейлі өзгерістерді бастан кешірген, айтулы
дәрежеде трансформацияға ұшыраған ұлттық тәрбиенің төлтумалылығының
сақталуы мен оған батыстың тәрбие үрдісінің ықпал ету деңгейін анықтауы;
- дәстүрлі құндылықтар мен жаңа нарықтық құндылықтардың қақтығысы барысында
қалыптасқан қазіргі ұлттық тәрбие процессіндегі қайшылықтардың себеп-
салдарын теориялық мәдениеттанулық тұрғыдан пайымдауы;
- ұлттық тәрбиенің өркениеттік құндылықтарды қалыптастырудағы рөлін ашып
көрсетуі.
Адам қолымен жасалған әлем шексіз мүмкіндіктер мен өзара
байланыстылық дәуіріне қадам басты. Әрбір адам мен әрбір халықтың өз
бетінше дербес өмір сүруге, дамуға деген ұмтылысы күшейіп отыр. Адамзаттың
мәдениет пен діндердің бейбіт сұхбаты болмаған жағдайда қандай да бір
қауіпсіздік туралы сөз қозғаудың мүмкін еместігіне көзі жетті.
Ұлттық тәрбие мақсаты – ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық болып
табылатын құндылықтардың үйлесімді дамып, көркейіп, жалпыадамзаттың бүгіні
мен келешегіне қызмет етуі.
Ұлттық тәрбие өркениеттік құндылық ретінде қарастырылып, өтпелі
қоғамда трансформациялық процесстегі өркениеттегі құбылыс сияқты өте
күрделі категорияның ауқымын, даму тенденциясын анықтайды; ұлттық тәрбие,
оның өркениеттік мәні жөніндегі мәселені ашуда мәдениет пен өркениеттің
арақатынасын айқындау мақсатында маңызды зерттеулерге арқау болуы, ұлттық
тәрбиелілігінің компоненттері, өлшемдері мен көрсеткіштері.
(Сурет 1)
Сурет 2 Оқу процесіндегі ұлттық тәрбие беру
1. ЖЕТКІНШЕК ҚЫЗ БАЛАЛАРҒА ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Егемендігіміз есік қағып, тәуелсіздігіміз тәй-тәй басып келе жатқан
заманымызда болашақ ұрпақты тәрбиелеуге, рухани және қауіпсіз дамуына,
қыздарымыздың қылықты өсуіне, ұлттық тәрбиені мейлінше бойларына дарытып
атпалдай ел қорғайтын азаматпен, бесік тербетер келін атануларына жағдай
жасау адамгершілік жағынан қамтамасыз ету тікелей отбасымен, білім берер
оқу ошақтарына байланысты. Олай дейтініміз, ұршық иіріп, тоқыма тоқитын
қылықты қыздарымыздың тәрбиесімен ертеңі қай қоғамды болса да аландатпай
қоймасы анық. Қазіргі жаһандану заманында елімізде түрлі оқу орындарымен
тәрбие берер ұйымдар ашылуда. Бұл кімді де болса қуантпай қоймасы хақ.
Бірақ болған іске бөрігімізді аспанға атып қуанбай, бәрін ақылға сала ара
жігін ажыратқан да жөн. Қазақстан Республикасы халыққа білім, тәрбие
берудің негізгі мақсаты – Қазақстанның егемендігін қамтамассыз ететін,оны
бүкіл дүние жүзіне мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап,
қазақстандық патротизімді, саяси бостандықты қамтамассыз ететін нарықтың
іргетасын қалап, экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты
адамдарды тәрбиелеу. Ал осындай жан-жақты әмбебап қыздарымызбен
жастарымызды тәрбиелеу, ең алдымен тікелей отбасымен оқу ошақтарына
байланысты. [1]
Адам баласына ең алдмен білімнен бұрын берілтен ол – тәрбие. Осы
жөнінде ұлы ұстаз Әбу Насыр Әл-Фараби Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие
берілуі керек. Онсыз берілген білім – адамзаттың қас жауы. Ол келешекте
оның барлық өміріне алапат әкеледі - деген. Отан отбасынан басталады
олай дейтін себебіміз, әке асқар тау, ана бұлақ, бала жағасындағы құрақ.
Яғни әке отбасын асыраушы, ана бала тәрбиесімен айналысушы. Бұл сонау
ықылым заманнан келе жатқан қағида. Қай қоғамда болмасын қыздарға артылатын
міндет ауыр әрі күрделі. Ұлы ғұлама Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп
Ахметова: Қыз баланың мына өмірдегі міндет-парызының жүгі ауыр, әрі
ардақты. Ол – адамзат ұрпағын өмірге әкелетін болашақ ана, үй ұстап, жар
күтетін адал жар, ата-ене сыйлап, иілетін қамқор келін. Ол осыны қаласын-
қаламасын, бұл — өмір заңы — деген. Біздің қазақ даласында да ежелден
бала тәрбиесіне әсіресе қыз бала тәрбиесіне аса көңіл бөліп, оларға
салтымызбен дәстүрімізді саналарына тоқыта білген. әсересе қыздарды
жастайынан қол өнерге, кілем тоқуға, сырмақ сыруға, ұршық иіріп жүн түтуге
үйретіп қана қоймай, халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, жора жолғысын
жадыларына тоқытқан ұшы-қиырсыз жазира далада өмір кешкен халқымыз
өздерінің сан ғасырлар бойы тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай
тәжірбиесін жинақтап, ұлттық өзіндік салт-санамен әдет ғұрып, дәстүр
рәсімдерін туғызды. Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің құрылымы (Сурет 3)
Сурет 3 Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің құрылымы
Бұл пікірді филиософия ғылымдарының докторы, профессор Н.Сәрсенбаев та
қуаттайды. Салт-дәстүрлер бір жағынан халықтың тұрмыс-тіршілігімен
байланысты туған этникалық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ
тәрбиесінің рәсімі болып саналады.
Көшпелі халық өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайына, мәдениетіне, тарихына орайлас қыздарға тәлім-тәрбие берудің
айырықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, жас қыздың жұртқа
танымал моральдық-психологиялық өлшемі белгіленді, оның басты мәні сегіз
қырлы, бір сырлы шынайы, отаншыл, инабатты, көреген қыздар тәрбиелеу еді.
Осы тұрғыдан алғанда, ар мен намысты қасықтай қаны қалғанша қорғай білу,
дарқан көңіл,ақжарқындылықпен адалдық, досқа деген мейрімділікпен
сыпайлылық қазақ қыздарының бойына туа біткен ұлттық психологиялық
ерекшелік қасиеті, философиялық ойлау жүйесінің негізі екенін аңғарамыз.
Абай қазақ әйелiнiң, ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, адам
бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтiнен жаралған деген ғұламалық ойды
тарата келе, ол қасиеттердiң мiндеттi түрде тәрбиеленуi қажеттiгi туралы
айтады. Абай жетiншi қара сөзiнде былай дейдi: Жас бала анадан туғанда екi
түрлi мiнезбен туады. Бiреуi iшсем, жесем, ұйықтасам деп туса,
бiреуi–бiлсем екен демектiк. Не көрсе соған талпынып, жалтұр-жұлтыр еткен
болса, соған қызығып, аузына салып, дәмiн татып, тамағына, бетiне басып
қарап, сырнай, керней болса дауысына ұмтылып, онан ер жетiңкiрегенде ит
үрсе, мал шуласа да, бiреу күлсе де, бiреу жыласа да тұра жүгiрiп, "ол
немене", "ол неге үйтедi", " бұл неге бүйтедi" деп, көзi көрген, құлағы
естiгеннiң бәрiн сұрап, тыныштық көрмейдi. Мұның бәрi өмiрге жаңа келген
нәрестенiң жан құрамы, бiлсем екен, көрсем екен, үйренсем екен дегенi.
деп
жазды ұлы Абай. [5]
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани
өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және
өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата
отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi.
Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие - адамзат
тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты жөнде көрсету.
1.2 Отбасындағы ата- ананың қыз балаға деген қарым – қатынасы
Отбасы – адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр
етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін
алады. Сондықтан да отбасы – адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын
мектебі.
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға
деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес.Отбасы – адамның өте
маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді
тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты – адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі
терезесі тең, берік отбасына байланысты. Отбасы әлеуметтік институт
есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының
дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей
байланысты.
Отбасы – қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып
табылады.Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі – тәрбиелеушілік міндеті,
оны қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның
негізгісі – баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-
мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас
ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға
және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті. 4-
сурет. Отбасы тәрбиесінің жүйесі
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейтін қазақ қыз
балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Отбасының қыз балаға берер
тәрбиесі адамгершілік, сыпайылық, ұяттылық, жауапкершілік, имандылық,
инабаттылық, ұяңдық, құрметтілік т.б. Сонымен қатар қол өнер бұйымдарын,
кесте тігу, аспаздық өнер т.б. қыз балаға үйрету отбасында ана міндеті.
Кәмелетке толғанға дейін бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты
міндеттерінен сабақ алды. Ол ерінің адал жары, ана болу, отбасы беріктігін
сақтаушы қызметіне, шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты
лайықты қарсы алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі.
Көргенді отбасылары қыз баланы қонақ деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз
баланың тәрбиесіне ең бірінші анасы жауапты болған. Сондықтан қазақ
Шешесіне қарап қызын ал – деген.
Сурет 4 Отбасы тәрбиесінің жүйесі
Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым қыз балаға: Әдепті бол, дөрекі
сөйлеме, тәрбиесіздік етпе, сыпайы бол! деген сияқты сөздерді балаларының
құлағына құйып тәрбиелеп отыру керек.
Ана-барлық өмірдің бастауы. Ол адамды өмірге әкеледі. Ол адамды адам етіп
тәрбиелейді. Ол адамды өзінің тілінде, ана тілінде сөйлетеді. Сондықтан
ертеңгі ана, бүгінгі қыздарымызды тәрбиелеу ананың және барша қауымның
міндеті. Халқымыз Қызға қырық үйден тыю, қала берсе қара күңнен тыю деген
мақалға қаншама философиялық ой сыйғызған. Яғни қыз бала тәрбиесіне тек
қана анасы ғана жауапты емес, бүкіл ауыл, ру жауапты болып отыр. Қыз баланы
құрметтеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу-халқымыздың игі
дәстүрлерінің бірі.
Қыз баланың тәрбиесі ата-анаға да үлкен сын еді. Жүн түту, жіп иіру,
шекпен тоқу, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан
есу, көрпе көктеу тағы басқа өнерді қыздарына бөгде босағаға бармай тұрып-
ақ үйреткен. Осылай еңбекке баулу арқылы отбасы алдындағы жауапкершілік
сезімін дамытып, психологиялық жағынан даярлай бастаған. [6]
Қыз ең қасиетті сөз. Қасиетті болатыны бүкіл адамзат қыздан
тарайды: қыз келін болады, келін анаға айналады, ал ана әже деген зор
дәрежеге жетеді.Осы үшеуі арқылы ұрпақ өсіріп, ұлт қатарын көбейтеді.
Ұлттың бойындағы бар жақсы қасиеттерді-тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-
санасын, дәстүрін немересіне, немересінен шөбересіне жеткізуші, дамытушы,
әрине, әйел-ана. Халқымыздың ырысты ынтымағын, береке-бірлігін, туыстың
татулығын іске асыратын да, ұйымдастыратын да әйел-ана. Ағайын тату болса-
ат көп, абысын тату болса-ас көп,-деген ұлағатты сөз осыдан туса керек.
Кең байтақ ұлы даланы мекендеген қара орман халқымыздың бір тілде
сөйлеп, әдет-ғұрып, салт дәстүрінің, мінез-құлықтарының да біркелкі ұқсас
болып келуі бұрынғы өткен қасиетті Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім,
Нұрбике ханым, Айғаным,Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды дана аналарымыздан қалған
үлгі.
Қазақтар әдетте елге келін болып түскен қыз өз елінің барлық жақсы
қасиеттерін, рухани-моральдық құндылықтарын өзімен бірге ала келіп,
табалдырығын аттаған босағасының игілігіне, қала берді бүкіл сол бір қалың
елге сіңірген. Бұл жақсы үрдіс, ғибратты ғадет бүкіл ұлттың бірлігіне,
рухани болмысына игі ықпалын тигізген. Сондықтан да халқымыз қыздарына
төрден орын беріп, қонақ деп еркелеткен, парасаттылыққа баулып еркін
өсірген.
Қыз баланы құрметтеу, олардың алдында отбасында дөрекі сөйлемей, ізетті
болу, ер-тұрманы әшекейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына
мінгізу, киімнің әсем-сәндісін, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына
арнау-ежелгі дәстүр. Жиын-тойларда қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға
отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңлілерін атымен
атамай Еркежан, Шырайлым деп еркелеткен. Орта Азия мен Қазақстанда
жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін
шығарып салатын болған. Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе-жердің көркі
дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз
солып қалмауына қамқорлық жасаған. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор
дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған оны отбасында сақтап
қалу керек.
3. Отбасы – қыз тәрбиесінің алғашқы ұжымы. Қызды дұрыс тәрбиелеу шарттары
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 27-бап, 2-тармағында
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата - ананың табиғи
құқығы, әрi парызы делiнсе, Қазақстан –2030 бағдарламасында Әкелер мен
аналардың, аталар мен әжелердiң өз балалары мен немерелерi алдындағы
жауапкершiлiгiн күнделiктi есте ұстауға тиiспiз. Бiз өз балаларымыз бен
немерелерiмiздi сонау алыс болашақта, олар бiздiң жасымызға жеткен кезде
қандай күйде көргiмiз келедi...делiнiп, ұрпақ тағдыры айтылады. [24] Бала
тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы
болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана
емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-
бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта,
адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi,
өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы,
бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi. Бала дүниеге келген күннен
бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен
нәр алады. Отбасында берілетін тәрбие – бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі,
мемлекет алдыңдағы ата-аналардың борышы. Отбасындағы басты мәслелелердің
бірі – қыз баланың тіршілік әрекетін дұрсы ұйымдастыру: ең алдымен қыз
баланың тіртібі, оның үй еңбегіне қатысуы, оқу-әрекеті, бос уақытын ұтымды
ұйымдастыру.
Қыздарды үй шаруасына үйретудегі негізігі дұрыс ереже:
▪ Бала кезден әсемдікке баулу. Мысалы: үйде гүлдер егу, бау-бақшаға
түрлі жемістер отырғызу т.б.;
▪ Қол өнеріне үйрету: тігу, тоқу, кестелеу, ою-өрнек;
▪ Үйді ұқыпты, жинақы, таза ұстауға үйрету;
▪ Аспаздық өнерге баулу. (түрлі тағамдар пісіруге үйрету);
▪ Бірден бәрін түгел үйретемін деуге болмайды. Ол үшін төзімді,
шыдамды, болу керек. Сонда ғана жақсы нәтижеге қол жеткізе алады;
▪ Ата-ана қызының қызғушылығын қолдап, еркіндік берген жөн. Оларға тек
дұрыс қолайлы жағдай жасаған дұрыс.
Әрбір қалыңдық – болашақ ана! Ол өз өмірінің жалғасын, ертеңгі елді
құрайтын және соған ие болатын ұрпақты өмірге әкеледі. Жігітті тәрбиелеген
– әскерді тәрбиелейді, қызды тәрбиелеген – ұлтты тәрбиелейді - деген ғой
дана халық. Халықтың рухы, жаны, тарихы, арман-үміті болып табылатын тілді
де, басқаша емес, ана тіл деп атау тегіннен тегін емес екені анық. Бұл –
ұлттық тіл арқылы дәстүрі, тарихы, әдебиеті мен мәденеиті жас ұрпақ бойына
ана сүтімен дариды деген сөз.
Сондай-ақ, сөзі өткір, өзі пысық, өрескелдікті сүймейтін, болмашыға пісіп
күймейтін, баппен сөйлеп, биязы күліп, жақсы-жаманның жөнін біліп тұратын
әдемі, дене бітісі жинақы, сөзі салмақты, ісі тиянақты, көз жанары өткір,
бет әлпеті бал-бұл жанған, төні шымыр, шырайлылық – қазақ қыздарына тән
қасиеттер.
Адамгершілікке тәрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана үлгісі- деп
атақты ағартушы Ыбырай Алтынсарин айтып кеткендей, жаңа кезеңдегі білім
берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани, ұлттық тәрбие
беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның
шарана кезінен бастау алуы қажет. Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет
кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп
бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік,
мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-
өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар, психологтармен
тәрбиешілер шешуші рөл атқарады. Сан ғасырдан ұрпақтан ұрпаққа жалғасып
келе жатқан ұлттық тәрбие – екі жақты үлкен процесс. Бір жағынан
ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалынан,
екінші жағынан - тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан,
сезімдері мен қарым-қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды
іске асыру мақсатында, ұлттық тәрбиенің ықпалын әр түрлі әдістерін
пайдалана отырып, педагог немесе тәрбиеші істелген жұмыстардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz