Қазақстан Темір жолы АҚ кадрлар бөлімі мен жалақыны есептеу саясаты
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 6
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қызметкерлер және оның жалақысын есептеу жүйесін құруға арналған
программа жұмысын ұйымдастыру
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Еңбек ақының формалары мен жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Деректер қоры туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4 Деректер қорына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 Аналитикалық бөлімі
2.1 Деректер қорын жобалау қадамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Алиас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3 Деректер қорын басқару программасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.4 Деректер файлына қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5 SQL мәліметтер базасының стандартты тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.6 Деректер қорын құру ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3. ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ
3.1 Деректер қорын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Кестелерді құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Қазақстан Темір жолына арналған қызметкерлер туралы мәлімет және
олардың жалақысын есептеуге арналған программаның орындалуы ... ... ... ..48
3.4 Қазақстан Темір жолына арналған қызметкерлер туралы мәліметтер
және олардың жалақысын есептеуге арналған программаның экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.5 Программаның техникалық талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Кіріспе
Бізді қоршаған әлемде ақпарат ағымы өте үлкен. Уақыт өткен сайын бұл
ағым тек өсе береді. Сондықтан әртүрлі кез келген мекеме үшін ақпаратты
сақтау мәселесі ең өзекті мәселердің біріне айналды. Бұрын ақпаратты сақтау
үшін сөрелер қолданылса қазір ұйымдардың көбі ақпаратты компьютерлік
әдіспен сақтауға көшіп жатыр. Компьютерлік әдістер үлкен көлемді ақпаратты
жүйелеуге, құрылымдауға және тиімді сақтауға мүмкіндік береді. Қазіргі
кезде мекемелер, ұйымдар жұмысын мәліметтер базасыз елестету де өте қиын.
Деректер қорын компьютерлік негізге көшірудің көптеген артықшылықтары бар:
ақпаратты компьютерде сақтау әдісі қағазда сақтауға қарағанда арзан,
ақпаратқа аз уақыт ішінде қол жеткізуге болады, сонымен қатар компьютер
әртүрлі форматты (мәтін, сызбалар, фотосуреттер, дыбыс және т.б.) ақпаратты
сақтауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жобаның міндеті болып табылады:
- Қазақстан Теміржолы АҚ кадрлар бөлімі мен жалақыны есептеу
саясатымен танысу;
- Деректер қорын құру негіздерімен танысу;
- Программаны құруға арналған ортаны таңдау;
- Деректер қорын құруға арналған кестелерді құру;
- Деректер қорын құру;
- Қазақстан Темір жолы АҚ жалақыны есептеу программасын құру;
- Деректер қоры негізінде сұраныс және есеп беру жүйесін құру;
Дипломдық жұмыс мақсаты Қазақстан Темір жолына арналған Қызметкерлер
туралы мәлімет және олардың жалақысын есептеуге арналған программа құру.
Экономикалық, статистикалық ақпарат күнделікті өсіп отырады. Сондықтан
қазіргі кезде қажетті ақпаратты тез табу және алу үшін деректер қорын дұрыс
ұйымдастыру мәселесі дипломдық жұмыс өзектілігі болып келеді. Үлкен
көлемді ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлы болу үшін компьютер адам сұхбатын
орнататын құралдар керек. Бұл құралдар ақпаратты енгізу, жаңарту, өшіру,
сұраныстар жасау мүмкіндіктерін беру керек. Осындай мүмкіндіктерді
қамтамасыз ететін арнайы құралдар деректер қорын басқару жүйесі жасалынған.
Қазіргі заманда бұл деректер қорын басқару жүйелері көп пайдаланушылары
бар деректер қорын басқару жүйелеріне айналған.
Дипломдық жобаның объектісі Қазақстан Темір жолы АҚ кадрлар бөлімі
мен жалақыны есептеу саясаты.
Дипломдық жобаның жаңалығы Қазақстан Темір жолы АҚ арналған
Қызметкерлер туралы мәлімет және олардың жалақысын есептеуге арналған
программа. Жасалынатын программа қолданушының жұмыс істеуіне ыңғайлы болуы
керек және барлық есептеулерді компьютер өзі жүргізеді.
Жаңа заманда қандай да болмасын мекемені немесе кәсіпорынды алмасаң,
барлығында автоматтандырылған жұмыс орны бар. Автоматтандырылған жұмыс
орны– қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты
түрде орындау үшін қолданушы-маманның немесе басқа мамандардың орны. Әрине,
ол құрал-жабдықтарға: қажетті қосалқы электрондық құрылғылармен
толықтырылған (диск тұлғалы жинақтағыштар, басушы құрылғылар, оптикалық
оқитын немесе штрих код оқитын құрылғылар, графикалық құрылғылар,
жергілікті есептеуші желілер және т.б.) дербес компьютер жатады.
АЖҰ негізгі тағайындалуы: жұмыс орындарда децентрализацияланған
ақпаратты өңдеу, өзінің Деректер қорын қолдану.
Әртүрлі мекемелер немесе кәсіпорындар табысқа жету үшін,
автоматтандырылған жинау процесті, манипуляциялауды және мәліметтерді
өңдеуді іске асыруды қамтамасыз ететін, дамыған ақпараттық жүйені қолдану
керек.
Қажетті ақпаратты табу үшін, мамандар көбінесе үлкен Деректер қорымен
жұмыс істейді. Осындай жұмыстарды жеңілдету үшін Деректер қорының басқару
жүйелері (МББЖ) құрылған. МББЖ арқылы үлкен көлемді ақпаратты сақтауға, тез
арада керекті мәліметтерді табуға, сұраныс жасауға, таңдауға және
сұрыптауға болады.
Бұл тапсырманы жүзеге асыру үшін мен Delphi визуалды программалау
жүйесі таңдадым. Delphi қолданушылар шеңберінің арасында үлкен атаққа ие
болды. Онымен күрделі қосымша жұмыстары мен және ақпараттық жүйемен
айналысатын қарапайым жүмысшылардан жүйелік программистерге дейін
қолданады. Delphi деректер қоры жұмысы үшін тиімді қосымшаларды тез жэне
ыңғайлы жетілдіруге көмектеседі. Жүйеде қолданбалы интерфейс құрайтын даму
мүмкіншіліктері, кең теру функциясы, қолданбалы есеп санау амалы үшін эдіс
жэне құралдары бар.
Дәстүрлі Delphi-ді тез қосымша жұмыс жүйесіне жатқызады. Сонымен бірге
бұл жүйеде барлық қазіргі практикалық МҚБЖ мүмкіндіктері бар, MS Access
және Visual FoxPro сияқты. Ол аспаптық программа құралы көмегімен ыңғайлы
қосымша құруға көмектеседі, деректер базасына визуалды сауал дайындайды
және де деректер қорларына тікелей SQL сауалын жазады.
Delphi деректер қорына ықшамды және жоқ болған қосымшаларды құруға
береді, интернеттегі деректер қоры публикасына қоса. Деректер қоры мен
Delphi қолданбалы жұмысты кең аспаптық жинақпен қамтамасыз етеді. Қазіргі
технологияны қолдайды, сонымен қатар көп деңгейлі клиент-сервер
технологиясы технологиясын жүзеге асыра алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
I тарау. Деректер қоры туралы түсінік тарауында келесі тақырыптар
қарасытырылған: Деректер қоры туралы жалпы түсінік, Деректер қорына
қойылатын талаптар, мәліметтер моделі,
ІІ тарау. Деректер қорының архитектурасы, оны жобалау. SQL тілі және
оның қызметі, Delphi программасы және бұл программаның артықшылықтары
туралы ақпарат берілген. Программаның жұмыс істеуі, интерфейсі,
компоненттері сипатталған.
ІІІ Тарау. Деректер қорын жүзеге асыру. Бұл тарауда деректер қорының
құрылымы, таңдалған деректер қорын басқару жүйесі. Деректер қорының
құрастыру жолдары. Деректер қорының жұмыс істеу қызметі туралы
баяндалған.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қызметкерлер және оның жалақысын есептеу жүйесін құруға арналған
программа жұмысын ұйымдастыру қажеттілігі
Программа Қазақстан Теміржолы АҚ арналып жасалатындықтан оның
кадрлық саясатын қарастырайық.
Қазақстан Теміржолы АҚ кадрлық саясаты:
Компанияның кадр саясатын жүзеге асыру мақсатында Компанияның кадр
менеджменті мен іс қағаздарын жүргізуде 2008-2009 жылдары 30- дан астам
нормативтік құжаттар мен актілер жасалды.
Кадр қызметінің статистикалық есеп беру қызметі жетілдіріліп, тәртіпке
келтірілді. Персоналды басқару саласында әдістемелік құралдар мен
инновациялық технология енгізілуде. Компаниядағы кадр менеджментіндегі
реттеу үдерісін басқаруда нормативтік құжаттар жасалды.
Өндіріске қажетті жоғары кәсіби біліктілігі зор мамандармен қамту
мақсатында, қайта құру мен реформалау барысында персоналға сұранысты
қанағаттандыру және технологиялық үдерістерді жаңғыртуда ҚТЖ ҰК АҚ-ына
қажетті кадрлерді анықтау Әдістемесі жасалып, бекітілді.
Әдістеме - ҚТЖ ҰК АҚ персоналына сұранысын ағымдағы бір жылдық және
орта мерзімдік бес жылдық мерзімге жоспарлауды қамтамасыз етеді.
2009 жылы кадрдың есебін жүргізу және жетілдіру мақсатында Фаворит
автоматтандырылған жүйесіне көшу арқылы оның қоры жасақталды. Теміржол
көлігі қызметкерлеріне қойылатын кәсіби талаптар Тізіміне қосымшалар мен
толықтырулар енгізіліп 2010 жылы оны жаңа редакцияда шығару жоспарланып
отыр.
ҚТЖ ҰК АҚ орталық аппараты мен еншілес кәсіпорындарында кәсіби
біліктілігі сапасын сараптау және лауазымына сай етіп орналастыру
мақсатында 15 еншілес кәсіпорында кадрлық аудит жүргізілді. Сонымен қатар
ҚТЖ ҰК АҚ филиалдары жол бөлімшелері мен магистральдық желілерінде 2008
жылы атқарылған кадрлық аудит қорытындысы бойынша кемшіліктерді жою
тұрғысындағы жұмыстарына мониторинг жүргізілді.
Кадрлардың тұрақтау жайы
2010 жылғы қаңтардың 1-індегі мәлімет бойынша ҚТЖ ҰК АҚ
компаниялары тобындағы еңбеккерлер саны -150 073 адам. Оның ішінде басшылар
-9 722, мамандар -25989, қызметкерлер -10 293, жұмысшылар -104 069 адам
болса, 30 жасқа дейінгілері -37 131 адам.
2009 жылы ҚТЖ ҰК АҚ компаниялар тобына жататын кәсіпорындарда
кадрлердің басқа жұмысқа ауысуы -10,2 пайызды құраған. Оның ішінде ҚТЖ
ҰК АҚ-ында -6,6, еншілес кәсіпорындарында – 14,9 пайыз болса, 2008 жылы ол
көрсеткіш -14,1 пайызды құраған. ҚТЖ ҰК АҚ-ында -11,1 пайыз, еншілес
кәсіпорындарында -18 пайызға дейін жеткен.
2009 жылдың қорытындысы бойынша кадрлердің тұрақтау үдерісі 2008 жылға
қарағанда 3,9 пайызға жақсарған.
2009 жылы саладан басқа жұмысқа жастардың ауысуы -12,1 пайызды
құраған. Яғни 2008 жылмен салыстырғанда компанияда жастардың тұрақтау жайы
8,7 пайызға жақсарған.
Корпоративтік мәдениетті қалыптастыру
ҚТЖ ҰК АҚ-ында консалтингілік компанияның Қазақстанның 13 аймағынан
1561респондентпен ҚТЖ ҰК АҚ мен оның еншілес кәсіпорындарында және
тұтынушылар арасында бұқаралық имиджін бағалаудың социологиялық сұрау салуы
өткізілді. Оның жағымды көрсеткіші 88 пайызды құрады.
2009 жылы ҚТЖ ҰК АҚ персоналымен оларды жұмысының қанағаттандыруы
жөнінде социологиялық сұрау салу өткізілді. Анкеталық сұрау салуға 7895
қызметкер қатысты. Оның нәтижесі бойынша ҚТЖ ҰК АҚ компаниялар тобындағы
қызметкерлерді қанағаттандыру жағдайы 2008 жылмен салыстырғанда 15,9
пайызға жақсарған.
Қазіргі уақытта көлік саласында персональды және кіші ЭЕМ-ды қолдану
кеңеюде. Бұған байланысты автоматтандырылған жұмыс орны құрылады.
Автоматтандырылған жұмыс орнын енгізу, теміржол көлігінің өндірісіндегі
жұмыс нәтижесін жақсартады.
Енді Қазақстан Теміржолы АҚ арналған программаны ұйымдастыруды
қарастырайық. Программа кәсіпорын қызметшісі және оның жалақысы туралы
программа мынадай бөлімдерді қамтиды:
- Әр бөлімнің қызметкерлерінің деректер қоры;
- Қызметкерлердің сұранысы;
- Бөлімдер бойынша сұраныс;
- Жалақыны есептеу;
- Программа туралы
- Шығу
Программаның әрекеттестігі және пайдаланушы диалогтық тәртіпте тиісті
жүру керек. Программаның басында қолданушыға 6 батырмалардың біреуін
таңдауға мүмкіншілік беріледі. “деректер қоры” батырмасын басқан кезде
монитор экранында Кадрлар бөлімі формасы шығады, бұл формада кәсіпорын
бөлімдері туралы және осы немесе басқа бөлімдерге кіретін қызметкерлері
туралы информациясы бар кестемыз орналасқан. Программа туралы батырмасын
басқан кезде монитор экранына Программа туралы терезесі шығады, мұнда
программаның авторы мен қолайлы информациялар қолданылған. Одан кейін
Жалақыны есептеу батырмасын басқан кезде, монтор экран бетіне
қызмекткерлердің жалақы туралы мәліметті көруге болады. Бұнда Жалақы
төлеу батырмасын басқан кезде қызметкерлердің жалақысын есептеп береді.
Соңғы батырмада Шығу батырмасын басқан кезде программамыз жұмысынан шығу
керек.
Әр бөлімнің қызметкерлерінің деректер қоры мынадай екі кестеден тұрады
(олар енгізетін құжаттар ретінде қолданылады):
Бөлім кестесі:
- бөлім аты,
- басшының аты-жөні, фамилиясы, тегі
- телефоны,
Қызметкерлер кестесі:
- қызметкерлердің аты-жөні, фамилиясы, тегі
- лауазымы,
- жұмысқа қабылдау мерзімі ,
- соңғы жұмыс орыны ,
- қабылдауға дейінгі жұмыс еңбек стажы,
- білімі туралы анықтама,
- жанұясы туралы анықтама,
- балалардың саны,
- жанұясы жайында,
- туған мерзімі,
- аты-жөні, фамилиясы, тегі
- білім үлгісі,
- оқу түрі,
- оқу мекемесі,
- бітіру мерзімі,
- мамандығы.
Шығатын құжаттар ретінде:
- Қызметкерлердің сұранысы;
- Бөлімдер бойынша сұраныс батырмалар қолданылады:
1. Қызметкерлер бойынша сұраныс формасының негізгі жұмысы
қызметкерлер бойынша толық мәлімметтер шығарып береді. Форманың төменгі
жағында сұраныс мәтіні орналасқан, оның ішінде құрама: жанұясы, стаж
бойынша және балалар саны бойынша құрама мәтіндері орналасқан болу керек:
- Егер жанұясы бойынша мәтінге батырманы басатын болсақ, Сұраныс
мәтіннің астында Тұрмыстық жағдайы атты мәтіні шығады, онда
құрама: тұрмыста бар және жоқ екенін шығарып беру керек.
- Егер Стаж бойынша мәтінін басатын болсақ, оның астына енгізу
мәтіні шығады, оған белгілі бір қызметкердің стаж санын енгіземіз,
сонда бұл программа ортадағы кестеге қызметкерлер стажын беру керек.
- Егер Балалар саны бойынша мәтіні басатын болсақ, астында енгізі
мәтіні шығады, біз оған белгілі бір қызметкерлердің балалық санын
енгізсек, ортадағы кестеге белгілі бір қызметкерлердің балалар санын
шығарып беру керек.
- Соңында шыққан мәліметтерді Excel-ге сақтау керек.
2. Бөлімдер бойынша сұраныс форма түрінде кестеде орналасқан. Жалпы
бұл форманың негізгі атқаратын жұмысы
- Бөлім аты
- Бөлім басшысы
- Телефоны
- өрістері бойынша іздеу жүйесін атқарып ол туралы ақпаратты кестеге
шығарып беру керек.
3. Жалақы формасы негізгі атқаратын жұмысы, ол ортадағы кестеге
енгізілген қызметкерлердің жұмысқа орналасқанға дейінгі стажы бойынша
жалақысы есептеліп шығару керек. Бұл команда Жалақы төлеу батырмасы
арқылы жүзеге асырылады. Өшіру батырмасын басқан кезде, кестедағы
жалақысы деген мәтіндерінің барлығын 0-ге теңейді. Шығу батырмасын басқан
кезде, ол алдыңғы формағы шығарып беру керек. Соңында шыққан мәліметтерді
Excel-ге сақтау керек.
1.2 Қазақстан Теміржолы АҚ еңбек ақының формалары мен жүйелері
Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі
бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардын қалыпты тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету үшін аса маңызды. Нарыктық экономикаға
бағдарландырылған жалақыны мемлекеттік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында және қызметкерлердің еңбек
белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін әзірлеудің
бастапқы базасы болып табылады.
Қазақстан Теміржолы АҚ кәсіпорын жұмысшысының табысына өндіріс
шығындарына кіретін жалақы, еңбек және әлеуметтік ақшалай төлемдер,
пайдадан алынатын сыйақылар, сонымен қатар, кәсіпорын мүлкіне қосқан үлесі
мен акцияларына алатын дивидендтер, заттай алатын өнімдер және т.б.
табыстар кіреді. Жалақы – материалдық игіліктер мен көрсетілетін
қызметтерді тұтыну қорының бір бөлігі болып табылады. Ол жұмысшыларға
еңбектерінің саны мен сапасына және нәтижелілігіне байланысты төленеді.
Нарықтық экономика жағдайында жалақының мәні төмендегі аспектілерден
құралады:
- жалақы - еңбек нарығындағы жұмыс күшінің бағасы;
- жұмыс күші бағасының материалдық, заттық көрінісі болып тұтыну
заттарының бағалары (азық-түліктік және азық-түліктік емес
тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, салықтардың және басқа
төлемдердің бағалары); олар жұмыс күшінің ұдайы өндірісін, олардың
физикалық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етеді (жұмыс
күшінің өзінің және оның асырауындағы адамдардың жұмыс қабілетін
қалпына келтіреді);
- жалақы еңбектің саны, сапасы және нәтижесіне байланысты;
- жалақы ұжымдық еңбектің нәтижесіне де байланысты.
Қазіргі кезде шаруашылықты жүргізуде жалақыны ұйымдастыру төмендегі
қағидаларға сәйкес жүргізіледі:
- еңбекке қарай бөлу қағидасы (еңбек ақыны, сыйлықтарды және т.б.
уақтылы төлеу);
- өндіріс тиімділігінің артуы негізінде еңбек ақының
деңгейін,жағдайын көтеру;
- еңбек ақыны еңбек нәтижесіне және шығындарына қарай төлеу;
- жұмысшыларды еңбек тиімділігін арттыруға материалдық жағынан
- ынталандыру;
- еңбек өнімділігінің өсу қарқыны жалақының өсуіне қарағанда артық
- болуы.
Сонымен бірге еңбекке ақы төлеу мөлшері барлық жағдайларда Казақстан
Республикасында белгіленген ағымдағы жылдың мемлекеттік бюджеті туралы
заңмен белгіленетін минимумнан төмен болмауы керек.
Еңбекке ақы төлеуді құқықтық реттеу екі әдіспен: орталықтанды-рылған
және жергілікті әдіспен жүзеге асырылады.
Жалақыны реттеудің мемлекеттік орталықтандырылған әдісі қызметкерлер
тобының біліктілігін жіктеудің разряд аралық тарифтік коэффициенттерін ,
барлық қызметкерлердің еңбегіне төлеудің Бірыңғай тарифтік кестесін ,
жалақы тарифтерін еңгізу арқылы жүргізіледі . Еңбекке ақы төлеудің
орталықтандырылған әдісі мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар
мен кәсіпорындарда қолданылады .
Жалақыны номиналды, яғни жалақының ақшалай мөлшері және нақты жалақы,
номиналды жалақыға қаншалықты тұтыну заттары мен көрсетілетін қызметтерді
сатып алуға болатынын көрсететін жалақы де екіге бөледі:
(1)
Ур - нақты (реальная) жалақы;
Ун - номиналды жалақы;
Р - тұтыну заттары мен көрсетілетін қызметтер бағасының деңгейі.
Мұндағы нақты жалақы мөлшеріне сұраныс пен ұсыныстың әсері үлкен
болады.
Кәсіпорындағы еңбекақының жалпы деңгейі төмендегі негізгі факторларға
байланысты:
- кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижесі, оның рентабельділік
деңгейіне;
- кәсіпорындардың кадр саясатына;
- аймақтағы, облыстағы жұмыссыздық деңгейіне, қажетті мамандықтардағы
жұмысшыларға;
- кәсіподақ, бәсекелестер және мемлекеттің ықпалы;
- кәсіпорынның қоғаммен байланыс саясаты.
Еңбекақы - еңбек кілісім шарты негізінде, әрбір қызметкер жұмсаған
еңбектің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін
табыстың ақша түріндегі бөлігі. Еңбекақы экономикалық категория ретінде екі
жақты сипатта болады, бір жағынан ол жалданған адам үшін - табыс, ал
кәсіпорын үшін - өндіріс шығыны болып табылады.
Жұмыс күшіне деген шығындар жалақымен ғана шектелмейді. Кәсіпорынның
жұмыс күшіне жұмсайтын шығындар қатарына сонымен қатар, жұмысшыларды
әлеуміттік қорғау шығыстары, тұрғын ұймен қамтамасыз ету және әлеуметтік-
тұрмыстық қызмет көрсету шығындары. Еңбекақы, кәсіпорынның қызметкерлерін
жоғары өнімді еңбек уәждемесі мен ынталандыруды қамтамасыз ететін маңызды
құрал.
Еңбекақы қоры - қызметкерлердің жұмсаған еңбектерінің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін табыстың ақша
түріндегі бөлігінің сомасы болып табылады және құрылымы бойынша әр түрлі
элементтерден тұрады.
Еңбекақының жоспарлы мөлшері немесе еңбекақы қоры (ЕАҚ),
ірілендірілген немесе сараланған әдістерімен анықтауға болады.
Ірілендірілген жоспарлы еңбекақы қоры (ЕАҚЖОС) үш тәсілмен анықтауғ
болады.
1. Өнім (қызмет) бірлігіне шаққанда келетін жалақының
нормативі негізінде (НЖ):
ЕАҚЖОС = Нж х
QI (2)
мұнда QI - жоспарланған өнім көлемі;
2. Өнім көлемінің өскен әрбір проценттіне келетін еңбекақы қорының
өсуінің нормативі негізінде
ЕАҚЖОС = ЕАҚ БАЗ + ЕАҚ БАЗ (Нж х Ө) 100%
(3)
мұнда Ө - өнім көлемінің өсуі,
Н ж – өнім көлемінің өскен әрбір проценттіне келетін еңбекақы
қорының өсу нормативі
3. Жұмысшылардың санына байланысты (СТ) және қосымша табыстары мен
есептеулерін есепке алғанда орташа жылдық еңбекақылары (ЕАЖ) бойынша:
ЕАҚЖОС = ЕАЖ х СТ
(4)
Жоғарыда көрсетілген тәсілдерімен, жалпы кәсіпорын бойынша және жеке
қызметкерлер тобы мен категориялар бойынша ЕАҚ есептеуге болады.
Сараланған (дифферициалды) әдісімен еңбекақы қорын (ЕАҚ) өнеркәсіптік-
өндірістік қызметкерлердің категориялары бойынша жеке және жалпы
кәсіпорын бойынша анықтауға болады. Оның құрамы ЕАҚ тарифтік, сағаттық,
күндік және айлық есптеулерінен тұрады
Тарифтік ЕАҚ құрамы кесімді-жұмысшылар мен мерзімді – жұмысшылардың
еңбекақыларынан тұрады.
Кесімді – жұмысшылардың ЕАҚ орындалған жұмыс көлеміне байланысты
кесімді есептеу негізінде келесі формуламен есептелінеді:
ЕАҚ КЕС = P x N x K
(5)
мұнда P - өнім бірлігіне есептелген кесімді есеп (расценка;
N - тапсырма бойынша өнім саны (көлемі);
K - жоспарлы тапсырманы орындау коэффициенті.
Мерзімдік – жұмысшылардың ЕАҚ жұмыс істеу уақытына байланысты
тарифтік ставкалар бойынша келесі формуламен анықталады:
ЕАҚ МЕР = Н x ТОС x K
(6)
мұнда Н - жұмыс көлемі, сағат-норма;
ТОС - атқарылатын жұмыстың орташа сағаттық тарифтік ставкасы;
К - жоспарлы тапсырманы орындау коэффициенті.
Еңбекақы шығынының құрамына немесе ЕАҚ-на кәсіпорынның еңбекке
жұмсалған барлық шығындары кіреді. Кәсіпорынның бірқатар шығындары не
болмаса ЕАҚ-на, немесе әлеуметтік сипаттағы төлемдер қатарына жатпайды:
іссапар шығындары, жұмысшыларға мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету шығындары,
кәсіби дайындық шығындары, мемлекеттік әлеуметтік қорларға міндетті
төлемдер және т.б.
Еңбек ақы қоры ай, тоқсан және жылға анықталады. Кейбір кәсіпорындарда
еңбек ақы қоры қызметкерлердің жеке категориялары бойынша анықталады.
Өнеркәсіпте категориялар бойынша еңбекақы қорына талдау жүргізу барысында
жұмысшылардың сағаттық, күндік және айлық (жылдық) жалақылары ескеріледі.
Кәсіпорындарда еңбекақыны тиімді ұйымдастыру оның жұмысшыла-
рының еңбек нәтижелерін ынталандыруға, дайын өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруға, өнімнің пайдасын және рентабельділігін көтеруге
ықпалын тигізеді.
Еңбекақыны тиімді ұйымдастырудың мақсаты – кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің жалпы нәтижелері мен жұмысшының еңбек үлесінің арасындағы
үйлестікті қамтамасыз ету, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемі арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз ету.
Кәсіпорындар қазіргі жағдайда, өзінің ұйымдастырушылық – құқықтық
формасына назар аудармастан, еңбекақының түрлерін, жүйесін және мөлшерін
өзі анықтайды. Бірақ, жұмысшылардың жұмсаған еңбегі мен олардың санаттылық
біліктілігін толық есепке алатындай нарықтық механизмдер әлі құрылған жоқ.
Сондықтан, мемлекет еңбекақының ең төменгі мөлшерін заңды түрде белгілеу
арқылы, кәсіпорынның еңбекақыға бағытталған қаражаттарын салық салу арқылы
реттеп, аудандық коэффициенттер мен пайыздарды (солтүстіктік қосылымдар)
бекіту арқылы, мемлекеттік кепілді еңбекақыны бекітеді. Еңбекақыны
ұйымдастыру ұжымдық келісім-шарттар негізінде құрылады, бұл келісім-
шарттар, әдетте, жұмыс беруші мен жұмысшының арасында, кәсіподақтың
араласуымен 1 – 3 жылға жасалады. Келісім-шарттарда мынадай сұрақтар
реттеледі: еңбекақының мөлшері мен жүйелері, сыйақылар, төлемдер, қосымша
төлеулер мөлшері және бағаның өсуі мен инфляция деңгейіне байланысты
еңбекақының өзгеру механизмі, ұжымдық келісім-шарт көрсеткіштерінің
орындалуы, жұмыспен қамту, қайта оқыту, жұмысшыларды жұмыстан босату
талаптары, жұмыс уақыты мен демалыс уақытының ұзақтығы, жұмысшылардың
еңбегін қорғау, жұмыс жағдайын жақсарту, денсаулық сақтау, еңбек
қауіпсіздігін сақтау және жұмысшыларға берілетін жеңілдіктер.
Еңбекақы мөлшерін анықтаушы элементтердің бірі - өмір сүру минимумы
болып табылады. Ол адамның денсаулығын сақтауға және өмір сүруін қамтамасыз
ететін материалдық игіліктер мен көрсетілетін қызметтердің минималдық
құрамы мен құрылымын көрсететін көрсеткіш. Адресті бағытталған әлеуметтік
саясатты жүргізудің базасы ретінде, еңбек ақының ең төменгі мөлшерін
белгілеуге, жасына қарай зейнетақы мөлшерін белгілеуге, жұмыссыздарға
төленетін төлемақы мөлшері мен білімгерлердің шәкіртақысы мөлшерін
белгілеуге қолданылады. Еңбекақының ең төменгі мөлшері бір айда қарапайым
жұмысшыға (мамандығы жоқ) ақшалай төленетін еңбекақы, ол қарапайым жұмысты
қалыпты еңбек жағдайында орындалады. Еңбек ақының ең төменгі мөлшері өмір
сүру бағаларымен және мемлекеттің экономикалық мүмкіндігімен анықталады.
Қазақстан Республикасының 2008 жылдың желтоқсанында қабылданған № 8 –
IV 2009 жылға арналған республикалық бюджет заңына сәйкес, 2008 жылдың 1
қаңтарынан бастап белгіленген:
1. Жалақының ең төменгі мөлшері - 15 999 тг.
2. Мемлекеттік базалық зейнетақы мөлшері - 5 981тг.
3. Зейнетақының ең төменгі мөлшері - 7 900 тг.
4. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төлемақылар мен басқа
әлеуметтік төлемдерді есептеу үшін, сонымен қатар, айыппұл
санкцияларын қолдану үшін, салықтар мен басқа төлемдерді есептеу үшін
айлық есептік көрсеткіш - 1 246 т.
5. Базалық әлеуметтік төлемдер мөлшерін есептеу үшін, өмір сүру
минимумының мөлшері - 15 999 тг.
Біздің елімізде еңбекақы екі түрлі қызмет атқарады: бір
жағынан,
жұмысшылардың өмір деңгейін көтеретін табысының басты қайнар көзі болса,
екінші жағынан - өндіріс тиімділігін арттырудың материалдық ынталандыруын
қамтамасыз ететін басты тұтқа болып табылады.
Еңбек ақыны дұрыс ұйымдастыру өндірістік мәселелермен бірдей маңызды
іс. Жалақыны ұйымдастырудың негізгі міндеті – еңбек ақыны әрбір жұмысшының
еңбек үлесімен байланысты етіп, жұмысшының жұмысқа ынтасын арттыру болып
табылады. Жұмысшылардың еңбек ақысын ұйымдастыру:
- кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақысының формалары мен
- жүйелерін анықтау;
- кәсіпорын жұмысшылары мен мамандарының жеке жетістіктеріне
- төлемдер төлеу критерийлерін жасау;
- мамандар мен қызметкерлердің лауазымдық жалақы жүйесін жасау.
қызметкерлерге сыйақы беру көрсеткіштері мен жүйесін негіздеу.
Мерзімді-сыйақылы жалақы жүйесімен жалақы алатын жұмысшы-лардың
жалақы мөлшерін анықтайық. Жұмысшының сағаттық тарифтік ставкасы – 10.
Келісім-шартта көрсетілгендей, ай сайын 30 % сыйақы төленеді. Ай бойына
істеген толық жұмыс сағаты - 112. Алдымен 112 сағатқа мерзімді жалақыны
анықтаймыз: 112 с : 10 х 112 = 1120. Сыйақы мөлшері (1120 х 30) 100 =
336. Сонымен, жұмысшының айлық толық жалақысы = 1120 + 336 = 1456.
Тарифтік жүйе кәсіпорындар мен ұйымдарға әрбір жұмысшының жеке қосқан
үлесін есептеп, жалақы төлеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, оның
мамандығы мен біліктілігі есепке алынады. Жұмысшыларды тарификациялау
Бірыңғай тарифтік – біліктілік анықтама (БТБА) және біліктілік
анықтамалармен (БА) жүргізіледі.
Әртүрлі мамандық – біліктілік топтарындағы жұмысшылардың тарифтік
ставкалары мен лауазымдық жалақыларын кәсіпорында бекітілген 1 разряд
ставкасымен анықтайды, ол үкімет бекіткен кепілді ең төменгі жалақы
мөлшерінен төмен болмауы керек. Сонымен қатар, бірыңғай тарифтік сеткамен
бекітілген тарифтік - біліктілік коэффициенттерімен анықталады. Тарифтік
ставка жұмысшылардың еңбек ақысын белгілі уақыт бірлігінде (сағат, ай
және т.б.) разрядына сәйкес белгілейді.
Тарифтік - біліктілік разряд жұмыстың күрделілігін, жұмысшының оны
орындай алу мүмкіндігін, оның біліктілігін көрсетеді. Жұмыстар мен
жұмысшылар мамандықтарының тарифтік - біліктілік анықтамасы - жұмысты
тарифтеуге және жұмысшыларға разряд беруге пайдаланылады, ол жұмыс
түрлеріне қарай топталған барлық мамандықтардың тарифтік - біліктілік
сипаттамаларының жиынтығы болып табылады. Лауазымдардың біліктілік
анықтамасы - лауазымдарды күрделілік деңгейіне қарай және біліктілік
деңгейіне қарай дифференциациялайды. Бұл анықтамаларды біліктілік
комиссиялары жұмысшыларға біліктілік разрядын беруде қолданады. Ол
жұмысшылардың атқаратын жұмыстарын олардың мамандығына, біліктілігіне қарай
бөледі. Анықтамалар бір орталықтан бекітіледі, олар бірыңғай және салалық
болып бөлінеді. Олардың негізінде нақты өндіріс орнының жұмысшыларына
арналған жергілікті маңыздағы анықтамалар құрастырылады.
Тарифтік сеткалар – еңбектің күрделілігіне (біліктілігіне) қарай
еңбек ақыны дифференциациялау құралы болып табылады. Ол әртүрлі топтағы
жұмысшылардың еңбек ақыларының шкаласы түрінде болады, онда разрядтар саны
мен оларға сәйкес тарифтік коэффициенттер көрсетіледі. Қандай да болмасын
разрядқа сәйкес келетін тариф ставкасын – 1 разрядты тариф ставкасын қажет
разрядтың тарифтік коэффициентіне көбейту арқылы табады.
Материалдық салада еңбек ететін адамдар мен бюджеттен
қаржыландырылатын ұйымдарда жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы
деңгейлерін жақындастыру үшін жаңа Бірыңғай тарифтік кесте белгіленді. Ол
экономиканың барлық саласының қызметкерлерін қамтиды. Бұл орайда разрядтар
аумағы бұрынғысынша қалды - бірінші разрядтан 21 разрядқа дейін, алайда
тарифтік коэффициенттер айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Мәселен, 2 кестеге
сәйкес бұрын Бірыңғай тарифтік кестедегі бірінші разрядтың тарифтік
коэффициенті - 2-ге, ал жиырма бірінші разряд — 13,08-ге тең болса, жаңа
тарифтік кесте бойынша олар тиісінше — 1 және 4,24-ті құрайды.
Кесте 1
Бірыңғай тарифтік сетка
Еңбек ақытөлеудіңТарифтік Еңбек ақы Тарифтік
разрядтары коэффициенттер төлеудің коэффициенттер
разрядтары
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,41
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Бірыңғай тарифтік кестенің негізіне еңбекке ақы төлеудің принципті
жаңа жүйесі алынған.
1993 жылдын 1 қаңтарынан бастап, бірыңғай тарифтік тор халық
шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық дәрежесіне қосылған болатын.
Бірыңғай тарифтік торда бірінші разрядтағы жұмысшылардан басталып,
басшылардан аяқталатын, қызметқерлер разрядтарының тарифтік коэффи-
циенттерінің мәтіні көрсетіледі.
Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд
халық шаруашылығында жұмыс жасайтын барлық қызметкерлерге таратылады. 21
тарифтік разряд шаруашылыктағы жүргізу нышанына, меншік нышанына және
бюджеттік ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорыпдарға арналған:
- 1-8 разрядтар бойынша - жұмысшыларға төлемдер;
- 6-15 разрядтар бойынша - сызықтық кызметкерлер;
- 4-11 разрядтар бойынша - орта білімді мамандар;
- 7-15 разрядтар бойынша - жоғары білімді мамандар;
- 10-20 разрядтар бойынша - кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің,
функционалдық кызметтердің басшылары;
- 9-21 разрядтар бойынша - ғылыми қызметкерлер.
Қазақстан Теміржолы АҚ жұмысшылардың дәрежесі халық шаруашылығының
барлық саласындағы еңбек процесінде орындалған жалпы қызметтердің бағдарына
байланысты болған соң, жұмысшылардың дәрежесі бір топта көрсетіледі[3].
1.3 Деректер қоры туралы түсінік
Деректер қоры – белгілі бір арқаулы ауқымға қатысты мәліметтерді
баяндау, сақтау мен әдіс–тәсілдерімен ұқсата білудің жалпы принциптерін
қарастыратын белгілі бір ереже бойынша ұйымдастырылған мәліметтердің
жиынтығы. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің
бір бөлігі. Деректер қорының ішінде бір типті жазбалар кестелерде
сақталады. Кестелер бөлек файылдарда және бірге де сақталынады және
керісінше бір кестені сақтау үшін бірін файылдар қолдануы мүмкін. Қиылысқан
сілтемелерді қолдау және тез табу үшін әдетте қосымша арнайы файылдар
белгіленеді. Деректер қорымен жұмыс істеу барысында әдетте жазба және кесте
деген жоғарғы логикалық деңгейлі түсініктер қолданылады.
Сондықтан Деректер қоры – қиылысқан сілтемелері бар кестелердің
жиынтығы болып табылады. Одан универсалды түрде жазба топтарын алу, оларды
өңдеу, өзгерту және жою үшін арналған программалар қолданылады, олар
Деректер қорымен басқару жүйесі немесе қысқаша ДҚБЖ (СУБД) деп аталады.
Әртүрлі ДҚБЖ –ның функционалды мүмкіндіктері кең диапозонда, ауқымда
жатыр. Кейбір комплексте программалаудың арнай тілдер, сонымен бірге
визуалды өңдеудің толық жүйелер, күрделі есептің генераторлар, аналитикалық
модульдер қосылған. Олар ондаған мың тұтынушылардың мәліметтермен бір
мезгілді жұмысын қолдай алады. Басқа ДҚБЖ –лардың тек базалық жиынтығы
болды (кестелерде мәліметтердің сақталу және сұраныстың қанағаттандыруы).
Оларды қолданғанда өңдеушілер есепті құру, ыңғай көру және деректер қорының
құрамын редактілеу жұмысын қолмен программалауға мәжбүр болады.
Клиент-сервер сәулетіндегі деректер қорын басқару жүйесі(ДҚБЖ).
Клиент-сервер архитектурасының шынайы таратылуы ашық жұйелер
концепцияларының тәжірибесіне кең кіруі және дамуы арқасында мүмкін болды.
Сол үшін біз ашық жүйелерге қысқаша кіріспеден бастаймыз.
Ашық жүйелерге дұрыс жол табудын негізгі мәні аппараттық және
программалық интерфейстердің халықаралық және ұлттық стандартизациялау
арқасында анықтайтын жүйелерді біріктіруді қысқарту болып табылады. Ашық
жүйелердің концепцияларының дамуының негізгі себебі барлық желілік локальды
компьютерлік торға көшу және аппараттық - программалық тәсілге көшу осы
көшуді алып келді. Бүкіл әлемдік коммуникациялық технологиялардың қарқынды
дамуына байланысты ашық жүйелер кең мәнге ие болады.
Қолдаушыларға бағытталған ашық жүйелердің негізгі қасиеті белгілі бір
өндірушіден тәуелсіздікті қамтамасыз етеді. Қолданушы ашық жүйелердің
стандартын ұстанушы компаниялардан өнім алып олардан тәуелсіз баға алады.
Қолданушы белгілі бір стандартты ұстанушы әр түрлі компаниялардан өнім ала
отырып өз жүйесінің қуаттылығын өсіреді. Өндірушіден нақты тәуелсіздік
мүмкіндігі тексерілген.
Стандартталған операциялық жүйе ашық жүйедегі жүйелік және қолданбалы
программалар құралдарының тірегі. Қазіргі кезде осындай жүйе UNIX болып
табылады. UNIX операциялық жүйесінің әр түрлі нысқауларын ұсынатын фирмалар
ұзақ уақытқа созылған жұмыс нәтижесінде негізгі стандарттар туралы
келісімге келе алды. Осы уақытта UNIX-тің барлық таралған версиялары
қолданбалы (көп жағдайда жүйелікте) программисттерге берілетін интерфейс
арқылы сәйкес келеді. Windows NT, пайда болса да жақын уақытта ашық
жүйелердің негізі болып UNIX қала бермек.
Ашық жүйелердің технологиялары мен стандарттары жүйелік және
қолданбалы программалық құралдарды мобильдік және интероперабильдік
қасиеттерімен өндірудің нақты және тексерілген мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Мобильдік қасиет дегеніміз программалық жүйені кең аспаптық-
программалық құралдар спектіріне тасымалдаудың салыстырмалы жеңілділігін
білдіреді. Интероперабильдік дайын компонентермен бірге стандартты
интерфейстерді пайдалану арқасында жаңа программалық жүйелерді
комплекстеуді жеңілдетеді.
Ашық жүйелерді пайдалану қолданушылар мен өндірушілерге де тиімді
болады. Ашық жүйелер аспаптық және программалық құралдардың мәселелердің
шешілуін қамтамасыз етеді. Осындай құралдарды өндірушілерге барлық
мәселелердің басынан бастап шешу қажет емес, олар уақытша бар
компоненттерді қолданып жүйелерді комплекстеуде жалғастырады.
Осыдан бәсекелестіктік жаңа деңгейі пайда болатыны байқалады. Бүкіл
өндірушілер стандартты ортаны қамтамасыз етуге міндетті, бірақ осы міндетті
жақсы жақтан жүзеге асыру керек. Бірақ біраз уақыттан кейін осы стандарттар
прогресті тежеуші рөлін атқарады, сонда оларды қайта қарап, өзгерту қажет
болады. Қолданушылар жүйенің компоненттерін біртіндеп ауыстыруы мүмкін.
Одан жүйенің жұмысқа қабілеттілігі сақталады.
Осыда компьютерлік жүйенің есептеуіш, ақпараттық және басқада
қуаттылығын өсіру мәселесі шешіледі.
Жергілікті тордың клиенттері мен серверлері
Жергілікті желілердің кең таралу негізінде ресурстарды бөлу идеясы
жатыр. Жергілікті желінің жоғары өткізу мүмкіндігі бір жергілікті желіден
басқа желідей ресурстарға эффективті жетуді қамтамасыз етеді.
Осы идеяның дамуы желі компоненттерінің функционалды бөлінуі әкеледі.
Жұмыс станциялар және жергілікті желі серверлері. Жұмыс станциясы
қолданушының жұмысы немесе қолданушылар категориясымен жұмыс істеу үшін
арналған және ол белгілі бір қолданушының жергілікті қажеттілік сәйкес
ресурстарға ие болады. Спецификалық жұмыс станцияларының ерекшелігі
оперативті жадының көлем бола алады (үлкен оперативті жадының болуын барлық
қолданушылар деңгейі қажет етпейді), дисктік жадының бар болуы және оның
көлемі ( дисктік сервердің сыртқы жадыны қолданатын дискісіз жұмыс істеу
станциялары жеткілікті атақты), процессор мен монитордың мінездемесі
(кейбір қолданушыларға қуатты процессор керек болады, басқалары көбінесе
монитордың рұқсат ету мүмкіншілігіне көңіл бөледі, үшіншілері міндетті
түрде графиктерді тездету амалдары және т.б. керек етеді) қажет уақытта
ресурстар жәненемесе сервер арқылы берілетін көмектерді қолдануы мүмкін.
Локальды тордың сервері өзінің функционалды қызметіне және тордың
қажеттіліктеріне сәйкес келетін ресурстары бар болуы тиіс.
Ескертейік, ашық жүйелерге жол табу орентациясымен байланысты, әр
түрлі компьютерлерде орналасуға тиісті емес логикалық серверлер (ресурстар
жинағымен осы ресурстардың қызметін қамтамасыз ететін программалық
амалдарды ескере отырып) туралы сөйлеу дұрыс болар еді. Логикалық сервердің
ашық жүйедегі ерекшелгі нақтылық ойлау бойынша серверді мақсатты түрде
бөлек компьютерге жайғастыру оның қандай да бір өзгертуі және оның қосымша
программаларды қолдануға қажеттіліксіз істеуге болады.
Сервер мысалдары мыналар бола алады:
1. Телекомуникациялық сервер, берілген локальды тордық сыртқы әлеммен
байланыс қызметтерін қамтамасыз етеді.
2. Анықтау сервері, жұмыс істейтін станцияларда істеуге мүмкін емес
анықтауларды шығаруға мүмкіндік береді.
3. Дисктік сервер, сыртқы жадының кеңейтілген ресурстары бойында
болады және оларды жұмыс істеу станцияларда және мүмкін басқа серверлерде
қолдануға мүмкіндік жасайды.
4. Файылдық сервер барлық жұмыс істеу станцияларында файлдардың жалпы
сақталуына көмектеседі.
5. ДҚ сервері іс жүзінде кәдімгі ДҚБЖ, локальды тор бойынша
сұраныстарды қабылдайды және нәтижесін қайтарады.
Локальдық тор сервері жұмыс істеу станцияларының жәненемесе басқада
серверлерге қызметтерін көрсетеді.
Әдетте локальды тор клиенті деп кейбір серверден көмек сұрайтынды
атайды, ал сервер деп – кейбір клиенттерге қызмет көрсететін локальды
тордың компонентін атайды.
Жүйелік сәулет клиент-сервер
Жалпы жағдайда жұмыс істеу станциясында өткізілетін көмекші программа
кейбір серверде көмек сұрай алу үшін кем болмаса осындай өзара әрекетті
қолдайтын интерфейстік программалық қабат керек екендігі түсінікті,
(көмекші программа локальды тордың транспорттық деңгейдегі приметиваларымен
тікелей қолдануын талап ету кем дегенде мүмкін емес.) Бұдан яғни клиент-
сервер жүйелік архитектурасының негізгі үрдістері шығады.
Жүйе тордың әр түрлі түйіндерінде орындалуы мүмкін екі бөлікке
бөлінеді клиенттік және серверлік бөліктер. Көмекші программа немесе соңғы
қолданушы қарапайым жағдайда жай тор үстіндегі интерфейсті қамтамасыз
ететін жүйенің клиенттік бөлігімен өзара қатынас жасайды. Қажет жағдайда
жүйенің клиенттік бөлігі тор арқылы серверлік бөлікке жүгінеді. Егер жүйе
қолданушының қажеттілігін алдын-ала біле алса және де оның келесі сұранысын
қанағаттандыруға қабілетті берілгендері клиенттік бөлікте бар болса,
дамыған жүйелерде серверлік бөлікке тордық үндеудің керек еместігін
ескертейік.
Серверлік бөліктік иетерфейсі анықталған және сақталған. Сол үшін
жасалған жүйенің жаңа клиенттік бөліктерін құруы мүмкін (мысалы жүйелік
деңгейдегі интероперабильдік) клиент-сервер архитектурасында негізделген
жүйелердің негізгі қиыншылығы ашық жүйелердің концепциясымен байланысты,
олардан ашық жүйелердің аппараттық – программалық қабылдаулары
мүмкіндігінше кең деңгейде.
UNIX – бағытталған локальды торлармен шектеседе, әр түрлі торларда әр
түрлі аппаратура және байланыс протоколы қолданылады. Барлық мүмкін
протоколдарды қолдайтын жүйені құру әрекеттері олардың шамадан тыс
бөлшектік тордың функционалдық зиянына әкеп соқтырады.
Бұл қиыншылықтағы одан да күрделі аспект әр түрлі деректер ұсынысын әр
түрлі біріңғай емес локальды тор түйіндерін қолдану мүмкіндігімен
байланысты. Әр түрлі компьютерде әр түрлі адресация, сандар түсінігі,
символдар кодировкасы және болуы мүмкін. Бұл әсіресе жоғары деңгейдегі
серверлер үшін затты телекоммуникациялық, анықтамалық, ДҚ.
Клиент-сервер архитектурасында құрылған жүйелік мобильді
қиыншылықтардың жалпы шешімі программалық пакеттер тірегі болып саналады,
жойылған шақыру процедурасының ( RPC –Remote Procedure Call) шынайы
протоколы. Осындай амалдарды қолдану сервиске ұсынысы жойылған түйінде
қарапайым шақыру процедурасы сияқты көрінеді. Локалды торлар және торлық
протоколдардың аппаратура спецификасы туралы әрине барлық ақпаратты
сақтатын шақыруды торлық өзара әрекет жалғастығына аударады. Сол торлық
ортаның спецификасы және протоколдары қосымша программистен жасырушы
болады. RPC программасындағы жойылған процедураны шақыру кезінде клиенттің
деректерінің форматтарының аралық машинаға бағынбайтын форматқа айналуын
және кейін берілген сервердің форматына айналуын қамтамасыз етеді. Жауап
қатаратын параметрлерді тасымалдау кезінде аналогиялық өзгерістер жасалады.
Егер жүйе стандарттық RPC пакеті негізінде жасалса, ол кез келген ашық
ортаға тасымалдануы мүмкін.
Деректер қорының серверлері
ДҚ сервері термині әдетте серверлік және клиенттік бөліктерді қоса
клиент-сервер архитектурасында негізделген барлық ДҚБЖ-ны белгілеуге
қолданады. Әдетте бір ДҚ толық тордың бір түйінінде сақталып және бір
серверменен қолдау жасалса да ДҚ серверлері өзінен бөлінген ДҚ-ға қарапайым
және арзан жақындауы ретінде көрсетеді, өйткені жалпы ДҚ локальды тордың
барлық тұтынушыларына мүмкін болып келеді.
Клиенттік және серверлік бөліктер арасындағы өзара әрекет үрдістері.
Көмекші программадан немесе тұтынушыдан ДҚ-ға мүмкіндік жүйенің
клиенттік бөлігіне қолдану жолымен орындалады. Клиенттік және серверлік
бөліктері арасында негізгі интерфейс ретінде ДҚ-ның SQL тілі болып
табылады. Бұл тіл өзінен ашық жүйелердегі ағымдағы ДҚБЖ интерфейсінің
стандартын көрсетеді. SQL – серверінің жинақтауыш аты SQL-де негізделген
барлық серверлік ДҚ-ға жатады. Программалау кезінде алдынғы лекцияларды
қарастырылған кейбір алдын – ала сақтануларды ескере SQL серверіндегі
класындағы мобильды қосымша ақпараттық жүйелер жасай мүмкін.
ДҚ серверлері, интерфейсі тек қана SQL тілінде негізделген, өзінің
артықшылықтарымен және кемшіліктері бар болады. Белгілі жетістігі –
интерфейстің әлі стандарттылығы. Іс жүзінде, бірақ бұл нақ осылай емес,
ДҚБЖ-ға бағытталған кез келген SQL-дің клиенттік бөліктері оны кім
шығарғанына қарамастан кез келген SQL серверімен жұмыс істеуі мүмкін.
Кемшілігі де жеткілікті анық. Жүйенің клиенттік және серверлік
бөліктері арасындағы интерфейстің осындай жоғары деңгейінде клиент
қатарында тым аз ДҚБЖ программасы жұмыс істейді. Егер клиент жағында аз
қуатты жұмыс станциясы қолданылса жарайды. Бірақ егер клиентті компьютердің
жеткілікті қуаты болса, жүйе оған көбірек ДҚ функциясын басқаруды жатқызу
тілегі пайда болады, барлық жүйенің тар орны болып келетін серверді
жеңілдетеді.
ДҚБЖ-ның перспективалық бағыттарының бірі иілмелі конфигурирование
жүйесі болып табылады. Клиенттік және қолданбалы ДҚБЖ бөліктері арасындағы
функциялары орнату жүйесінде анықталады.
Жойылған шақыру процедурасының протоколдар артықшылығы
Жоғарыда ескертілген, жойылған шақыру процедурасының протоколы клиент-
сервер архитектурасында құрылған ДҚ-ны басқару жүйесінде әсіресе маңызды.
Біріншіден, жойылған процедура механизмін қолдану, шынында, клиенттік
және серверлік жүйелер бөліктері арасындағы функцияларды бөлуге рұқсат
етеді. Сонымен қатар тексте жойылған шақыру процедурасы жойылған шақырудан
ештенесімен ажыратылмайды, әрі теоретикада жүйенің компоненті сервер
жағындада және клиент жағында да орналасуы мүмкін.
Екіншіден, жойылған шақыру өзара әрекеттесуші компьютерлерді
арасындағы өзгешелікті жасырады. Физикалық бірыңғай емес компьютердің
локальды торлары өзара әрекеттесуші программалық компоненттерінің логикалық
бірыңғай торына әкеледі. Нәтижесінде тұтынушылар шың орынды жалпы сатып алу
серверлеріне және жұмыс істетін станцияларына қамдану міндетті емес.
Клиенттер және серверлер арасындағы функцияның типикалық бөлінуі.
Бүгінгі типикалық жағдайда ДҚБЖ клиентінің жағында тек қана ДҚ-ға
тікелей мүмкіншілігі жоқ осындай программалық қамтамасыз ету жұмыс істейді,
бірақ бұл үшін SQL тілін қолдануымен серверге жолығады.
Кейбір жағдайда ДҚ-ның локалдық кэшімен жұмыс үшін клиенттік
жүйелер бөліктеріне кейбір функцияларды қосқым келеді, яғни клиенттік
қосымша программада интенсивті қолданылатын оның бөлігі мен қазіргі
технологияда бұны тек қана ДҚ-ны клиенттің локальды көшірмелері формалды
құру және барлық жүйені өзара әрекеттесуші серверлер сияқты қарау жолымен
істеуге болады.
Басқа жағынан, егер де клиенттік жұмыс істеу станциялары мен серверлер
қуатының өзгешелігі артық болса, кейде қосымша жүйенің үлкен бөлігін
ауыстырғын келеді. Жалпы RPC-ді қолданғанда бұны істеу қиын емес. Бірақ
жүйе OC UNIX-ті қолданғанда қиыншылық тумайды.
Аппараттық мүмкіншіліктерге және клиенттер мен серверлердің базалық
қамтамасыз ету программасына талап қою.
Алдыңғы толғаныстардан аппаратураға және клиенттік және серверлік
компьютердің қамтамасыз ету талабы қолдану жүйелер түрінің тәуелдігіне
байланысты ажыратылатыны көрінеді.
Егер клиент пен сервер арасындағы бөліну жеткілікті мықты болса
(қазіргі ДҚБЖ-ның көбінде сияқты) онда жұмыс істейтін станцияларды немесе
дербестік компьютерлерде жұмыс істейтін тұтынушыларға серверде жұмыс
істейтін қандай аппаратура және операциялық жүйе болсын бәрі-бір, тек ол
пайда болған үздіксіз сұраныстарды орындай алуы тиіс.
Бірақ егер де клиент және сервер арасындағы функцияларда қайта бөлу
қажеттілігі пайда болуы мүмкін, онда қандай операциялық жүйе қолданылатыны
маңызды.
1.4 Деректер қорына қойылатын талаптар
Дұрыс жобаланған ДҚ:
1.Қолданушының ДҚ-ның құрамына қосылған талаптарды қанағаттандырады.
ДҚ-ны проекциялау алдында қолданушылардың ДҚ жұмысына қойылатын талаптарды
зерттеп алуы керек.
2. Деректердің қарама-қарсы болмауы және тұтастығын қамтамасыз етеді.
Кестелерді проекциялағанда оның атрибуттары мен қолданушының дұрыс емес
мәндерді енгізуді шектейтін кейбір ережелерді анықтау керек. Мәліметтерді
ДҚ-ның кестесіне жазу алдында верификациялау үшін деректер моделінің
ережелері шақырылуы қажет және ақпараттың тұтастығын сақталуын қамтамасыз
ету.
3. Қабылдауға жеңіл болатын ақпаратты структуралауын қамтамасыз етеді.
Сапалы құрылған ДҚ базаға деген сұранысты жеңіл түсіну мүмкіндігін береді.
4. Қолданушының ДҚ өнімділігіне деген талаптарын қанағаттандырады.
Ақпараттың үлкен көлемі болған кезде өнімділіктің сақталу сұранысы негізгі
рөл атқарады да проекциялау кезеңінің кемшіліктерін көрсетеді.
Келесі пункттер ДҚ-ны проекциялаудың негізгі қадамдары көрсетіледі:
1. ДҚ ақпараттының қажеттілігін анықтау
2. ДҚ-дағы моделдеуге керек болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 6
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қызметкерлер және оның жалақысын есептеу жүйесін құруға арналған
программа жұмысын ұйымдастыру
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Еңбек ақының формалары мен жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Деректер қоры туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4 Деректер қорына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 Аналитикалық бөлімі
2.1 Деректер қорын жобалау қадамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Алиас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3 Деректер қорын басқару программасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.4 Деректер файлына қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5 SQL мәліметтер базасының стандартты тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.6 Деректер қорын құру ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3. ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ
3.1 Деректер қорын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Кестелерді құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Қазақстан Темір жолына арналған қызметкерлер туралы мәлімет және
олардың жалақысын есептеуге арналған программаның орындалуы ... ... ... ..48
3.4 Қазақстан Темір жолына арналған қызметкерлер туралы мәліметтер
және олардың жалақысын есептеуге арналған программаның экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.5 Программаның техникалық талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Кіріспе
Бізді қоршаған әлемде ақпарат ағымы өте үлкен. Уақыт өткен сайын бұл
ағым тек өсе береді. Сондықтан әртүрлі кез келген мекеме үшін ақпаратты
сақтау мәселесі ең өзекті мәселердің біріне айналды. Бұрын ақпаратты сақтау
үшін сөрелер қолданылса қазір ұйымдардың көбі ақпаратты компьютерлік
әдіспен сақтауға көшіп жатыр. Компьютерлік әдістер үлкен көлемді ақпаратты
жүйелеуге, құрылымдауға және тиімді сақтауға мүмкіндік береді. Қазіргі
кезде мекемелер, ұйымдар жұмысын мәліметтер базасыз елестету де өте қиын.
Деректер қорын компьютерлік негізге көшірудің көптеген артықшылықтары бар:
ақпаратты компьютерде сақтау әдісі қағазда сақтауға қарағанда арзан,
ақпаратқа аз уақыт ішінде қол жеткізуге болады, сонымен қатар компьютер
әртүрлі форматты (мәтін, сызбалар, фотосуреттер, дыбыс және т.б.) ақпаратты
сақтауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жобаның міндеті болып табылады:
- Қазақстан Теміржолы АҚ кадрлар бөлімі мен жалақыны есептеу
саясатымен танысу;
- Деректер қорын құру негіздерімен танысу;
- Программаны құруға арналған ортаны таңдау;
- Деректер қорын құруға арналған кестелерді құру;
- Деректер қорын құру;
- Қазақстан Темір жолы АҚ жалақыны есептеу программасын құру;
- Деректер қоры негізінде сұраныс және есеп беру жүйесін құру;
Дипломдық жұмыс мақсаты Қазақстан Темір жолына арналған Қызметкерлер
туралы мәлімет және олардың жалақысын есептеуге арналған программа құру.
Экономикалық, статистикалық ақпарат күнделікті өсіп отырады. Сондықтан
қазіргі кезде қажетті ақпаратты тез табу және алу үшін деректер қорын дұрыс
ұйымдастыру мәселесі дипломдық жұмыс өзектілігі болып келеді. Үлкен
көлемді ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлы болу үшін компьютер адам сұхбатын
орнататын құралдар керек. Бұл құралдар ақпаратты енгізу, жаңарту, өшіру,
сұраныстар жасау мүмкіндіктерін беру керек. Осындай мүмкіндіктерді
қамтамасыз ететін арнайы құралдар деректер қорын басқару жүйесі жасалынған.
Қазіргі заманда бұл деректер қорын басқару жүйелері көп пайдаланушылары
бар деректер қорын басқару жүйелеріне айналған.
Дипломдық жобаның объектісі Қазақстан Темір жолы АҚ кадрлар бөлімі
мен жалақыны есептеу саясаты.
Дипломдық жобаның жаңалығы Қазақстан Темір жолы АҚ арналған
Қызметкерлер туралы мәлімет және олардың жалақысын есептеуге арналған
программа. Жасалынатын программа қолданушының жұмыс істеуіне ыңғайлы болуы
керек және барлық есептеулерді компьютер өзі жүргізеді.
Жаңа заманда қандай да болмасын мекемені немесе кәсіпорынды алмасаң,
барлығында автоматтандырылған жұмыс орны бар. Автоматтандырылған жұмыс
орны– қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты
түрде орындау үшін қолданушы-маманның немесе басқа мамандардың орны. Әрине,
ол құрал-жабдықтарға: қажетті қосалқы электрондық құрылғылармен
толықтырылған (диск тұлғалы жинақтағыштар, басушы құрылғылар, оптикалық
оқитын немесе штрих код оқитын құрылғылар, графикалық құрылғылар,
жергілікті есептеуші желілер және т.б.) дербес компьютер жатады.
АЖҰ негізгі тағайындалуы: жұмыс орындарда децентрализацияланған
ақпаратты өңдеу, өзінің Деректер қорын қолдану.
Әртүрлі мекемелер немесе кәсіпорындар табысқа жету үшін,
автоматтандырылған жинау процесті, манипуляциялауды және мәліметтерді
өңдеуді іске асыруды қамтамасыз ететін, дамыған ақпараттық жүйені қолдану
керек.
Қажетті ақпаратты табу үшін, мамандар көбінесе үлкен Деректер қорымен
жұмыс істейді. Осындай жұмыстарды жеңілдету үшін Деректер қорының басқару
жүйелері (МББЖ) құрылған. МББЖ арқылы үлкен көлемді ақпаратты сақтауға, тез
арада керекті мәліметтерді табуға, сұраныс жасауға, таңдауға және
сұрыптауға болады.
Бұл тапсырманы жүзеге асыру үшін мен Delphi визуалды программалау
жүйесі таңдадым. Delphi қолданушылар шеңберінің арасында үлкен атаққа ие
болды. Онымен күрделі қосымша жұмыстары мен және ақпараттық жүйемен
айналысатын қарапайым жүмысшылардан жүйелік программистерге дейін
қолданады. Delphi деректер қоры жұмысы үшін тиімді қосымшаларды тез жэне
ыңғайлы жетілдіруге көмектеседі. Жүйеде қолданбалы интерфейс құрайтын даму
мүмкіншіліктері, кең теру функциясы, қолданбалы есеп санау амалы үшін эдіс
жэне құралдары бар.
Дәстүрлі Delphi-ді тез қосымша жұмыс жүйесіне жатқызады. Сонымен бірге
бұл жүйеде барлық қазіргі практикалық МҚБЖ мүмкіндіктері бар, MS Access
және Visual FoxPro сияқты. Ол аспаптық программа құралы көмегімен ыңғайлы
қосымша құруға көмектеседі, деректер базасына визуалды сауал дайындайды
және де деректер қорларына тікелей SQL сауалын жазады.
Delphi деректер қорына ықшамды және жоқ болған қосымшаларды құруға
береді, интернеттегі деректер қоры публикасына қоса. Деректер қоры мен
Delphi қолданбалы жұмысты кең аспаптық жинақпен қамтамасыз етеді. Қазіргі
технологияны қолдайды, сонымен қатар көп деңгейлі клиент-сервер
технологиясы технологиясын жүзеге асыра алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
I тарау. Деректер қоры туралы түсінік тарауында келесі тақырыптар
қарасытырылған: Деректер қоры туралы жалпы түсінік, Деректер қорына
қойылатын талаптар, мәліметтер моделі,
ІІ тарау. Деректер қорының архитектурасы, оны жобалау. SQL тілі және
оның қызметі, Delphi программасы және бұл программаның артықшылықтары
туралы ақпарат берілген. Программаның жұмыс істеуі, интерфейсі,
компоненттері сипатталған.
ІІІ Тарау. Деректер қорын жүзеге асыру. Бұл тарауда деректер қорының
құрылымы, таңдалған деректер қорын басқару жүйесі. Деректер қорының
құрастыру жолдары. Деректер қорының жұмыс істеу қызметі туралы
баяндалған.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қызметкерлер және оның жалақысын есептеу жүйесін құруға арналған
программа жұмысын ұйымдастыру қажеттілігі
Программа Қазақстан Теміржолы АҚ арналып жасалатындықтан оның
кадрлық саясатын қарастырайық.
Қазақстан Теміржолы АҚ кадрлық саясаты:
Компанияның кадр саясатын жүзеге асыру мақсатында Компанияның кадр
менеджменті мен іс қағаздарын жүргізуде 2008-2009 жылдары 30- дан астам
нормативтік құжаттар мен актілер жасалды.
Кадр қызметінің статистикалық есеп беру қызметі жетілдіріліп, тәртіпке
келтірілді. Персоналды басқару саласында әдістемелік құралдар мен
инновациялық технология енгізілуде. Компаниядағы кадр менеджментіндегі
реттеу үдерісін басқаруда нормативтік құжаттар жасалды.
Өндіріске қажетті жоғары кәсіби біліктілігі зор мамандармен қамту
мақсатында, қайта құру мен реформалау барысында персоналға сұранысты
қанағаттандыру және технологиялық үдерістерді жаңғыртуда ҚТЖ ҰК АҚ-ына
қажетті кадрлерді анықтау Әдістемесі жасалып, бекітілді.
Әдістеме - ҚТЖ ҰК АҚ персоналына сұранысын ағымдағы бір жылдық және
орта мерзімдік бес жылдық мерзімге жоспарлауды қамтамасыз етеді.
2009 жылы кадрдың есебін жүргізу және жетілдіру мақсатында Фаворит
автоматтандырылған жүйесіне көшу арқылы оның қоры жасақталды. Теміржол
көлігі қызметкерлеріне қойылатын кәсіби талаптар Тізіміне қосымшалар мен
толықтырулар енгізіліп 2010 жылы оны жаңа редакцияда шығару жоспарланып
отыр.
ҚТЖ ҰК АҚ орталық аппараты мен еншілес кәсіпорындарында кәсіби
біліктілігі сапасын сараптау және лауазымына сай етіп орналастыру
мақсатында 15 еншілес кәсіпорында кадрлық аудит жүргізілді. Сонымен қатар
ҚТЖ ҰК АҚ филиалдары жол бөлімшелері мен магистральдық желілерінде 2008
жылы атқарылған кадрлық аудит қорытындысы бойынша кемшіліктерді жою
тұрғысындағы жұмыстарына мониторинг жүргізілді.
Кадрлардың тұрақтау жайы
2010 жылғы қаңтардың 1-індегі мәлімет бойынша ҚТЖ ҰК АҚ
компаниялары тобындағы еңбеккерлер саны -150 073 адам. Оның ішінде басшылар
-9 722, мамандар -25989, қызметкерлер -10 293, жұмысшылар -104 069 адам
болса, 30 жасқа дейінгілері -37 131 адам.
2009 жылы ҚТЖ ҰК АҚ компаниялар тобына жататын кәсіпорындарда
кадрлердің басқа жұмысқа ауысуы -10,2 пайызды құраған. Оның ішінде ҚТЖ
ҰК АҚ-ында -6,6, еншілес кәсіпорындарында – 14,9 пайыз болса, 2008 жылы ол
көрсеткіш -14,1 пайызды құраған. ҚТЖ ҰК АҚ-ында -11,1 пайыз, еншілес
кәсіпорындарында -18 пайызға дейін жеткен.
2009 жылдың қорытындысы бойынша кадрлердің тұрақтау үдерісі 2008 жылға
қарағанда 3,9 пайызға жақсарған.
2009 жылы саладан басқа жұмысқа жастардың ауысуы -12,1 пайызды
құраған. Яғни 2008 жылмен салыстырғанда компанияда жастардың тұрақтау жайы
8,7 пайызға жақсарған.
Корпоративтік мәдениетті қалыптастыру
ҚТЖ ҰК АҚ-ында консалтингілік компанияның Қазақстанның 13 аймағынан
1561респондентпен ҚТЖ ҰК АҚ мен оның еншілес кәсіпорындарында және
тұтынушылар арасында бұқаралық имиджін бағалаудың социологиялық сұрау салуы
өткізілді. Оның жағымды көрсеткіші 88 пайызды құрады.
2009 жылы ҚТЖ ҰК АҚ персоналымен оларды жұмысының қанағаттандыруы
жөнінде социологиялық сұрау салу өткізілді. Анкеталық сұрау салуға 7895
қызметкер қатысты. Оның нәтижесі бойынша ҚТЖ ҰК АҚ компаниялар тобындағы
қызметкерлерді қанағаттандыру жағдайы 2008 жылмен салыстырғанда 15,9
пайызға жақсарған.
Қазіргі уақытта көлік саласында персональды және кіші ЭЕМ-ды қолдану
кеңеюде. Бұған байланысты автоматтандырылған жұмыс орны құрылады.
Автоматтандырылған жұмыс орнын енгізу, теміржол көлігінің өндірісіндегі
жұмыс нәтижесін жақсартады.
Енді Қазақстан Теміржолы АҚ арналған программаны ұйымдастыруды
қарастырайық. Программа кәсіпорын қызметшісі және оның жалақысы туралы
программа мынадай бөлімдерді қамтиды:
- Әр бөлімнің қызметкерлерінің деректер қоры;
- Қызметкерлердің сұранысы;
- Бөлімдер бойынша сұраныс;
- Жалақыны есептеу;
- Программа туралы
- Шығу
Программаның әрекеттестігі және пайдаланушы диалогтық тәртіпте тиісті
жүру керек. Программаның басында қолданушыға 6 батырмалардың біреуін
таңдауға мүмкіншілік беріледі. “деректер қоры” батырмасын басқан кезде
монитор экранында Кадрлар бөлімі формасы шығады, бұл формада кәсіпорын
бөлімдері туралы және осы немесе басқа бөлімдерге кіретін қызметкерлері
туралы информациясы бар кестемыз орналасқан. Программа туралы батырмасын
басқан кезде монитор экранына Программа туралы терезесі шығады, мұнда
программаның авторы мен қолайлы информациялар қолданылған. Одан кейін
Жалақыны есептеу батырмасын басқан кезде, монтор экран бетіне
қызмекткерлердің жалақы туралы мәліметті көруге болады. Бұнда Жалақы
төлеу батырмасын басқан кезде қызметкерлердің жалақысын есептеп береді.
Соңғы батырмада Шығу батырмасын басқан кезде программамыз жұмысынан шығу
керек.
Әр бөлімнің қызметкерлерінің деректер қоры мынадай екі кестеден тұрады
(олар енгізетін құжаттар ретінде қолданылады):
Бөлім кестесі:
- бөлім аты,
- басшының аты-жөні, фамилиясы, тегі
- телефоны,
Қызметкерлер кестесі:
- қызметкерлердің аты-жөні, фамилиясы, тегі
- лауазымы,
- жұмысқа қабылдау мерзімі ,
- соңғы жұмыс орыны ,
- қабылдауға дейінгі жұмыс еңбек стажы,
- білімі туралы анықтама,
- жанұясы туралы анықтама,
- балалардың саны,
- жанұясы жайында,
- туған мерзімі,
- аты-жөні, фамилиясы, тегі
- білім үлгісі,
- оқу түрі,
- оқу мекемесі,
- бітіру мерзімі,
- мамандығы.
Шығатын құжаттар ретінде:
- Қызметкерлердің сұранысы;
- Бөлімдер бойынша сұраныс батырмалар қолданылады:
1. Қызметкерлер бойынша сұраныс формасының негізгі жұмысы
қызметкерлер бойынша толық мәлімметтер шығарып береді. Форманың төменгі
жағында сұраныс мәтіні орналасқан, оның ішінде құрама: жанұясы, стаж
бойынша және балалар саны бойынша құрама мәтіндері орналасқан болу керек:
- Егер жанұясы бойынша мәтінге батырманы басатын болсақ, Сұраныс
мәтіннің астында Тұрмыстық жағдайы атты мәтіні шығады, онда
құрама: тұрмыста бар және жоқ екенін шығарып беру керек.
- Егер Стаж бойынша мәтінін басатын болсақ, оның астына енгізу
мәтіні шығады, оған белгілі бір қызметкердің стаж санын енгіземіз,
сонда бұл программа ортадағы кестеге қызметкерлер стажын беру керек.
- Егер Балалар саны бойынша мәтіні басатын болсақ, астында енгізі
мәтіні шығады, біз оған белгілі бір қызметкерлердің балалық санын
енгізсек, ортадағы кестеге белгілі бір қызметкерлердің балалар санын
шығарып беру керек.
- Соңында шыққан мәліметтерді Excel-ге сақтау керек.
2. Бөлімдер бойынша сұраныс форма түрінде кестеде орналасқан. Жалпы
бұл форманың негізгі атқаратын жұмысы
- Бөлім аты
- Бөлім басшысы
- Телефоны
- өрістері бойынша іздеу жүйесін атқарып ол туралы ақпаратты кестеге
шығарып беру керек.
3. Жалақы формасы негізгі атқаратын жұмысы, ол ортадағы кестеге
енгізілген қызметкерлердің жұмысқа орналасқанға дейінгі стажы бойынша
жалақысы есептеліп шығару керек. Бұл команда Жалақы төлеу батырмасы
арқылы жүзеге асырылады. Өшіру батырмасын басқан кезде, кестедағы
жалақысы деген мәтіндерінің барлығын 0-ге теңейді. Шығу батырмасын басқан
кезде, ол алдыңғы формағы шығарып беру керек. Соңында шыққан мәліметтерді
Excel-ге сақтау керек.
1.2 Қазақстан Теміржолы АҚ еңбек ақының формалары мен жүйелері
Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі
бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардын қалыпты тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету үшін аса маңызды. Нарыктық экономикаға
бағдарландырылған жалақыны мемлекеттік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында және қызметкерлердің еңбек
белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін әзірлеудің
бастапқы базасы болып табылады.
Қазақстан Теміржолы АҚ кәсіпорын жұмысшысының табысына өндіріс
шығындарына кіретін жалақы, еңбек және әлеуметтік ақшалай төлемдер,
пайдадан алынатын сыйақылар, сонымен қатар, кәсіпорын мүлкіне қосқан үлесі
мен акцияларына алатын дивидендтер, заттай алатын өнімдер және т.б.
табыстар кіреді. Жалақы – материалдық игіліктер мен көрсетілетін
қызметтерді тұтыну қорының бір бөлігі болып табылады. Ол жұмысшыларға
еңбектерінің саны мен сапасына және нәтижелілігіне байланысты төленеді.
Нарықтық экономика жағдайында жалақының мәні төмендегі аспектілерден
құралады:
- жалақы - еңбек нарығындағы жұмыс күшінің бағасы;
- жұмыс күші бағасының материалдық, заттық көрінісі болып тұтыну
заттарының бағалары (азық-түліктік және азық-түліктік емес
тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, салықтардың және басқа
төлемдердің бағалары); олар жұмыс күшінің ұдайы өндірісін, олардың
физикалық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етеді (жұмыс
күшінің өзінің және оның асырауындағы адамдардың жұмыс қабілетін
қалпына келтіреді);
- жалақы еңбектің саны, сапасы және нәтижесіне байланысты;
- жалақы ұжымдық еңбектің нәтижесіне де байланысты.
Қазіргі кезде шаруашылықты жүргізуде жалақыны ұйымдастыру төмендегі
қағидаларға сәйкес жүргізіледі:
- еңбекке қарай бөлу қағидасы (еңбек ақыны, сыйлықтарды және т.б.
уақтылы төлеу);
- өндіріс тиімділігінің артуы негізінде еңбек ақының
деңгейін,жағдайын көтеру;
- еңбек ақыны еңбек нәтижесіне және шығындарына қарай төлеу;
- жұмысшыларды еңбек тиімділігін арттыруға материалдық жағынан
- ынталандыру;
- еңбек өнімділігінің өсу қарқыны жалақының өсуіне қарағанда артық
- болуы.
Сонымен бірге еңбекке ақы төлеу мөлшері барлық жағдайларда Казақстан
Республикасында белгіленген ағымдағы жылдың мемлекеттік бюджеті туралы
заңмен белгіленетін минимумнан төмен болмауы керек.
Еңбекке ақы төлеуді құқықтық реттеу екі әдіспен: орталықтанды-рылған
және жергілікті әдіспен жүзеге асырылады.
Жалақыны реттеудің мемлекеттік орталықтандырылған әдісі қызметкерлер
тобының біліктілігін жіктеудің разряд аралық тарифтік коэффициенттерін ,
барлық қызметкерлердің еңбегіне төлеудің Бірыңғай тарифтік кестесін ,
жалақы тарифтерін еңгізу арқылы жүргізіледі . Еңбекке ақы төлеудің
орталықтандырылған әдісі мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар
мен кәсіпорындарда қолданылады .
Жалақыны номиналды, яғни жалақының ақшалай мөлшері және нақты жалақы,
номиналды жалақыға қаншалықты тұтыну заттары мен көрсетілетін қызметтерді
сатып алуға болатынын көрсететін жалақы де екіге бөледі:
(1)
Ур - нақты (реальная) жалақы;
Ун - номиналды жалақы;
Р - тұтыну заттары мен көрсетілетін қызметтер бағасының деңгейі.
Мұндағы нақты жалақы мөлшеріне сұраныс пен ұсыныстың әсері үлкен
болады.
Кәсіпорындағы еңбекақының жалпы деңгейі төмендегі негізгі факторларға
байланысты:
- кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижесі, оның рентабельділік
деңгейіне;
- кәсіпорындардың кадр саясатына;
- аймақтағы, облыстағы жұмыссыздық деңгейіне, қажетті мамандықтардағы
жұмысшыларға;
- кәсіподақ, бәсекелестер және мемлекеттің ықпалы;
- кәсіпорынның қоғаммен байланыс саясаты.
Еңбекақы - еңбек кілісім шарты негізінде, әрбір қызметкер жұмсаған
еңбектің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін
табыстың ақша түріндегі бөлігі. Еңбекақы экономикалық категория ретінде екі
жақты сипатта болады, бір жағынан ол жалданған адам үшін - табыс, ал
кәсіпорын үшін - өндіріс шығыны болып табылады.
Жұмыс күшіне деген шығындар жалақымен ғана шектелмейді. Кәсіпорынның
жұмыс күшіне жұмсайтын шығындар қатарына сонымен қатар, жұмысшыларды
әлеуміттік қорғау шығыстары, тұрғын ұймен қамтамасыз ету және әлеуметтік-
тұрмыстық қызмет көрсету шығындары. Еңбекақы, кәсіпорынның қызметкерлерін
жоғары өнімді еңбек уәждемесі мен ынталандыруды қамтамасыз ететін маңызды
құрал.
Еңбекақы қоры - қызметкерлердің жұмсаған еңбектерінің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін табыстың ақша
түріндегі бөлігінің сомасы болып табылады және құрылымы бойынша әр түрлі
элементтерден тұрады.
Еңбекақының жоспарлы мөлшері немесе еңбекақы қоры (ЕАҚ),
ірілендірілген немесе сараланған әдістерімен анықтауға болады.
Ірілендірілген жоспарлы еңбекақы қоры (ЕАҚЖОС) үш тәсілмен анықтауғ
болады.
1. Өнім (қызмет) бірлігіне шаққанда келетін жалақының
нормативі негізінде (НЖ):
ЕАҚЖОС = Нж х
QI (2)
мұнда QI - жоспарланған өнім көлемі;
2. Өнім көлемінің өскен әрбір проценттіне келетін еңбекақы қорының
өсуінің нормативі негізінде
ЕАҚЖОС = ЕАҚ БАЗ + ЕАҚ БАЗ (Нж х Ө) 100%
(3)
мұнда Ө - өнім көлемінің өсуі,
Н ж – өнім көлемінің өскен әрбір проценттіне келетін еңбекақы
қорының өсу нормативі
3. Жұмысшылардың санына байланысты (СТ) және қосымша табыстары мен
есептеулерін есепке алғанда орташа жылдық еңбекақылары (ЕАЖ) бойынша:
ЕАҚЖОС = ЕАЖ х СТ
(4)
Жоғарыда көрсетілген тәсілдерімен, жалпы кәсіпорын бойынша және жеке
қызметкерлер тобы мен категориялар бойынша ЕАҚ есептеуге болады.
Сараланған (дифферициалды) әдісімен еңбекақы қорын (ЕАҚ) өнеркәсіптік-
өндірістік қызметкерлердің категориялары бойынша жеке және жалпы
кәсіпорын бойынша анықтауға болады. Оның құрамы ЕАҚ тарифтік, сағаттық,
күндік және айлық есптеулерінен тұрады
Тарифтік ЕАҚ құрамы кесімді-жұмысшылар мен мерзімді – жұмысшылардың
еңбекақыларынан тұрады.
Кесімді – жұмысшылардың ЕАҚ орындалған жұмыс көлеміне байланысты
кесімді есептеу негізінде келесі формуламен есептелінеді:
ЕАҚ КЕС = P x N x K
(5)
мұнда P - өнім бірлігіне есептелген кесімді есеп (расценка;
N - тапсырма бойынша өнім саны (көлемі);
K - жоспарлы тапсырманы орындау коэффициенті.
Мерзімдік – жұмысшылардың ЕАҚ жұмыс істеу уақытына байланысты
тарифтік ставкалар бойынша келесі формуламен анықталады:
ЕАҚ МЕР = Н x ТОС x K
(6)
мұнда Н - жұмыс көлемі, сағат-норма;
ТОС - атқарылатын жұмыстың орташа сағаттық тарифтік ставкасы;
К - жоспарлы тапсырманы орындау коэффициенті.
Еңбекақы шығынының құрамына немесе ЕАҚ-на кәсіпорынның еңбекке
жұмсалған барлық шығындары кіреді. Кәсіпорынның бірқатар шығындары не
болмаса ЕАҚ-на, немесе әлеуметтік сипаттағы төлемдер қатарына жатпайды:
іссапар шығындары, жұмысшыларға мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету шығындары,
кәсіби дайындық шығындары, мемлекеттік әлеуметтік қорларға міндетті
төлемдер және т.б.
Еңбек ақы қоры ай, тоқсан және жылға анықталады. Кейбір кәсіпорындарда
еңбек ақы қоры қызметкерлердің жеке категориялары бойынша анықталады.
Өнеркәсіпте категориялар бойынша еңбекақы қорына талдау жүргізу барысында
жұмысшылардың сағаттық, күндік және айлық (жылдық) жалақылары ескеріледі.
Кәсіпорындарда еңбекақыны тиімді ұйымдастыру оның жұмысшыла-
рының еңбек нәтижелерін ынталандыруға, дайын өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруға, өнімнің пайдасын және рентабельділігін көтеруге
ықпалын тигізеді.
Еңбекақыны тиімді ұйымдастырудың мақсаты – кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің жалпы нәтижелері мен жұмысшының еңбек үлесінің арасындағы
үйлестікті қамтамасыз ету, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемі арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз ету.
Кәсіпорындар қазіргі жағдайда, өзінің ұйымдастырушылық – құқықтық
формасына назар аудармастан, еңбекақының түрлерін, жүйесін және мөлшерін
өзі анықтайды. Бірақ, жұмысшылардың жұмсаған еңбегі мен олардың санаттылық
біліктілігін толық есепке алатындай нарықтық механизмдер әлі құрылған жоқ.
Сондықтан, мемлекет еңбекақының ең төменгі мөлшерін заңды түрде белгілеу
арқылы, кәсіпорынның еңбекақыға бағытталған қаражаттарын салық салу арқылы
реттеп, аудандық коэффициенттер мен пайыздарды (солтүстіктік қосылымдар)
бекіту арқылы, мемлекеттік кепілді еңбекақыны бекітеді. Еңбекақыны
ұйымдастыру ұжымдық келісім-шарттар негізінде құрылады, бұл келісім-
шарттар, әдетте, жұмыс беруші мен жұмысшының арасында, кәсіподақтың
араласуымен 1 – 3 жылға жасалады. Келісім-шарттарда мынадай сұрақтар
реттеледі: еңбекақының мөлшері мен жүйелері, сыйақылар, төлемдер, қосымша
төлеулер мөлшері және бағаның өсуі мен инфляция деңгейіне байланысты
еңбекақының өзгеру механизмі, ұжымдық келісім-шарт көрсеткіштерінің
орындалуы, жұмыспен қамту, қайта оқыту, жұмысшыларды жұмыстан босату
талаптары, жұмыс уақыты мен демалыс уақытының ұзақтығы, жұмысшылардың
еңбегін қорғау, жұмыс жағдайын жақсарту, денсаулық сақтау, еңбек
қауіпсіздігін сақтау және жұмысшыларға берілетін жеңілдіктер.
Еңбекақы мөлшерін анықтаушы элементтердің бірі - өмір сүру минимумы
болып табылады. Ол адамның денсаулығын сақтауға және өмір сүруін қамтамасыз
ететін материалдық игіліктер мен көрсетілетін қызметтердің минималдық
құрамы мен құрылымын көрсететін көрсеткіш. Адресті бағытталған әлеуметтік
саясатты жүргізудің базасы ретінде, еңбек ақының ең төменгі мөлшерін
белгілеуге, жасына қарай зейнетақы мөлшерін белгілеуге, жұмыссыздарға
төленетін төлемақы мөлшері мен білімгерлердің шәкіртақысы мөлшерін
белгілеуге қолданылады. Еңбекақының ең төменгі мөлшері бір айда қарапайым
жұмысшыға (мамандығы жоқ) ақшалай төленетін еңбекақы, ол қарапайым жұмысты
қалыпты еңбек жағдайында орындалады. Еңбек ақының ең төменгі мөлшері өмір
сүру бағаларымен және мемлекеттің экономикалық мүмкіндігімен анықталады.
Қазақстан Республикасының 2008 жылдың желтоқсанында қабылданған № 8 –
IV 2009 жылға арналған республикалық бюджет заңына сәйкес, 2008 жылдың 1
қаңтарынан бастап белгіленген:
1. Жалақының ең төменгі мөлшері - 15 999 тг.
2. Мемлекеттік базалық зейнетақы мөлшері - 5 981тг.
3. Зейнетақының ең төменгі мөлшері - 7 900 тг.
4. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төлемақылар мен басқа
әлеуметтік төлемдерді есептеу үшін, сонымен қатар, айыппұл
санкцияларын қолдану үшін, салықтар мен басқа төлемдерді есептеу үшін
айлық есептік көрсеткіш - 1 246 т.
5. Базалық әлеуметтік төлемдер мөлшерін есептеу үшін, өмір сүру
минимумының мөлшері - 15 999 тг.
Біздің елімізде еңбекақы екі түрлі қызмет атқарады: бір
жағынан,
жұмысшылардың өмір деңгейін көтеретін табысының басты қайнар көзі болса,
екінші жағынан - өндіріс тиімділігін арттырудың материалдық ынталандыруын
қамтамасыз ететін басты тұтқа болып табылады.
Еңбек ақыны дұрыс ұйымдастыру өндірістік мәселелермен бірдей маңызды
іс. Жалақыны ұйымдастырудың негізгі міндеті – еңбек ақыны әрбір жұмысшының
еңбек үлесімен байланысты етіп, жұмысшының жұмысқа ынтасын арттыру болып
табылады. Жұмысшылардың еңбек ақысын ұйымдастыру:
- кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақысының формалары мен
- жүйелерін анықтау;
- кәсіпорын жұмысшылары мен мамандарының жеке жетістіктеріне
- төлемдер төлеу критерийлерін жасау;
- мамандар мен қызметкерлердің лауазымдық жалақы жүйесін жасау.
қызметкерлерге сыйақы беру көрсеткіштері мен жүйесін негіздеу.
Мерзімді-сыйақылы жалақы жүйесімен жалақы алатын жұмысшы-лардың
жалақы мөлшерін анықтайық. Жұмысшының сағаттық тарифтік ставкасы – 10.
Келісім-шартта көрсетілгендей, ай сайын 30 % сыйақы төленеді. Ай бойына
істеген толық жұмыс сағаты - 112. Алдымен 112 сағатқа мерзімді жалақыны
анықтаймыз: 112 с : 10 х 112 = 1120. Сыйақы мөлшері (1120 х 30) 100 =
336. Сонымен, жұмысшының айлық толық жалақысы = 1120 + 336 = 1456.
Тарифтік жүйе кәсіпорындар мен ұйымдарға әрбір жұмысшының жеке қосқан
үлесін есептеп, жалақы төлеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, оның
мамандығы мен біліктілігі есепке алынады. Жұмысшыларды тарификациялау
Бірыңғай тарифтік – біліктілік анықтама (БТБА) және біліктілік
анықтамалармен (БА) жүргізіледі.
Әртүрлі мамандық – біліктілік топтарындағы жұмысшылардың тарифтік
ставкалары мен лауазымдық жалақыларын кәсіпорында бекітілген 1 разряд
ставкасымен анықтайды, ол үкімет бекіткен кепілді ең төменгі жалақы
мөлшерінен төмен болмауы керек. Сонымен қатар, бірыңғай тарифтік сеткамен
бекітілген тарифтік - біліктілік коэффициенттерімен анықталады. Тарифтік
ставка жұмысшылардың еңбек ақысын белгілі уақыт бірлігінде (сағат, ай
және т.б.) разрядына сәйкес белгілейді.
Тарифтік - біліктілік разряд жұмыстың күрделілігін, жұмысшының оны
орындай алу мүмкіндігін, оның біліктілігін көрсетеді. Жұмыстар мен
жұмысшылар мамандықтарының тарифтік - біліктілік анықтамасы - жұмысты
тарифтеуге және жұмысшыларға разряд беруге пайдаланылады, ол жұмыс
түрлеріне қарай топталған барлық мамандықтардың тарифтік - біліктілік
сипаттамаларының жиынтығы болып табылады. Лауазымдардың біліктілік
анықтамасы - лауазымдарды күрделілік деңгейіне қарай және біліктілік
деңгейіне қарай дифференциациялайды. Бұл анықтамаларды біліктілік
комиссиялары жұмысшыларға біліктілік разрядын беруде қолданады. Ол
жұмысшылардың атқаратын жұмыстарын олардың мамандығына, біліктілігіне қарай
бөледі. Анықтамалар бір орталықтан бекітіледі, олар бірыңғай және салалық
болып бөлінеді. Олардың негізінде нақты өндіріс орнының жұмысшыларына
арналған жергілікті маңыздағы анықтамалар құрастырылады.
Тарифтік сеткалар – еңбектің күрделілігіне (біліктілігіне) қарай
еңбек ақыны дифференциациялау құралы болып табылады. Ол әртүрлі топтағы
жұмысшылардың еңбек ақыларының шкаласы түрінде болады, онда разрядтар саны
мен оларға сәйкес тарифтік коэффициенттер көрсетіледі. Қандай да болмасын
разрядқа сәйкес келетін тариф ставкасын – 1 разрядты тариф ставкасын қажет
разрядтың тарифтік коэффициентіне көбейту арқылы табады.
Материалдық салада еңбек ететін адамдар мен бюджеттен
қаржыландырылатын ұйымдарда жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы
деңгейлерін жақындастыру үшін жаңа Бірыңғай тарифтік кесте белгіленді. Ол
экономиканың барлық саласының қызметкерлерін қамтиды. Бұл орайда разрядтар
аумағы бұрынғысынша қалды - бірінші разрядтан 21 разрядқа дейін, алайда
тарифтік коэффициенттер айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Мәселен, 2 кестеге
сәйкес бұрын Бірыңғай тарифтік кестедегі бірінші разрядтың тарифтік
коэффициенті - 2-ге, ал жиырма бірінші разряд — 13,08-ге тең болса, жаңа
тарифтік кесте бойынша олар тиісінше — 1 және 4,24-ті құрайды.
Кесте 1
Бірыңғай тарифтік сетка
Еңбек ақытөлеудіңТарифтік Еңбек ақы Тарифтік
разрядтары коэффициенттер төлеудің коэффициенттер
разрядтары
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,41
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Бірыңғай тарифтік кестенің негізіне еңбекке ақы төлеудің принципті
жаңа жүйесі алынған.
1993 жылдын 1 қаңтарынан бастап, бірыңғай тарифтік тор халық
шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық дәрежесіне қосылған болатын.
Бірыңғай тарифтік торда бірінші разрядтағы жұмысшылардан басталып,
басшылардан аяқталатын, қызметқерлер разрядтарының тарифтік коэффи-
циенттерінің мәтіні көрсетіледі.
Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд
халық шаруашылығында жұмыс жасайтын барлық қызметкерлерге таратылады. 21
тарифтік разряд шаруашылыктағы жүргізу нышанына, меншік нышанына және
бюджеттік ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорыпдарға арналған:
- 1-8 разрядтар бойынша - жұмысшыларға төлемдер;
- 6-15 разрядтар бойынша - сызықтық кызметкерлер;
- 4-11 разрядтар бойынша - орта білімді мамандар;
- 7-15 разрядтар бойынша - жоғары білімді мамандар;
- 10-20 разрядтар бойынша - кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің,
функционалдық кызметтердің басшылары;
- 9-21 разрядтар бойынша - ғылыми қызметкерлер.
Қазақстан Теміржолы АҚ жұмысшылардың дәрежесі халық шаруашылығының
барлық саласындағы еңбек процесінде орындалған жалпы қызметтердің бағдарына
байланысты болған соң, жұмысшылардың дәрежесі бір топта көрсетіледі[3].
1.3 Деректер қоры туралы түсінік
Деректер қоры – белгілі бір арқаулы ауқымға қатысты мәліметтерді
баяндау, сақтау мен әдіс–тәсілдерімен ұқсата білудің жалпы принциптерін
қарастыратын белгілі бір ереже бойынша ұйымдастырылған мәліметтердің
жиынтығы. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің
бір бөлігі. Деректер қорының ішінде бір типті жазбалар кестелерде
сақталады. Кестелер бөлек файылдарда және бірге де сақталынады және
керісінше бір кестені сақтау үшін бірін файылдар қолдануы мүмкін. Қиылысқан
сілтемелерді қолдау және тез табу үшін әдетте қосымша арнайы файылдар
белгіленеді. Деректер қорымен жұмыс істеу барысында әдетте жазба және кесте
деген жоғарғы логикалық деңгейлі түсініктер қолданылады.
Сондықтан Деректер қоры – қиылысқан сілтемелері бар кестелердің
жиынтығы болып табылады. Одан универсалды түрде жазба топтарын алу, оларды
өңдеу, өзгерту және жою үшін арналған программалар қолданылады, олар
Деректер қорымен басқару жүйесі немесе қысқаша ДҚБЖ (СУБД) деп аталады.
Әртүрлі ДҚБЖ –ның функционалды мүмкіндіктері кең диапозонда, ауқымда
жатыр. Кейбір комплексте программалаудың арнай тілдер, сонымен бірге
визуалды өңдеудің толық жүйелер, күрделі есептің генераторлар, аналитикалық
модульдер қосылған. Олар ондаған мың тұтынушылардың мәліметтермен бір
мезгілді жұмысын қолдай алады. Басқа ДҚБЖ –лардың тек базалық жиынтығы
болды (кестелерде мәліметтердің сақталу және сұраныстың қанағаттандыруы).
Оларды қолданғанда өңдеушілер есепті құру, ыңғай көру және деректер қорының
құрамын редактілеу жұмысын қолмен программалауға мәжбүр болады.
Клиент-сервер сәулетіндегі деректер қорын басқару жүйесі(ДҚБЖ).
Клиент-сервер архитектурасының шынайы таратылуы ашық жұйелер
концепцияларының тәжірибесіне кең кіруі және дамуы арқасында мүмкін болды.
Сол үшін біз ашық жүйелерге қысқаша кіріспеден бастаймыз.
Ашық жүйелерге дұрыс жол табудын негізгі мәні аппараттық және
программалық интерфейстердің халықаралық және ұлттық стандартизациялау
арқасында анықтайтын жүйелерді біріктіруді қысқарту болып табылады. Ашық
жүйелердің концепцияларының дамуының негізгі себебі барлық желілік локальды
компьютерлік торға көшу және аппараттық - программалық тәсілге көшу осы
көшуді алып келді. Бүкіл әлемдік коммуникациялық технологиялардың қарқынды
дамуына байланысты ашық жүйелер кең мәнге ие болады.
Қолдаушыларға бағытталған ашық жүйелердің негізгі қасиеті белгілі бір
өндірушіден тәуелсіздікті қамтамасыз етеді. Қолданушы ашық жүйелердің
стандартын ұстанушы компаниялардан өнім алып олардан тәуелсіз баға алады.
Қолданушы белгілі бір стандартты ұстанушы әр түрлі компаниялардан өнім ала
отырып өз жүйесінің қуаттылығын өсіреді. Өндірушіден нақты тәуелсіздік
мүмкіндігі тексерілген.
Стандартталған операциялық жүйе ашық жүйедегі жүйелік және қолданбалы
программалар құралдарының тірегі. Қазіргі кезде осындай жүйе UNIX болып
табылады. UNIX операциялық жүйесінің әр түрлі нысқауларын ұсынатын фирмалар
ұзақ уақытқа созылған жұмыс нәтижесінде негізгі стандарттар туралы
келісімге келе алды. Осы уақытта UNIX-тің барлық таралған версиялары
қолданбалы (көп жағдайда жүйелікте) программисттерге берілетін интерфейс
арқылы сәйкес келеді. Windows NT, пайда болса да жақын уақытта ашық
жүйелердің негізі болып UNIX қала бермек.
Ашық жүйелердің технологиялары мен стандарттары жүйелік және
қолданбалы программалық құралдарды мобильдік және интероперабильдік
қасиеттерімен өндірудің нақты және тексерілген мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Мобильдік қасиет дегеніміз программалық жүйені кең аспаптық-
программалық құралдар спектіріне тасымалдаудың салыстырмалы жеңілділігін
білдіреді. Интероперабильдік дайын компонентермен бірге стандартты
интерфейстерді пайдалану арқасында жаңа программалық жүйелерді
комплекстеуді жеңілдетеді.
Ашық жүйелерді пайдалану қолданушылар мен өндірушілерге де тиімді
болады. Ашық жүйелер аспаптық және программалық құралдардың мәселелердің
шешілуін қамтамасыз етеді. Осындай құралдарды өндірушілерге барлық
мәселелердің басынан бастап шешу қажет емес, олар уақытша бар
компоненттерді қолданып жүйелерді комплекстеуде жалғастырады.
Осыдан бәсекелестіктік жаңа деңгейі пайда болатыны байқалады. Бүкіл
өндірушілер стандартты ортаны қамтамасыз етуге міндетті, бірақ осы міндетті
жақсы жақтан жүзеге асыру керек. Бірақ біраз уақыттан кейін осы стандарттар
прогресті тежеуші рөлін атқарады, сонда оларды қайта қарап, өзгерту қажет
болады. Қолданушылар жүйенің компоненттерін біртіндеп ауыстыруы мүмкін.
Одан жүйенің жұмысқа қабілеттілігі сақталады.
Осыда компьютерлік жүйенің есептеуіш, ақпараттық және басқада
қуаттылығын өсіру мәселесі шешіледі.
Жергілікті тордың клиенттері мен серверлері
Жергілікті желілердің кең таралу негізінде ресурстарды бөлу идеясы
жатыр. Жергілікті желінің жоғары өткізу мүмкіндігі бір жергілікті желіден
басқа желідей ресурстарға эффективті жетуді қамтамасыз етеді.
Осы идеяның дамуы желі компоненттерінің функционалды бөлінуі әкеледі.
Жұмыс станциялар және жергілікті желі серверлері. Жұмыс станциясы
қолданушының жұмысы немесе қолданушылар категориясымен жұмыс істеу үшін
арналған және ол белгілі бір қолданушының жергілікті қажеттілік сәйкес
ресурстарға ие болады. Спецификалық жұмыс станцияларының ерекшелігі
оперативті жадының көлем бола алады (үлкен оперативті жадының болуын барлық
қолданушылар деңгейі қажет етпейді), дисктік жадының бар болуы және оның
көлемі ( дисктік сервердің сыртқы жадыны қолданатын дискісіз жұмыс істеу
станциялары жеткілікті атақты), процессор мен монитордың мінездемесі
(кейбір қолданушыларға қуатты процессор керек болады, басқалары көбінесе
монитордың рұқсат ету мүмкіншілігіне көңіл бөледі, үшіншілері міндетті
түрде графиктерді тездету амалдары және т.б. керек етеді) қажет уақытта
ресурстар жәненемесе сервер арқылы берілетін көмектерді қолдануы мүмкін.
Локальды тордың сервері өзінің функционалды қызметіне және тордың
қажеттіліктеріне сәйкес келетін ресурстары бар болуы тиіс.
Ескертейік, ашық жүйелерге жол табу орентациясымен байланысты, әр
түрлі компьютерлерде орналасуға тиісті емес логикалық серверлер (ресурстар
жинағымен осы ресурстардың қызметін қамтамасыз ететін программалық
амалдарды ескере отырып) туралы сөйлеу дұрыс болар еді. Логикалық сервердің
ашық жүйедегі ерекшелгі нақтылық ойлау бойынша серверді мақсатты түрде
бөлек компьютерге жайғастыру оның қандай да бір өзгертуі және оның қосымша
программаларды қолдануға қажеттіліксіз істеуге болады.
Сервер мысалдары мыналар бола алады:
1. Телекомуникациялық сервер, берілген локальды тордық сыртқы әлеммен
байланыс қызметтерін қамтамасыз етеді.
2. Анықтау сервері, жұмыс істейтін станцияларда істеуге мүмкін емес
анықтауларды шығаруға мүмкіндік береді.
3. Дисктік сервер, сыртқы жадының кеңейтілген ресурстары бойында
болады және оларды жұмыс істеу станцияларда және мүмкін басқа серверлерде
қолдануға мүмкіндік жасайды.
4. Файылдық сервер барлық жұмыс істеу станцияларында файлдардың жалпы
сақталуына көмектеседі.
5. ДҚ сервері іс жүзінде кәдімгі ДҚБЖ, локальды тор бойынша
сұраныстарды қабылдайды және нәтижесін қайтарады.
Локальдық тор сервері жұмыс істеу станцияларының жәненемесе басқада
серверлерге қызметтерін көрсетеді.
Әдетте локальды тор клиенті деп кейбір серверден көмек сұрайтынды
атайды, ал сервер деп – кейбір клиенттерге қызмет көрсететін локальды
тордың компонентін атайды.
Жүйелік сәулет клиент-сервер
Жалпы жағдайда жұмыс істеу станциясында өткізілетін көмекші программа
кейбір серверде көмек сұрай алу үшін кем болмаса осындай өзара әрекетті
қолдайтын интерфейстік программалық қабат керек екендігі түсінікті,
(көмекші программа локальды тордың транспорттық деңгейдегі приметиваларымен
тікелей қолдануын талап ету кем дегенде мүмкін емес.) Бұдан яғни клиент-
сервер жүйелік архитектурасының негізгі үрдістері шығады.
Жүйе тордың әр түрлі түйіндерінде орындалуы мүмкін екі бөлікке
бөлінеді клиенттік және серверлік бөліктер. Көмекші программа немесе соңғы
қолданушы қарапайым жағдайда жай тор үстіндегі интерфейсті қамтамасыз
ететін жүйенің клиенттік бөлігімен өзара қатынас жасайды. Қажет жағдайда
жүйенің клиенттік бөлігі тор арқылы серверлік бөлікке жүгінеді. Егер жүйе
қолданушының қажеттілігін алдын-ала біле алса және де оның келесі сұранысын
қанағаттандыруға қабілетті берілгендері клиенттік бөлікте бар болса,
дамыған жүйелерде серверлік бөлікке тордық үндеудің керек еместігін
ескертейік.
Серверлік бөліктік иетерфейсі анықталған және сақталған. Сол үшін
жасалған жүйенің жаңа клиенттік бөліктерін құруы мүмкін (мысалы жүйелік
деңгейдегі интероперабильдік) клиент-сервер архитектурасында негізделген
жүйелердің негізгі қиыншылығы ашық жүйелердің концепциясымен байланысты,
олардан ашық жүйелердің аппараттық – программалық қабылдаулары
мүмкіндігінше кең деңгейде.
UNIX – бағытталған локальды торлармен шектеседе, әр түрлі торларда әр
түрлі аппаратура және байланыс протоколы қолданылады. Барлық мүмкін
протоколдарды қолдайтын жүйені құру әрекеттері олардың шамадан тыс
бөлшектік тордың функционалдық зиянына әкеп соқтырады.
Бұл қиыншылықтағы одан да күрделі аспект әр түрлі деректер ұсынысын әр
түрлі біріңғай емес локальды тор түйіндерін қолдану мүмкіндігімен
байланысты. Әр түрлі компьютерде әр түрлі адресация, сандар түсінігі,
символдар кодировкасы және болуы мүмкін. Бұл әсіресе жоғары деңгейдегі
серверлер үшін затты телекоммуникациялық, анықтамалық, ДҚ.
Клиент-сервер архитектурасында құрылған жүйелік мобильді
қиыншылықтардың жалпы шешімі программалық пакеттер тірегі болып саналады,
жойылған шақыру процедурасының ( RPC –Remote Procedure Call) шынайы
протоколы. Осындай амалдарды қолдану сервиске ұсынысы жойылған түйінде
қарапайым шақыру процедурасы сияқты көрінеді. Локалды торлар және торлық
протоколдардың аппаратура спецификасы туралы әрине барлық ақпаратты
сақтатын шақыруды торлық өзара әрекет жалғастығына аударады. Сол торлық
ортаның спецификасы және протоколдары қосымша программистен жасырушы
болады. RPC программасындағы жойылған процедураны шақыру кезінде клиенттің
деректерінің форматтарының аралық машинаға бағынбайтын форматқа айналуын
және кейін берілген сервердің форматына айналуын қамтамасыз етеді. Жауап
қатаратын параметрлерді тасымалдау кезінде аналогиялық өзгерістер жасалады.
Егер жүйе стандарттық RPC пакеті негізінде жасалса, ол кез келген ашық
ортаға тасымалдануы мүмкін.
Деректер қорының серверлері
ДҚ сервері термині әдетте серверлік және клиенттік бөліктерді қоса
клиент-сервер архитектурасында негізделген барлық ДҚБЖ-ны белгілеуге
қолданады. Әдетте бір ДҚ толық тордың бір түйінінде сақталып және бір
серверменен қолдау жасалса да ДҚ серверлері өзінен бөлінген ДҚ-ға қарапайым
және арзан жақындауы ретінде көрсетеді, өйткені жалпы ДҚ локальды тордың
барлық тұтынушыларына мүмкін болып келеді.
Клиенттік және серверлік бөліктер арасындағы өзара әрекет үрдістері.
Көмекші программадан немесе тұтынушыдан ДҚ-ға мүмкіндік жүйенің
клиенттік бөлігіне қолдану жолымен орындалады. Клиенттік және серверлік
бөліктері арасында негізгі интерфейс ретінде ДҚ-ның SQL тілі болып
табылады. Бұл тіл өзінен ашық жүйелердегі ағымдағы ДҚБЖ интерфейсінің
стандартын көрсетеді. SQL – серверінің жинақтауыш аты SQL-де негізделген
барлық серверлік ДҚ-ға жатады. Программалау кезінде алдынғы лекцияларды
қарастырылған кейбір алдын – ала сақтануларды ескере SQL серверіндегі
класындағы мобильды қосымша ақпараттық жүйелер жасай мүмкін.
ДҚ серверлері, интерфейсі тек қана SQL тілінде негізделген, өзінің
артықшылықтарымен және кемшіліктері бар болады. Белгілі жетістігі –
интерфейстің әлі стандарттылығы. Іс жүзінде, бірақ бұл нақ осылай емес,
ДҚБЖ-ға бағытталған кез келген SQL-дің клиенттік бөліктері оны кім
шығарғанына қарамастан кез келген SQL серверімен жұмыс істеуі мүмкін.
Кемшілігі де жеткілікті анық. Жүйенің клиенттік және серверлік
бөліктері арасындағы интерфейстің осындай жоғары деңгейінде клиент
қатарында тым аз ДҚБЖ программасы жұмыс істейді. Егер клиент жағында аз
қуатты жұмыс станциясы қолданылса жарайды. Бірақ егер клиентті компьютердің
жеткілікті қуаты болса, жүйе оған көбірек ДҚ функциясын басқаруды жатқызу
тілегі пайда болады, барлық жүйенің тар орны болып келетін серверді
жеңілдетеді.
ДҚБЖ-ның перспективалық бағыттарының бірі иілмелі конфигурирование
жүйесі болып табылады. Клиенттік және қолданбалы ДҚБЖ бөліктері арасындағы
функциялары орнату жүйесінде анықталады.
Жойылған шақыру процедурасының протоколдар артықшылығы
Жоғарыда ескертілген, жойылған шақыру процедурасының протоколы клиент-
сервер архитектурасында құрылған ДҚ-ны басқару жүйесінде әсіресе маңызды.
Біріншіден, жойылған процедура механизмін қолдану, шынында, клиенттік
және серверлік жүйелер бөліктері арасындағы функцияларды бөлуге рұқсат
етеді. Сонымен қатар тексте жойылған шақыру процедурасы жойылған шақырудан
ештенесімен ажыратылмайды, әрі теоретикада жүйенің компоненті сервер
жағындада және клиент жағында да орналасуы мүмкін.
Екіншіден, жойылған шақыру өзара әрекеттесуші компьютерлерді
арасындағы өзгешелікті жасырады. Физикалық бірыңғай емес компьютердің
локальды торлары өзара әрекеттесуші программалық компоненттерінің логикалық
бірыңғай торына әкеледі. Нәтижесінде тұтынушылар шың орынды жалпы сатып алу
серверлеріне және жұмыс істетін станцияларына қамдану міндетті емес.
Клиенттер және серверлер арасындағы функцияның типикалық бөлінуі.
Бүгінгі типикалық жағдайда ДҚБЖ клиентінің жағында тек қана ДҚ-ға
тікелей мүмкіншілігі жоқ осындай программалық қамтамасыз ету жұмыс істейді,
бірақ бұл үшін SQL тілін қолдануымен серверге жолығады.
Кейбір жағдайда ДҚ-ның локалдық кэшімен жұмыс үшін клиенттік
жүйелер бөліктеріне кейбір функцияларды қосқым келеді, яғни клиенттік
қосымша программада интенсивті қолданылатын оның бөлігі мен қазіргі
технологияда бұны тек қана ДҚ-ны клиенттің локальды көшірмелері формалды
құру және барлық жүйені өзара әрекеттесуші серверлер сияқты қарау жолымен
істеуге болады.
Басқа жағынан, егер де клиенттік жұмыс істеу станциялары мен серверлер
қуатының өзгешелігі артық болса, кейде қосымша жүйенің үлкен бөлігін
ауыстырғын келеді. Жалпы RPC-ді қолданғанда бұны істеу қиын емес. Бірақ
жүйе OC UNIX-ті қолданғанда қиыншылық тумайды.
Аппараттық мүмкіншіліктерге және клиенттер мен серверлердің базалық
қамтамасыз ету программасына талап қою.
Алдыңғы толғаныстардан аппаратураға және клиенттік және серверлік
компьютердің қамтамасыз ету талабы қолдану жүйелер түрінің тәуелдігіне
байланысты ажыратылатыны көрінеді.
Егер клиент пен сервер арасындағы бөліну жеткілікті мықты болса
(қазіргі ДҚБЖ-ның көбінде сияқты) онда жұмыс істейтін станцияларды немесе
дербестік компьютерлерде жұмыс істейтін тұтынушыларға серверде жұмыс
істейтін қандай аппаратура және операциялық жүйе болсын бәрі-бір, тек ол
пайда болған үздіксіз сұраныстарды орындай алуы тиіс.
Бірақ егер де клиент және сервер арасындағы функцияларда қайта бөлу
қажеттілігі пайда болуы мүмкін, онда қандай операциялық жүйе қолданылатыны
маңызды.
1.4 Деректер қорына қойылатын талаптар
Дұрыс жобаланған ДҚ:
1.Қолданушының ДҚ-ның құрамына қосылған талаптарды қанағаттандырады.
ДҚ-ны проекциялау алдында қолданушылардың ДҚ жұмысына қойылатын талаптарды
зерттеп алуы керек.
2. Деректердің қарама-қарсы болмауы және тұтастығын қамтамасыз етеді.
Кестелерді проекциялағанда оның атрибуттары мен қолданушының дұрыс емес
мәндерді енгізуді шектейтін кейбір ережелерді анықтау керек. Мәліметтерді
ДҚ-ның кестесіне жазу алдында верификациялау үшін деректер моделінің
ережелері шақырылуы қажет және ақпараттың тұтастығын сақталуын қамтамасыз
ету.
3. Қабылдауға жеңіл болатын ақпаратты структуралауын қамтамасыз етеді.
Сапалы құрылған ДҚ базаға деген сұранысты жеңіл түсіну мүмкіндігін береді.
4. Қолданушының ДҚ өнімділігіне деген талаптарын қанағаттандырады.
Ақпараттың үлкен көлемі болған кезде өнімділіктің сақталу сұранысы негізгі
рөл атқарады да проекциялау кезеңінің кемшіліктерін көрсетеді.
Келесі пункттер ДҚ-ны проекциялаудың негізгі қадамдары көрсетіледі:
1. ДҚ ақпараттының қажеттілігін анықтау
2. ДҚ-дағы моделдеуге керек болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz