ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ МЕН ӘРЕКЕТ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 7
1.1 Қылмыстық заңның түсінігі
7
1.2 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері
14
1.2 Қылмыстық заңдардың құрылымы мен ерекшеліктері
21
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ МЕН ӘРЕКЕТ ЕТУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
28
2.1 Қылмыстық заңдардың мезгіл және кеңістік бойынша қолданылуы
28
2.2 Қылмыстық заңның адамға қатысты қолданылуы
39
2.3 Қылмыстық заңдарға түсінік беру
45
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ БАСҚА ЗАҢ НОРМАЛАРЫМЕН АРА
ҚАТЫНАСЫ
50
3.1 Қылмыстық заң және қылмыстық іс жүргізу заңнамалары
50
3.2 Қылмыстық заң мен қылмыстық атқару заңдарының мақсаттары
56
3.3 Қылмыстық заң мен қылмыстық құқықтың байланысы
61
ҚОРЫТЫНДЫ
65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
68
ҚОСЫМШАЛАР
71
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған
сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық
шарттары мен Республиканың басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика
Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының
нормалары болып табылады- деп ҚР Конституциясының 4-бабының 1- тармағында
адап көрсетілгендей, қылмыстық заң өзіне тән белгіленген қоғамдық
қатынастарды тертеуге негізделген[1].
Қылмыстық заң – ҚР Парламенті қабылдаған нормативті құқықтық акті болып
табылады. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтың қағидалары мен жалпы ережелерін,
қол сұғушылықтың қылмыс екендігін анықтауды немесе оған жаза тағайындауды
белгілейді. Қылмыстық заңның міндеттері - бейбітшілікті және азаматтың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, меншікті конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу болып
табылады[2].
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіру қаупін туғызған немес
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тиым салады.
Қылмыстық заң - қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғаруы немесе қаулысы құқықттың көзі болып табылмайды. Олар тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орындау
немесе сақтау лауазымды адамдардың және барлық азаматтардың міндеті.
Қазақстан Республикасында қылмыстылықпен күрес жүргізу, қылмыстық құқық
нормалары ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Заңды күшіне енген үкім
бойынша тағайындалған қылмыстық жазаның орындалуы қылмыстық атқару
кодексімен реттеледі.
Қылмыстық заң белгілі бір техникалық ережелерге негізделген, заң
атқарушының еркін білдіретін өзіндік нысаны бар құрылымға ие. Қылмыстық
кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдері баптарға бөлінген. Әр бап, өзіне тән
бөліктерден тұрады және бөліктер мазмұны мен сипатына және жазалау түріне
қарай әр түрлі болып келеді. Сондықтан іс-жүргізу құжаттарын жүргізуде тек
баптың өзін ғана емес, сонымен қатар оның бөліктерін де ескеру қажет.
Құқықтық норманың құрылымы үш түрлі элементке бөлінеді: гипотеза,
диспозиция және санкция.
Құқық нормалары қолданатын гипотезаны, қылмыстық заңда жалпы бөлім
баптары іске асырады. Яғни белгілі жасқа толуына байланысты адам қылмыстық
жауаптылыққа тартылуы мүмкін, абайсыздықта немесе қасақана қылмыс жасауы,
қылмыс жасауы кезінде есі дұрыс емес күйде болуы.
Қылмыстық заңдарды әзірлейтін мемлекеттік органдардың қызметіне
кеңінен араласып, олардың заңды қолдану, қылмысты саралау жөніндегі
тиісті тұжырымдарды жасауына белсене қатысу; шет мемлекеттердің
қылмыстық заңдарының іс жүзінде қолданылу әдістерін, әсір есе жеке
адамды, нарықтық экономиканы, тұтынушыларды қылмыстық құқықтық қол
сұғушылықтан қорғау саласындағы үздік тәжірібиелерін зертттеу арқылы,
оның пайдалы жақтарын Қазақстан мемлекетінің қылмыстық заңдарын
дайындағанда еске алу, құқықтық құрудың мақсаттарына сәйкес келетін
тиісті қылмыстық заңдарды әзірлеудің жолдарын айқындайтын ғылыми
болжамдар жасау болып табалады.
Өткен тарих қайнауын мұқият зер салсақ, көптеген елдер мен
мемлекеттер өмірінде, күшті экономиқалық табысқа жетуге барлық
мүмкіндіктері бола тұра, сол мүмкіндіктерді іске асыра алмаған
кездері болған. Себебі ел басшылығы ел ішіндегі адалда, ақылды
адамдар бойында зор адамгершілік пен әділдік сезімі тұрақты
болатындығын байқамаған. Осыдан келіп, мұндай адамдардың билікке
келуі, ел өмірінде жақсы өзгерістер әкелетіндегіне сенбеген. Ақырында,
мемлекет экономикасы күрделі дағдарысқа ұшырап, қара-пайым халық азып-
тозып, қасірет шеккен.
Қазақ халқының жаман айытпай - жақсы жоқ деген асыл сөзін осы
арада еске алсақ, халқымызға қасірет шектірмеудің жолын ойлап, қоғам
қайнауымен біте қайнасып тұрақты өмір сүре алатын заңдар жасау
міндетін алға қою, міндетті түрде қажет. Мұны жасай алатын
азаматтарды, өзге елдерде көз сүзбей, өз еліміздің ішінен іздеу
керек.
Ел ішкі - ақыл кенші екендігін бір тәсте естен шығармай отыр.
Заң - адамды бағындырады, заңды - ақыл бағындырады деген ағылшын
әдебиетшісі Фуллер Томастың алтын сөзін негізгі алып іске кіріссек,
еліміздегі заң тұрақсыздығын әбден түзеуге болады. Қандай да қылмыс
болмасын, ол қоғамның міндеті. Осы кеселді сылып алып тастау мүмкін
болмаса да, оны құрықтап ұстау - құқық қорғау органдарының бүгінге
ең маңызды міндетіне айналып отыр. Ал оған заңдылықты сақтау, адам
құқықтарына сергек қарау арқылы ғана қол жеткізуге болады. Бұл
орайда заңдылық сақшасы – прокуратура органдарына артылар салмақта
ауыр. Әйтеуір олар бұл биіктен көрініп жүргендігі аян.
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыстық заңның әрекет ету мәселерін қоғам
дамуының жоғарғы сатыға көтеру үшін, ендігі жерде заң тұрақтылығын
сақтауға беретін кез келді. Қашанда Тәуелсіздік тірегі - тұрақты
заң болған және мәнгі қала бермек . Өйткені Тәуелсіз жолы ұлы
жол. Бұл жолда еліміздің өсіп өркендеуіне, тәуелсіздігімізді баянды
ету, сыртқы беделімізге нұқсан келтірмеу, ішкі саяси аху –алды заң
күшімен тұрақтандыру арқылы қаралады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу деңгейі. Қылмыстық құқықтағы қылмыс заң
ұғымы, оның мезгілдегі және кеңістіктегі күші мен адамдарға қатысты
қолданылуы мәселесіне байланысты теориялық және тәжірибелік мәліметтер жан
– жанқы талқыланып, қарастырылды.
Жұмысты жазу барысында қазақстандық осы мәселені зерттеуші ғалымдардың
еңбектері қолданылды. Еңбектері қолданылға мынадай авторларды атап
көрсетуге болады Ағыбаев А.Н., Алауханов А.Н., Наумов А.В., т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – негізгі мєселелердіњ бірі ќылмыстыњ
заңның ±ѓыммен қолданылу тәртібін аныќтау болуып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес
келесідей міндеттерді алға қою мен шешу:
- ќылмыстық заңның ұғымы анықтау;
- қылмыс заңның кеңістіктегі күшін ашып көрсету;
- қылмыс заңның мезгілдегі күшінің маңызын айқындау;
- қылмыс заңның адамдарға қатысты қолданылуының ерекшелігін көрсету;
- қылмыс заңды жетілдіру жолдарын көрсету.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодекісі, Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары
мен ҚР Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және т.б. ғылыми еңбектер мен
зерттеу жұмыстары пайдаланылды.
Зерттеу обьектісі қылмыстық заңның түсінігі мен белгілерін саралау
болып табылады.
Зерттеу пәні қылмыстық заңның түсінігін, оның белгілері мен
ерекшеліктерін, мәні мен маңызын анықтауға, кеңістіктегі, мезгілдегі
күшіне, адамдарға қатысты қолданылуына байланысты қатынастар саналады.
Дипломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстық заңның түсінігі
Қылмыстық заң – ҚР Парламенті қабылдаған нормативті құқықтық акті болып
табылады.
Қоғамдағы құқтың ең қүрделі негізін құрайтын нормативті-құқықтық
актілер. Бұл жүйеге қоғамдағы қатынастарды реттеп-басқарып отыратын
нормативтік актілердің басым көпшілігі кіреді. Құқықтың басқа негіздері
(әдет-ғұрып, мораль, діни т.б. нормалар) жалпы мемлекеттік қатынастарды
реттеп, басқара алмайды, тек нормативтік актілерге қосымша күш ретінде
жұмыс атқарады. Нормативтік актілер қоғамның, жеке адамдардың мүдде-
мақсатын іске асыратын экономикалық, саяси, әлеуметтік, ұлттык, халықаралық
қатынастарды реттеп, басқарады.
Дүние жүзінің заң ғылымы құқықтың негіздерін құқықтық нормалардың
мазмұнымен тығыз байланыста реттеп, дамытады. Адам қоғамының тарихи
диалектикалық процесінде нормативтік актілер бірте-бірте, эволюциялық
жолмен құқықтың ең күрделі, ең шешуші негізге айналады. Көне дәуірде
нормативтік актілер тек мемлекеттік қатынастарды реттеп, басқарып отырды.
Қоғамның басқа салаларындағы қатынастарды әлеуметтік нормалардың басқа
түрлері (мораль, әдет-ғұрып, дәстур, діни т.б.) реттеп-басқарып отырды.
Кейін нормативтік актілер сол салалардагы катынастарды бірте - бірте
реттеп, басқаруға көшті. Қазіргі кезде әлемдегі барлык мемлекеттерде
құқықтық нормалар қатынастарды реттеп, басқарудың басым түріне айналып
отыр. Өйткені қоғамда мемлекеттік билікті іске асыруда, демократияны
дамытуда, құқықтық мемлекетті қалыптастыруда нормативтік актілер ең шешуші
рөл атқарады.
Нормативтік- құқықтық актілердің мазмұнының сипаттамасы:
1) Бұл актілерді мемлекеттің билік өкілеттігі бар органдары
қабылдайды. Қабылдаудың занды тәртібі болады. Оны орындау міндетті.
2) Бұл процесте мемлекеттің егемендігі іске асып отырады. Оның
маңыздылығы қабылданган нормативтік актілерден көруге болады.
3) Нормативттік актілерден мазмұны құқықтық нормалармен сәйкес, дәлме-
дәл болуға тиісті. Өйткені мемлекеттік органдар "акт!" — деген атпен
әртүрлі мағынада құжаттар шығарып жатады.
4) Нормативтік актілер занды бөлу үшін міндетті түрде тиісті
нысанында шығарылады. Онда барлық реквизиттері көрсетілуі қажет.
Нормативттік актілердің өмірге келуі, дамуы, өзгеруі, жаңаруы
объективттік процесс. Оның негізгі себептері: қоғамның экономикалық
базисының өзгеруі, соған сәйкес қоғамның саяси, әлеуметтік, мәдени, таптық,
мүдде-мақсаттарының өзгеpyi.
Бұл объективтік өзгерістер өмірге субъективтік өзгерістерін
қалыптастырады:
- мемлекетпк билік дамып, жаңарады;
- мемлекет пен кұкыктың функциялары өзгеріп, нормативтік актілерді
дамытады;
- құқықтық қатынастар прогрестік өзгерісте болады;
- рухани сана-сезім, болып дамиды.
Қоғамдағы осы объективтік және субъективтік өзгерістерді реттеп-басқару
үшін нормативтік актілер үнемі үзіліссіз даму процесінде болады. Бұл
процестің сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін:
- құқықтық шығармашылықтың сапасын жақсарту;
- лауазымды тұлталардың кәсіпқойлығын, білімін, тәжірбиесін көтеру.
- мемлекеттік органдардың қызметінің сапасын жаксарту.
Нормативтік актілер мемлекеттік билікті, саясатты орындайтын, қоғамның
халықтық, мүдде-мақсатын ic жүзіне асыратын ең сенімді, шешуші кұрал.
Нормативтик актілер ресми турде: заң, каулы, жарлық , ереже т.б. болып
шығады, олардың заңды нысандары болады;
- нормативтік актілер жалпы қоғамдағы қүрделі қатынастарды реттеп-
басқарады.
Нормативтік актілердің түрлері:
- заңды күшке қарай нормативтік актілер екі топқа бөлінеді.
зандар және заңға тәуелді нормалар. Мемлекеттің дәрежесі жоғарылған
сайын нормативтік актілердің де заңды күші жоғарылай береді.
- нормативтік актілердің мазмұнына қарай бірнеше түрге бөлінеді:
өндірістік, шаруашылық, әлеуметтік, медени т.б. қоғамның салаларына
сәйкес;
- Hopмативтік актілердің ic әрекетің шеңберіне қарай үш түрлі
болады: қоғамдық ic-әрекеттер, шeктeyлi ic-әрекеттер, төтенше ic-әрекеттер;
- субъектілеріне қарай (нормаларды қабылдаған мемлекеттік органдар)
нормативтік актілер үш топқа бөлінеді: занды шығарушы органдардың aкиici;
заңды орындайтын органдардың актілері, сот жүйесінің актілері.
Ол қоғамдағы ен күрделі, маңызды мәседелерді, қатынастарды қамтиды.
Заң қоғамдағы барлық нормалардың "Атасы"— деуге болады.
- заң парламентте немесе жалпы халықтық референдумда қабылданады;
- зан күрделі маңызды мәселелер бойынша қабылданады;
- заң арнаулы процедура арқылы қабылданады (ол төрт-бес кезеңнен өтуге
тиісті);
- занды ешқандай орган тексере, өзгерте алмайды;
- заң қоғамдағы нормалардың басты атасы.
Заңның үстемдік арқылы қоғамдағы заңдылық, тәртіп қамтамасыз
етіледі. Заң арқылы қоғамның мүдде-мақсаты, мемлекеттік билік, саясат ic
жүзіне асады. Заң арқылы адамдардың бостандығы мен құқықтары, демократиялық
басқада талаптары қалыптасады.
Қазақстан мемлекеті Парламенті заң шығаруды жүзеге асыратын
Республиканың ең жоғарғы өкілетті органы. Парламент аса манызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін заңдарды шығаруға хақылы.
Заңға тәуелді нормативтік актілер — бұл актілерр төрт түрге белінеді
жалпы қоғамдық, жергілікті , ведомстволық және мекемелттік актілер. Жалпы
қоғамдық актілер — мемлекеттік әлеуметтік-территориясына толық заңды күші
бар актілер (Президенттің жарлыктары, Жергілікті басқару органының
актшері — мәслихаттың шешімдері, әкімдердің бұйрықтары. Ведомстволык
актілер министрліктердің бұйрықтары, шешімдері, инструкциялары.
Мекемелердің өз апттаратының iшкі тәртібін реттейтін актілер.
Сот билігінің актілері — Конституцияныц 75-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Сот билін
азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге
асыруға арналған. Сот билін Республикамыздың нормативтік актілерінің жене
халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық icтep мен даударға
қолданылады. Сот билігі сот ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады.
Республиканың бүкіл аумағында барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың,
лауазымды адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндеті болып табылады.
Нормативтік актшерді жуйеге келтірудің әдіс- тәсілдері. Қоғамның
объективтік даму процесінде сәйкес нормативтік актілер сан жағынан да, сапа
жағынан да күрделі дамып, кейбір нормалардың бip-бipiне қайшы келуі де,
немесе қайталануы да, кемшіліктері де молаяды. Осы саналуан нормативтік
актілерден өздерінше керектерін тауып алып, пайдалану, жеке және заңды
тұлғаларға өте қиын мәселе. Сондықтан мемлекет қабылдаған нормативтік
актілер жіктелтіп, топтастырып отырырады, оның әртүрлі әдіс- тәсілдері
болады:
1) Ең күрделі турі инкорпорация, кодификация. Инкорпорация —
нормалардың мазмұнын өзгертпей сала-салаға бөліп, алфавит бойынша, норманың
шыққан уақытына сейкес жүйеге келтіру. Сол арқылы нормативтік актілердің
жинақтарын шығару. Инкорпорацияның түрлері:
- ресми инкорпорация — мемлекеттік органның жасаған жинағы.
- бейресми инкорпорация — жеке жене заңды тұлғалардың жасаған
жинақтары, оған ештеме жасауға болмайды;
- хронологиялық инкорпорация — норманың қабылданған уақыттарына сәйкес
жүйеге келтіру;
- жүйелік инкорпорация — құқықтың жүйесіне немесе қатынастардың
жүйесіне сәйкес нормаларды жинақтау; бұл маңызды жинақ деуге болады.
1) Жинақ заң шығарушы органның нұсқауымен жасалып, парламентте
беріледі.
2) Жинактың жасалу процесінде нормалар алынып, кемшіліктері болса
толықтырылып жетіспейтін жерлері болса жаңа нормалар қабылданып қоғамдағы
құқық, толығымен жаңарып шығады.
3) Жинаққа қоғамдағы өзармеген, заңды күші бар нормативтік актілердің
барлығы бірізділікпен мемлекеттің ең негізгі занды жинағына айналады.
Мұндай тәжірибе — заңдар жинағын жасау мемлекеттердің көпшілігінде
кездеседі. Қaзipri кезде Қазақстан Республикасы хронологиялық және жүйелік
жинақтар жасау ішін барлық нормативтік актілерді сала-салаға топтастырып,
реттеп, тізімі жасап жүр.
Қылмыстық заң қылмыстық құқықтың қағидалары мен жалпы ережелерін, қол
сұғушылықтың қылмыс екендігін анықтауды немесе оған жаза тағайындауды
белгілейді. Қылмыстық заңның міндеттері - бейбітшілікті және азаматтың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, меншікті конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу болып
табылады.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіру қаупін туғызған немес
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тиым салады.
Қылмыстық заң - қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғаруы немесе қаулысы құқықттың көзі болып табылмайды. Олар тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орндау
немесе сақтау лауазымды адамдардың және барлық азаматтардың міндеті.
Қазақстан Республикасында қылмыстылықпен күрес жүргізу, қылмыстық құқық
нормалары ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Заңды күшіне енген үкім
бойынша тағайындалған қылмыстық жазаның орындалуы қылмыстық атқару
кодексімен реттеледі.
Қылмыстық заң - Қазақстан Республиқасының Конституциясына сәкес
Республика Парламенті қабылдаған құқылық акті болып табылады.
Қылмыстық заңның міндеттері - бейбітшілік және адамзаттың
қауіпсіздігін, бостандықтары мен заңды мүдделерін меншікті аумақтық
тұтастықты, конституциалық құрылысты, қоғамдық тәртіп пен қауіпсідікті,
табиғи ортаны қылмыстық сұғушылықтан қорғау және қылмыстық алдын алу
болып табылады[11].
Бұл міндеттеріді жүзеге асыру үшін қылмыстық заңдар қылмыс-тық
жауаптылық негіздерін белгілейді. Жеке адамға мемлекетке немесе
қоғамға қауіпты іс - әрекетердің қандайы қылмыс болып табылатынын
айқындайды. Қылмыс істеген адамдарға қолданылуы мүмкін және өзге де
ықпал ету шараларын белгілейді.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке
басына, қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қауіпін тудыратын қылмысты әрекеттерді тыйым салады. Қылмыстық
заң сонымен қатар тиісті органдарға және лауазымды адамдарға іс-
әрекетіне қылмыс белгісі бар кінәлі адамды қылмыстық жауапқа тарту
немесе көрсетілген негізге сүйеніп, оларды қылмыстық жауаптылықтан
және жазадан босатуды міндеттейді.
Сонымен қылмыстық құқықтық норма бір мезгілде тыйым салушы және
міндеттеуші нормалары болып табылады. Бұл нормалардың тағы да
сақтандырушылық және тәрбиелік мәні бар.
Қылмыстық құқықтық норманың сақтандырушылық фукнкциясы -істелген
іс - әрекеті үшін тиісті баптардың санкциясында көрсетілген жазасын
кінәлі адамға тағайындау мүмкіндігі арқылы өз көрінісін табады, осы
арқылы барлық азаматтарды қылмыс істеуден күні бұрын сақтандыру
тәрбиелік ықпал ету шарасы жүзеге асырылады. Қылмыстық - құқықтық
норма, сонымен бірге кез – келген азаматтарды заңды бұлжытпай
орындауға тәрбиелеумен бірге, оларды қылмыс істегендер мен ымырасыз
күрес жүргізу рухына баулиды.
Қылмыстық - құқықтық норма қоғамдық қатынастарды қорғап қана
қоймайды ол сонымен бірге мұндай қатынастарды ретке келтіреді,
өйткені қоғамдық қатынастарды қорғаудың өзі соны ретке келтіру
арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық құқық белгілі бір қоғамдық мінез
– құлық өрелерін белгілеумен бірге, осы өрлелерді бұзушыларға қарсы
қылмыстық - құқықтық нормаларды қолдану арқылы жүзеге асырылады[11].
Қылмыстық заң - қылмыстық құқықтың ең негізі қайнар көзі. Сот
үкімі, ұйғарымы немесе қаулысы құқықтың көзі болып табылмайды.
Олардың нақты қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Сондай - ақ Республика Жоғары Соты Пленумының басшы қаулары да
құқық нормасы болып табылады. Мұндай қаулылар белгілі бір қылмыстық
- құқықтық норманың түпкі мәнін ашып көрсетеді, оларды түсіндіреді.
Сондықтан да ондай қаулылардың Республиканың бүкіл аумағында
міндетті күші болады. Сот прецеденті біздің Республикамызда құқық
нормасы болып саналады. Ол Ұлыбританияда, Канада сияқты мемлекеттерде
ғана құқық нормасы болып табылады.
Қазақстан Республиқасы қылмыстық кодексінің 52 - бабында сот
айыпты деп табылған адамға жазаны Қылмыстық Қодекстің Жалпы
бөлімінің ережелеріне сәйкес істелетін қылмысы үшін жауаптылық
қаралған Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көрсетілген шектен
шықпай тағайындайды деп белгіленген. Жаза тағайындағанда сот
істелген қылмыстық сипаты мен қоғамдық қауыптілік дәрежесін,
айыпкердің жеке басының ерекшіліктерің, мінез - құлқын, жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлалатын мән - жайлар, сондай – ақ тағайындалған
жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның от басының немесе
асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын толық есепке
алады. Қылмыс істеген адамға оның түзелуіне немесе жаңа қылмыс
істеуне сақтандыруына қажетті және жеткілікті әділ жаза тағайындауы
қажет. Мұның өзі соттың жаза тағайындауында заң талаптарымен қоса
өзінің сана - сезімін басшылыққа алатынын көрсетеді. Алайда құқықтық
сана –сезім құқық нормасы болып табылмайды. Ол сотқа тек қылмыстық
–құқықтық норманың мазмұнын дұрыс түсінуге жөн сілтейді. Қылмыстық
заң, басқа заңдар сияқты барлық лауазымды адамдар, заңды тұлғалар
үшін міндетті күші бар заң нормасы болып табылады[11].
Оны қандайда бір болмасын сылтаумен бұзуға немесе орындамауға
жол берілмейді.
Қылмыстық заң қылмыстық құқықтық норманы білдірудің нысаны, ал
оның нормасы оның мазмұның көрінісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында қылмыспен күрес жүргізу қылмыстық құқық
нормамен ересіне сәйкес жүзеге асырылада. Заңды күшіне енген үкім
бойынша тағайындалған қылмыстық жазалардың орын -далуы қылмыстық
атқару кодексімен реттеледі. Кейбір реттерде жекеленген жазалардың
орындалуы басқандай, арнайы заңдылық актіменде белгіленуі мүмкін
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 15 қазанда бекітілген төтенше
жағдайдық құқықтық режимі туралы заңына сәйкес төтенше жағдай
кезінде істелген қылмысы үшін сот ісін жүргізудің төтенше түрлерін
енгізуге жол берілмейді деп белгіленген. 1995 жылы 30 тамызда
қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясына сәйкес
қылмыстық заңдар Қазақстан Парламентінде қабылданады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 61 – бабының 1 - тармағына сәйкес заң
шағару, оның ішінде қылмыстық заң шығару бастамасы құқығыда
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика
Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
Ұсынылған заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және қарау мәжілістің
ерекше қарауында болады (56-бап, 1-тармақ). Республика Конституциясының
54 – бабының 1 - тармақшасына сәйкес заңдар Парламент Палаталар
бөлек отырысында әуелі Мәжілісте одан кейін Сенатта өз кезегімен
қаралады, қабылданады. Президент Парламент Сенаты ұсынған заңға оң
бес жұмыс күн ішінде қол қояды, заңды халыққа жария етеді не заңды
немесе оның жекеленген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу
үшін қайтарады. (44 – бап, 2- тармақша)[1].
Республика Президентінің қарсылығын түғызған заңдар немесе заң
баптары бойынша ол қарсылық жіберген күннен бастап бір ай мерзім
ішінде қайталап талқылау мен дауысқа өткізеді. Бұл мерзімнің
сақтамауы Президент қарсылығың қабылданғанын білдіреді. Егер
Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің
көпшілік дауысымен бұрын қабылданған шешімді растайтын болса,
Президенті жеті күн ішінде заңға қол қояды. Егер Президентің
қарсылығы ескермесе, заң қабылданбайды немесе Президент ұсынған
редакцияда қабылданады деп есептелінеді (53 – бап, 3 - тармақшасы) [1].
Заң - заң шығаратын билік орны қабылданған және өзінде құқықтық
шамаларды жинақтаған нормативтік акті екені белгілі.
Қылмыстық заң өзге заңдардын құқық шамаларын мазмұнымен өзгеріс
табады. Ол қылмыстық жауапкершілік негіздері мен қағидаларын
аңықтайды, қандай қоғамға қауыпті әрекеттер қылмыстар деп танылатындығын
олардың жасалғанына қандай жазалар қарастырылатындығын белгілейді.
Қылмыстық заң сондай - ақ, қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан
босатудың негіздерін реттейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясын сәйкес қылмыстық заңдар
қабылдау ҚР мемлекеттік өкіметі органдарының құзырына жатады
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі негізгі қылмыстық заң болып
табылады.
Бір айта кетерлік жайт - Батыстың көптеген дамыған елдерінде
қылмыстық кодекстері бірден – бір қылмыстық - құқықтық заңдылық актісі
болып табылмайды. Мәселен Германия Федеративтік Республикасында
экология, көлік, шаруашылық салаларындағы қылмыстар үшін тиісті
жауапкершілікке шақыратын кең ауқымды заңдар бар.
Оның үстінде бұл заңдардың көпшілігі қылмыстық кодексте
енгізілмей, сонымен құжаттар өз алдына әрекет жасайды. Кейде
қылмыстық - құқықтық шамаларды осылайша жүзеге түсіру ісі біздің
отандық қылмыстық – құқықтық ілімдеде өз орнын тауып жатады. Әйітсе
де бұл тұрғыда кеңестік қылмыстық құқық ауқымында жинақталған
тәжірбиеден , оның табанды түрдегі құқықтық шығармашалығы
тенденциясынан әсте бас тартуға болмайтын сыңайлы, ал бұл тенденция
бұрынғы одақтас республикалар деңгейінде толық түрде
кодификацияланған болатын. Бұл дәстүрді әрі қарай жалғастыру
қылмыстық заңдар турасында сот төрелігін жүргізуді жүзеге асыру
аясында белгілі бір кепілдіктерді сақтайды деуге болады.
ҚР Конституциясына сәйкес халықаралық құқықтық кейбір шаралары
да (оның ішінде қылмыстық құқықта бар) Қазақстандық құқықтың өзіндік
туындар көзі болып табылады. Мысалы, Конституциясының 15 – бабында
халықаралық құқықтың жалпыға бірдей қағидалары мен шамалары және
Қазақстан Респубиликасының халықаралық келісімдері оның құқықтық
жүесінің бөлігі іспеттес. ҚР қылмыстық кодексі 1 – бабының 2 –
бөлігінде сондай- ақ, ҚР ҚҚ ҚР конституциясына және де халықаралық
құқық шамаларының қағидаларымен шамаларына негізделеді деген ереже
тиянақ тапқан. Бұл шамалардың заңдылық күшінің өзгешелігі мынада:
олардың негізінде кімді болмасын қылмыстық жауаптылыққа тартып немесе
қылмыстық жаза тағайындауға болмайды, өйткені халықаралық құқықтық
көрсетілген шамаларында қылмыстық құқық санкциялар қарастырылмаған.
Бірақ, егер мемлекет ішіндегі қылмыстық - құқықтық шамалар
көрсетілген халықаралық шамаларға қарама - қайшы келетін болса, онда
жеке тұлға ҚР Конституциясы мен көрсетілген халықаралық құқық
шамаларының тікелей әрекет етуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатылуға тиіс. Бұл тұрғыдан алғанда адам құқықтарына қатысы бар
халықаралық құқықтық нормалары Қазақстан Респубиликасы қылмыстық
құқығының туындар көзі болып табылады.
Аталмыш органдар мен лауазымды тұлғалардың іс -әрекеті қылмыстық
заңның қолданылумен тура, тікелей байланыстырылған анықтауда,
істелген қылмыстар бойынша алдын - ала тергеу жүргізу де қылмыстық
заңның шамаларына негізделмей тұра алмайды, өйткені қылмыс деп
табылатын қоғамға қауіпті әрекеттер ауқымын, қылмыстық жауаптылықты
белгілеу және де одан босатуға негіз табу тек қана қылмыстық
құқықтық құзырындағы мән – жайлар. Осыдан орай қылмыстық заң осынау
іс - әрекеттің арқауы болыптабылады. Қазақстан Респубиликасының
қазіргі қылмыстық заңдары әрине, жоқтан пайда бола қойған жоқ. Ол
тікелей кеңестік қылмыстық - құқықтан туындады. Осыған орай бүгінігі
заңгерлер кеңестік қылмыстық құқықтың бой көтерген әуелгі
қағидаларын білгендері абзал[12].
1.2 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері
Құқықтық норма — қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттін
билігін, саясатын іс жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам
мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді. Құқық
деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды толық қамтыған
нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқықтық
норманың маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді.
Қоғамдық мүддені, саясатты, мемлекеттік билікті, бостандықты, тендікті,
әділеттікті, адамтершілікті, заңдылықты, тәртіпті, білімді, ғылымды, рухани
сананы, халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын т.б. демократиялық іс-
әрекеттерді.
Құқықтық норманың құндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп-басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардың, занды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады;
- құқықтық нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы құрал,
нормативтік актілер қоғамға зиянды іс-әрекеттерге жауапкершілікті күшейтіп
отырады;
- құқықтық нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап,
қолайсыздарын қысқартып, экономиканың, әлеуметтік жағдайдың жақсаруына
мүмкіншілік жасап отырады;
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандықты т.б.
демократиялық қағидаларды қалыптастырады;
- құқтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты
жақсартудың құралы.
Құқық — жалпыға бірдей міндетті, мемлекетпен қамтамасыз етілетін,
қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма —
құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастарының жақсы дамуының, үлгісі деуге
болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шенберін анықтап, олардың
бостандығын және қарым-қатынасын реттеп-басқарып отырады. Адамдардың
бостандығын реттейтін норма екі түрғыдан қарастырады:
бірінші — адамдардың өздерінің, өз істерің, өз тәртібін жобалау —
жоспарлауы (ішкі бостандық);
екінші — өз мүдде-мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің жүзеге
асыруы (сыртқы бостандық).
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым-қатынастар құқыктық нормалар
арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлеуметтік жеке
мемлекеттік ықпал ету қасиеттерін біріктіріп қоғамның дұрыс, жағымды
дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
Құқықтық норманың негізгі сипаттары:
1. Норма қоғамға, адамдарға ен кажетті, керекті қарым-қатынастарды
реттеп-басқарып отырады. Ол қатынастардъщ басым көпшілігі бостандықты,
әділетгікті, тендікті, адамгершілікті және қоғамның экономикалық, саяси,
әлеуметтік, рухани, мәдени т.б. даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады.
Бұл басқарудын негізгі бағыттары, қағидалары Конституцияда және
зандарда көрсетілген.
2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс-
тәсілдерін алдын-ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастың, оны
реттеудің, орындалуының үлгісін жасайды. Міне осы "үлгілерді" зерттеу
арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
3. Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты
әлеуметтік тұрақты процесті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор.
Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады.
4. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы
қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол нормалардың
дұрыс орындалуына үлес қосады.
Сонымен кұқықтық норманың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның
мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп-басқаруын толық
түсінуге болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады. Өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада суъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары
толық көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің өз еркінде, тек
заңға нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет
қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар,
мағыналы, сапалы қарым-қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны
толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны
толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны көрсетіледі,
екіншісінде — оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді, үшіншіде —
қолдану нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе бір толық норма болып
шығады. Мұндай норманың құрылысы өте сирек кездеседі. Нормалардың басым
көпшілігі толық түрде болады. Егерде толық болмаса жетіспейтін элементтерін
сілтеме арқылы тауып алуға болады[12].
Сонымен құқықтық норма — қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары
мен міндеттерін реттеп-басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен
қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
I. Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп оның құрылымын қалыптастырады.
Бірақ ол элементтердің болуы, тізілу қатары, бағыты, мақсаты нормативтік
актілердің түріне байланысты. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге
бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормасы.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының
"Салық туралы" заңында норманың элементтері 1-бабында көрсетілген.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік актілердің
баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі. Құқықтық нормалардың элементтері:
диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция — қатынастың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Диспозиция норманың діңгегі, құқықтық тәртіптің
үлгісі-моделі. Мысалы, ҚР, АЗК, 482 б. Екі немесе көп жақты мәмілелер мен
шарттардағы тұлғалардын міндеттері мен құқықтары айқыін көрсетілуі.
Диспозициянын үш түрі болады:
- жалпылама түрі-нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері анық-
айқын көрсетілмейді;
- мысалы жұмыссыздық туралы заңда республикалық, облыстық,
аудандық органдардың міндеттері жалпылама көрсетілген;
- толық-айқын түрі — диспозицияның мазмұны нормада анық көрсетіледі.
Мысалы, қылмыстық кодекстің баптарына диспозицияның мазмұны толық
көрсетіледі;
- сілтеу түрі — диспозицияның мазмұны туралы басқа нормаға сілтеу
жасалады. Мысалы, азаматтык кодекетің бірнеше баптарына сілтеме
қолданады.
Гипотеза - диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік акті
қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін
жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртідті бұзуы керек (ҚР, ҚК — 7 б.).
Гипотезаның үш түрі болады:
- егерде норманың іс-әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса мұндай гипотезаны жалпылама деп атайды;
- егерде норманың жұмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса ондай гипотезаны — күрделі гипотеза деп атайды;
- егерде норманың іс-әрекеті бірнеше жағдайдың біреуін тандау apқылы
басталса — мұндай гипотезаны алътернативтік гипотеза деп атайды.
Санкция — диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса оның жағымсыз
салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолдануы.
Санкцияның үш түрі болады:
- абсолютті-айқын санкция: жұмыстан шығару, қызметін төмендету, айып
төлеу т.б.;
- салыстырмалы айқын санкция: минимум мен максимумның арасындағы
жауапсершілік (қылмыстық кодекстік баптар);
- альтернативтік санкция. Санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын
қолдану тиісті мекеменің еркінде-құзырында.
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акті өз міндетін, өз
рөлін дүрыс, уақытында, жақсы орындай алады. Егерде нормада бір екі
элементтері жоқ болса, сілтеме арқылы оларды тауып алу керек.
Нормативтік актілердің жеке баптарына норманың элементтері толық
болмайды. Конституцияның баптарында тек гипотеза мен диспозиция ғана
болады. Қылмыстық кодекста тек диспозиция мен санкция ғана болады. Іс
жүзінде норманың элементтері нормативтік актінің әр баптарында болуы мүмкін
немесе бірнеше нормативтік актілердің баптарында болуы мүмкін. Оны тауып
алуға болады[13].
Құқықтық нормалардың элементтерінің құрылу тәсілдері.
1. Тікелей норманың үш элементін (гипотеза, диспозиция, санкция) толық
келтіру. Мұндай тәсіл нормативтік актілердің көбінде қолданылады. Бұл
құқықтық нормалардың іске асуын, орындалуын жеңілдетеді.
2. Сілтеме тәсіл норманың жетіспейтін элементі туралы осы заңның басқа
бөліміне, тарауына, бабына сілтеме жасалады.
3. Бланкеттік тәсіл — норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға,
қаулыға сілтеме жасау.
Сонымен құқықтық норма, заңның немесе нормативтік актілердің баптары
бір-біріне ұқсас емес баптарда норманың элементтері түгел болмайды, бірақ
оны іздестіріп табуға болады.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістіак, ауылшаруашылық, құрылыс,
мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т.б. бағыттағы нормалар.
2. Құқықтың саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек,
жанұя, азаматтық, қылмыстық, азаматтық- процессуалдық, қылмыстық-
процессуалдық т.б. саладағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді:
- реттеуші нормалар;
- қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар; тыйым
салушы нормалар; ерік беруші нормалар.
5. Норманың элементтершің құрылымына қарай нормативтік актілер үшке
бөлінеді;
- нақты белгілі нормалар — мазмұны толық анық жазылған элементтері
түгел;
- салыстырмалы нормалар — мазмұны, элементтері түгел емес, мәселені
болған істің жағдайына қарай шешу;
- балама (альтернативтік) нормалар - істің орындалуының, норманың
жүзеге асуының бірнеше бағыты, әдісі болуы.
6. Субъектілеріне қарай нормалар екіге бөлінеді: жалпылама нормалар,
арнаулы нормалар.
7. Мамандандырылған құқықтық нормалар - қоғамның мамандық салаларының
қарым-қатынасын реттеп-басқаратын нормалар. Мысалы азаматтық, қылмыстық,
заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер бағыттағы нормалар.
Міне осы көрсетілген бағыттар бойынша құқық өзінің күнделікті қоғам
өмірін реттеп, басқарып отырады. Мазмұны жағынан құқық нормалары
заңдылық пен құқық тәртібі, азаматтардың құқығы мен міндеттері, зандарды
өзгерту, жетілдіру, толықтыру жөніндегі пікірлер мен көзқарастарды жинақтап
құқықтың қоғамдағы міндеттерін орындаудағы жұмысын дамытып, жақсартып
отырады. Құқықтық нормалардың мүлтіксіз орындалуы азаматтарды тәрбиелеу,
бақылау әдістерімен қатар әкімшілік немесе соттық жауапқа тарту арқылы
қамтамасыз етіледі.
Сонымен құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын
әлеуметтік ережелердің ең күрделі түрі.
2. Қазақстан Республикасының құқықтық нормалары
Қазақстан тәуелсіздікке қолы жетіп, егеменді мемлекет құру кезінде
құқықтың даму процесі басталып, аяқталмаған жағдайда нормативтік актілердің
дамуын жан-жақты зерттеп жақсы түсінуге толық мүмкіншілік бар.
Атап өткеніміздей құқық пен мемлекет қоғамның экономикалық, әлеуметтік
даму процесін, жеке және занды тұлғалардың қарым-қатынастарын реттеп-
басқару үшін өмірге келді. Бұл - объективтік процесс. Сондықтан құқықтың
қоғамда қалыптасуы үш бағытта дамиды. Біздің Қазақстан Республикасының
құқығы да осы үш бағытта дамуда:
- қоғамда өмірге келіп, қалыптасқан қатынастарды реттеп-басқару үшін
құқықтық нормалар қабылданып, қызмет жасауда;
- қоғамның объективтік даму процесінің болашағын болжап, оларды басқару
үшін алдын-ала нормативтік актілерді дайындау;
- қоғамның өткен дәуірін ғылыми тұрғыдан зерттеп заңды тәжірибелік
қорытындылар жасап құқықтық нормалардың сапасын жақсарту.
Сонымен құқықтық нормалар қоғамның экономикалық-әлеуметтік
қажеттіліктері арқылы өмірге келіп құқықты қалыптастырады. Құқық тек
қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму процесін басқарумен шектелмейді.
Сонымен бірге адамдардың және заңды тұлғалардың қарым-қатынастарын да
реттеп-басқарып отырады.
Осы процесте халықтың, ұйымдардың қоғамның дамуы қажеттілігін,
тілектерін жақсы дұрыс түсінуін — объективтік құқық дейді. Ал сол
объективтік процесті нормативтік актілер арқылы реттеп-басқаруды —
субъективтік құқық дейді.
Бұл екі процестің арасында тығыз байланыс, бір-біріне тәуелділік, іс-
әрекетінде бірлестік болады. Бұларсыз объективтік және субъективтік процесс
дұрыс, жақсы дамымайды. Сондықтан мемлекет бұл процестің біржақты дамуына
жол бермеуге тиісті. Субъективтік құқықтың белгі-нышандары:
- субъектілердің құқықтарының заңды түрде болуы;
- ол құқықтарды іске асыруға, пайдалануға мүмкіншіліктің болуы;
- субъектілердің бостандығын, құқықтарының дұрыс дамуын мемлекеттің
бақылауында, қорғауында болуы.
Қазақстан мемлекетінің құқығының объективтік және субъективтік
қалыптасу жолдары осындай. Бұл жолмен әлемдегі барлық мемлекеттерде өтті.
Құқықтың даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады. Тек аздап
ерекшеліктері бар. Мысалы, біздің Қазақстан мемлекетіміздің құқығының даму
процесінде діни нормалардың тәжірибесін және прецеденттік нормаларды өте аз
пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте кең
пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысанының түрлері:
- құқықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр;
- құқықтық прецедент;
- нормативтік шарттар;
- нормативтік құқықтық актілер.
Қазақстан мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері, Конституцияда
толығымен көрсетілген. Мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен
бірлестіктер, саяси партиялар, еңбек ұжымдары өздерінің құзыретіне,
өкілеттілігіне сәйкес нормативтік актілер шығарады. Олар Конституцияға
нұқсан келтірмеуге міндетті. Конституцияның талаптарының дұрыс орындалуын
Президенттің аппараты мен Конституциялық Кеңес бақылап отырады.
Республика Конституциясында көрсетілген жағдайда Президент заң күші бар
және жай жарлықтар шығарады. Республика Президентінің жарлықтары
Конституция мен Республика заңдарының негізінде және оларды орындау үшін
шығарылады. Республика Президентінің жарлығымен:
1. Республика Президентінің актісін шығаруды талал ететін Президенттің
конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады.
2. Конституцияда және өкімет органдарының халқының алдындағы
жауапкершілік заңдарында белгіленген мемлекеттік биліктің барлық тармағының
үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі: 3.
Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай-ақ Үкімет пен басқа да
мемлекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын
мәселелерді құқықтық жүйелендіру жүзеге асырылады.
4. Республиканың экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы жөніндегі
стратегиялық мәселелер бойынша шешімдер қабылданады.
Республика парламентінің актілері: Парламент Республиканың бүкіл
аумағында міндетті күші бар Республиканың заңдары, оның ішінде Парламенттің
Конституциялық және заңдарды қолдануды енгізу мәселелері жөніндегі
Парламенттің нормативтік қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды,
Парламент, өз құзыретіндегі мәселелер бойынша, сондай-ақ дара сипатты
қаулылар қабылдайды.
Парламент пен Палаталар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша үндеулер,
декларациялар, мәлімдемелер және заңдық сипаты болмайтын өзге де актілер
қабылдауға хақылы. Парламент заң актілерін және басқадай актілерді
палаталар бірлескен отырыстарында қабылдаған кезде дауыс беру Палаталар
бойынша бөлек жүргізіледі.
Үкімет актілері — заңдардың және Республика Президенті актілерінің
негізінде және соларды орындау үшін шығарылатын Үкіметінің нормативтік
актілері және жеке каулылары. Үкімет актілері алқалық отырыстарында дауыс
беру арқылы қабылданады, оған Премьер-Министр қол қояды. Премьер-министр өз
құзыреті бойынша жеке өкімдер шығарады. Үкімет қаулыларының және Премьер-
министрдің өкімдерінің Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Үкімет қаулыларының күшін Республика Президенті мен Үкіметтің өзі, ал
Премьер-Министрдің өкімдерінің күшін Республика Президенті немесе Премьер-
министр жоя алады.
Жоғарғы сот актілері — Республика сот билігінің жоғарғы органының заңды
нысанда еркін білдіруі. Бұл жоғарғы соттың Президимуы, Пленумдары мен
Төралқасының қаулылары мен өзге де актілері. Сот практикасының мәселелері
бойынша соттарға түсінік беретін нормативтік актілерді Республикасының
жоғарғы сот Пленумының қабылдауға хақысы бар.
Министрлік - ведомстволар өз құзыреті бойынша бұйрық, нұсқау береді.
Өздерінің жүйесінде бұл актілердің заң күші болады. Олардың орындалуын
өздері бақылап отырады.
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілері - Кеңестер,
Мәслихаттар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша шешімдер, ал губернатор,
әкімдер — тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің аумағында орындалуға
міндетгі шешімдер мен өкімдер қабылдайды. Конституцияға сәйкес
мәслихаттардың жергілікті бюджет кірісін қысқартуды немесе шығысын
ұлғайтуды көздейтін шешімдерінің жобалары әкімнің оң қорытындысы болған
кезде ғана қарауға енгізілуі мүмкін.
Парламеттік Республика. Заң жүзінде жоғарғы өкімет органы парламент,
сайлауда жеңіп шыққан саяси партия өкілдерінен Үкімет құрылады. Үкімет өз
жұмысы жөнінен парламентке бағынышты және оның алдында есеп береді.
Парламент конституциялық, төтенше жағдайдағы басқа заңдарды қабылдайды,
бекітеді, қаулылар қабылдайды, шығарады.
Мемлекеттің басқа органдарының (президенттің, үкіметтің, премьер-
министрдің, сот органдарының, жергілікті басқару органдарының т.б.)
нормативтік актілер шығару, қабылдау, бекіту құзыреттері Президенттік
Республикадан көп айырмашылығы жоқ. Қазақстан 1993ж. Конституция бойынша
Парламенттік Республика, 1995 ж. екінші Конституцияға сәйкес -Президенттік
Республика болды.
1.3 Қылмыстық заңдардың құрылымы мен ерекшеліктері
Қылмыстық құқықтың жалғыз формальді қайнар көзі болып Қылмыстық кодекс
табылады. Бұл қорытынды ҚК-тің 1 -бабы 1-бөлігінің мазмұнымен сипатталады:
ҚР-ның қылмыстық заңдары тек қана осы Қылмыстық кодекстен тұрады.
Қылмыстық жауаптылықты көздейтін өзге заңдар оларды осы кодекске
енгізгеннен кейін ғана қолданылуға тиіс. Материалды көздері болып осы
баптың екінші бөлігінде айтылғандай ҚР Конституциясына және халықаралық
құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделеді.
ҚР Конституциясы қылмыстық-құқықтық сипаттағы бірқатар нормаларды
қамтиды (өлім жазасын қолдану тәртібі, қажетті қорғанудың шарттары, заңның
кері күші, қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол бермеу және т.
б.). Егер Конституцияны мемлекеттің құқықтық, саяси негізін құрайды деп
айтсақ, ал қылмыстық құқықтың қайнар көздеріне Конституцияның барлық
нормаларын жатқызуға болады.
Біріншіден осы айтылғандар Конституцияның жалпы ережелерінің 1-бабына
қатыстылығы бар. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы болып - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары
танылады.
Қылмыстық құқықта барлық жүйелер біріншіден осы ережелерге сай іске
асырылуы қажет.
Адамның құқықтары мен бостандықтары туралы Конституцияның 12-бабында
орын алған. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған,
олар абсалютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге
де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады.
Қылмыстық құқықтың нормалары репрессивтік сипатта адамның құқықтары мен
бостандықтарының тезистерімен, бір көзқараспен қарағанда әлсіз уағыздалады.
Алайда, Конституцияның 12-бабы 5-бөлігі, қылмыстық құқықтың да мемлекет
атынан тиым салу белгілерін бекіткен, яғни Адамның және азаматтың өз
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірмеуге тиіс.
Конституция, мемлекет пен қоғамның дұрыс қызмет атқарып өмір сүруі үшін
ең маңызды керек міндетті атқарады, яғни адамның өмір сүруге, өміріне қол
сұғынуына, бостандығына құқығы бар болуын, меншікті қорғау кепілдігі, заңды
салықтарды төлеуде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 7
1.1 Қылмыстық заңның түсінігі
7
1.2 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері
14
1.2 Қылмыстық заңдардың құрылымы мен ерекшеліктері
21
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ МЕН ӘРЕКЕТ ЕТУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
28
2.1 Қылмыстық заңдардың мезгіл және кеңістік бойынша қолданылуы
28
2.2 Қылмыстық заңның адамға қатысты қолданылуы
39
2.3 Қылмыстық заңдарға түсінік беру
45
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ БАСҚА ЗАҢ НОРМАЛАРЫМЕН АРА
ҚАТЫНАСЫ
50
3.1 Қылмыстық заң және қылмыстық іс жүргізу заңнамалары
50
3.2 Қылмыстық заң мен қылмыстық атқару заңдарының мақсаттары
56
3.3 Қылмыстық заң мен қылмыстық құқықтың байланысы
61
ҚОРЫТЫНДЫ
65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
68
ҚОСЫМШАЛАР
71
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған
сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық
шарттары мен Республиканың басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика
Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының
нормалары болып табылады- деп ҚР Конституциясының 4-бабының 1- тармағында
адап көрсетілгендей, қылмыстық заң өзіне тән белгіленген қоғамдық
қатынастарды тертеуге негізделген[1].
Қылмыстық заң – ҚР Парламенті қабылдаған нормативті құқықтық акті болып
табылады. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтың қағидалары мен жалпы ережелерін,
қол сұғушылықтың қылмыс екендігін анықтауды немесе оған жаза тағайындауды
белгілейді. Қылмыстық заңның міндеттері - бейбітшілікті және азаматтың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, меншікті конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу болып
табылады[2].
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіру қаупін туғызған немес
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тиым салады.
Қылмыстық заң - қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғаруы немесе қаулысы құқықттың көзі болып табылмайды. Олар тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орындау
немесе сақтау лауазымды адамдардың және барлық азаматтардың міндеті.
Қазақстан Республикасында қылмыстылықпен күрес жүргізу, қылмыстық құқық
нормалары ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Заңды күшіне енген үкім
бойынша тағайындалған қылмыстық жазаның орындалуы қылмыстық атқару
кодексімен реттеледі.
Қылмыстық заң белгілі бір техникалық ережелерге негізделген, заң
атқарушының еркін білдіретін өзіндік нысаны бар құрылымға ие. Қылмыстық
кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдері баптарға бөлінген. Әр бап, өзіне тән
бөліктерден тұрады және бөліктер мазмұны мен сипатына және жазалау түріне
қарай әр түрлі болып келеді. Сондықтан іс-жүргізу құжаттарын жүргізуде тек
баптың өзін ғана емес, сонымен қатар оның бөліктерін де ескеру қажет.
Құқықтық норманың құрылымы үш түрлі элементке бөлінеді: гипотеза,
диспозиция және санкция.
Құқық нормалары қолданатын гипотезаны, қылмыстық заңда жалпы бөлім
баптары іске асырады. Яғни белгілі жасқа толуына байланысты адам қылмыстық
жауаптылыққа тартылуы мүмкін, абайсыздықта немесе қасақана қылмыс жасауы,
қылмыс жасауы кезінде есі дұрыс емес күйде болуы.
Қылмыстық заңдарды әзірлейтін мемлекеттік органдардың қызметіне
кеңінен араласып, олардың заңды қолдану, қылмысты саралау жөніндегі
тиісті тұжырымдарды жасауына белсене қатысу; шет мемлекеттердің
қылмыстық заңдарының іс жүзінде қолданылу әдістерін, әсір есе жеке
адамды, нарықтық экономиканы, тұтынушыларды қылмыстық құқықтық қол
сұғушылықтан қорғау саласындағы үздік тәжірібиелерін зертттеу арқылы,
оның пайдалы жақтарын Қазақстан мемлекетінің қылмыстық заңдарын
дайындағанда еске алу, құқықтық құрудың мақсаттарына сәйкес келетін
тиісті қылмыстық заңдарды әзірлеудің жолдарын айқындайтын ғылыми
болжамдар жасау болып табалады.
Өткен тарих қайнауын мұқият зер салсақ, көптеген елдер мен
мемлекеттер өмірінде, күшті экономиқалық табысқа жетуге барлық
мүмкіндіктері бола тұра, сол мүмкіндіктерді іске асыра алмаған
кездері болған. Себебі ел басшылығы ел ішіндегі адалда, ақылды
адамдар бойында зор адамгершілік пен әділдік сезімі тұрақты
болатындығын байқамаған. Осыдан келіп, мұндай адамдардың билікке
келуі, ел өмірінде жақсы өзгерістер әкелетіндегіне сенбеген. Ақырында,
мемлекет экономикасы күрделі дағдарысқа ұшырап, қара-пайым халық азып-
тозып, қасірет шеккен.
Қазақ халқының жаман айытпай - жақсы жоқ деген асыл сөзін осы
арада еске алсақ, халқымызға қасірет шектірмеудің жолын ойлап, қоғам
қайнауымен біте қайнасып тұрақты өмір сүре алатын заңдар жасау
міндетін алға қою, міндетті түрде қажет. Мұны жасай алатын
азаматтарды, өзге елдерде көз сүзбей, өз еліміздің ішінен іздеу
керек.
Ел ішкі - ақыл кенші екендігін бір тәсте естен шығармай отыр.
Заң - адамды бағындырады, заңды - ақыл бағындырады деген ағылшын
әдебиетшісі Фуллер Томастың алтын сөзін негізгі алып іске кіріссек,
еліміздегі заң тұрақсыздығын әбден түзеуге болады. Қандай да қылмыс
болмасын, ол қоғамның міндеті. Осы кеселді сылып алып тастау мүмкін
болмаса да, оны құрықтап ұстау - құқық қорғау органдарының бүгінге
ең маңызды міндетіне айналып отыр. Ал оған заңдылықты сақтау, адам
құқықтарына сергек қарау арқылы ғана қол жеткізуге болады. Бұл
орайда заңдылық сақшасы – прокуратура органдарына артылар салмақта
ауыр. Әйтеуір олар бұл биіктен көрініп жүргендігі аян.
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыстық заңның әрекет ету мәселерін қоғам
дамуының жоғарғы сатыға көтеру үшін, ендігі жерде заң тұрақтылығын
сақтауға беретін кез келді. Қашанда Тәуелсіздік тірегі - тұрақты
заң болған және мәнгі қала бермек . Өйткені Тәуелсіз жолы ұлы
жол. Бұл жолда еліміздің өсіп өркендеуіне, тәуелсіздігімізді баянды
ету, сыртқы беделімізге нұқсан келтірмеу, ішкі саяси аху –алды заң
күшімен тұрақтандыру арқылы қаралады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу деңгейі. Қылмыстық құқықтағы қылмыс заң
ұғымы, оның мезгілдегі және кеңістіктегі күші мен адамдарға қатысты
қолданылуы мәселесіне байланысты теориялық және тәжірибелік мәліметтер жан
– жанқы талқыланып, қарастырылды.
Жұмысты жазу барысында қазақстандық осы мәселені зерттеуші ғалымдардың
еңбектері қолданылды. Еңбектері қолданылға мынадай авторларды атап
көрсетуге болады Ағыбаев А.Н., Алауханов А.Н., Наумов А.В., т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – негізгі мєселелердіњ бірі ќылмыстыњ
заңның ±ѓыммен қолданылу тәртібін аныќтау болуып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес
келесідей міндеттерді алға қою мен шешу:
- ќылмыстық заңның ұғымы анықтау;
- қылмыс заңның кеңістіктегі күшін ашып көрсету;
- қылмыс заңның мезгілдегі күшінің маңызын айқындау;
- қылмыс заңның адамдарға қатысты қолданылуының ерекшелігін көрсету;
- қылмыс заңды жетілдіру жолдарын көрсету.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодекісі, Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары
мен ҚР Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және т.б. ғылыми еңбектер мен
зерттеу жұмыстары пайдаланылды.
Зерттеу обьектісі қылмыстық заңның түсінігі мен белгілерін саралау
болып табылады.
Зерттеу пәні қылмыстық заңның түсінігін, оның белгілері мен
ерекшеліктерін, мәні мен маңызын анықтауға, кеңістіктегі, мезгілдегі
күшіне, адамдарға қатысты қолданылуына байланысты қатынастар саналады.
Дипломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРДЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстық заңның түсінігі
Қылмыстық заң – ҚР Парламенті қабылдаған нормативті құқықтық акті болып
табылады.
Қоғамдағы құқтың ең қүрделі негізін құрайтын нормативті-құқықтық
актілер. Бұл жүйеге қоғамдағы қатынастарды реттеп-басқарып отыратын
нормативтік актілердің басым көпшілігі кіреді. Құқықтың басқа негіздері
(әдет-ғұрып, мораль, діни т.б. нормалар) жалпы мемлекеттік қатынастарды
реттеп, басқара алмайды, тек нормативтік актілерге қосымша күш ретінде
жұмыс атқарады. Нормативтік актілер қоғамның, жеке адамдардың мүдде-
мақсатын іске асыратын экономикалық, саяси, әлеуметтік, ұлттык, халықаралық
қатынастарды реттеп, басқарады.
Дүние жүзінің заң ғылымы құқықтың негіздерін құқықтық нормалардың
мазмұнымен тығыз байланыста реттеп, дамытады. Адам қоғамының тарихи
диалектикалық процесінде нормативтік актілер бірте-бірте, эволюциялық
жолмен құқықтың ең күрделі, ең шешуші негізге айналады. Көне дәуірде
нормативтік актілер тек мемлекеттік қатынастарды реттеп, басқарып отырды.
Қоғамның басқа салаларындағы қатынастарды әлеуметтік нормалардың басқа
түрлері (мораль, әдет-ғұрып, дәстур, діни т.б.) реттеп-басқарып отырды.
Кейін нормативтік актілер сол салалардагы катынастарды бірте - бірте
реттеп, басқаруға көшті. Қазіргі кезде әлемдегі барлык мемлекеттерде
құқықтық нормалар қатынастарды реттеп, басқарудың басым түріне айналып
отыр. Өйткені қоғамда мемлекеттік билікті іске асыруда, демократияны
дамытуда, құқықтық мемлекетті қалыптастыруда нормативтік актілер ең шешуші
рөл атқарады.
Нормативтік- құқықтық актілердің мазмұнының сипаттамасы:
1) Бұл актілерді мемлекеттің билік өкілеттігі бар органдары
қабылдайды. Қабылдаудың занды тәртібі болады. Оны орындау міндетті.
2) Бұл процесте мемлекеттің егемендігі іске асып отырады. Оның
маңыздылығы қабылданган нормативтік актілерден көруге болады.
3) Нормативттік актілерден мазмұны құқықтық нормалармен сәйкес, дәлме-
дәл болуға тиісті. Өйткені мемлекеттік органдар "акт!" — деген атпен
әртүрлі мағынада құжаттар шығарып жатады.
4) Нормативтік актілер занды бөлу үшін міндетті түрде тиісті
нысанында шығарылады. Онда барлық реквизиттері көрсетілуі қажет.
Нормативттік актілердің өмірге келуі, дамуы, өзгеруі, жаңаруы
объективттік процесс. Оның негізгі себептері: қоғамның экономикалық
базисының өзгеруі, соған сәйкес қоғамның саяси, әлеуметтік, мәдени, таптық,
мүдде-мақсаттарының өзгеpyi.
Бұл объективтік өзгерістер өмірге субъективтік өзгерістерін
қалыптастырады:
- мемлекетпк билік дамып, жаңарады;
- мемлекет пен кұкыктың функциялары өзгеріп, нормативтік актілерді
дамытады;
- құқықтық қатынастар прогрестік өзгерісте болады;
- рухани сана-сезім, болып дамиды.
Қоғамдағы осы объективтік және субъективтік өзгерістерді реттеп-басқару
үшін нормативтік актілер үнемі үзіліссіз даму процесінде болады. Бұл
процестің сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін:
- құқықтық шығармашылықтың сапасын жақсарту;
- лауазымды тұлталардың кәсіпқойлығын, білімін, тәжірбиесін көтеру.
- мемлекеттік органдардың қызметінің сапасын жаксарту.
Нормативтік актілер мемлекеттік билікті, саясатты орындайтын, қоғамның
халықтық, мүдде-мақсатын ic жүзіне асыратын ең сенімді, шешуші кұрал.
Нормативтик актілер ресми турде: заң, каулы, жарлық , ереже т.б. болып
шығады, олардың заңды нысандары болады;
- нормативтік актілер жалпы қоғамдағы қүрделі қатынастарды реттеп-
басқарады.
Нормативтік актілердің түрлері:
- заңды күшке қарай нормативтік актілер екі топқа бөлінеді.
зандар және заңға тәуелді нормалар. Мемлекеттің дәрежесі жоғарылған
сайын нормативтік актілердің де заңды күші жоғарылай береді.
- нормативтік актілердің мазмұнына қарай бірнеше түрге бөлінеді:
өндірістік, шаруашылық, әлеуметтік, медени т.б. қоғамның салаларына
сәйкес;
- Hopмативтік актілердің ic әрекетің шеңберіне қарай үш түрлі
болады: қоғамдық ic-әрекеттер, шeктeyлi ic-әрекеттер, төтенше ic-әрекеттер;
- субъектілеріне қарай (нормаларды қабылдаған мемлекеттік органдар)
нормативтік актілер үш топқа бөлінеді: занды шығарушы органдардың aкиici;
заңды орындайтын органдардың актілері, сот жүйесінің актілері.
Ол қоғамдағы ен күрделі, маңызды мәседелерді, қатынастарды қамтиды.
Заң қоғамдағы барлық нормалардың "Атасы"— деуге болады.
- заң парламентте немесе жалпы халықтық референдумда қабылданады;
- зан күрделі маңызды мәселелер бойынша қабылданады;
- заң арнаулы процедура арқылы қабылданады (ол төрт-бес кезеңнен өтуге
тиісті);
- занды ешқандай орган тексере, өзгерте алмайды;
- заң қоғамдағы нормалардың басты атасы.
Заңның үстемдік арқылы қоғамдағы заңдылық, тәртіп қамтамасыз
етіледі. Заң арқылы қоғамның мүдде-мақсаты, мемлекеттік билік, саясат ic
жүзіне асады. Заң арқылы адамдардың бостандығы мен құқықтары, демократиялық
басқада талаптары қалыптасады.
Қазақстан мемлекеті Парламенті заң шығаруды жүзеге асыратын
Республиканың ең жоғарғы өкілетті органы. Парламент аса манызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін заңдарды шығаруға хақылы.
Заңға тәуелді нормативтік актілер — бұл актілерр төрт түрге белінеді
жалпы қоғамдық, жергілікті , ведомстволық және мекемелттік актілер. Жалпы
қоғамдық актілер — мемлекеттік әлеуметтік-территориясына толық заңды күші
бар актілер (Президенттің жарлыктары, Жергілікті басқару органының
актшері — мәслихаттың шешімдері, әкімдердің бұйрықтары. Ведомстволык
актілер министрліктердің бұйрықтары, шешімдері, инструкциялары.
Мекемелердің өз апттаратының iшкі тәртібін реттейтін актілер.
Сот билігінің актілері — Конституцияныц 75-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Сот билін
азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге
асыруға арналған. Сот билін Республикамыздың нормативтік актілерінің жене
халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық icтep мен даударға
қолданылады. Сот билігі сот ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады.
Республиканың бүкіл аумағында барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың,
лауазымды адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндеті болып табылады.
Нормативтік актшерді жуйеге келтірудің әдіс- тәсілдері. Қоғамның
объективтік даму процесінде сәйкес нормативтік актілер сан жағынан да, сапа
жағынан да күрделі дамып, кейбір нормалардың бip-бipiне қайшы келуі де,
немесе қайталануы да, кемшіліктері де молаяды. Осы саналуан нормативтік
актілерден өздерінше керектерін тауып алып, пайдалану, жеке және заңды
тұлғаларға өте қиын мәселе. Сондықтан мемлекет қабылдаған нормативтік
актілер жіктелтіп, топтастырып отырырады, оның әртүрлі әдіс- тәсілдері
болады:
1) Ең күрделі турі инкорпорация, кодификация. Инкорпорация —
нормалардың мазмұнын өзгертпей сала-салаға бөліп, алфавит бойынша, норманың
шыққан уақытына сейкес жүйеге келтіру. Сол арқылы нормативтік актілердің
жинақтарын шығару. Инкорпорацияның түрлері:
- ресми инкорпорация — мемлекеттік органның жасаған жинағы.
- бейресми инкорпорация — жеке жене заңды тұлғалардың жасаған
жинақтары, оған ештеме жасауға болмайды;
- хронологиялық инкорпорация — норманың қабылданған уақыттарына сәйкес
жүйеге келтіру;
- жүйелік инкорпорация — құқықтың жүйесіне немесе қатынастардың
жүйесіне сәйкес нормаларды жинақтау; бұл маңызды жинақ деуге болады.
1) Жинақ заң шығарушы органның нұсқауымен жасалып, парламентте
беріледі.
2) Жинактың жасалу процесінде нормалар алынып, кемшіліктері болса
толықтырылып жетіспейтін жерлері болса жаңа нормалар қабылданып қоғамдағы
құқық, толығымен жаңарып шығады.
3) Жинаққа қоғамдағы өзармеген, заңды күші бар нормативтік актілердің
барлығы бірізділікпен мемлекеттің ең негізгі занды жинағына айналады.
Мұндай тәжірибе — заңдар жинағын жасау мемлекеттердің көпшілігінде
кездеседі. Қaзipri кезде Қазақстан Республикасы хронологиялық және жүйелік
жинақтар жасау ішін барлық нормативтік актілерді сала-салаға топтастырып,
реттеп, тізімі жасап жүр.
Қылмыстық заң қылмыстық құқықтың қағидалары мен жалпы ережелерін, қол
сұғушылықтың қылмыс екендігін анықтауды немесе оған жаза тағайындауды
белгілейді. Қылмыстық заңның міндеттері - бейбітшілікті және азаматтың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, меншікті конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу болып
табылады.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіру қаупін туғызған немес
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тиым салады.
Қылмыстық заң - қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғаруы немесе қаулысы құқықттың көзі болып табылмайды. Олар тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орндау
немесе сақтау лауазымды адамдардың және барлық азаматтардың міндеті.
Қазақстан Республикасында қылмыстылықпен күрес жүргізу, қылмыстық құқық
нормалары ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Заңды күшіне енген үкім
бойынша тағайындалған қылмыстық жазаның орындалуы қылмыстық атқару
кодексімен реттеледі.
Қылмыстық заң - Қазақстан Республиқасының Конституциясына сәкес
Республика Парламенті қабылдаған құқылық акті болып табылады.
Қылмыстық заңның міндеттері - бейбітшілік және адамзаттың
қауіпсіздігін, бостандықтары мен заңды мүдделерін меншікті аумақтық
тұтастықты, конституциалық құрылысты, қоғамдық тәртіп пен қауіпсідікті,
табиғи ортаны қылмыстық сұғушылықтан қорғау және қылмыстық алдын алу
болып табылады[11].
Бұл міндеттеріді жүзеге асыру үшін қылмыстық заңдар қылмыс-тық
жауаптылық негіздерін белгілейді. Жеке адамға мемлекетке немесе
қоғамға қауіпты іс - әрекетердің қандайы қылмыс болып табылатынын
айқындайды. Қылмыс істеген адамдарға қолданылуы мүмкін және өзге де
ықпал ету шараларын белгілейді.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке
басына, қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қауіпін тудыратын қылмысты әрекеттерді тыйым салады. Қылмыстық
заң сонымен қатар тиісті органдарға және лауазымды адамдарға іс-
әрекетіне қылмыс белгісі бар кінәлі адамды қылмыстық жауапқа тарту
немесе көрсетілген негізге сүйеніп, оларды қылмыстық жауаптылықтан
және жазадан босатуды міндеттейді.
Сонымен қылмыстық құқықтық норма бір мезгілде тыйым салушы және
міндеттеуші нормалары болып табылады. Бұл нормалардың тағы да
сақтандырушылық және тәрбиелік мәні бар.
Қылмыстық құқықтық норманың сақтандырушылық фукнкциясы -істелген
іс - әрекеті үшін тиісті баптардың санкциясында көрсетілген жазасын
кінәлі адамға тағайындау мүмкіндігі арқылы өз көрінісін табады, осы
арқылы барлық азаматтарды қылмыс істеуден күні бұрын сақтандыру
тәрбиелік ықпал ету шарасы жүзеге асырылады. Қылмыстық - құқықтық
норма, сонымен бірге кез – келген азаматтарды заңды бұлжытпай
орындауға тәрбиелеумен бірге, оларды қылмыс істегендер мен ымырасыз
күрес жүргізу рухына баулиды.
Қылмыстық - құқықтық норма қоғамдық қатынастарды қорғап қана
қоймайды ол сонымен бірге мұндай қатынастарды ретке келтіреді,
өйткені қоғамдық қатынастарды қорғаудың өзі соны ретке келтіру
арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық құқық белгілі бір қоғамдық мінез
– құлық өрелерін белгілеумен бірге, осы өрлелерді бұзушыларға қарсы
қылмыстық - құқықтық нормаларды қолдану арқылы жүзеге асырылады[11].
Қылмыстық заң - қылмыстық құқықтың ең негізі қайнар көзі. Сот
үкімі, ұйғарымы немесе қаулысы құқықтың көзі болып табылмайды.
Олардың нақты қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Сондай - ақ Республика Жоғары Соты Пленумының басшы қаулары да
құқық нормасы болып табылады. Мұндай қаулылар белгілі бір қылмыстық
- құқықтық норманың түпкі мәнін ашып көрсетеді, оларды түсіндіреді.
Сондықтан да ондай қаулылардың Республиканың бүкіл аумағында
міндетті күші болады. Сот прецеденті біздің Республикамызда құқық
нормасы болып саналады. Ол Ұлыбританияда, Канада сияқты мемлекеттерде
ғана құқық нормасы болып табылады.
Қазақстан Республиқасы қылмыстық кодексінің 52 - бабында сот
айыпты деп табылған адамға жазаны Қылмыстық Қодекстің Жалпы
бөлімінің ережелеріне сәйкес істелетін қылмысы үшін жауаптылық
қаралған Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көрсетілген шектен
шықпай тағайындайды деп белгіленген. Жаза тағайындағанда сот
істелген қылмыстық сипаты мен қоғамдық қауыптілік дәрежесін,
айыпкердің жеке басының ерекшіліктерің, мінез - құлқын, жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлалатын мән - жайлар, сондай – ақ тағайындалған
жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның от басының немесе
асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын толық есепке
алады. Қылмыс істеген адамға оның түзелуіне немесе жаңа қылмыс
істеуне сақтандыруына қажетті және жеткілікті әділ жаза тағайындауы
қажет. Мұның өзі соттың жаза тағайындауында заң талаптарымен қоса
өзінің сана - сезімін басшылыққа алатынын көрсетеді. Алайда құқықтық
сана –сезім құқық нормасы болып табылмайды. Ол сотқа тек қылмыстық
–құқықтық норманың мазмұнын дұрыс түсінуге жөн сілтейді. Қылмыстық
заң, басқа заңдар сияқты барлық лауазымды адамдар, заңды тұлғалар
үшін міндетті күші бар заң нормасы болып табылады[11].
Оны қандайда бір болмасын сылтаумен бұзуға немесе орындамауға
жол берілмейді.
Қылмыстық заң қылмыстық құқықтық норманы білдірудің нысаны, ал
оның нормасы оның мазмұның көрінісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында қылмыспен күрес жүргізу қылмыстық құқық
нормамен ересіне сәйкес жүзеге асырылада. Заңды күшіне енген үкім
бойынша тағайындалған қылмыстық жазалардың орын -далуы қылмыстық
атқару кодексімен реттеледі. Кейбір реттерде жекеленген жазалардың
орындалуы басқандай, арнайы заңдылық актіменде белгіленуі мүмкін
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 15 қазанда бекітілген төтенше
жағдайдық құқықтық режимі туралы заңына сәйкес төтенше жағдай
кезінде істелген қылмысы үшін сот ісін жүргізудің төтенше түрлерін
енгізуге жол берілмейді деп белгіленген. 1995 жылы 30 тамызда
қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясына сәйкес
қылмыстық заңдар Қазақстан Парламентінде қабылданады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 61 – бабының 1 - тармағына сәйкес заң
шағару, оның ішінде қылмыстық заң шығару бастамасы құқығыда
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика
Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
Ұсынылған заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және қарау мәжілістің
ерекше қарауында болады (56-бап, 1-тармақ). Республика Конституциясының
54 – бабының 1 - тармақшасына сәйкес заңдар Парламент Палаталар
бөлек отырысында әуелі Мәжілісте одан кейін Сенатта өз кезегімен
қаралады, қабылданады. Президент Парламент Сенаты ұсынған заңға оң
бес жұмыс күн ішінде қол қояды, заңды халыққа жария етеді не заңды
немесе оның жекеленген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу
үшін қайтарады. (44 – бап, 2- тармақша)[1].
Республика Президентінің қарсылығын түғызған заңдар немесе заң
баптары бойынша ол қарсылық жіберген күннен бастап бір ай мерзім
ішінде қайталап талқылау мен дауысқа өткізеді. Бұл мерзімнің
сақтамауы Президент қарсылығың қабылданғанын білдіреді. Егер
Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің
көпшілік дауысымен бұрын қабылданған шешімді растайтын болса,
Президенті жеті күн ішінде заңға қол қояды. Егер Президентің
қарсылығы ескермесе, заң қабылданбайды немесе Президент ұсынған
редакцияда қабылданады деп есептелінеді (53 – бап, 3 - тармақшасы) [1].
Заң - заң шығаратын билік орны қабылданған және өзінде құқықтық
шамаларды жинақтаған нормативтік акті екені белгілі.
Қылмыстық заң өзге заңдардын құқық шамаларын мазмұнымен өзгеріс
табады. Ол қылмыстық жауапкершілік негіздері мен қағидаларын
аңықтайды, қандай қоғамға қауыпті әрекеттер қылмыстар деп танылатындығын
олардың жасалғанына қандай жазалар қарастырылатындығын белгілейді.
Қылмыстық заң сондай - ақ, қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан
босатудың негіздерін реттейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясын сәйкес қылмыстық заңдар
қабылдау ҚР мемлекеттік өкіметі органдарының құзырына жатады
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі негізгі қылмыстық заң болып
табылады.
Бір айта кетерлік жайт - Батыстың көптеген дамыған елдерінде
қылмыстық кодекстері бірден – бір қылмыстық - құқықтық заңдылық актісі
болып табылмайды. Мәселен Германия Федеративтік Республикасында
экология, көлік, шаруашылық салаларындағы қылмыстар үшін тиісті
жауапкершілікке шақыратын кең ауқымды заңдар бар.
Оның үстінде бұл заңдардың көпшілігі қылмыстық кодексте
енгізілмей, сонымен құжаттар өз алдына әрекет жасайды. Кейде
қылмыстық - құқықтық шамаларды осылайша жүзеге түсіру ісі біздің
отандық қылмыстық – құқықтық ілімдеде өз орнын тауып жатады. Әйітсе
де бұл тұрғыда кеңестік қылмыстық құқық ауқымында жинақталған
тәжірбиеден , оның табанды түрдегі құқықтық шығармашалығы
тенденциясынан әсте бас тартуға болмайтын сыңайлы, ал бұл тенденция
бұрынғы одақтас республикалар деңгейінде толық түрде
кодификацияланған болатын. Бұл дәстүрді әрі қарай жалғастыру
қылмыстық заңдар турасында сот төрелігін жүргізуді жүзеге асыру
аясында белгілі бір кепілдіктерді сақтайды деуге болады.
ҚР Конституциясына сәйкес халықаралық құқықтық кейбір шаралары
да (оның ішінде қылмыстық құқықта бар) Қазақстандық құқықтың өзіндік
туындар көзі болып табылады. Мысалы, Конституциясының 15 – бабында
халықаралық құқықтың жалпыға бірдей қағидалары мен шамалары және
Қазақстан Респубиликасының халықаралық келісімдері оның құқықтық
жүесінің бөлігі іспеттес. ҚР қылмыстық кодексі 1 – бабының 2 –
бөлігінде сондай- ақ, ҚР ҚҚ ҚР конституциясына және де халықаралық
құқық шамаларының қағидаларымен шамаларына негізделеді деген ереже
тиянақ тапқан. Бұл шамалардың заңдылық күшінің өзгешелігі мынада:
олардың негізінде кімді болмасын қылмыстық жауаптылыққа тартып немесе
қылмыстық жаза тағайындауға болмайды, өйткені халықаралық құқықтық
көрсетілген шамаларында қылмыстық құқық санкциялар қарастырылмаған.
Бірақ, егер мемлекет ішіндегі қылмыстық - құқықтық шамалар
көрсетілген халықаралық шамаларға қарама - қайшы келетін болса, онда
жеке тұлға ҚР Конституциясы мен көрсетілген халықаралық құқық
шамаларының тікелей әрекет етуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатылуға тиіс. Бұл тұрғыдан алғанда адам құқықтарына қатысы бар
халықаралық құқықтық нормалары Қазақстан Респубиликасы қылмыстық
құқығының туындар көзі болып табылады.
Аталмыш органдар мен лауазымды тұлғалардың іс -әрекеті қылмыстық
заңның қолданылумен тура, тікелей байланыстырылған анықтауда,
істелген қылмыстар бойынша алдын - ала тергеу жүргізу де қылмыстық
заңның шамаларына негізделмей тұра алмайды, өйткені қылмыс деп
табылатын қоғамға қауіпті әрекеттер ауқымын, қылмыстық жауаптылықты
белгілеу және де одан босатуға негіз табу тек қана қылмыстық
құқықтық құзырындағы мән – жайлар. Осыдан орай қылмыстық заң осынау
іс - әрекеттің арқауы болыптабылады. Қазақстан Респубиликасының
қазіргі қылмыстық заңдары әрине, жоқтан пайда бола қойған жоқ. Ол
тікелей кеңестік қылмыстық - құқықтан туындады. Осыған орай бүгінігі
заңгерлер кеңестік қылмыстық құқықтың бой көтерген әуелгі
қағидаларын білгендері абзал[12].
1.2 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері
Құқықтық норма — қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттін
билігін, саясатын іс жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам
мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді. Құқық
деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды толық қамтыған
нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқықтық
норманың маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді.
Қоғамдық мүддені, саясатты, мемлекеттік билікті, бостандықты, тендікті,
әділеттікті, адамтершілікті, заңдылықты, тәртіпті, білімді, ғылымды, рухани
сананы, халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын т.б. демократиялық іс-
әрекеттерді.
Құқықтық норманың құндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп-басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардың, занды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады;
- құқықтық нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы құрал,
нормативтік актілер қоғамға зиянды іс-әрекеттерге жауапкершілікті күшейтіп
отырады;
- құқықтық нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап,
қолайсыздарын қысқартып, экономиканың, әлеуметтік жағдайдың жақсаруына
мүмкіншілік жасап отырады;
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандықты т.б.
демократиялық қағидаларды қалыптастырады;
- құқтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты
жақсартудың құралы.
Құқық — жалпыға бірдей міндетті, мемлекетпен қамтамасыз етілетін,
қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма —
құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастарының жақсы дамуының, үлгісі деуге
болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шенберін анықтап, олардың
бостандығын және қарым-қатынасын реттеп-басқарып отырады. Адамдардың
бостандығын реттейтін норма екі түрғыдан қарастырады:
бірінші — адамдардың өздерінің, өз істерің, өз тәртібін жобалау —
жоспарлауы (ішкі бостандық);
екінші — өз мүдде-мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің жүзеге
асыруы (сыртқы бостандық).
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым-қатынастар құқыктық нормалар
арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлеуметтік жеке
мемлекеттік ықпал ету қасиеттерін біріктіріп қоғамның дұрыс, жағымды
дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
Құқықтық норманың негізгі сипаттары:
1. Норма қоғамға, адамдарға ен кажетті, керекті қарым-қатынастарды
реттеп-басқарып отырады. Ол қатынастардъщ басым көпшілігі бостандықты,
әділетгікті, тендікті, адамгершілікті және қоғамның экономикалық, саяси,
әлеуметтік, рухани, мәдени т.б. даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады.
Бұл басқарудын негізгі бағыттары, қағидалары Конституцияда және
зандарда көрсетілген.
2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс-
тәсілдерін алдын-ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастың, оны
реттеудің, орындалуының үлгісін жасайды. Міне осы "үлгілерді" зерттеу
арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
3. Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты
әлеуметтік тұрақты процесті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор.
Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады.
4. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы
қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол нормалардың
дұрыс орындалуына үлес қосады.
Сонымен кұқықтық норманың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның
мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп-басқаруын толық
түсінуге болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады. Өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада суъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары
толық көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің өз еркінде, тек
заңға нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет
қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар,
мағыналы, сапалы қарым-қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны
толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны
толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны көрсетіледі,
екіншісінде — оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді, үшіншіде —
қолдану нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе бір толық норма болып
шығады. Мұндай норманың құрылысы өте сирек кездеседі. Нормалардың басым
көпшілігі толық түрде болады. Егерде толық болмаса жетіспейтін элементтерін
сілтеме арқылы тауып алуға болады[12].
Сонымен құқықтық норма — қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары
мен міндеттерін реттеп-басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен
қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
I. Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп оның құрылымын қалыптастырады.
Бірақ ол элементтердің болуы, тізілу қатары, бағыты, мақсаты нормативтік
актілердің түріне байланысты. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге
бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормасы.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының
"Салық туралы" заңында норманың элементтері 1-бабында көрсетілген.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік актілердің
баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі. Құқықтық нормалардың элементтері:
диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция — қатынастың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Диспозиция норманың діңгегі, құқықтық тәртіптің
үлгісі-моделі. Мысалы, ҚР, АЗК, 482 б. Екі немесе көп жақты мәмілелер мен
шарттардағы тұлғалардын міндеттері мен құқықтары айқыін көрсетілуі.
Диспозициянын үш түрі болады:
- жалпылама түрі-нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері анық-
айқын көрсетілмейді;
- мысалы жұмыссыздық туралы заңда республикалық, облыстық,
аудандық органдардың міндеттері жалпылама көрсетілген;
- толық-айқын түрі — диспозицияның мазмұны нормада анық көрсетіледі.
Мысалы, қылмыстық кодекстің баптарына диспозицияның мазмұны толық
көрсетіледі;
- сілтеу түрі — диспозицияның мазмұны туралы басқа нормаға сілтеу
жасалады. Мысалы, азаматтык кодекетің бірнеше баптарына сілтеме
қолданады.
Гипотеза - диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік акті
қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін
жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртідті бұзуы керек (ҚР, ҚК — 7 б.).
Гипотезаның үш түрі болады:
- егерде норманың іс-әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса мұндай гипотезаны жалпылама деп атайды;
- егерде норманың жұмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса ондай гипотезаны — күрделі гипотеза деп атайды;
- егерде норманың іс-әрекеті бірнеше жағдайдың біреуін тандау apқылы
басталса — мұндай гипотезаны алътернативтік гипотеза деп атайды.
Санкция — диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса оның жағымсыз
салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолдануы.
Санкцияның үш түрі болады:
- абсолютті-айқын санкция: жұмыстан шығару, қызметін төмендету, айып
төлеу т.б.;
- салыстырмалы айқын санкция: минимум мен максимумның арасындағы
жауапсершілік (қылмыстық кодекстік баптар);
- альтернативтік санкция. Санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын
қолдану тиісті мекеменің еркінде-құзырында.
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акті өз міндетін, өз
рөлін дүрыс, уақытында, жақсы орындай алады. Егерде нормада бір екі
элементтері жоқ болса, сілтеме арқылы оларды тауып алу керек.
Нормативтік актілердің жеке баптарына норманың элементтері толық
болмайды. Конституцияның баптарында тек гипотеза мен диспозиция ғана
болады. Қылмыстық кодекста тек диспозиция мен санкция ғана болады. Іс
жүзінде норманың элементтері нормативтік актінің әр баптарында болуы мүмкін
немесе бірнеше нормативтік актілердің баптарында болуы мүмкін. Оны тауып
алуға болады[13].
Құқықтық нормалардың элементтерінің құрылу тәсілдері.
1. Тікелей норманың үш элементін (гипотеза, диспозиция, санкция) толық
келтіру. Мұндай тәсіл нормативтік актілердің көбінде қолданылады. Бұл
құқықтық нормалардың іске асуын, орындалуын жеңілдетеді.
2. Сілтеме тәсіл норманың жетіспейтін элементі туралы осы заңның басқа
бөліміне, тарауына, бабына сілтеме жасалады.
3. Бланкеттік тәсіл — норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға,
қаулыға сілтеме жасау.
Сонымен құқықтық норма, заңның немесе нормативтік актілердің баптары
бір-біріне ұқсас емес баптарда норманың элементтері түгел болмайды, бірақ
оны іздестіріп табуға болады.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістіак, ауылшаруашылық, құрылыс,
мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т.б. бағыттағы нормалар.
2. Құқықтың саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек,
жанұя, азаматтық, қылмыстық, азаматтық- процессуалдық, қылмыстық-
процессуалдық т.б. саладағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді:
- реттеуші нормалар;
- қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар; тыйым
салушы нормалар; ерік беруші нормалар.
5. Норманың элементтершің құрылымына қарай нормативтік актілер үшке
бөлінеді;
- нақты белгілі нормалар — мазмұны толық анық жазылған элементтері
түгел;
- салыстырмалы нормалар — мазмұны, элементтері түгел емес, мәселені
болған істің жағдайына қарай шешу;
- балама (альтернативтік) нормалар - істің орындалуының, норманың
жүзеге асуының бірнеше бағыты, әдісі болуы.
6. Субъектілеріне қарай нормалар екіге бөлінеді: жалпылама нормалар,
арнаулы нормалар.
7. Мамандандырылған құқықтық нормалар - қоғамның мамандық салаларының
қарым-қатынасын реттеп-басқаратын нормалар. Мысалы азаматтық, қылмыстық,
заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер бағыттағы нормалар.
Міне осы көрсетілген бағыттар бойынша құқық өзінің күнделікті қоғам
өмірін реттеп, басқарып отырады. Мазмұны жағынан құқық нормалары
заңдылық пен құқық тәртібі, азаматтардың құқығы мен міндеттері, зандарды
өзгерту, жетілдіру, толықтыру жөніндегі пікірлер мен көзқарастарды жинақтап
құқықтың қоғамдағы міндеттерін орындаудағы жұмысын дамытып, жақсартып
отырады. Құқықтық нормалардың мүлтіксіз орындалуы азаматтарды тәрбиелеу,
бақылау әдістерімен қатар әкімшілік немесе соттық жауапқа тарту арқылы
қамтамасыз етіледі.
Сонымен құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын
әлеуметтік ережелердің ең күрделі түрі.
2. Қазақстан Республикасының құқықтық нормалары
Қазақстан тәуелсіздікке қолы жетіп, егеменді мемлекет құру кезінде
құқықтың даму процесі басталып, аяқталмаған жағдайда нормативтік актілердің
дамуын жан-жақты зерттеп жақсы түсінуге толық мүмкіншілік бар.
Атап өткеніміздей құқық пен мемлекет қоғамның экономикалық, әлеуметтік
даму процесін, жеке және занды тұлғалардың қарым-қатынастарын реттеп-
басқару үшін өмірге келді. Бұл - объективтік процесс. Сондықтан құқықтың
қоғамда қалыптасуы үш бағытта дамиды. Біздің Қазақстан Республикасының
құқығы да осы үш бағытта дамуда:
- қоғамда өмірге келіп, қалыптасқан қатынастарды реттеп-басқару үшін
құқықтық нормалар қабылданып, қызмет жасауда;
- қоғамның объективтік даму процесінің болашағын болжап, оларды басқару
үшін алдын-ала нормативтік актілерді дайындау;
- қоғамның өткен дәуірін ғылыми тұрғыдан зерттеп заңды тәжірибелік
қорытындылар жасап құқықтық нормалардың сапасын жақсарту.
Сонымен құқықтық нормалар қоғамның экономикалық-әлеуметтік
қажеттіліктері арқылы өмірге келіп құқықты қалыптастырады. Құқық тек
қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму процесін басқарумен шектелмейді.
Сонымен бірге адамдардың және заңды тұлғалардың қарым-қатынастарын да
реттеп-басқарып отырады.
Осы процесте халықтың, ұйымдардың қоғамның дамуы қажеттілігін,
тілектерін жақсы дұрыс түсінуін — объективтік құқық дейді. Ал сол
объективтік процесті нормативтік актілер арқылы реттеп-басқаруды —
субъективтік құқық дейді.
Бұл екі процестің арасында тығыз байланыс, бір-біріне тәуелділік, іс-
әрекетінде бірлестік болады. Бұларсыз объективтік және субъективтік процесс
дұрыс, жақсы дамымайды. Сондықтан мемлекет бұл процестің біржақты дамуына
жол бермеуге тиісті. Субъективтік құқықтың белгі-нышандары:
- субъектілердің құқықтарының заңды түрде болуы;
- ол құқықтарды іске асыруға, пайдалануға мүмкіншіліктің болуы;
- субъектілердің бостандығын, құқықтарының дұрыс дамуын мемлекеттің
бақылауында, қорғауында болуы.
Қазақстан мемлекетінің құқығының объективтік және субъективтік
қалыптасу жолдары осындай. Бұл жолмен әлемдегі барлық мемлекеттерде өтті.
Құқықтың даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады. Тек аздап
ерекшеліктері бар. Мысалы, біздің Қазақстан мемлекетіміздің құқығының даму
процесінде діни нормалардың тәжірибесін және прецеденттік нормаларды өте аз
пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте кең
пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысанының түрлері:
- құқықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр;
- құқықтық прецедент;
- нормативтік шарттар;
- нормативтік құқықтық актілер.
Қазақстан мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері, Конституцияда
толығымен көрсетілген. Мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен
бірлестіктер, саяси партиялар, еңбек ұжымдары өздерінің құзыретіне,
өкілеттілігіне сәйкес нормативтік актілер шығарады. Олар Конституцияға
нұқсан келтірмеуге міндетті. Конституцияның талаптарының дұрыс орындалуын
Президенттің аппараты мен Конституциялық Кеңес бақылап отырады.
Республика Конституциясында көрсетілген жағдайда Президент заң күші бар
және жай жарлықтар шығарады. Республика Президентінің жарлықтары
Конституция мен Республика заңдарының негізінде және оларды орындау үшін
шығарылады. Республика Президентінің жарлығымен:
1. Республика Президентінің актісін шығаруды талал ететін Президенттің
конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады.
2. Конституцияда және өкімет органдарының халқының алдындағы
жауапкершілік заңдарында белгіленген мемлекеттік биліктің барлық тармағының
үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі: 3.
Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай-ақ Үкімет пен басқа да
мемлекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын
мәселелерді құқықтық жүйелендіру жүзеге асырылады.
4. Республиканың экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы жөніндегі
стратегиялық мәселелер бойынша шешімдер қабылданады.
Республика парламентінің актілері: Парламент Республиканың бүкіл
аумағында міндетті күші бар Республиканың заңдары, оның ішінде Парламенттің
Конституциялық және заңдарды қолдануды енгізу мәселелері жөніндегі
Парламенттің нормативтік қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды,
Парламент, өз құзыретіндегі мәселелер бойынша, сондай-ақ дара сипатты
қаулылар қабылдайды.
Парламент пен Палаталар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша үндеулер,
декларациялар, мәлімдемелер және заңдық сипаты болмайтын өзге де актілер
қабылдауға хақылы. Парламент заң актілерін және басқадай актілерді
палаталар бірлескен отырыстарында қабылдаған кезде дауыс беру Палаталар
бойынша бөлек жүргізіледі.
Үкімет актілері — заңдардың және Республика Президенті актілерінің
негізінде және соларды орындау үшін шығарылатын Үкіметінің нормативтік
актілері және жеке каулылары. Үкімет актілері алқалық отырыстарында дауыс
беру арқылы қабылданады, оған Премьер-Министр қол қояды. Премьер-министр өз
құзыреті бойынша жеке өкімдер шығарады. Үкімет қаулыларының және Премьер-
министрдің өкімдерінің Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Үкімет қаулыларының күшін Республика Президенті мен Үкіметтің өзі, ал
Премьер-Министрдің өкімдерінің күшін Республика Президенті немесе Премьер-
министр жоя алады.
Жоғарғы сот актілері — Республика сот билігінің жоғарғы органының заңды
нысанда еркін білдіруі. Бұл жоғарғы соттың Президимуы, Пленумдары мен
Төралқасының қаулылары мен өзге де актілері. Сот практикасының мәселелері
бойынша соттарға түсінік беретін нормативтік актілерді Республикасының
жоғарғы сот Пленумының қабылдауға хақысы бар.
Министрлік - ведомстволар өз құзыреті бойынша бұйрық, нұсқау береді.
Өздерінің жүйесінде бұл актілердің заң күші болады. Олардың орындалуын
өздері бақылап отырады.
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілері - Кеңестер,
Мәслихаттар өз құзыретіндегі мәселелер бойынша шешімдер, ал губернатор,
әкімдер — тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің аумағында орындалуға
міндетгі шешімдер мен өкімдер қабылдайды. Конституцияға сәйкес
мәслихаттардың жергілікті бюджет кірісін қысқартуды немесе шығысын
ұлғайтуды көздейтін шешімдерінің жобалары әкімнің оң қорытындысы болған
кезде ғана қарауға енгізілуі мүмкін.
Парламеттік Республика. Заң жүзінде жоғарғы өкімет органы парламент,
сайлауда жеңіп шыққан саяси партия өкілдерінен Үкімет құрылады. Үкімет өз
жұмысы жөнінен парламентке бағынышты және оның алдында есеп береді.
Парламент конституциялық, төтенше жағдайдағы басқа заңдарды қабылдайды,
бекітеді, қаулылар қабылдайды, шығарады.
Мемлекеттің басқа органдарының (президенттің, үкіметтің, премьер-
министрдің, сот органдарының, жергілікті басқару органдарының т.б.)
нормативтік актілер шығару, қабылдау, бекіту құзыреттері Президенттік
Республикадан көп айырмашылығы жоқ. Қазақстан 1993ж. Конституция бойынша
Парламенттік Республика, 1995 ж. екінші Конституцияға сәйкес -Президенттік
Республика болды.
1.3 Қылмыстық заңдардың құрылымы мен ерекшеліктері
Қылмыстық құқықтың жалғыз формальді қайнар көзі болып Қылмыстық кодекс
табылады. Бұл қорытынды ҚК-тің 1 -бабы 1-бөлігінің мазмұнымен сипатталады:
ҚР-ның қылмыстық заңдары тек қана осы Қылмыстық кодекстен тұрады.
Қылмыстық жауаптылықты көздейтін өзге заңдар оларды осы кодекске
енгізгеннен кейін ғана қолданылуға тиіс. Материалды көздері болып осы
баптың екінші бөлігінде айтылғандай ҚР Конституциясына және халықаралық
құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделеді.
ҚР Конституциясы қылмыстық-құқықтық сипаттағы бірқатар нормаларды
қамтиды (өлім жазасын қолдану тәртібі, қажетті қорғанудың шарттары, заңның
кері күші, қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол бермеу және т.
б.). Егер Конституцияны мемлекеттің құқықтық, саяси негізін құрайды деп
айтсақ, ал қылмыстық құқықтың қайнар көздеріне Конституцияның барлық
нормаларын жатқызуға болады.
Біріншіден осы айтылғандар Конституцияның жалпы ережелерінің 1-бабына
қатыстылығы бар. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы болып - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары
танылады.
Қылмыстық құқықта барлық жүйелер біріншіден осы ережелерге сай іске
асырылуы қажет.
Адамның құқықтары мен бостандықтары туралы Конституцияның 12-бабында
орын алған. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған,
олар абсалютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге
де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады.
Қылмыстық құқықтың нормалары репрессивтік сипатта адамның құқықтары мен
бостандықтарының тезистерімен, бір көзқараспен қарағанда әлсіз уағыздалады.
Алайда, Конституцияның 12-бабы 5-бөлігі, қылмыстық құқықтың да мемлекет
атынан тиым салу белгілерін бекіткен, яғни Адамның және азаматтың өз
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірмеуге тиіс.
Конституция, мемлекет пен қоғамның дұрыс қызмет атқарып өмір сүруі үшін
ең маңызды керек міндетті атқарады, яғни адамның өмір сүруге, өміріне қол
сұғынуына, бостандығына құқығы бар болуын, меншікті қорғау кепілдігі, заңды
салықтарды төлеуде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz