ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫН ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қылмыстың түсінігі мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2. Қылмысты санаттаудың мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2. ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫН ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА
БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2.Прокуратураның кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық iстер бойынша
сотқа қатысуы.
2.3. Кәмелетке толмағандардың жеке басының психологиялық және физиологиялық
дамуына қарсы қылмыстар олардың құрамы ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.4. Отбасына қарсы қылмыстардың
саралануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3. ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ОРЫН АЛУ
СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 9
3.1. Қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... .39
3.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін Қылмыстық
кодексте көзделген жазалау шараларының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..57
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. Осы келелі міндеттерді жүзеге
асыру үшін елімізде заң шығару процессін жетілдіру, қабылданған заңдардың
мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында құқық
ережелерін қатаң сақтап, тәртіп бұзушылықпен қылмысқа қарсы пәрменді күрес
жүргізу қажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде
қылмыстық құқық ғылымының рөлі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде
болып жатқан сан-салалы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге
сәйкес келетін қылмыстық құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге
сәйкес әзірлеуде осы ғылым саласының міндетті. Өйткені, елімізде орын
алған әр түрлі өзгерістерге сәйкес орын алатын қылмыстардың саны,
деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз бойынша тіркелген қылмыстардың
саны жылма жыл арта түсуде. Бұл мєселеге байланысты Республика
Президенті Н.Ә. Назарбаев 2004 жылы мамыр айында облыс әкімдерінің
республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе жатқан ұймдасқан
жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа қарсы пәрменді
күрес жүргізу міндеттерін алға қойды. Осы мєселеге байланысты елімізде
1992 жылы 7 наурызда Республика Президентінің Жемқорлықпен ұйымдасқан
қылмыстың нысандарына күресті күшейту шаралары туралы, 1998 жылы 2
маусымда Жемқорлықпен қарсы күрес туралы, 1999 жылы 23 шілдеде
Мемлекеттік қызмет туралы заңдар қабылдады. Осы аталған нормативтік-
құқықтық актілердің негізгі бағыты қылмыстың сан алуан түрлерімен
түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын тежеу, қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерге жол бермеу болып табылады. Көпшілікке аян болып отырғандай
көптеген қылмыстар ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған
тиісінше өзгерістер енгізу арқылы алдау жолымен жүзеге асырылады.
Мұндай қылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні
белгілі.
Жұмыстың мақсаты - негізгі мәселелердің бірі отбасы және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстың ұғымын анықтау, оған қылмыстық құқықтық баға
беру. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде
қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу-
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс-әрекетің (әрекет немесе әрекетсіздіктің) көрінісі
болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр
уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің , мінез-құлқының сыртқа шыққан
көрінісі екенін атап көрсетеді.
Осы жұмыс бірнеше міндеттерден тұрады. Біріншіден, аталмыш қылмыстың
белгілерін қарастыру және ашып көрсету. Екіншіден, Қазақстан
Реаспубликасының жаңа Қылмыстық кодексіндегі отбасы және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстардың жекелеген құрамдарының көрнісін анықтап,
саралауды жүзеге асыру. Үшіншіден, Аталған қылмыстардың жазалану шаралары
және осы қылмыстардың орын алуына итермелейтін себеп салдарды ашып көрсету
болып табылады. Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет
күйінде немесе әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз
адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әректсіздік
дегеніміз адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы
жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып
табылады. Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның
ойлау жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
береді. Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған
ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып
табылады. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-
мақсаттары қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына
жатпайды. қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай
тұжырым жасалған.
1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы кодексте өмірімізде,
қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге
сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен тыйым
салынған айыпты қоғамға қауіпті єрекет қылмыс деп танылады делінген (9-
бап). Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік,
кінәлілік, жазаланушылық қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан.
Осыған сәйкес отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар
обьектісінің маңыздылығына қарай кодекстің екінші бөлімінде
орналастырылған. Бұл қылмыстардың маңыздылығы сол кәмелетке толмағандардың
дамып жетілуіне жеке психологиялық және физиологиялық қалыптасуына қарсы
әсерін тигізетіндігімен және отбасындағы қарым-қатынастарды бұзатындағымен
ерекшеленеді.
Сондықтан бұл жұмысты жазу барысында тақырып төмендегідей тарауларға
бөлінді:
I-тарау. Қылмыстың ұғымы мен мәні
II-тарау. Отбасы және кәмелекте толмағандарға қарсы қылмыстардың
түсінігі және оларды жеке құрамдарға бөлу мәселесі.
III-тарау. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың орын
алу себептері және олардың алдын алу жолдары.
Соңында қорытынды жасалып пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілді.
1. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
1.1. Қылмыстың түсінігі мен белгілері.
Қылмыстың түсінігі Казақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 9-
бабында берілген. Осы бапқа сәйкес қылмыстық кодексте жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді. Осы анықтамадан қылмыстың бірқатар міндетті
белгілермен сипатталатындығы көрініп тұр. Бұлар әрекеттің: Қоғамға
қауіптілігі, құқыққа қайшылығы, кінәлігі, жазаланушылығы. Тек осы
белгілердің жиынтығы болғанда ғана әрекет қылмыс болып табылуы мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі- оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға қауіптілік-
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға нақты қауіп төндіретін
немесе зиян келтіретін қылмыстың объективті белгісі (әрекет немесе
әрекетсіздік). Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі
болып табылады, яғни заң шығарушы қылмытыњ тек осы- қоғамға қауіптілік
белгісін ғана анықтаумен әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына
жататын, жатпайтындығын дәлелдеп көрсетеді. Қоғамға қауіптілік әрекеттің
қоғамдық қатынастарға зиян келтіріліуі немесе зиян келтіру қаупін туғызуы
белгілерімен сипатталады. Заң шығарушы қандай да болмасын бір әрекетке
қылмыстық заңда тыйым салуды қажет деп тапқан кездің өзінде нақты әрекет
немесе әрекетсіздік әрқашан да қылмыс деп таныла бермейді. Қылмыстық
кодекстің 9-бабының екінші бөлігінде Осы кодекстің Ерекше бөлімінде
көзделген қайсыбір әрекеттің белгілері формальды болса да бар, бірақ
елеулі болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға
немесе мемлекетке зиян келтірмеген жєне зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-
әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды делінген. Қоғамға
қауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды. Әкімшілік
құқық бұзушылық та жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірілуі
мүмкін. Алайда олардыњ қоғамға қауіптілігі едәуір төмен. Заң шығарушы
қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсету үшін, қол сұғушылықтың
нәтижесінде болатын зардаптардын белгілерін сипаттайтын белгілерді
Қылмыстық кодекстін Ерекше бөлімі баптарының диспозициясында. Қоғамға
қауіптілік қоғамға зиянды әрекеттік өзінің тікелей ерекшелігіне, яғни оны
істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайларға байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде не тыйым
салынған андарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылуы, Қылмыстық
кодексінде 296-бабы, бірінші бөлігі бойынша меникалық көлік құралдарын
жүргізуші адамды жол қозғалысы немесе көлік құралдарын пайдалану
ережелерінің бұзуы, абайсызда адамның денсаулығының ауыр немесе орташа
ауырлықтары зиян келтіруі. Осы бап бойынша, егер адамның денсаулығына
зиян орташа ауырлықтан төмен болған жағдайда жауыптылық әкімшілік ретпен
қарастырылады. Қылмыстың міндетті белгілерінің бірі болып құқыққа
қайшылық- яғни қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекет немесе
әрекетсіздік болып табылады. Қылмыстың формальді және материалды
белгілері бір-бірімен тығыз байланыста болады. Адамныњ қылмыстық құқылық
норма бойынша тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін құқыққаа қайшы деп
табуға болады. Құқыққаа қайшылық- қылмыстың формальді белгісі. Қылмыстық
құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-
әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген қылмыстық құқықтық
санкция белгілеген жазаның белгілі бір түрінің тағайындалуы болып
табылады. Қылмыстың болуы туралы сөз тек қана, егер қылмыстық заңмен
тыйым салынған әрекет бұзылса ғана болуы керек. Мысалы: Қазақстан
Республикасы территориясында шетел валютасымен мәміле жасауға, валютаны
қадағалау заңымен тыйым салынған, бірақ мұндай әрекет Қылмыстық кодексте
қарастырылмаған. Сондықтан бұл қылмыс болып табылмайды. Заң шығарушы
қылмыстың формальді белгісінің өсуіне байланысты қазіргі кезеңде
Қылмыстық кодексінде 9- бабы бірінші бөлігіне конституция нормасын
енгізген (Конституцияныњ 77- бабы, 3- бөлігі 10- тармағы) қылмыстық заңды
ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі. Басқаша айтқанда
конституциялық деңгейде белгіленген қағида заңда белгіленіп көрсетілмесе
қылмыс жоқ. Құқыққа қайшылықпен қатар онымен байланысты қылмыстың екі
белгісі кінәлілік жєне жазалылық болып табылады. Қылмыстық кодексінде 19-
бабы екінші бөлігіне сәйкес, объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян
келтіргені үшін қылмыстық жауыптылыққа жол берілмейді. Осы баптың үшінші
бөлігіне сәйкес, қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана
қылмысқа кінәлі деп танылады. Кінәлілік құқыққа қайшылықтың міндетті
шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстың қаншалықты міндетті
шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстың қаншалықты зардабы болғанына
қарамастан, егер оны істген адамның әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі
болмаса, ол қылмыстық жауыптылыққа, жазаға тартылмайды. Кінә - бұл
тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетті мен оның қасақаналық
және абайсыздық түріндегі салдарына психикалық қатынасы. Қылмыстық заңға
сәйкес, кінә - бұл әрқашан не қасақаналық, не абайсыздық. ҚР Қылмыстық
кодексінің 19- бабының 3- бөлімі бойынша қасақана немесе абайсызда іс-
әрекет жасаған адам ғана кінәлі деп танылады. Қасақаналық та, абайсыздық
та жасалған іс-әрекетпен оның салдарына кінәлі психикалық қатынастың
нысандары болып табылады. Бұл- олардың ұқсастығы. Ал, айырмашылығы-
қасақана және абайсыз кінәні құрайтын интеллектуалдық жєне еркіне қарай
сәттердің ерекше, өзіне ғана тән мазмұны мен ара қатынасында. Қылмыстың
жасалуына байланысты кінә (қасақанылық та, абайсыздық та) заң
қолданушының (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады. Ол - алдын ала
тергеу жұмысын жүргізу мен сотта істі қарау кезінде дәлелденетін затқа
жатады. Ол - іс бойынша анықталған дәлелдерді саралау кезінде жүзеге
асады. Қылмыстық заң, қылмыстық жауыптылықты тұлғаның өзі жасаған іс-
әрекетті мен оның салдарына психикалық қатынасының кез келген түрінен
емес тек ғана қасақаналық пен абайсыздық сияқты белгілі түрімен ғана
байланыстыру бекер емес. Психикалық қатынастың дәл осы түрдегі, кінәлінің
қылмыстық заңмен қорғалаьтын мүдделерге, яғни жеке бастын, қоғам қарсы
(қасақана жасалған қылмыстарда) немесе немқұрайлы (абайсыздан жасалған
қылмыстарда) қатынасын білдіреді. Сондықтан, кінә- тұлғанын қылмыстық
қастандылықтан заңмен қорғалатын мүдделерге теріс қатынасын көрсететін
өзінін жасаған қылмысты әрекеті немесе әрекетсіздігінен туындаған зиянды
салдарға психикалық қатынасы.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгісі – қылмыстық жазаланушылық болып
табылады.Қылмыстың өзі қылмыстық заң жазамен тыйым салған әрекет немесе
әрекетсіздік. Яғни жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі
болады.Адам нақты бір қоғамға қауіпті әрекеті үшін қылмыстық жазаға
тартылуы тиіс.Кейбір жағдайларда жазалау қатерімен тыйым салынған қылмыстық
жазалау іске аспай қалуы да мүмкін. (Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату,рақымшылық ету т.б.) бірақ бұл жағдайлардан
жасалған єрекет қылмыс екендігін жоғалтпайды.
Отандық ғылымда қылмыс ұғымы проблемасын теориялық зерттеу ісінде осы
мәселеге арнайы монография жарияланған Н.Д. Дурмановтың рөлі айтарлықтай1.
Қылмыстың формалды нышаны заңда ол туралы көрсетілмесе қылмыс та жоқ
деген қағиданың заң шығарушылық сипатын білдіреді.Бұл ресейлік қылмыстық
құқық бойынша қылмыстық заңды ұқсастыққа орай қолдануға жол берілмейді
деген сөз. Құқық қолданушы органдар қандай да бір себеппен заң шығарушының
назарынан тыс қалған сондықтан қылмыстық жазалауға жатпайды деп танылған
қоғамдық қауіпті әрекеттерді табуы мүмкін. Оның үстіне әрекеттің қоғамдық
қауіптілігі бар уақыттарда бірдей шегеленіп қалған жағдай емес. Бұгін
қоғамға қауіпті болып түрған жағдай ертен бұндай болмауы күдік және
керісінше қылмыстық заңмен жаңа әрекеттерге тыйым салу қажеттілігі туындауы
мүмкін. Бірақ, мұндай кем-кетік жерлерді толықтыру заң шығарушының өз
құзырына беріледі. Сот, прокурор, тергеуші, анықтау органы қылмыстық
зерттеу ауқымынан сырқары жатқан әрекеттерге қылмыстық құқықтық баға
беруге құқылы емес. Қоғамды қауіпті әрекеттердің жаңа түрі табылған
жағдайдағы құқық қолданатын органның міндеті – оларға заңдылық тұрғысынан
тыйым салу жөнінде, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық тағайындау
тұрғысында мәселе қою.[1,122б]
Қылмыстық бұл нышаны қылмыстық заңда қарастырылған әрекетпен қылмыстық
заң құрайтын объектілерге едәуір зиян келтірерліктей мүмкіндігімен
айқындалады. Қоғамидық қауіптілік алдында атап
______________________
1А.В. Наумов Ќылмыстыќ ќ±ќыѓы. Астана,2001ж.
көрсетілгендей, қылмыстық әрекеттің әлеуметтік болмысын айғақтайтын
материалдық нышан болып табылады. Бұл – қылмыстың за шығағрушының еркіне
бағынбайтын объективті қасиеті. Батыс Еуропа елдерінің қылмыстық
заңдарында, әдетте, қылмыстың материалдық нышаны деген ескерілмейді.
Мысалы, айталық, Германия Федеративтік Республикасының ҚК-нде қылмысқа бас
босандығынан бір жылға және одан да көп уақытқа айыру мен жазаланатын
құқыққа қарсы әрекет деген анықтама берген. Осыған орай біздің отандық
қылмыстық-құқықтық ғылымда да қылмыстың материалдық анықтамасынан бас
тартып, оның формалдық анықтамасына қайтып оралу туралы ұсыныстар қойылып
жүр1.
Мәселе тек қана батыстық қылмыстық-құқықтық ғылымның қылмыстық
әрекеттің қоғамдық қауіптілік нысанына тойтарыс беруінде ғана емес,
сондай-ақ бұл жерде заң шығарудың дәстүрлі түрлері де басымдылық
көрсетеді. Қылмысқа заң шығарушылық тұрғыдан анықтама беру Германияның
қылмыстық кодексінде өткен ғасырдың өзінде пайда болған, ал бұл кез
қылмыстық құқықтық теория әрекеттің қоғамдық қауіптілік нышанын жасай
қоймаған, әрі қылмыстық құқықтағы классикалық бағыттың өктемдік жүргізіліп
тұрған тұсысы болатын. Әрекеттің қоғамдық қауіптілігі жайлы ілім кеңестік
қылмыстық құқық аясында туындап, дамыған жоқ, тек қылмыстық құқықтық
әлеуметтік мектебі дейтін ағым өкілдерінің теориялық туындыларында бой
көрсетті. Бұл бағыттың біздің заң шығарушылық үрдісімізде шындығында орын
тепкендігі- өзге жағдай. Қылмыстың қоғамдық қауіптілігін батыстағы елдер
қылмыстық құқығының қазіргі теориясы да мойындайды. Мәселен, АҚШ- қоғамның
мүдделеріне елеулі кесірін тигізетін немесе осындай кесір тигізуге қоқан-
лоқы жасайтын тәртіп деген анықтама берілген. Бәлкім, жеке адам мен
қоғамның мүдделеріне елулі кесір әкелу, сайып келгенде, әрекеттің қоғамдық
қауіптілігі нысанының синонимі шығар. Бір айтарлығы, ¦үлгілі қылмыстыққ
кодексте көрсетілген бұл ереже АҚШ- тағы бірқатар штаттар ҚК-терінде
қылмыстық задылық тұрѓыдағы анықтамасының негізгі бөлігіне айналды. Мысалы,
Нъю- Йорк штатының ҚК- інде қылмыстық заңының мақсаттарынын тізбелеген
кезде бірінші орынға жеке бастың немесе көпшіліктің мүдделеріне
айтарлықтай кесірін тигізетін тәртіпке тыйып салу қойылған. өткен
ғасырдағы және осы ғасырдың басындағы ресейлік қылмыстық заңдарда қылмыстық
формальді анықтамасы берілсе де, орыстың аса ірі криминалист-ғалымы Н.С.
Таганцев өзінің атақты Қылмыстық құқық курсында қылмыстың материалдық
түрінен айындалуына өте жақындап келген. Оның дәлелдеуінше, қылмыстық
тұрғыдан жазаланатын әрекет деп заңдылық шамаға, оның нақты болмысына
қастық қылатын, заңмен тыйым салынған жерде жасалған немесе аталмыш елдегі
тіршілікке едәуір қастық қылатын және де басқа шаралардыњң
жеткіліксіздігінен жазалаумен қорқытатын іс- әрекет саналады. қоғѓамдық
қауіптілік қылмыстың ішкі объективті мінездемесі болып табылады. Және де
бұл мінездемеден немесе бұл нысаннан бас тарту астаудағы баланы сумен
бірге төгіп тастаумен барабар: бұл нысансыз қылмыстың анықтамасы толық
айтылмаған болып табылады. қайтсе- дағы, неге кейбір белгілі әрекеттерге
қылмыстық жазалаумен қорқыту арқылы тыйым салынатындығы түсініксіз болады.
Егер кеңестік қылмыстық құқық ғылымына дәстүрлі қылмыстың анықтамысында
материалды және формальды нысандардың өзара ара салмағын өзгертуге тура
келсе, онда сөз басқа. Шындығында, анықтаманың негізіне материалдық нысан
қоғамдық қауіптілік салынып, ал формальды нысан қылмыстық жауыптылы одан
туындаған жағдай болып жарияланатын түсіндірмеден бас тартқан жөн сияқты.
Бәлкім, құқықтық мемлекетте бірінші орынды құқыққа қарсылық нысаны алатын
шығар.
Қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің алдын алушылық дегеніміз бұл жайында тек
мәлімдеме жасап қоя салу емес, сонымен қатар оны істегені үшін тиісті
жазаның міндетті түрде қолдануын меңзейді.
Кейбір авторлар, мәселен, А.А.Герцензон қылмыстың бесінші нысанын –
оның имансыздығын жеке қарастырады1.
Құқыққа қарсылық және имансыздық нышандарының, моральдік жєне қылмыстық
– құқықтық факторлардың ара салмағы мәселесі революцияға дейінгі ресейлік
жєне кеңестік қылмыстық құқық теориясында – мүлде әрқилы тұрғыдан болса да
- ұдайы талқыланып келеді.Революцияға дейінгі ресейлік криминалистер әдетте
қылмыстың анықтамасына және баға берілуде моральдік аспектінің енгізілуіне
қатты қарсы болды. Мәселен, Н.С.Таганцев былайша түйіндеген болатын:
Қылмысты үрдіс өнегесіздікпен теңдестірілуге жатпайды және олай етілуі
мүмкін де емес:мұндай теңгеру тарихтың ащы сабақтары куә болғандай, сот
төрелігін жалған жолға салып жібереді – мұның өзі мемлекеттің жазалаушылық
қызметіне идеяны, сенімдерді, кемістіктер мен құмарлықтарды қуындауды
кіргізді: жердегі сот төрелігіне аспандағы сот төрелігінің бөлінбес
ќасиеттерін иеленуге мәжбүрледі.
Кеңестік әділет ғылымында қылмыстық – құқықтық және моральдық
шамалардың ара қатынасына түбірлі түрлі көзқарас біржақты жария
етілді:қылмыс – бір сәтке қылмыстық заңды моральды (имандылықты) бұзу
деген сөз. Айталық, Н.Ф.Кузнецова былай деп есептейді: Қылмыс атаулылары
бастан – аяққ имансыздықпен айғақталады дуге болады дейді де, олардың
имансыздық ауқымымен жанасуы әрқилы , -деген уәж айтады.
Кеңес криминалистері әрине, имнасыздық шаралары кеңестік қоғамда да
бірегей болмайтындығын түсіне білді. Олар бұл жағдайда да коммунизм көру
ісіне, революцияға пайдалы жағдайлардың баршасы иманды деген коммунистік
моральдың идеясы жөніндегі белгілі лениндік нұсқаулардан бастама алды.
Сөйтіп, кеестік қоғамда ресми түрде үстемдік жүргізген моральдің шамаларын
бұзу қылмыс ұымының ажырамас атрибуты ( ерекше белгісі) деп танылды. Десе
дағы, айтыс – дау үшін сылтаулар сол кезде де табылатын
талқыға салудың себеп – салдары мынаған келіп тірелетін: имансыздықтың
нышандарын қылмыстың өз алдына нышаны деп қарастыру керек пе, жоқ әлде ол
әлгі көрсетілген қағидалардың бірінің уысында кете ме – міне, әңгіме сол
ауқымда өрбитін. Бұл тұрғыда үш түрлі көзқарас ортаға салынды. Біріншіден,
қылмыстық іс – әрекеттің имансыздығы қоғамдық қауіптілік нышанына
кіргізілді; екіншіден, қылмыстық құқыққа қарсылық нышанына жатқызылды; және
үшіншіден имансыздық қылмыстың іс-әрекетінің жеке тұрғыдағы нысаны деп
танылады.
Бәлкім, қазіргі кезде коммунистік идея жетекші болуын тоқтатуына орай
осынау тұжырамалардың барлығы да сырылып тастауға тиісті. Оның үстіне,
ашығына келсек, бұдан бұрынғы уақытта да барлық қылмыстық – құқықтық тыйым
салулардың барлығы да имансыз деп тұжырауға едәуір қажет болатын. Әрине,
қандай да болмасын шекарадан тыс жерде шетелдік валютада қаржы тапқан
кәсіпкер немесе коммерсант ешқандай ресейлік өкілдік алған банкіне сол
ақшасын аудармағандықтан, бюджетке және оның экономикасына ауыр зиян
келетіндігі айқын. Ақша удармаудың себебі бір ғана: олар ресейлік өкіметке
сенбейді және бұл жағдай негізсіз де емес. Біріншіден, үкіметтің салатын
салықтары кез келген кәсіпкерлікті тумай жатып тұншықтырады. Екіншіден,
ол капитал иесінің жиған-тергеннен айырылып қалуын көздейтін әлдебір
реформаны көлдене тартуы ғажап емес. Үкімет әдетте шекарадан тыс жерлерден
аударылған шетелдік валютадағы қаржы өндірісін сүйемелдеп,
инвестициялауға, сондай-ақ зейнетақы мен жалақыны төлеуге жұмсалады деп уәж
айтқан болады. Бірақ, неге екені белгісіз,сол қайыршы болуға айналған
зейнеткер де,жалақыларын пәлен айлап ала ламай жүрген мұғалім өтпесе
дәрігер де, сондай – ақ шетелдік есепте қаржысы барлар да үкіметтің мұндай
мәлімдемелеріне илануды қойған.
Қылмыстық заңда ана не мына әрекеттерге тыйым салу қажеттілігінің және
олардың декриминализациялауға апарып тірейтін асыра сілтеушіліктің себеп-
салдары өте әрқилы болып келеді. Бұл процеске ықтиятты түрде талдау
жасау,яғны қылмыстық құқық тыйым салуларды шығарып тастау
декриминализацияның соңғы жылдардағымынадай себептермен бөліп қарастыруға
мүмкіндік береді:
Бірінші тәртіптің себептері үш жағдайда жасалған күшті спирттік
ішімдіктерді сату мақсатынсыз құр сақтағаны және оларды жасайтын
жабдықтарды да сату мақсатынсыз дайындағаны немесе сақтағаны үшін
қылмыстық жауаптылықтың өзгертілуінен туындады.
Екінші тәртіптің себептері 1991 ж. аяғында жеке кәсіпкерлік және
коммерциялық тұрғыдағы араға жүрушілік үшін қылмысты жауаптылықтың
өзгертілуін дүниеге келтірді. Бұл дегеніміз экономиканың нарық соқпағына
түсірілуінің ресми түрде жариялануыны көрінісі еді, осыған орай көрсетілген
єрекеттер қоғамдық қауіптілігі былай тұрсын, енді қоғамдық пайдалы
үрдістерге айналды.
Үшінші тәртіптің себептері азаматтық хал актілері жазбалары жайлы
заңдарды бұзғандығы үшін қылмысты жауаптылыққты өзгертуді туындайды. Бұл
қылмыстық – құқықтық тыйым салу кеңестік қылмыстық құықта ондаған жылдар
бойына үстемдік жүргізіп келген еді. Криминал некеге тұруға кедергі
жасайтын жағдайларды жасырумен немесе органдарға азаматтық хал актілері
туралы жалған апараттар берумен түйінделеді. Бұл қылмыстар жөніндегі істер
әрдайым көп болмайтын, ал олардың ішінде басқа некеде тұратын адамдардың
жаңа некеге тұруға елдердегі жыл сайынғы толып жатқан ажырасулар отбасының
орнықтылығы мен некенің беріктілігі – қоғамдық салаға ғана емес, сондай-ақ
жеке адамдар арасындағы сырластық-ашыналық қарым-қатынастарға да
байланысты.Әрбір мемлекет өзінің тыйым салу шаралары арқылы бұл процестерге
оң тұрғыдан игі әсерін тигізе алады. Сондай-ақ соңғы жағдай некені
қылмыстық – құқықтық тұрғыдан бекітуге болмайтындығына көз жеткізгендей
болды және аталған құқық бұзушылықпен келтірілетін кесірдің елеулі
екендігіне деген көзқарастың өзгеруіне де алып келді. Сондықтан осынау
бұрын қылмыстық тұрғыда жазаланып келген әрекет те декриминализацияланды.
Адам тєәртібінің анадай не мынадай түрін криминализациялау және белгілі бір
дәрежедегі қылмыстық – құқықтық тыйым салудың орнығуы қоғамдық адамгершілік
тұрғысындағы көзарастарына сәйкес келуі керек. Заңға әуел бастан белгілі
дєрежедегі керітартпалық үйір екенің ұмытпаған жөн. Заң, мәселен, бүгінгі
тіршілікке қарағанда әрқашан кешегі болып келеді. Заң әлдебір мәселе
турасындағы адамгершілік тыйым салулар, айталық, боса?????сынған тұста
қажетті сәтті өткізіп алуы кәдік, міне,сол кезде ол адамгершілік
негіздермен бекітілмеген болып табылады. Содан келіп, қылмыстық заң тыйым
салған тиісті әрекетті декриминализациялау мєселесі бой көтереді. Мәселен,
ауырлатар жағдайға апарып соқпайтын, күштемей еркектер арасындағы жыныс
қатынасы үшін қылмыстық жауаптылық жүктемеу жөнінде осылай болды. Біздің
қоғамымыз мұндай әрекетке брынғыдан гөрі кешірімділікпен қарай бастады –
оны жекелеген адамдардың жыныстық белсенділігіндегі аурушаңдық –
патологиялық өзгерістерге жатқызылып, ашыналық қарым-қатынастар ауқымына
апарды. Осыған орай тиісті қылмыстық – құқықтық тыйым салу қылмыстық
заңдылықтан шығарылып тасталды.
Сонымен осы жұмыста қылмыстың бірқатар міндетті белгілермен
сипатталатындығы көрініп тұр. Олар: қоғамға қауіптілік, құқыққа қайшылық,
кінәлілік, жазаланушылық. Сондықтан, тек осы белгілердің жиынтығы болғанда
ғана әрекет қылмыс болып табылуы мүмкін.
1.2. Қылмысты санаттаудың мәні мен маңызы
Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты санаттауға іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты саннатаудын үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
саннатау. Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп, объектісінің маңыздылығына қарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыстар т.б. Үшіншіден, қоғамға
қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипаттарына қарай
жәй, күшейтілген (квалифицированные), артықшылық берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, жеңілдетін
жағдайда жан күйзелу, қажатті қорғану шегінен асып кісі өлтіру бөліп
бөлінеді, Қазақ ССР-іні 1959 жылы жабылдаған Қылмыстық кодексінде қылмыс
саннатары деген мәселе көрсетілмеген еді. Тек қана 1972 жылы 4 қарашада
Қылмыстық кодексте 7-1 деген жаңа бап енгізіліп, бапта ауыр қылмыстың
түсінігі ғана берілді.
Қылмыста көрсетілген санаттарға болу манызы зор.
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау
арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға қауіптілік
дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа,
ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.
Сурет 1.2.1 – Қылмысты санаттарға бөлу
Қылмыстық кодекстін 10-бабына сәйкес:
Жасалғаны үшін осы кодексте кездескен ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қазақана жасалға әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жазалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады. Жасалғаны үшин осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес
жылга бас бостандығанан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет, сондай-
ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы орташа қылмыс
деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет сондай-
ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндеге жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы
орташа қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі
жылдан бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған
әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Жасалған үшін осы кодексте көзденген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қы деп
танылады.
Жасалған үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзінеге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза козделген абайсызда жасалған әрекет ауырлағы отраша қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасағаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан астам
мерзінеге бас бостандығынан айру түріндегі жаза немесе өлім жазасы –
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады. Қылмысты осылай деп
санаттарға бөлу қылмыстық құқық ғылымында қалыптасқан
санаттарын қылмыстық кодекстің санкциясында белгінеген, қоғамға қауптілік
дәрежесіне қарай бөлу жөніндегі қазіргі заманғы талапқа сай келеді.
Қылмыстық заңның жекелеген бабында көрсетінген санкция қоғамға қауптіліктің
дәрежесін бейнелейді және әр терлі қылмыстардың қоғамға қауптілік дәрежесін
салыстыруға мүмкіндік береді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік
беретін қосымша белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Мысалы ауыр
және аса ауыр қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Ауырлығы
орташа немесе онша ауыр емес қылмыстарға қасақана немесе абайсыздықпен
істелген қылмыстар жатады. Осы санаттарға сәкес аса ауыр қылмыстарға
қоғамға қауптілік дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар, мысалы, кісіні
ауырлататын жағдайда қасақана олтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм
эиянкестік, шабуыл жасаптонау сияқты түрлері жатады. Ауыр қылмыстарға
мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат салу, ауырлататын
жағдайды. Біле тура кінәсіз адамды қылмыстық жаупқа тарту т.б. қылмыстар
жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе орта
дәрежедегі жарақат түсіру сияқты қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше. Санаттарға бөлу
белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтейтін режимді
белгілеу: шартты жазаны қолдану немесе қолданбау (63-бап), шартты түрде
соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту (64-бап), қылмыстардың
жиынтығы бойынша жаза тағайындау (59-бап), жазаны өтеуден мерзімінен бұрын
шартты түрде босату (70-бап), айыптау үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты жазаны өтеуден босату (75-бап), рақымшылық немесе кешірім жасау
актісі негізінде қылмыстық жауаптылық немесе жазадан босату (76-бап),
сотталғандықты жою немесе алып тастау (77-бап) мәселелері шешіледі.
1.3. Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу мәселесі
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің кейбір жағдайда жалпы
бөлімнің нормалары бойьшша толық және кең көлемде нақты қылмыс құрамының
белгілерін анықтау больш табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау -
бұл қылмысты дұрыс дәрежлеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын, сонымен
қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс
дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
көзделмейді. Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде
ғана нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегеңде қателесу ауыр зардаптарға
әкеліп соғады (негізсіз ауыр жаза тағайыңдау, ұзақ мерзімге бас
бостандығынан айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке бас араздықтарына байланысты бір адамға
жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның істеген іс-әрекетін бұзақылық
үшін қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас
бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (257-б. 1-ші бөлігі), ал
денсаулыққа қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (105-б.) бір жылға
дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға
жазаланады. Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз - бұл қрғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық заңды толық қолдану және қылмысқа дұрыс қылмыстық-
құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелсу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлармен толық танысу керек, өйткені қылмысты дәрежелеудің
өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің сипатына, кінәлінің
жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық жауапқа тартылып отырған
әрекетінің қандай жағдайда істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір-біріне барлық белгілері сай келетін қоғамға
қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз.
Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін
білу айырықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-бірінен
ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде
қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен қатар қылмыс құрамының
барлық элементтері бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-құқықтық
нормалармен салыстыру керек,
Жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең алдымен қылмыстың объектісі
мен объективтік жағын анықтаумен басталып, субьектісі мен субъективтік
жағын анықтаумен аяқталады. Барлық жағдайлар қылмыстық заңда қарастырылған
қандайда болмасын қылмыс құрамының элементтері мен белгілері сәйкес
келгенде ғана қылмыстық іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады.
Қылмыстық іс-әрекетті дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық-құқықтық
нормаға сәйкес қылмыс құрамы бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс
жүргізу құжаттарын, соның ішінде сот үкімі мен айыптау қортындысында
көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке
тартуға және жазалауға мүмкіншілік беретін, қылмыстық-құқықтық нормаларды
реттейтін қылмыстық заңның баптарын дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу
жүреді. Айта кететін жағдай, әрекетті дәрежелеу кезіңде, анықталған қылмыс
құрамының барлық белгілері көрсетілген, ҚК-тің Жалпы және Негізгі
бөлімдеріндегі баптар дәл көрсетілуі керек. Соның інтінде құрамның ерекше
белгілері, құрам түрлері, негізіі, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайлар, ҚК-тің Негізгі бөлімінің баптарының тармақтары көрсетілсе, онда
оларды дәрежелеу барысында еске алынуы керек. Айталық, тонау адамдар
тобының алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалса, олардың істеген іс-әрекеті
ҚР ҚК-нің 178-бабы 2-ші бөлімі В тармағымен дәрежененуі тиіс, ал
азғырушы, көмектесуші немесе ұйымдастырушы болса олардың қылмыстық әрекеті
ҚК-тің Жалпы бөлімінің 28-бабына сілтеме жасай отырып дәрежеленуі тиіс.
Егерде пайда табу мақсатымен қасақана кісі өлтіру барысында орындаушымен
бірге көмектесуші болса, онда соңғысының істеген қылмыстық әрекегі ҚК-тің
28-бабы 5-ші бөлігі және 96-баптың 2-ші бөлігі И тармағымен дәрежеленуі
керек. Қасақана кісі өлтіру барысында орындаушы өзінің көздеген мақсатына
жете алмаса, оның әрекеті қасақана кісі өлтіруге оқталғандық болып табылады
(мұндай әрекет ҚК-тің 24-бабы 3-ші бөлігі және 96-баптың тиісті бөлігі,
тиісті тармақтары бойынша дәрежеленеді).
Қылмыстық әрекетті дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандайда болмасын
қылмыстық іс-әрекетке сәйкес қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен
жүзеге асады, онда соңғысы қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа
тартуға, кінә тағу үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық
жауаптылық пен жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық
жағдайларда қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз соттардың, прокурорлық,
тергеу және алдын-ала анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау
болып табылады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу ерекше криминологиялық маңызға ие, себебі,
соның негізінде қылмыстық куылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың алдын
алу және ескерту шаралары жасалынады, Сонымен қатар ол ҚР-дағы жасалынған
қылмыстардың жағдайын, деңгейін, оның динамикасын, жалпы және жекелеген
қылмыстардың түрлерін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
2.ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫН ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА
БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ
2.1. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында: Неке мен отбасы,
ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады; Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы ;
Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына
қамқорлық жасауға міндетті — делінген. Бұл көрсетілген қағидалар
халықаралық құқықтың осы мәселелер жөніндегі негізгі ережелеріне
сәйкестендірілген. Адам құқығы жөніндегі 1948 жылғы Жалпыға бірдей
Декларацияда, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
пактіде отбасы қоғамның табиғи негізгі ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ие деп белгіленген. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған "Бала құқықтары жөніндегі" конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси-әлеуметтік құқықтарының қорғалуына ерекше мән берілген.
Қазақстан Республикасы да отбасы және кәмелетке толмағандар жөніңдегі
халыкаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болатын қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құқыктық жолмен қорғауға
ерекше мән береді.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгілеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлері көрсетілген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-
әрекетгер жасауғатарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу (133-
бап); баланы ауыстыру (134-бап); бала асырап алу құпиясын жария ету (135-
бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейі жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау (137-бап); балалардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше
орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын теріс пайдалану
(139-бап); енбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару (140-
бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектісі ата-аналар мен балалардың
арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағаыдардың дене
бітімі, интеллектуальдық, рухани, адамгершідік тұрғысынан дұрыс дамып,
қалыптасу жағдайлары болып табылады.
2.2.Прокуратураның кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық iстер
бойынша сотқа қатысуы.
Кез келген мемлекеттегi тәрiздi Казақстан Республикасында да Сот және
Прокуратура органдардың алдына койылғлан мақсаты
азаматтардың кұкықтары мен бостандықтарын қорғау, әдiлдік пен заңдылықты
қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар Прокуротура Қазақстан Республикасы Президентiнiң Қазақстан
Республикасының Прокуратурасы туралы” Заң күшi бар Жарлығының 5-тараудың 30-
бабына сәйкес Сот процесi барысында мемлекет мүддесiн бiлдiрiп, ақиқаты
анықтауы атсалысатын мемлекеттiк орган. Бұл заң күшi бар Жарлық 1995 жылғы
30-тамыз күнi кабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына
сәйкес шыққан. Осы Конституцияның 83—бабында “Прокуратура мемлекет атынан
Реслубликаның аумағындағы заңнамаларды, Қазақстан Республикасының
Президентi Жарлықтарымен және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-
дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен
тергеудiң, әкімшілік және орындаушылық iс жүргізудің заңдылықтарын жоғары
қадағалауды жузеге асырады, сондай-ақ Республика Конституциясы және
заңдарына қайшы келетiн заңдар мен басқа да құкықтық актiлерге наразылык
бiлдiредi. Прокуратура сотқа мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңмен
белгiленген жағдайда, тәртiпте және шекте қылмыстық тұтқындауды жузеге
асырады” деп анықталған.
“Қазақетан Республикасының Прокуратурасы туралы” Заң күшi бар Жарлықтың 5-
шi тарауында Прокуратураның рөлi жан-жақты нақты көрсетiлген. Бұл тараудың
өзi 4-баптан тұрады және әр бiр бапта прокурордың сотта мемлекет муддесiн
бiлдiре отырып, соттардың заңды күшiне енбеген және енген қаулыларына
наразылық келтiру жолдарымен сол сияқты Жоғары Соттың нормативтiк қаулысына
қандай жағдайда наразылықты жасайтынын тұжырымдалған.
Бұл жердегi айтар ойымыз — Прокуратураның кәмелет жасқа толмағандардың
қылмыстық iстерi бойынша сотқа қатысуы.
Егемендi ел болғаны тұнғыш рет Қазақстан Республикасының өз Қылмыстық
Кодексi мен Қылмыстық Iстер Жургiзу Кодексiн қабылдап, казiр соған сәйкес
жұмыстар атқарылуда. Бұған дейiн қабылданып келген, Қазақ КСР-i Қылмыстық
Кодексiнде кәмелет жасқа толмағандарға байланысты нормалары көрсетіліп,
үшінші бөлiмiнде не бары жетi баппен шашыратып берiлсе, ал Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексiнде бұл нормалар 10 баптан тұратын
“Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар”, “Кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылық атты тұтас бiр тарауға жинақталған.
Сонымен бiрге Қылмыстық заң бөлімiндегi 15-шi бап қылмыстық жауаптылық
басталатын жас шамасын айқындаса, “Жаза” бөліміндегі 45, 46- баптардың 3,
48-баптың 4, 49-баптың 2-бөлімінде кәмелетке толмағандарға жаза колдану
өзектілiгiн баяндайды.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершiлiгi Қазакстан Республикасының
Қылмыстық Кодексiнiң нормаларына сәйкес 16 жастан, кейбiр ауыр кылмыстар
ушiн 14 жастан туындайды.
Ал 14-ке толмағандардың жауаптылығын мүлдем жаңа төрт бап — 121-бап (жы
ныстық сипаттау күштеу әрекеті), 233 -бап (терроризм), 242-бап
Вестник КазГУ. Срiя юрчдческая. Л 3 (16) 167
(террорлық актi туралы бiле тура көрiнеу) және 158-бап (тағылық) бойынша
қаралған. Жоғарыда айтылған баптардың басым көпшiлiгiмен бұган дейiн
әректердiң, яғни кәмелетке толғандардың қылмыстық жауаптылығы қаралып
келгенi белгiлi.
Казiргi кезде заң адебиеттерiнде қылмыстық жауапкершiлiктiң жөнінде
бiркелкi пiкiр жоқ. Әр елде қылмысты жасаған баланың қылмыстық
жауапкершiлiкке тарту мәселесi әр түрлi шешiлген. Мәселен: қылмыстық
жауаптылық Англияда, Израилде 9, Иракта 11, Грецияда 13 жастан
белгiленген.
Ал, бiздiң зерттеушiлердiң пiкiрiнше 14 жас — алеуметтiк психологиялық
дамудың белгiлi бiр деңгейде қалыптасатынын көрсететiн жас. Яғни, осы
жастағы жасөспiрiм ұжым, қоғам алдындағы жауапкершілiгiн сезiнетiн достық,
атақ , адiлдiк, мейiрiмдiлiктi түсiнетiн, ойлау кабiлетiмен өз тұрғысынан
баға беретiн дәрежеде. Қылмыстық жауапкершiлiктiң ауыр қылмыстары — 14
жас, ал қалған қылмыстар үшiн — 16 жастағы белгiленген. Мiне, камелеттік
жасқа толмағандардың қылмыстық iстерiн қарауда басты мәселе — осындай жас
мөлшері блып табылатындығын байқауымызға болады.
Ал, ендiгi қарастыратынымыз елiмiздiң жаңадан қабылданған Қылмыстық Iстер
Жүргiзу Кодексiндегi ерекшелiктер. Бұл жаңа кодекстiң ескi кодекстен ере
кшелiгi — аталған тәртiп кәмелетке толмаған адам жасаған бiрнеше қылмыс,
олардың бір бөлiгi ол 18 жасқа толғаннан кейiн жасаған қылмыстар туралы
iстер, бiр iс жургiзуге бiрiктiрiлген, айьгпталушы сот iсiн жургiзу сәтiнде
кәмелетке толған жағдайларда қолданылмайды. Осымен бiрге кмелетке
толмағандардың iстерi бойынша жариялылықты шектейдi. Бұл ретте сезiктi,
айыпталушы сот iсiн жургiзуде кәмелетке толмағанның құпиялылықта барлық
кезеңдерде сақталуы тиiс.
Ересектермен бiрге қылмыс жасауға қатысқан кәмелетке толмағандарға
қылмыстықi с алдын-ала тергеу сатысында жеке iс жургiзуге белглеiнедi.
Кәмелетке толмағандардың iсiн тергеу, жауап алу, сотқа өздiк ерекшелiгi
бар. Ол кәмелетке толмаған сезiктi, айьшталушы тергеушiге немесе сотқа
жауап алуға оның ата-аналары немесе басқа заң өкiлдерi, олар болмаған
жағдайда қорғаншы мен қамқоршы арқылы шақырылады.
Ал, қажет болған жағдайда жауап алу кезiнде психолог пен педагогтың
қатысуы мен де жургiзiледi. Сонымен қатар кәмелетке толмағандардың
қылмыстары туралы iстер бойынша қорғаушының қатысуы, осы ҚIЖК-нiң 71
-бабында бiрiншi бөлімінің 2-тармағына сәйкес мiндетттенеді.
Егерде кемелетке толмаған сезiктi, айыпталушы не олардың заңды түрде
адвокатпен келiсiм жасаспаса, тергеушi, прокурор, сот iс бойынша
қорғаушының катысуын камтамасыз етуi тиiс.
Осы жерде ерекшелiгi мынада, тергеушi алдн ала тергеу аяқталғаннан кейiн
кәмелетке толмағанғқатысу үшiн оған керi әсерiн тигiзуi мүмкін. Егер оның
iс-әрекетi кәмелетке толмағандардың мүдделерiне залал келтiредi немесе iстi
объективтi тергеуге кедергi келтiруге бағытталған деп санауға негiз болса.
заяды екiл iске катьгсудан шеттетiлуi мумкiн.
Сондай-ақ, осы кодексте кәмелетке толмағанға кешендi психологтардың және
психиологиялық сараптама жасау жөнiндегi жаңа бап енгізілді.
Жоғарыда атап көрсетiлгендерден қорытып айтарымыз, ескi ҚIЖК-де арнайы
кәмелетке толмағандар iстерiне тарау берiп қарастырмайтын. Ал мына
жаңа ҚіЖК-де айтып өткендегi арнайы 11 бөлiм 52-тарауда “Кәмелетке
толмағандардың қылмыстары туралы iстер бойынша iс жургiзу” бiрiктiрiлген.
Сонымен қатар бұрынғы қылмыстық iс жүтргiзу заңдары мен жаңа қылмыстық iс
жургiзу заңдарын салыстыра отырып, прокурордың қылмыстық iстерге қатысқан
кездегi құзіретiне тоқталатын болсақ, қазiргi прокурорға көптеген мiндеттер
жүктелiнген. Бұдан шығатын қорытынды — мемлекеттiк айыптаушы мен қорғаушы
өзара пiкiр таласын, ақиқатты анықтауы, сотын жеке-дара, ешкiмге тәелсiз
үкiм шығуы — елiмiзде адамгершiлiк пен демократиялық принциптерге көзделген
құқықтық мемлекет нышандарының калыптаса бастағанын көрсетедi. Ал,
прокурордың алдына қойған мiндеттердi заң негiзiнде орындауы — кез келген
кылмыстық iс бойынша үкiмнiң заңды да, негiздi шығарылуына ықпалын
тигiзедi.
Сондай-ақ, ҚIЖК-не сәйкес Прокурор мемлекеттiк айыптаушы ретiнде кәмелетке
толмағандардың iстерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қылмыстың түсінігі мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2. Қылмысты санаттаудың мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2. ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫН ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА
БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2.Прокуратураның кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық iстер бойынша
сотқа қатысуы.
2.3. Кәмелетке толмағандардың жеке басының психологиялық және физиологиялық
дамуына қарсы қылмыстар олардың құрамы ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.4. Отбасына қарсы қылмыстардың
саралануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3. ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ОРЫН АЛУ
СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 9
3.1. Қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... .39
3.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін Қылмыстық
кодексте көзделген жазалау шараларының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..57
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. Осы келелі міндеттерді жүзеге
асыру үшін елімізде заң шығару процессін жетілдіру, қабылданған заңдардың
мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында құқық
ережелерін қатаң сақтап, тәртіп бұзушылықпен қылмысқа қарсы пәрменді күрес
жүргізу қажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде
қылмыстық құқық ғылымының рөлі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде
болып жатқан сан-салалы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге
сәйкес келетін қылмыстық құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге
сәйкес әзірлеуде осы ғылым саласының міндетті. Өйткені, елімізде орын
алған әр түрлі өзгерістерге сәйкес орын алатын қылмыстардың саны,
деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз бойынша тіркелген қылмыстардың
саны жылма жыл арта түсуде. Бұл мєселеге байланысты Республика
Президенті Н.Ә. Назарбаев 2004 жылы мамыр айында облыс әкімдерінің
республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе жатқан ұймдасқан
жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа қарсы пәрменді
күрес жүргізу міндеттерін алға қойды. Осы мєселеге байланысты елімізде
1992 жылы 7 наурызда Республика Президентінің Жемқорлықпен ұйымдасқан
қылмыстың нысандарына күресті күшейту шаралары туралы, 1998 жылы 2
маусымда Жемқорлықпен қарсы күрес туралы, 1999 жылы 23 шілдеде
Мемлекеттік қызмет туралы заңдар қабылдады. Осы аталған нормативтік-
құқықтық актілердің негізгі бағыты қылмыстың сан алуан түрлерімен
түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын тежеу, қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерге жол бермеу болып табылады. Көпшілікке аян болып отырғандай
көптеген қылмыстар ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған
тиісінше өзгерістер енгізу арқылы алдау жолымен жүзеге асырылады.
Мұндай қылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні
белгілі.
Жұмыстың мақсаты - негізгі мәселелердің бірі отбасы және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстың ұғымын анықтау, оған қылмыстық құқықтық баға
беру. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде
қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу-
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс-әрекетің (әрекет немесе әрекетсіздіктің) көрінісі
болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр
уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің , мінез-құлқының сыртқа шыққан
көрінісі екенін атап көрсетеді.
Осы жұмыс бірнеше міндеттерден тұрады. Біріншіден, аталмыш қылмыстың
белгілерін қарастыру және ашып көрсету. Екіншіден, Қазақстан
Реаспубликасының жаңа Қылмыстық кодексіндегі отбасы және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстардың жекелеген құрамдарының көрнісін анықтап,
саралауды жүзеге асыру. Үшіншіден, Аталған қылмыстардың жазалану шаралары
және осы қылмыстардың орын алуына итермелейтін себеп салдарды ашып көрсету
болып табылады. Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет
күйінде немесе әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз
адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әректсіздік
дегеніміз адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы
жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып
табылады. Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның
ойлау жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
береді. Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған
ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып
табылады. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-
мақсаттары қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына
жатпайды. қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай
тұжырым жасалған.
1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы кодексте өмірімізде,
қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге
сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен тыйым
салынған айыпты қоғамға қауіпті єрекет қылмыс деп танылады делінген (9-
бап). Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік,
кінәлілік, жазаланушылық қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан.
Осыған сәйкес отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар
обьектісінің маңыздылығына қарай кодекстің екінші бөлімінде
орналастырылған. Бұл қылмыстардың маңыздылығы сол кәмелетке толмағандардың
дамып жетілуіне жеке психологиялық және физиологиялық қалыптасуына қарсы
әсерін тигізетіндігімен және отбасындағы қарым-қатынастарды бұзатындағымен
ерекшеленеді.
Сондықтан бұл жұмысты жазу барысында тақырып төмендегідей тарауларға
бөлінді:
I-тарау. Қылмыстың ұғымы мен мәні
II-тарау. Отбасы және кәмелекте толмағандарға қарсы қылмыстардың
түсінігі және оларды жеке құрамдарға бөлу мәселесі.
III-тарау. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың орын
алу себептері және олардың алдын алу жолдары.
Соңында қорытынды жасалып пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілді.
1. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
1.1. Қылмыстың түсінігі мен белгілері.
Қылмыстың түсінігі Казақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 9-
бабында берілген. Осы бапқа сәйкес қылмыстық кодексте жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді. Осы анықтамадан қылмыстың бірқатар міндетті
белгілермен сипатталатындығы көрініп тұр. Бұлар әрекеттің: Қоғамға
қауіптілігі, құқыққа қайшылығы, кінәлігі, жазаланушылығы. Тек осы
белгілердің жиынтығы болғанда ғана әрекет қылмыс болып табылуы мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі- оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға қауіптілік-
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға нақты қауіп төндіретін
немесе зиян келтіретін қылмыстың объективті белгісі (әрекет немесе
әрекетсіздік). Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі
болып табылады, яғни заң шығарушы қылмытыњ тек осы- қоғамға қауіптілік
белгісін ғана анықтаумен әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына
жататын, жатпайтындығын дәлелдеп көрсетеді. Қоғамға қауіптілік әрекеттің
қоғамдық қатынастарға зиян келтіріліуі немесе зиян келтіру қаупін туғызуы
белгілерімен сипатталады. Заң шығарушы қандай да болмасын бір әрекетке
қылмыстық заңда тыйым салуды қажет деп тапқан кездің өзінде нақты әрекет
немесе әрекетсіздік әрқашан да қылмыс деп таныла бермейді. Қылмыстық
кодекстің 9-бабының екінші бөлігінде Осы кодекстің Ерекше бөлімінде
көзделген қайсыбір әрекеттің белгілері формальды болса да бар, бірақ
елеулі болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға
немесе мемлекетке зиян келтірмеген жєне зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-
әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды делінген. Қоғамға
қауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды. Әкімшілік
құқық бұзушылық та жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірілуі
мүмкін. Алайда олардыњ қоғамға қауіптілігі едәуір төмен. Заң шығарушы
қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсету үшін, қол сұғушылықтың
нәтижесінде болатын зардаптардын белгілерін сипаттайтын белгілерді
Қылмыстық кодекстін Ерекше бөлімі баптарының диспозициясында. Қоғамға
қауіптілік қоғамға зиянды әрекеттік өзінің тікелей ерекшелігіне, яғни оны
істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайларға байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде не тыйым
салынған андарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылуы, Қылмыстық
кодексінде 296-бабы, бірінші бөлігі бойынша меникалық көлік құралдарын
жүргізуші адамды жол қозғалысы немесе көлік құралдарын пайдалану
ережелерінің бұзуы, абайсызда адамның денсаулығының ауыр немесе орташа
ауырлықтары зиян келтіруі. Осы бап бойынша, егер адамның денсаулығына
зиян орташа ауырлықтан төмен болған жағдайда жауыптылық әкімшілік ретпен
қарастырылады. Қылмыстың міндетті белгілерінің бірі болып құқыққа
қайшылық- яғни қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекет немесе
әрекетсіздік болып табылады. Қылмыстың формальді және материалды
белгілері бір-бірімен тығыз байланыста болады. Адамныњ қылмыстық құқылық
норма бойынша тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін құқыққаа қайшы деп
табуға болады. Құқыққаа қайшылық- қылмыстың формальді белгісі. Қылмыстық
құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-
әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген қылмыстық құқықтық
санкция белгілеген жазаның белгілі бір түрінің тағайындалуы болып
табылады. Қылмыстың болуы туралы сөз тек қана, егер қылмыстық заңмен
тыйым салынған әрекет бұзылса ғана болуы керек. Мысалы: Қазақстан
Республикасы территориясында шетел валютасымен мәміле жасауға, валютаны
қадағалау заңымен тыйым салынған, бірақ мұндай әрекет Қылмыстық кодексте
қарастырылмаған. Сондықтан бұл қылмыс болып табылмайды. Заң шығарушы
қылмыстың формальді белгісінің өсуіне байланысты қазіргі кезеңде
Қылмыстық кодексінде 9- бабы бірінші бөлігіне конституция нормасын
енгізген (Конституцияныњ 77- бабы, 3- бөлігі 10- тармағы) қылмыстық заңды
ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі. Басқаша айтқанда
конституциялық деңгейде белгіленген қағида заңда белгіленіп көрсетілмесе
қылмыс жоқ. Құқыққа қайшылықпен қатар онымен байланысты қылмыстың екі
белгісі кінәлілік жєне жазалылық болып табылады. Қылмыстық кодексінде 19-
бабы екінші бөлігіне сәйкес, объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян
келтіргені үшін қылмыстық жауыптылыққа жол берілмейді. Осы баптың үшінші
бөлігіне сәйкес, қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана
қылмысқа кінәлі деп танылады. Кінәлілік құқыққа қайшылықтың міндетті
шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстың қаншалықты міндетті
шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстың қаншалықты зардабы болғанына
қарамастан, егер оны істген адамның әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі
болмаса, ол қылмыстық жауыптылыққа, жазаға тартылмайды. Кінә - бұл
тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетті мен оның қасақаналық
және абайсыздық түріндегі салдарына психикалық қатынасы. Қылмыстық заңға
сәйкес, кінә - бұл әрқашан не қасақаналық, не абайсыздық. ҚР Қылмыстық
кодексінің 19- бабының 3- бөлімі бойынша қасақана немесе абайсызда іс-
әрекет жасаған адам ғана кінәлі деп танылады. Қасақаналық та, абайсыздық
та жасалған іс-әрекетпен оның салдарына кінәлі психикалық қатынастың
нысандары болып табылады. Бұл- олардың ұқсастығы. Ал, айырмашылығы-
қасақана және абайсыз кінәні құрайтын интеллектуалдық жєне еркіне қарай
сәттердің ерекше, өзіне ғана тән мазмұны мен ара қатынасында. Қылмыстың
жасалуына байланысты кінә (қасақанылық та, абайсыздық та) заң
қолданушының (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады. Ол - алдын ала
тергеу жұмысын жүргізу мен сотта істі қарау кезінде дәлелденетін затқа
жатады. Ол - іс бойынша анықталған дәлелдерді саралау кезінде жүзеге
асады. Қылмыстық заң, қылмыстық жауыптылықты тұлғаның өзі жасаған іс-
әрекетті мен оның салдарына психикалық қатынасының кез келген түрінен
емес тек ғана қасақаналық пен абайсыздық сияқты белгілі түрімен ғана
байланыстыру бекер емес. Психикалық қатынастың дәл осы түрдегі, кінәлінің
қылмыстық заңмен қорғалаьтын мүдделерге, яғни жеке бастын, қоғам қарсы
(қасақана жасалған қылмыстарда) немесе немқұрайлы (абайсыздан жасалған
қылмыстарда) қатынасын білдіреді. Сондықтан, кінә- тұлғанын қылмыстық
қастандылықтан заңмен қорғалатын мүдделерге теріс қатынасын көрсететін
өзінін жасаған қылмысты әрекеті немесе әрекетсіздігінен туындаған зиянды
салдарға психикалық қатынасы.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгісі – қылмыстық жазаланушылық болып
табылады.Қылмыстың өзі қылмыстық заң жазамен тыйым салған әрекет немесе
әрекетсіздік. Яғни жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі
болады.Адам нақты бір қоғамға қауіпті әрекеті үшін қылмыстық жазаға
тартылуы тиіс.Кейбір жағдайларда жазалау қатерімен тыйым салынған қылмыстық
жазалау іске аспай қалуы да мүмкін. (Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату,рақымшылық ету т.б.) бірақ бұл жағдайлардан
жасалған єрекет қылмыс екендігін жоғалтпайды.
Отандық ғылымда қылмыс ұғымы проблемасын теориялық зерттеу ісінде осы
мәселеге арнайы монография жарияланған Н.Д. Дурмановтың рөлі айтарлықтай1.
Қылмыстың формалды нышаны заңда ол туралы көрсетілмесе қылмыс та жоқ
деген қағиданың заң шығарушылық сипатын білдіреді.Бұл ресейлік қылмыстық
құқық бойынша қылмыстық заңды ұқсастыққа орай қолдануға жол берілмейді
деген сөз. Құқық қолданушы органдар қандай да бір себеппен заң шығарушының
назарынан тыс қалған сондықтан қылмыстық жазалауға жатпайды деп танылған
қоғамдық қауіпті әрекеттерді табуы мүмкін. Оның үстіне әрекеттің қоғамдық
қауіптілігі бар уақыттарда бірдей шегеленіп қалған жағдай емес. Бұгін
қоғамға қауіпті болып түрған жағдай ертен бұндай болмауы күдік және
керісінше қылмыстық заңмен жаңа әрекеттерге тыйым салу қажеттілігі туындауы
мүмкін. Бірақ, мұндай кем-кетік жерлерді толықтыру заң шығарушының өз
құзырына беріледі. Сот, прокурор, тергеуші, анықтау органы қылмыстық
зерттеу ауқымынан сырқары жатқан әрекеттерге қылмыстық құқықтық баға
беруге құқылы емес. Қоғамды қауіпті әрекеттердің жаңа түрі табылған
жағдайдағы құқық қолданатын органның міндеті – оларға заңдылық тұрғысынан
тыйым салу жөнінде, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық тағайындау
тұрғысында мәселе қою.[1,122б]
Қылмыстық бұл нышаны қылмыстық заңда қарастырылған әрекетпен қылмыстық
заң құрайтын объектілерге едәуір зиян келтірерліктей мүмкіндігімен
айқындалады. Қоғамидық қауіптілік алдында атап
______________________
1А.В. Наумов Ќылмыстыќ ќ±ќыѓы. Астана,2001ж.
көрсетілгендей, қылмыстық әрекеттің әлеуметтік болмысын айғақтайтын
материалдық нышан болып табылады. Бұл – қылмыстың за шығағрушының еркіне
бағынбайтын объективті қасиеті. Батыс Еуропа елдерінің қылмыстық
заңдарында, әдетте, қылмыстың материалдық нышаны деген ескерілмейді.
Мысалы, айталық, Германия Федеративтік Республикасының ҚК-нде қылмысқа бас
босандығынан бір жылға және одан да көп уақытқа айыру мен жазаланатын
құқыққа қарсы әрекет деген анықтама берген. Осыған орай біздің отандық
қылмыстық-құқықтық ғылымда да қылмыстың материалдық анықтамасынан бас
тартып, оның формалдық анықтамасына қайтып оралу туралы ұсыныстар қойылып
жүр1.
Мәселе тек қана батыстық қылмыстық-құқықтық ғылымның қылмыстық
әрекеттің қоғамдық қауіптілік нысанына тойтарыс беруінде ғана емес,
сондай-ақ бұл жерде заң шығарудың дәстүрлі түрлері де басымдылық
көрсетеді. Қылмысқа заң шығарушылық тұрғыдан анықтама беру Германияның
қылмыстық кодексінде өткен ғасырдың өзінде пайда болған, ал бұл кез
қылмыстық құқықтық теория әрекеттің қоғамдық қауіптілік нышанын жасай
қоймаған, әрі қылмыстық құқықтағы классикалық бағыттың өктемдік жүргізіліп
тұрған тұсысы болатын. Әрекеттің қоғамдық қауіптілігі жайлы ілім кеңестік
қылмыстық құқық аясында туындап, дамыған жоқ, тек қылмыстық құқықтық
әлеуметтік мектебі дейтін ағым өкілдерінің теориялық туындыларында бой
көрсетті. Бұл бағыттың біздің заң шығарушылық үрдісімізде шындығында орын
тепкендігі- өзге жағдай. Қылмыстың қоғамдық қауіптілігін батыстағы елдер
қылмыстық құқығының қазіргі теориясы да мойындайды. Мәселен, АҚШ- қоғамның
мүдделеріне елеулі кесірін тигізетін немесе осындай кесір тигізуге қоқан-
лоқы жасайтын тәртіп деген анықтама берілген. Бәлкім, жеке адам мен
қоғамның мүдделеріне елулі кесір әкелу, сайып келгенде, әрекеттің қоғамдық
қауіптілігі нысанының синонимі шығар. Бір айтарлығы, ¦үлгілі қылмыстыққ
кодексте көрсетілген бұл ереже АҚШ- тағы бірқатар штаттар ҚК-терінде
қылмыстық задылық тұрѓыдағы анықтамасының негізгі бөлігіне айналды. Мысалы,
Нъю- Йорк штатының ҚК- інде қылмыстық заңының мақсаттарынын тізбелеген
кезде бірінші орынға жеке бастың немесе көпшіліктің мүдделеріне
айтарлықтай кесірін тигізетін тәртіпке тыйып салу қойылған. өткен
ғасырдағы және осы ғасырдың басындағы ресейлік қылмыстық заңдарда қылмыстық
формальді анықтамасы берілсе де, орыстың аса ірі криминалист-ғалымы Н.С.
Таганцев өзінің атақты Қылмыстық құқық курсында қылмыстың материалдық
түрінен айындалуына өте жақындап келген. Оның дәлелдеуінше, қылмыстық
тұрғыдан жазаланатын әрекет деп заңдылық шамаға, оның нақты болмысына
қастық қылатын, заңмен тыйым салынған жерде жасалған немесе аталмыш елдегі
тіршілікке едәуір қастық қылатын және де басқа шаралардыњң
жеткіліксіздігінен жазалаумен қорқытатын іс- әрекет саналады. қоғѓамдық
қауіптілік қылмыстың ішкі объективті мінездемесі болып табылады. Және де
бұл мінездемеден немесе бұл нысаннан бас тарту астаудағы баланы сумен
бірге төгіп тастаумен барабар: бұл нысансыз қылмыстың анықтамасы толық
айтылмаған болып табылады. қайтсе- дағы, неге кейбір белгілі әрекеттерге
қылмыстық жазалаумен қорқыту арқылы тыйым салынатындығы түсініксіз болады.
Егер кеңестік қылмыстық құқық ғылымына дәстүрлі қылмыстың анықтамысында
материалды және формальды нысандардың өзара ара салмағын өзгертуге тура
келсе, онда сөз басқа. Шындығында, анықтаманың негізіне материалдық нысан
қоғамдық қауіптілік салынып, ал формальды нысан қылмыстық жауыптылы одан
туындаған жағдай болып жарияланатын түсіндірмеден бас тартқан жөн сияқты.
Бәлкім, құқықтық мемлекетте бірінші орынды құқыққа қарсылық нысаны алатын
шығар.
Қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің алдын алушылық дегеніміз бұл жайында тек
мәлімдеме жасап қоя салу емес, сонымен қатар оны істегені үшін тиісті
жазаның міндетті түрде қолдануын меңзейді.
Кейбір авторлар, мәселен, А.А.Герцензон қылмыстың бесінші нысанын –
оның имансыздығын жеке қарастырады1.
Құқыққа қарсылық және имансыздық нышандарының, моральдік жєне қылмыстық
– құқықтық факторлардың ара салмағы мәселесі революцияға дейінгі ресейлік
жєне кеңестік қылмыстық құқық теориясында – мүлде әрқилы тұрғыдан болса да
- ұдайы талқыланып келеді.Революцияға дейінгі ресейлік криминалистер әдетте
қылмыстың анықтамасына және баға берілуде моральдік аспектінің енгізілуіне
қатты қарсы болды. Мәселен, Н.С.Таганцев былайша түйіндеген болатын:
Қылмысты үрдіс өнегесіздікпен теңдестірілуге жатпайды және олай етілуі
мүмкін де емес:мұндай теңгеру тарихтың ащы сабақтары куә болғандай, сот
төрелігін жалған жолға салып жібереді – мұның өзі мемлекеттің жазалаушылық
қызметіне идеяны, сенімдерді, кемістіктер мен құмарлықтарды қуындауды
кіргізді: жердегі сот төрелігіне аспандағы сот төрелігінің бөлінбес
ќасиеттерін иеленуге мәжбүрледі.
Кеңестік әділет ғылымында қылмыстық – құқықтық және моральдық
шамалардың ара қатынасына түбірлі түрлі көзқарас біржақты жария
етілді:қылмыс – бір сәтке қылмыстық заңды моральды (имандылықты) бұзу
деген сөз. Айталық, Н.Ф.Кузнецова былай деп есептейді: Қылмыс атаулылары
бастан – аяққ имансыздықпен айғақталады дуге болады дейді де, олардың
имансыздық ауқымымен жанасуы әрқилы , -деген уәж айтады.
Кеңес криминалистері әрине, имнасыздық шаралары кеңестік қоғамда да
бірегей болмайтындығын түсіне білді. Олар бұл жағдайда да коммунизм көру
ісіне, революцияға пайдалы жағдайлардың баршасы иманды деген коммунистік
моральдың идеясы жөніндегі белгілі лениндік нұсқаулардан бастама алды.
Сөйтіп, кеестік қоғамда ресми түрде үстемдік жүргізген моральдің шамаларын
бұзу қылмыс ұымының ажырамас атрибуты ( ерекше белгісі) деп танылды. Десе
дағы, айтыс – дау үшін сылтаулар сол кезде де табылатын
талқыға салудың себеп – салдары мынаған келіп тірелетін: имансыздықтың
нышандарын қылмыстың өз алдына нышаны деп қарастыру керек пе, жоқ әлде ол
әлгі көрсетілген қағидалардың бірінің уысында кете ме – міне, әңгіме сол
ауқымда өрбитін. Бұл тұрғыда үш түрлі көзқарас ортаға салынды. Біріншіден,
қылмыстық іс – әрекеттің имансыздығы қоғамдық қауіптілік нышанына
кіргізілді; екіншіден, қылмыстық құқыққа қарсылық нышанына жатқызылды; және
үшіншіден имансыздық қылмыстың іс-әрекетінің жеке тұрғыдағы нысаны деп
танылады.
Бәлкім, қазіргі кезде коммунистік идея жетекші болуын тоқтатуына орай
осынау тұжырамалардың барлығы да сырылып тастауға тиісті. Оның үстіне,
ашығына келсек, бұдан бұрынғы уақытта да барлық қылмыстық – құқықтық тыйым
салулардың барлығы да имансыз деп тұжырауға едәуір қажет болатын. Әрине,
қандай да болмасын шекарадан тыс жерде шетелдік валютада қаржы тапқан
кәсіпкер немесе коммерсант ешқандай ресейлік өкілдік алған банкіне сол
ақшасын аудармағандықтан, бюджетке және оның экономикасына ауыр зиян
келетіндігі айқын. Ақша удармаудың себебі бір ғана: олар ресейлік өкіметке
сенбейді және бұл жағдай негізсіз де емес. Біріншіден, үкіметтің салатын
салықтары кез келген кәсіпкерлікті тумай жатып тұншықтырады. Екіншіден,
ол капитал иесінің жиған-тергеннен айырылып қалуын көздейтін әлдебір
реформаны көлдене тартуы ғажап емес. Үкімет әдетте шекарадан тыс жерлерден
аударылған шетелдік валютадағы қаржы өндірісін сүйемелдеп,
инвестициялауға, сондай-ақ зейнетақы мен жалақыны төлеуге жұмсалады деп уәж
айтқан болады. Бірақ, неге екені белгісіз,сол қайыршы болуға айналған
зейнеткер де,жалақыларын пәлен айлап ала ламай жүрген мұғалім өтпесе
дәрігер де, сондай – ақ шетелдік есепте қаржысы барлар да үкіметтің мұндай
мәлімдемелеріне илануды қойған.
Қылмыстық заңда ана не мына әрекеттерге тыйым салу қажеттілігінің және
олардың декриминализациялауға апарып тірейтін асыра сілтеушіліктің себеп-
салдары өте әрқилы болып келеді. Бұл процеске ықтиятты түрде талдау
жасау,яғны қылмыстық құқық тыйым салуларды шығарып тастау
декриминализацияның соңғы жылдардағымынадай себептермен бөліп қарастыруға
мүмкіндік береді:
Бірінші тәртіптің себептері үш жағдайда жасалған күшті спирттік
ішімдіктерді сату мақсатынсыз құр сақтағаны және оларды жасайтын
жабдықтарды да сату мақсатынсыз дайындағаны немесе сақтағаны үшін
қылмыстық жауаптылықтың өзгертілуінен туындады.
Екінші тәртіптің себептері 1991 ж. аяғында жеке кәсіпкерлік және
коммерциялық тұрғыдағы араға жүрушілік үшін қылмысты жауаптылықтың
өзгертілуін дүниеге келтірді. Бұл дегеніміз экономиканың нарық соқпағына
түсірілуінің ресми түрде жариялануыны көрінісі еді, осыған орай көрсетілген
єрекеттер қоғамдық қауіптілігі былай тұрсын, енді қоғамдық пайдалы
үрдістерге айналды.
Үшінші тәртіптің себептері азаматтық хал актілері жазбалары жайлы
заңдарды бұзғандығы үшін қылмысты жауаптылыққты өзгертуді туындайды. Бұл
қылмыстық – құқықтық тыйым салу кеңестік қылмыстық құықта ондаған жылдар
бойына үстемдік жүргізіп келген еді. Криминал некеге тұруға кедергі
жасайтын жағдайларды жасырумен немесе органдарға азаматтық хал актілері
туралы жалған апараттар берумен түйінделеді. Бұл қылмыстар жөніндегі істер
әрдайым көп болмайтын, ал олардың ішінде басқа некеде тұратын адамдардың
жаңа некеге тұруға елдердегі жыл сайынғы толып жатқан ажырасулар отбасының
орнықтылығы мен некенің беріктілігі – қоғамдық салаға ғана емес, сондай-ақ
жеке адамдар арасындағы сырластық-ашыналық қарым-қатынастарға да
байланысты.Әрбір мемлекет өзінің тыйым салу шаралары арқылы бұл процестерге
оң тұрғыдан игі әсерін тигізе алады. Сондай-ақ соңғы жағдай некені
қылмыстық – құқықтық тұрғыдан бекітуге болмайтындығына көз жеткізгендей
болды және аталған құқық бұзушылықпен келтірілетін кесірдің елеулі
екендігіне деген көзқарастың өзгеруіне де алып келді. Сондықтан осынау
бұрын қылмыстық тұрғыда жазаланып келген әрекет те декриминализацияланды.
Адам тєәртібінің анадай не мынадай түрін криминализациялау және белгілі бір
дәрежедегі қылмыстық – құқықтық тыйым салудың орнығуы қоғамдық адамгершілік
тұрғысындағы көзарастарына сәйкес келуі керек. Заңға әуел бастан белгілі
дєрежедегі керітартпалық үйір екенің ұмытпаған жөн. Заң, мәселен, бүгінгі
тіршілікке қарағанда әрқашан кешегі болып келеді. Заң әлдебір мәселе
турасындағы адамгершілік тыйым салулар, айталық, боса?????сынған тұста
қажетті сәтті өткізіп алуы кәдік, міне,сол кезде ол адамгершілік
негіздермен бекітілмеген болып табылады. Содан келіп, қылмыстық заң тыйым
салған тиісті әрекетті декриминализациялау мєселесі бой көтереді. Мәселен,
ауырлатар жағдайға апарып соқпайтын, күштемей еркектер арасындағы жыныс
қатынасы үшін қылмыстық жауаптылық жүктемеу жөнінде осылай болды. Біздің
қоғамымыз мұндай әрекетке брынғыдан гөрі кешірімділікпен қарай бастады –
оны жекелеген адамдардың жыныстық белсенділігіндегі аурушаңдық –
патологиялық өзгерістерге жатқызылып, ашыналық қарым-қатынастар ауқымына
апарды. Осыған орай тиісті қылмыстық – құқықтық тыйым салу қылмыстық
заңдылықтан шығарылып тасталды.
Сонымен осы жұмыста қылмыстың бірқатар міндетті белгілермен
сипатталатындығы көрініп тұр. Олар: қоғамға қауіптілік, құқыққа қайшылық,
кінәлілік, жазаланушылық. Сондықтан, тек осы белгілердің жиынтығы болғанда
ғана әрекет қылмыс болып табылуы мүмкін.
1.2. Қылмысты санаттаудың мәні мен маңызы
Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты санаттауға іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты саннатаудын үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
саннатау. Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп, объектісінің маңыздылығына қарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыстар т.б. Үшіншіден, қоғамға
қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипаттарына қарай
жәй, күшейтілген (квалифицированные), артықшылық берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, жеңілдетін
жағдайда жан күйзелу, қажатті қорғану шегінен асып кісі өлтіру бөліп
бөлінеді, Қазақ ССР-іні 1959 жылы жабылдаған Қылмыстық кодексінде қылмыс
саннатары деген мәселе көрсетілмеген еді. Тек қана 1972 жылы 4 қарашада
Қылмыстық кодексте 7-1 деген жаңа бап енгізіліп, бапта ауыр қылмыстың
түсінігі ғана берілді.
Қылмыста көрсетілген санаттарға болу манызы зор.
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау
арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға қауіптілік
дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа,
ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.
Сурет 1.2.1 – Қылмысты санаттарға бөлу
Қылмыстық кодекстін 10-бабына сәйкес:
Жасалғаны үшін осы кодексте кездескен ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қазақана жасалға әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жазалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады. Жасалғаны үшин осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес
жылга бас бостандығанан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет, сондай-
ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы орташа қылмыс
деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет сондай-
ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндеге жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы
орташа қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі
жылдан бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған
әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Жасалған үшін осы кодексте көзденген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қы деп
танылады.
Жасалған үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзінеге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза козделген абайсызда жасалған әрекет ауырлағы отраша қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасағаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан астам
мерзінеге бас бостандығынан айру түріндегі жаза немесе өлім жазасы –
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады. Қылмысты осылай деп
санаттарға бөлу қылмыстық құқық ғылымында қалыптасқан
санаттарын қылмыстық кодекстің санкциясында белгінеген, қоғамға қауптілік
дәрежесіне қарай бөлу жөніндегі қазіргі заманғы талапқа сай келеді.
Қылмыстық заңның жекелеген бабында көрсетінген санкция қоғамға қауптіліктің
дәрежесін бейнелейді және әр терлі қылмыстардың қоғамға қауптілік дәрежесін
салыстыруға мүмкіндік береді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік
беретін қосымша белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Мысалы ауыр
және аса ауыр қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Ауырлығы
орташа немесе онша ауыр емес қылмыстарға қасақана немесе абайсыздықпен
істелген қылмыстар жатады. Осы санаттарға сәкес аса ауыр қылмыстарға
қоғамға қауптілік дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар, мысалы, кісіні
ауырлататын жағдайда қасақана олтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм
эиянкестік, шабуыл жасаптонау сияқты түрлері жатады. Ауыр қылмыстарға
мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат салу, ауырлататын
жағдайды. Біле тура кінәсіз адамды қылмыстық жаупқа тарту т.б. қылмыстар
жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе орта
дәрежедегі жарақат түсіру сияқты қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше. Санаттарға бөлу
белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтейтін режимді
белгілеу: шартты жазаны қолдану немесе қолданбау (63-бап), шартты түрде
соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту (64-бап), қылмыстардың
жиынтығы бойынша жаза тағайындау (59-бап), жазаны өтеуден мерзімінен бұрын
шартты түрде босату (70-бап), айыптау үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты жазаны өтеуден босату (75-бап), рақымшылық немесе кешірім жасау
актісі негізінде қылмыстық жауаптылық немесе жазадан босату (76-бап),
сотталғандықты жою немесе алып тастау (77-бап) мәселелері шешіледі.
1.3. Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу мәселесі
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің кейбір жағдайда жалпы
бөлімнің нормалары бойьшша толық және кең көлемде нақты қылмыс құрамының
белгілерін анықтау больш табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау -
бұл қылмысты дұрыс дәрежлеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын, сонымен
қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс
дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
көзделмейді. Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде
ғана нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегеңде қателесу ауыр зардаптарға
әкеліп соғады (негізсіз ауыр жаза тағайыңдау, ұзақ мерзімге бас
бостандығынан айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке бас араздықтарына байланысты бір адамға
жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның істеген іс-әрекетін бұзақылық
үшін қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас
бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (257-б. 1-ші бөлігі), ал
денсаулыққа қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (105-б.) бір жылға
дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға
жазаланады. Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз - бұл қрғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық заңды толық қолдану және қылмысқа дұрыс қылмыстық-
құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелсу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлармен толық танысу керек, өйткені қылмысты дәрежелеудің
өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің сипатына, кінәлінің
жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық жауапқа тартылып отырған
әрекетінің қандай жағдайда істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір-біріне барлық белгілері сай келетін қоғамға
қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз.
Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін
білу айырықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-бірінен
ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде
қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен қатар қылмыс құрамының
барлық элементтері бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-құқықтық
нормалармен салыстыру керек,
Жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең алдымен қылмыстың объектісі
мен объективтік жағын анықтаумен басталып, субьектісі мен субъективтік
жағын анықтаумен аяқталады. Барлық жағдайлар қылмыстық заңда қарастырылған
қандайда болмасын қылмыс құрамының элементтері мен белгілері сәйкес
келгенде ғана қылмыстық іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады.
Қылмыстық іс-әрекетті дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық-құқықтық
нормаға сәйкес қылмыс құрамы бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс
жүргізу құжаттарын, соның ішінде сот үкімі мен айыптау қортындысында
көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке
тартуға және жазалауға мүмкіншілік беретін, қылмыстық-құқықтық нормаларды
реттейтін қылмыстық заңның баптарын дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу
жүреді. Айта кететін жағдай, әрекетті дәрежелеу кезіңде, анықталған қылмыс
құрамының барлық белгілері көрсетілген, ҚК-тің Жалпы және Негізгі
бөлімдеріндегі баптар дәл көрсетілуі керек. Соның інтінде құрамның ерекше
белгілері, құрам түрлері, негізіі, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайлар, ҚК-тің Негізгі бөлімінің баптарының тармақтары көрсетілсе, онда
оларды дәрежелеу барысында еске алынуы керек. Айталық, тонау адамдар
тобының алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалса, олардың істеген іс-әрекеті
ҚР ҚК-нің 178-бабы 2-ші бөлімі В тармағымен дәрежененуі тиіс, ал
азғырушы, көмектесуші немесе ұйымдастырушы болса олардың қылмыстық әрекеті
ҚК-тің Жалпы бөлімінің 28-бабына сілтеме жасай отырып дәрежеленуі тиіс.
Егерде пайда табу мақсатымен қасақана кісі өлтіру барысында орындаушымен
бірге көмектесуші болса, онда соңғысының істеген қылмыстық әрекегі ҚК-тің
28-бабы 5-ші бөлігі және 96-баптың 2-ші бөлігі И тармағымен дәрежеленуі
керек. Қасақана кісі өлтіру барысында орындаушы өзінің көздеген мақсатына
жете алмаса, оның әрекеті қасақана кісі өлтіруге оқталғандық болып табылады
(мұндай әрекет ҚК-тің 24-бабы 3-ші бөлігі және 96-баптың тиісті бөлігі,
тиісті тармақтары бойынша дәрежеленеді).
Қылмыстық әрекетті дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандайда болмасын
қылмыстық іс-әрекетке сәйкес қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен
жүзеге асады, онда соңғысы қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа
тартуға, кінә тағу үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық
жауаптылық пен жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық
жағдайларда қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз соттардың, прокурорлық,
тергеу және алдын-ала анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау
болып табылады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу ерекше криминологиялық маңызға ие, себебі,
соның негізінде қылмыстық куылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың алдын
алу және ескерту шаралары жасалынады, Сонымен қатар ол ҚР-дағы жасалынған
қылмыстардың жағдайын, деңгейін, оның динамикасын, жалпы және жекелеген
қылмыстардың түрлерін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
2.ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫН ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА
БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ
2.1. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында: Неке мен отбасы,
ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады; Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы ;
Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына
қамқорлық жасауға міндетті — делінген. Бұл көрсетілген қағидалар
халықаралық құқықтың осы мәселелер жөніндегі негізгі ережелеріне
сәйкестендірілген. Адам құқығы жөніндегі 1948 жылғы Жалпыға бірдей
Декларацияда, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
пактіде отбасы қоғамның табиғи негізгі ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ие деп белгіленген. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған "Бала құқықтары жөніндегі" конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси-әлеуметтік құқықтарының қорғалуына ерекше мән берілген.
Қазақстан Республикасы да отбасы және кәмелетке толмағандар жөніңдегі
халыкаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болатын қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құқыктық жолмен қорғауға
ерекше мән береді.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгілеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлері көрсетілген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-
әрекетгер жасауғатарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу (133-
бап); баланы ауыстыру (134-бап); бала асырап алу құпиясын жария ету (135-
бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейі жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау (137-бап); балалардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше
орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын теріс пайдалану
(139-бап); енбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару (140-
бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектісі ата-аналар мен балалардың
арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағаыдардың дене
бітімі, интеллектуальдық, рухани, адамгершідік тұрғысынан дұрыс дамып,
қалыптасу жағдайлары болып табылады.
2.2.Прокуратураның кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық iстер
бойынша сотқа қатысуы.
Кез келген мемлекеттегi тәрiздi Казақстан Республикасында да Сот және
Прокуратура органдардың алдына койылғлан мақсаты
азаматтардың кұкықтары мен бостандықтарын қорғау, әдiлдік пен заңдылықты
қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар Прокуротура Қазақстан Республикасы Президентiнiң Қазақстан
Республикасының Прокуратурасы туралы” Заң күшi бар Жарлығының 5-тараудың 30-
бабына сәйкес Сот процесi барысында мемлекет мүддесiн бiлдiрiп, ақиқаты
анықтауы атсалысатын мемлекеттiк орган. Бұл заң күшi бар Жарлық 1995 жылғы
30-тамыз күнi кабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына
сәйкес шыққан. Осы Конституцияның 83—бабында “Прокуратура мемлекет атынан
Реслубликаның аумағындағы заңнамаларды, Қазақстан Республикасының
Президентi Жарлықтарымен және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-
дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен
тергеудiң, әкімшілік және орындаушылық iс жүргізудің заңдылықтарын жоғары
қадағалауды жузеге асырады, сондай-ақ Республика Конституциясы және
заңдарына қайшы келетiн заңдар мен басқа да құкықтық актiлерге наразылык
бiлдiредi. Прокуратура сотқа мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңмен
белгiленген жағдайда, тәртiпте және шекте қылмыстық тұтқындауды жузеге
асырады” деп анықталған.
“Қазақетан Республикасының Прокуратурасы туралы” Заң күшi бар Жарлықтың 5-
шi тарауында Прокуратураның рөлi жан-жақты нақты көрсетiлген. Бұл тараудың
өзi 4-баптан тұрады және әр бiр бапта прокурордың сотта мемлекет муддесiн
бiлдiре отырып, соттардың заңды күшiне енбеген және енген қаулыларына
наразылық келтiру жолдарымен сол сияқты Жоғары Соттың нормативтiк қаулысына
қандай жағдайда наразылықты жасайтынын тұжырымдалған.
Бұл жердегi айтар ойымыз — Прокуратураның кәмелет жасқа толмағандардың
қылмыстық iстерi бойынша сотқа қатысуы.
Егемендi ел болғаны тұнғыш рет Қазақстан Республикасының өз Қылмыстық
Кодексi мен Қылмыстық Iстер Жургiзу Кодексiн қабылдап, казiр соған сәйкес
жұмыстар атқарылуда. Бұған дейiн қабылданып келген, Қазақ КСР-i Қылмыстық
Кодексiнде кәмелет жасқа толмағандарға байланысты нормалары көрсетіліп,
үшінші бөлiмiнде не бары жетi баппен шашыратып берiлсе, ал Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексiнде бұл нормалар 10 баптан тұратын
“Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар”, “Кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылық атты тұтас бiр тарауға жинақталған.
Сонымен бiрге Қылмыстық заң бөлімiндегi 15-шi бап қылмыстық жауаптылық
басталатын жас шамасын айқындаса, “Жаза” бөліміндегі 45, 46- баптардың 3,
48-баптың 4, 49-баптың 2-бөлімінде кәмелетке толмағандарға жаза колдану
өзектілiгiн баяндайды.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершiлiгi Қазакстан Республикасының
Қылмыстық Кодексiнiң нормаларына сәйкес 16 жастан, кейбiр ауыр кылмыстар
ушiн 14 жастан туындайды.
Ал 14-ке толмағандардың жауаптылығын мүлдем жаңа төрт бап — 121-бап (жы
ныстық сипаттау күштеу әрекеті), 233 -бап (терроризм), 242-бап
Вестник КазГУ. Срiя юрчдческая. Л 3 (16) 167
(террорлық актi туралы бiле тура көрiнеу) және 158-бап (тағылық) бойынша
қаралған. Жоғарыда айтылған баптардың басым көпшiлiгiмен бұган дейiн
әректердiң, яғни кәмелетке толғандардың қылмыстық жауаптылығы қаралып
келгенi белгiлi.
Казiргi кезде заң адебиеттерiнде қылмыстық жауапкершiлiктiң жөнінде
бiркелкi пiкiр жоқ. Әр елде қылмысты жасаған баланың қылмыстық
жауапкершiлiкке тарту мәселесi әр түрлi шешiлген. Мәселен: қылмыстық
жауаптылық Англияда, Израилде 9, Иракта 11, Грецияда 13 жастан
белгiленген.
Ал, бiздiң зерттеушiлердiң пiкiрiнше 14 жас — алеуметтiк психологиялық
дамудың белгiлi бiр деңгейде қалыптасатынын көрсететiн жас. Яғни, осы
жастағы жасөспiрiм ұжым, қоғам алдындағы жауапкершілiгiн сезiнетiн достық,
атақ , адiлдiк, мейiрiмдiлiктi түсiнетiн, ойлау кабiлетiмен өз тұрғысынан
баға беретiн дәрежеде. Қылмыстық жауапкершiлiктiң ауыр қылмыстары — 14
жас, ал қалған қылмыстар үшiн — 16 жастағы белгiленген. Мiне, камелеттік
жасқа толмағандардың қылмыстық iстерiн қарауда басты мәселе — осындай жас
мөлшері блып табылатындығын байқауымызға болады.
Ал, ендiгi қарастыратынымыз елiмiздiң жаңадан қабылданған Қылмыстық Iстер
Жүргiзу Кодексiндегi ерекшелiктер. Бұл жаңа кодекстiң ескi кодекстен ере
кшелiгi — аталған тәртiп кәмелетке толмаған адам жасаған бiрнеше қылмыс,
олардың бір бөлiгi ол 18 жасқа толғаннан кейiн жасаған қылмыстар туралы
iстер, бiр iс жургiзуге бiрiктiрiлген, айьгпталушы сот iсiн жургiзу сәтiнде
кәмелетке толған жағдайларда қолданылмайды. Осымен бiрге кмелетке
толмағандардың iстерi бойынша жариялылықты шектейдi. Бұл ретте сезiктi,
айыпталушы сот iсiн жургiзуде кәмелетке толмағанның құпиялылықта барлық
кезеңдерде сақталуы тиiс.
Ересектермен бiрге қылмыс жасауға қатысқан кәмелетке толмағандарға
қылмыстықi с алдын-ала тергеу сатысында жеке iс жургiзуге белглеiнедi.
Кәмелетке толмағандардың iсiн тергеу, жауап алу, сотқа өздiк ерекшелiгi
бар. Ол кәмелетке толмаған сезiктi, айьшталушы тергеушiге немесе сотқа
жауап алуға оның ата-аналары немесе басқа заң өкiлдерi, олар болмаған
жағдайда қорғаншы мен қамқоршы арқылы шақырылады.
Ал, қажет болған жағдайда жауап алу кезiнде психолог пен педагогтың
қатысуы мен де жургiзiледi. Сонымен қатар кәмелетке толмағандардың
қылмыстары туралы iстер бойынша қорғаушының қатысуы, осы ҚIЖК-нiң 71
-бабында бiрiншi бөлімінің 2-тармағына сәйкес мiндетттенеді.
Егерде кемелетке толмаған сезiктi, айыпталушы не олардың заңды түрде
адвокатпен келiсiм жасаспаса, тергеушi, прокурор, сот iс бойынша
қорғаушының катысуын камтамасыз етуi тиiс.
Осы жерде ерекшелiгi мынада, тергеушi алдн ала тергеу аяқталғаннан кейiн
кәмелетке толмағанғқатысу үшiн оған керi әсерiн тигiзуi мүмкін. Егер оның
iс-әрекетi кәмелетке толмағандардың мүдделерiне залал келтiредi немесе iстi
объективтi тергеуге кедергi келтiруге бағытталған деп санауға негiз болса.
заяды екiл iске катьгсудан шеттетiлуi мумкiн.
Сондай-ақ, осы кодексте кәмелетке толмағанға кешендi психологтардың және
психиологиялық сараптама жасау жөнiндегi жаңа бап енгізілді.
Жоғарыда атап көрсетiлгендерден қорытып айтарымыз, ескi ҚIЖК-де арнайы
кәмелетке толмағандар iстерiне тарау берiп қарастырмайтын. Ал мына
жаңа ҚіЖК-де айтып өткендегi арнайы 11 бөлiм 52-тарауда “Кәмелетке
толмағандардың қылмыстары туралы iстер бойынша iс жургiзу” бiрiктiрiлген.
Сонымен қатар бұрынғы қылмыстық iс жүтргiзу заңдары мен жаңа қылмыстық iс
жургiзу заңдарын салыстыра отырып, прокурордың қылмыстық iстерге қатысқан
кездегi құзіретiне тоқталатын болсақ, қазiргi прокурорға көптеген мiндеттер
жүктелiнген. Бұдан шығатын қорытынды — мемлекеттiк айыптаушы мен қорғаушы
өзара пiкiр таласын, ақиқатты анықтауы, сотын жеке-дара, ешкiмге тәелсiз
үкiм шығуы — елiмiзде адамгершiлiк пен демократиялық принциптерге көзделген
құқықтық мемлекет нышандарының калыптаса бастағанын көрсетедi. Ал,
прокурордың алдына қойған мiндеттердi заң негiзiнде орындауы — кез келген
кылмыстық iс бойынша үкiмнiң заңды да, негiздi шығарылуына ықпалын
тигiзедi.
Сондай-ақ, ҚIЖК-не сәйкес Прокурор мемлекеттiк айыптаушы ретiнде кәмелетке
толмағандардың iстерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz