Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік Республикасын құру барысындағы Кирревкомның атқарушылық және ұйымдастырушылық әрекеттері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тарау. Қырғыз революциялық комитетін ұйымдастыру. ... ... ... ... ... ..8
1. Кирревкомды ұйымдастыру барысындағы дайындық
әрекеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..8
2. Қырғыз революциялық комитетінің саяси-заңдылық
статусы және құрылымдық қалпы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ тарау. Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік
Республикасын құру барысындағы Кирревкомның
атқарушылық және ұйымдастырушылық
әрекеттері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 18
2.1. Қырғыз АССР-ын құрудағы Кирревкомның бүкіл қырғыз
құрылтайын өткізуге дайындығы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Қазақстан жер көлемі мен шекарасын реттеудегі
Кирревкомның атқарған жұмысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3 тарау. Қырғыз революциялық комитетінің ішкі саясаттағы
іс-әрекеттерінің
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.32
3.1. Жергілікті атқару кеңестерін құру және нығайту
мәселелерін іске
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 32
3.2. Қырғыз революциялық комитетінің экономикалық
стратегиясы мен тактикасы. ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.3. Қырғыз революциялық комитеті практикасындағы
мәдени құрылыс проблемалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.4. Әскери ұйымдастырудың сұрақтары және Алаш
Орданың батыс бөліміне Қырғыз ревкомының
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Кіріспе
Қазақ елі өзінің егемендігін және тәуелсіздігін алғаннан кейін өз
алдына дербес мемлекет ьолып, көптеген қиындықтарды бастан атқаруда. Тәй-
тәй басқан мемлекет алдында тұрған жаңа міндеттерді жүзеге асыру үшін,
бұрынғы Совет заманы кезі дәуіріндегі жақсы жақтарын да алғаны жөн.
Алдымыздағы күрделі еңбек- қазақ халқының өз алдына дербес мемлекет
болуында алғашқы қадамын Совет құрылымының бірінші органы Қырғыз
революциялық комитетінен бастайды. Қырғыз революциялық комитеті не себептен
құрылды? Сол кездегі РСФСР-ң халықтық ұлттар комиссариаты және Халық
Комиссарлар Советі В.И.Лениннің басқаруымен Алаш Орда басшыларының дербес
Қазақ мемлекетін құрамыз деген сауалына қарсы Қырғыз Совет автономиясын
құруға бастаған алғашқы қадамы болды, яғни әр халық өз алдына дербес
мемлекет болады деген алғашқы қағидасына қарсы кері саясат жүргізілді.
Қырғыз революциялық комитеті Октябрь революциясынан кейін Қазақстан
бойынша күрделі де, өзінің саяси құрылымы мен де, тарих жылнамасын бастан
кешірген кезеңінің бастамасы болды.
Яғни 70 жылдан бері қарай сол кездегі Лениндік доктрина мен
коммунистік бағдарламаның қалыптасуын бағдарлайтын терең тексеріс көзқарас
қажет етеді. Қазақ Совет мемлекетінің құрылымының қалыптасу тарихын
бағдарлауда алғашқы болып Сапарғалиев М.С.-монографиясын айтамыз. Бұл
еңбекте қырғыз революциялық комитетіне айрықша орын беріледі, еңбекте
(монографияда) РСФСР ХКС-ің 10 шілде 1919 ж. Қырғыз ревком құру жәнінде
декрет қабылданған және бір отырысы Түркомиссия ВЦИК пен ХКС мүшелерінің
қатысуымен 27 қазан 1919 ж. Орынбор қаласында өткізілген (36, 88-89, 95)
қырғыз революциялық комитетінің жұмысын терең зерттеген еңбек қарарының
алғашқысының бірі Мұқтаров А. –еңбегі, басқа да монографиялық ізденіс
еңбектерінің ішінде Елагин А.С.,Зиманов С.З., Покровский С.Н. еңбектерін
атаған жөн. А.С.Елагиннің Азамат соғысы жылдарындағы (1918-1920ж. )
Қазақстанда социализм құру деп аталатын еңбегінде Қазақстандағы сол
кездегі облыс, уез, болыс құрылымын тексеру мол қамтылған, бұл еңбек сол
кезеңді қамту кезіндегі бірден-бір құнды еңбектің қатарына жатады. Ұлы
еңбекте Қырғыз революциялық комитеті туралы, мәселелерге 2-ші тарауындағы
бір параграф арналған (29).
С.Бейсенбаевтың Ленин және Қазақстан (1897-1924) (25) еңбегінде
ЦК РКП(б)оның саяси бюросы Лениннің қазақ еліндегі саясаты қазақ жеріне жан-
жақты көмек көрсетті делінген , яғни бұл кітапта Лениннің жеке басын
дәріптеу және Ленинді бүкіл езілген халықтың көсемі ретінде көрсеткен.
С.Н. Покровскийдің Қазақстандағы ішкі контреволюциялық жаулаушыларды
талқандау атты 1967 ж. Алматыдағы басылымында Қырғыз революциялық
комитетіне аз көңіл бөлген С.З.Зимановтың В.И.Ленин және Қазақстандағы
советтік ұлттық мемлекет атты шығармасы (30)- партиялық құрылымда
жазылған, бұл еңбекте документальды құнды материалдар жан-жақты қамтылған.
С.М.Кенжебаевтың Қазақстанда Советтердің социализмқұру күресі (1917-1937)
деген жұмысы- құнды еңбектің бірі (32). Бұл еңбекте Қырғыз ревком
Советтерді сайлау және сайлану жағынан қамтылған К.Нүрпейісовтың 1917-
1929 ж. Қазақстанның шаруалар
Советтері (40)еңбегінде 1917-1929 ж. аралығындағы Қазақстандағы шаруалар
Советтерін құру барысы және Кирревкомның бүкіл Қырғыз сьезінің сайлау
барысындағы жұмыстары қамтылған.
20 ғасырдың 80 жылына дейін Қырғыз революциялық комитеті жөнінде
ізденіс пен тексеріс кішігірім статья және параграф көлемінде Қазақстан
тарихын зерттеуде аздаған материалдарда қамтылды, тек 1981 ж.
С.З.Зимановтың Қазақ революциялық комитеті(31) атты көлемді еңбегінде –
Кирревкомның –Советтік Қазақстанның – саяси мемлекет болып қалыптасуына
тигізген әсері жан жақты қамтылды. Дегенменде көптеген Кирревком жұмысын
зерттеудегі материалдар нақты жүргізілген жұмыстарға – материалдық ізденіс
жұмыстарында кейбір авторлардың еңбегінде айырмашылық бой көрсетті. Бұл
дипломдық жұмыста қолданылған тарихи ақпарат материалдарды 3 топқа бөлуге
болады.
1-топ-партия, мемлекеттік органдардың қаулы-қарарлары, декреттері мен
шешімдері.
2-топ- басылымға шыққан документтер мен материалдардың мұрағаттан
алынған жинақтары.
3-топ- сол кезеңге арналған ғалымдардың саяси қызметкерлердің
мемуарлары, естеліктері.
Орталық Азия мен Қазақстандағы Сыртқы интервенттердің ашқан соғысы
атты (24) жинақта Қазақстан территориясында Қызыл Армияның жауға тойтарыс
беруі және Совет өкіметін Қазақстан жерінде құру барысында Кирревкомның –
жұмысын біршама қамтиды. Бұл жинақ сол кездегі Қазақстандағы саяси соғыс
жайында кең мағұлмат береді.
Бұл еңбектің жазылуына Қазақ ССР-ың құрылуы(23) Ислам апиынының
құрсауынан шығу (19), Совет өкіметінің Декреттері(5) жинақтарынан
материалдар алынды. Кирревком жөнінде 1917-1920 ж. аралығындағы
Қазақстандағы ревком мен Советтер (21) жинағындағы қаулы қарар ,
шешімдер, бұйрықтар, есептер, өзгертпелер сьезд шешімдері, партия
органдарының жұмысы-ісі, партия органдарының –губерния, облыс және төменгі
құрылымдардың саяси атқарған жұмыстары, сол кезеңде Совет өкіметін жаппай
қолдау және жан-жақты көмектесуде жұмысшылар митингілері жалпы жиналыс
шешімдері, ауылдағы жиналыс қорытындылары енген.
Көптеген қызық материалдар 1919-1920 жылдардағы Қазақ өлкесін
басқарудағы ревкомның протоколдары (20) деген жинақта кездеседі. Бұл
еңбекте Қырғыз революциялық комитетініңқұрылуы оның төрағасы
С.С.Петковский және оның орынбасарлары А.Байтұрсынов, С.Мендешев туралы
олардың еңбек жолдары жазылған. Бұл еңбектегі қаулылар комиссариатының сол
кездегі саяси-экономиканы , сол 20 жылдардағы әлеуметті сипаттаған. Мысалы,
тек 1920 жылдары барлық ревком отырысы соғыс коммунизмі- саясатын енгізу
ісін жүзеге асыру барысында көп салалы экономиканы жүзеге асыру әлеуметтік
дамуда сырт қала берген.
Кирревком протоколдары шешімдері сол кезде - өлкелік құрылымның
құралуына бағытталған 1920 жылдан бастап ревком бұйрық бере бастаған. 1919
жылы ревкомның 2 отырысы болса, 1920 жылы 50 отырыс жасаған.,мазмұндары
негізінде тыңдалды және қаулы етедімен шектелген. Документтер толық түп
нұсқасымен реттеліп, тігіліп сақталған.
Алаш Орда (1) жинағында документтердің түп – нұсқасы сақталған,
саяси көзқарасы, құрылымы, программасы ,тактикасы т.т. 1919-1920
жылдарындағы Қазақстандағы саяси жағдайы Алаш Орданың құрылуы мен толық
тарауын қамтиды.
Біраз деректер сол кезеңдегі Ұлы Октябрь революциясы және
Қазақстандағы азамат соғысы жөнінде келтірілген . Бұл тұрғысында
С.С.Пестковский және В.А.Радус-Зенкович сияқты Кирревкомның әр кезеңдегі
төрағаларының атқарған жұмыстары және Кирревкомның мүшелері –
А.Т.Жангелдин, А.Байтұрсынов, С.Мендешевтің қызметері қамтылған.
Қырғызревкомы – Қырғыз ревкомы болып қалай аталған деген сауал іздеу
орынды. РСФСР халық комиссарлары Советінің 1919 жылдың 10 шілдедегі Қырғыз
өлкесін басқарудағы революциялық комитеттің уақытша бағдарламасы атты
декретінде Революциялық комитет деген сөз пайдаланылған, ал ВЦИК және
СНК РСФСР –дың 1920 ж. 2 тамызда Қырғыз Советтік Социалистік Республикасы
құрылымы декретінде Кирревком деген мазмұн бірнеше рет айтылған.
Қазақстанда Совет мемлекетінің құрылуы туралы бірінші монографияның
авторы М.С.Сапарғалиев Казревком терминін пайдаланған. Ал А.Мұқтаров
әрдайым Қырғыз революциялық комитеті, Кирревком және
Қырғызсоғысревком деп келген.
П.Тайманов Совет мемлекетінің құрылымының Қазақстандағы өркендеуі
атты кітабында екі термин қолданған-бірі Қырғыз өлкесін басқарудағы
революциялық комитет және Қазақ революциялық комитеті.
С.Зиманов, С.Дәулетов, М.Исмагуловтардың біріккен еңбегінде Қырғыз
революциялық комитеті- терминін пайдаланған.Еңбегінде Қырғыз
революциялықкомитеті-қазақ халқының өз алдына дербес халық ретінде
қабылданған арнайы қаулысынан кейін өз күшін жоғалтты деп есептеген. Қазақ
ССР тарихы-ның 5 томында Кирревком деп атаған.
Біз өз жұмысымызда Қырғыз революциялық комитеті-деген терминді
қолдануды жөн көреміз. Яғни, сол кезеңдегі саяси- әлеуметтік құрылымда
аталған тарихи терминді өзгертпеу керек деп есептедік.
Біздің жұмыстың негізгі міндеті Қырғыз революциялық комитетін
-атқарған жұмысын жан-жақты сараптау. Осы сараптауды мына топтарға бөлдік:
1) Кирревкомның саяси заңдылық статусы.
2) Құрылымы.
3) Кадр саясаты.
4) Жергілікті Совет органдарын басқару,жетілдіру.
5) Ішкі саясат құрамы.
6) Жалпы қырғыз құрылтайын шақыруға дайындық және Қазақ ССР-ын
құру.
Жұмыстың структурасы Кіріспе, үш тарау және әдебиет тізімінен құралады.
1 тарау. Қырғыз революциялық комитетін ұйымдастыру.
1. Кирревкомды ұйымдастыру барысындағы дайындық әрекеттері.
Советтердің Бүкілқырғыздық құрылтайын азамат соғысының қайнап тұрған
шағында Советтер мемлекетінің алдында Кирревком құру жөнінде ой 1919 жылы
болжамдалды.
1918 жылдың аяғы 1919 ж. басында СХК мен РСФСР халық комиссариаты
Алаш және Алаш Орда басшыларының қозғалысынан қауіптеніп Қырғыз Совет
Автономиясын құруға жан-жақты дайындықтар жүргізді, бұл сол кездегі Алаш
автономиясына кере-қарыс ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді.
Біріншісі- Қырғыз Совет автономиясының құрылым жобасы.
Екіншісі- Бүкіл Қырғыз құрылтай Советтерін өткізуге дайындық.
Біріншісі-орталықта дайындалып іске асырылса, екіншісі – жергілікті Совет
органдарында жүргізілмек болды.
1919 жылы азамат соғысы барысында Қазақстанда саяси ахуал өте
қиындай бастады. Наурыз айының басында жалпы шабуылға шықты, осы аралықта
ақ казактар Орал мен Орынбор облыстарында Қызыл әскерге қарсы шабуылдарын
үдете түсті. Сәтті шабуылдардың арқасында Солтүстік және Орталық Қазақстан
жерлерін Омск, Петропавловск,Ақмола, Семей, Көкшетау қалаларымен қатар 10
апрельде Қостанай қаласын , 18 апрельде Ақтөбе (31, 195) қаласын басып
алды. Фронт шекарасы Орынборға жақындап ақ гвардияшылар Орал қаласын
қыспаққа алды.
Қазақ тұрғындарының басым көпшілігі Совет және ревкомның жұмысына
немқұрайлы қарап көбінесе Алаш Орда басшыларын жақтады. Орал төңірегінде
Алаш Орда өкіметінің жасақтары жүрді, орталығы Жамбейіті қаласы болды. Дәл
осындай қалыптасып отырған жағдайда Бүкіл Қырғыз Советінің құрылтайын
өткізуге мүмкіншілік болмады., бұл өтпелі кезеңде Қырғыз Совет автономиялық
мемлекетін құра алмады.
Осы қалыптасқан жағдайды дала аймағының төтенше комиссары Әліби
Жангелдин Қырғыз революциялық комитетін құру барысын былай суреттейді. 1919
жылдың көктемінде мені сол кездегі ұлт қатынасы жөніндегі халық комиссары
И.В.Сталин қабылдады. Пікірлескеннен кейін Сталин маған барлық ой пікірімді
Ленинге жеткізгенімді қажет деп санады. Владимир Ильич мені өте жылы
қабақпен қабылдады.Барлық жағдаймен танысқаннан кейін мені қайтадан
Сталинге жіберді. Сталинге мен бізде Қырғыз соғыс комиссариатын құру оның
атқаратын жұмысы төңірегінде ой қозғадым, ол менің Москвада қала тұруымды
қалады. Екінші күні И.В.Сталиннің төрағалғымен отырыс өтті, оған мен де
қатынастым. Отырыс Қырғыз соғыс комиссариатын құруға шешім қабылдады. Бұл
отырыс 1919 жылы мамыр айында өтті(8,366-367).
1919 ж. мамыр-шілде айларында Москвада көптеген камиссиялар отырысы
болды, комиссиялар Қырғыз ревкомын құруда құрылым қалай болу керектігі
төңірегінде жан-жақты жұмыс-іс атқарды. Комиссия отырысында көз қарастар,
пікірлер біртұтас болмай бөлініп жатты. Өсіресе жер көлеміне ревкомның
өкілеттілігімен атқаратын жұмысы жөнінде . Кирревком бағдарламасын ХСК
отырысында қарауға шешім қабылдады. Бұл отырыс В.И.Лениннің басқаруымен 12
маусымда өтті. 1919 ж. 25 маусымда Қырғыз өлкесінің бағдарламасын
анықтауға –орталық ведомствалық комиссия шақырылды. Бұл шақырылымды- ұлт
аралық қатынас комиссариатынан С.Пестковский, В.Лукашов; Қазақ бөлімінен -
Ә.Жангелдин,М.Тұнғаншин, Х.Бекентаев т.б. жер комиссариатынан- Н.Березин,
Бүкіл Россиялық бас штабтан – Стрельбицкий, Түркістан өкілдері- Шәкіров,
Тоболин, ішкі іс халық комиссариатынан- Арсений Грачев, сыртқы іс халық
комиссариатынан- Вознесенский. Комиссия жер шекарасын жан-жақты қарап
Қырғыз ревкомының декретінің жобасын қабылдады. 1919 ж. 28 маусымда
Қазақстан, Түркістан,кішібұқарлар, ауғандар қатынасқан Қазақстан мен
Түркістан ара қатынасы қаралды, бұл жиын халық комиссарлар комитетінің
жауапты қызметкерлерінің қатысуымен өтті.
Қырғыз революциялық комитетінің бағдарламасы мен жобасын комитеттер
сараптағаннан кейін оны ұлт қатынасы халық комиссарлары қарап, 1919 ж. 10
шілдеде халық комиссарлар советінің В.И.Ленин төрағалық еткен отырысында
толық бекітті. Сол күні В.И.Ленин Қырғыз өлкесін басқаратынреволюциялық
комитеті- Декретіне қол қойды, сонымен қатар Түркістан өлкесінің өкіметі
құрылуымен Кирревком құрылды. Бұл декретте Кирревком –Жалпы қырғыз
құрылтайы ұйымдастырылғанша Қазақстанды басқарады - деген ұйғарым алынды
(26,15). Уақытша жағдай-документінде біріншіден Қазақстанның жер
көлемінің аумағы қаралды: Қазақстанның жер көлемі Түркістан Республикасы,
Қырғыз құрылтайы және Совет өкіметінің орталық органдарының келісімі
болғанша , Кирревком қол астына Астрахан губерниясы мен облыстары, Орал,
Торғай, Ақмола, Семей өлкелерінің жері кіреді,-делінген (21,103).Екіншіден-
бағдарламада қырғыз өлкесін басқаруда Кирревкомның өкілеттілігіне мына
төмендегі жайттар нақты көрсетілді:
А)Қырғыз өлкесінде Совет өкіметінің өкілеттілігін жүзеге асырады;
Б) Совет өкіметінің орталық органдарынан шыққан қаулы-қарарларын жергілікті
тұрғындардың салт-сана дәстүріне сәйкес жүзеге асырады;
В) Жергілікті Советтердің жұмыстарын қадағалайды;
Г) Қырғыз өлкесінде халықтық шаруашылық , мәдениет аралық қатынасының
қалыптасуын реттеу;
Д) Жергілікті жердегі барлық шешуін табатын сұрақтарды шешу;
Е) Бүкіл қырғыздық құрылтай жиынына Қырғыз автономиясының бағдарламасын
дайындау, бекіту;
Ж) РСФСР және Түркістан Совет Республикасының Қырғыз өлкесімен арақатынасын
реттеу (21,103-104)
Яғни, Кирсоғысревкомы- Қазақстан территориясындағы совет өкіметінің
құқылы өкіметі. ХСК (халық совет комиссариатының)-декретімен Қазақстандағы
Кирревком –Қазақстанда Совет өкіметін орнату- Алаш Орда өкіметінің
түбегейлі халық арасында ықпалын жүргізбеуін пәрменді қолға алуындағы
большевиктердің ұстаған саяси органы болды.
2. Қырғыз революциялық комитетінің саяси-заңдылық статусы және
құрылымдық қалыпы.
Кирревкомның саяси-заңдылық статусы РСФСР халық комиссарлар Советінің
1919 ж. 10 шілдедегі декретінде белгіленді. Онда айтылған ревком ең
жоғарғы соғыс-азаматтық өлкелік меңгеру құрылымы,-деп атаған. Яғни,
қоғамдық жағдайда –Кирревком Совет өкіметінің сол кездегі қырғыз (қазақ)
өлкесіндегі ең жоғарғы басқару органы болды.
Кирревкомның саяси-әкімшілік жағдайы сол кезде-бүкіл қырғыз құрылтай
жиынының алдындағы уақытша атқарушы орган болды.Совет үкіметінің ұйғарымы
Кирревком өзіне-өзі келешекте Қырғық Совет автономиясын құруға жоба жасап,
оны бүкіл Қырғыз құрылтай жиынына ұсынады деп есептеді.
Кирревкомның уақытша жарғысының 4-ші параграфында –ревкомға
жергілікті жердегі барлық совет және атқару органдары түгелдей бағынады
және Ревком олардың құрылымын өзгерте алады делінген (20,14).
Қырғыз соғысревкомының құрылуы арқасында Халық Комиссариатында
құрылған Қырғыз ұлттық бөлімі мен Бөкей Ордасындағы бүкіл Қазақстандық
құрылтайды ұйымдастырып шақыру комиссиясы қысқартылды. Орнына
А)Бүкіл Россиялық Орталық атқару Комитетіне Қырғыз өлкесінен 3 адамнан
тұратын (төраға және 2 мүшесі) бар уәкілдер өкілеті;
Б) Жергілікті жерде Совет өкіметін құруға бүкіл Қазақстан сьезін
ұйымдастыру үшін бөлімдер құрылды.
Кирревкомның жағдайы айқындалғаннан кейін, оныңқұрылымы қалыптаса
бастады. Кирревкомның отырықшы орны болып Орынбор қаласы белгіленді. 1919
ж. 7 тамызда С.Пестковскийдің төрағалығымен оның мүшелері аталмыш қалаға
келді, сол күні С,Пестковский Партия Орталық Комитетіне , Совет халық
комиссариатына , халық ұлттық комиссариатына телеграмма жолдап Кирревкомның
Орынбор қаласына келгенін хабарлады (31, 58-59) . Бұл күні Кирревкомның
Қазақстандағы алғашқы жұмыс бастаған күні деп есептеуге болады.
РСФСР Совет Халық Комиссариатының Кирревкомның уақытша өкілеттігі
туралы деген жарлығында Ревком 7 адамнан құралып , оларды тек Ресей
өкіметі сайлайды және құрамын жергілікті жерлен біріктіріледі делінген.
Ревкомның бірінші құрамына – С.Пестковский- төраға мүшелері болып-
А.Байтұрсынов, Ә.Жангелдин, Б.Қаратаев, В.Лукашов, С.Мендешев, М.Тұнғаншин
енді(42).
Қазақстанды басқаруда Кирревкомның 12 қыркүйек күні алғашқы
ұйымдастыру отырысы болды. Ашық дауыс сайлау қорытындысы бойынша басым
көпшілік дауыспен А.Байтұрсынов Ревком төрағасының орынбасары болып
сайланды, соғыс комиссары болып М.Тұнғаншин, бөлім меңгерушілері болып-ішкі
істер бөліміне А.Байтұрсынов; шаруашылық-қаржылану бөліміне –Алексеев,
халық оқу ісі ағарту бөліміне –С.Мендешев, азық-түлік бөліміне –Князев,
әлеуметтік қамсыздандыру бөліміне-Лукашов сайланды (20,22). Кейінде
Кирревком құрылымының жүйесінде –сот, мекемелер жүйесі, жер игеру,
денсаулық сақтау, еңбек қорғау, советтік халық шаруашылық , ақпараттық,
баспалық, жалпы кеңселік, сонымен қатар тексеру комиссиясы , өлкелік соғыс
трибуналы құрылды.
1919 ж. аяғында Кирревком аппаратында , яғни жоғары атап өткен
құрылымдарда 138 адам еңбек атқарды (36, 62). Кирревком, оның басшылары
және оның мүшелері өлшемсіз билікке ие болды. 1919 ж. 23 қарашасында ревком
төрағасының орынбасары С.Мендешевке берілген мандатта өкілеттілігі былай
айқындалған:
1. Қырғыз өлкесіндегі барлық совет мекемелерінің және соғыс ревкомының
шешімдері мен қаулы-қарарларын толық бекітеді, не толық алып тастап ,
не толық өзгертуге ұүұылы.
2. Қырғыз өлкесінде кім болмасын кез келген жауапты басшы қызметкерді
орнынан босатады.
3. Соғысревкомның ақшалай қаражатын қалай қай жағына жұмсауға құқылы.
4. Тікелей телефон байланысымен соғыс телеграммасын беруге құқылы (33,
153).
Кирревкомның барлық шешімдері , қаулы-қарарлары, бұйрықтары, өкімдері
нұсқамалары кімге арналса да бұлжытылмай орындалды. Қасарысқан орындамаған
органдарға өте қатаң талап қойылды.
Соғыс өрті саулап тұрған өлкеде жеке-дара тәртібі өте қажет болды,
әсіресе Ревком аппаратында және басқа мекемелерде. Осыған орай өлкелік
ревком төрағасы С.Пестковскийдің мына бұйрығын айта кеткен жөн.Келешекте
өз атқарып жүрген жұмыстарыңда жіберген кемшілік, олқылықтар қоғам ортасына
орны толмас өкініш әкелетін болса , менің тарапымнан өте қатал талап
қойылады, өз еркімен қызметке алынған азаматтар жұмыстан шығарылса ,
келешекте совет мекемелерінің ешқайсысына жұмысқа алынбайды, Қызыл әскер
құрамынан жіберілген дәрігерлер және басқа да әскери міндетті азаматтар
Революциялық трибунал сотына беріледі-делінген (8, 398). Яғни төтенше
тәртіп қойылған.
Кирревком өлкеде халық-шаруашылық , мәдени-ағартушылық және өлкелік
саясаттандыру жұмыстарын атқарды, бұл жұмыстар облыстық ревком, облыстық
атқару комитетімен , әскери құрылым басшыларымен бірігіп жүргізіп отырды.
Сонымен қатар Ревком жергілікті жердегі ауылдық советтің, губерниялық,
облыстық, уездік құрылымдарының шешімін қаулы-қарарларын өзгертуге құқылы
болды (20,15), егер олардың іс жоспарлары Советтер өкіметінің заңына қайшы
келген жағдайда.
Ресми құжаттарға сүйенсек Кирревком қызметі екі тарапта
жүргізілген:саяси және ұйымдастыру жүйесінде.
Саяси бағдарламасында РСФСР ХСК-ың декретінде белгіленгендей облыс
және уезд құрылымдарын бір орталыққа топтастырып Кирревкомның басқаруына
беріп , саяси бағдарламаларын белгілеп Ревкомды ең жоғары билік органы
ретінде белгілеген.
Кирревкомның ұйымдастыру жүйесі сол кезде мемлекеттік аппараттың
өлкелік, аймақтық қатынастарын қалыпқа келтіру Орынбор, Орал Губком
партияларымен облыстық атқару комитеттерімен , Революциялық комитеттермен
ара қатынастарын жақсарту көзделген. Осының бәрі Кирревком аппаратының
жүйелі жұмысының арқасында болуы керек еді. Дегенмен сол кездегі
қалыптасқан саяси-ахуалға байланысты Кирревком аппаратында жүйелі нақты
жұмыстар қалыптаспады. Бұған себептердің біріншісі: бір жыл ішінде
Кирревком мүшелері құрамы бірнеше рет өзгерді, аппарат мүшелері бір-бірімен
тіл табыса алмады. Екіншіден –Кирревком мүшелері конфункциалдық міндеттер
атқарды , яғни ревком мүшесі өз жұмысынан басқа бірнеше қызмет атқарды,
мысалы айтқанда: 1919 ж. қыркүйегінен 1920 ж. қыркүйегіне дейін азық-түлік
бөлімінің меңгерушісі 5 рет, сот бөлімі-3 рет, соғыс комиссары –3рет, т.б.
өзгерістер. Бұндай өзгерістер жұмысқа кері әсерін тигізбей қоймады. Азық-
түлік, сот мекемелері, соғыс коммисариат т.б. бөлім меңгерушілерінің жиі
ауысуы сол жүйеге байланысты іс-мәселелерінің уақытында дұрыс шешім табуына
кедергі жасады. Кадр мәселесі-күрделі жағдайда тұрды, кадр жетпеді.
Кирревком көзі ашық қазақ интеллегенциясына сүйенбеді, оларға сенімсіздік
білдірді. Тек 31 наурыз 1920 ж. Кирревкомның құрылғанына 7 айдан кейін
жергілікті қазақ интеллегенциясына назар аудара бастады (20,81).Үшіншіден-
Кирревкомның жұмысының өз деңгейінде жүрмеуі Кирревком мүшелерінің өз-ара
іштей қатынасының шиеленіскен жағдайына байланысты болды. Кирревком
мүшелерінің совет мекемелерінде атқарған жұмыстары , саяси көзқарастары әр
түрлі болды және Кирревком мүшелері әр түрлі қоғамдық ортадан жиналды.
Бұндай жағдай Кирревком мүшелерінің бір-біріне жиіркенішпен бірін-бірі
төзбеушілік көзқарасты қалыптастырып, атқарып отырған еңбектеріне кері
әсерән тигізді.
Мысалы: Ревкомның Протоколына сүйенсек: 1919 ж. 28 қазанындағы ревком
отырысының 21 қаулысында былай делінген , бұнда ревком мүшелері
В.И.Лукашев пен А.Байтұрсынов арасындағы келіспеушілік тыңдалды ревком
мүшелері өз сөздерінде Лукашев 27 қазанда Байтұрсыновқа мылтық кезеп ,
өміріне қауіп төндірген. Қаулы етеді: Лукашев іс-әрекетіне байланысты
қаулыны толықтырып жазылуы Каралдинға міндеттеніп әрі қарай ХКС және
ЦККП(б)-телеграфпен хабарлансын. Бұл жанжал Москва арқылы шешіліп,
В.И.Лукашев Москваға шақырылды. Тағы бір мысал Седельников ,
Байтұрсыновтардың, Б.Қаратаев және Н.Бегіметов арасындағы дау-дамайы. Бұл
жағдайда Т.Седельников Москваға , ал Б.Қаратаев Орал облысына кетуіне
мәжбүр болды. Сонымен қатар коммунистер Советтер жағына шыққан бұрынғы Алаш
Орда мүшелеріне сенімсіздік білдіріп отырды. Аталып отырған кемшіліктер
ретінде мына жәйттер де аталуы қажет:
А)Кирревком Қырғыз-Қазақ өлкесінде құрылған бірінші мемлекеттік орган;
Б) Іс-тәжірбиесі аз , ұйымдастыру мәселесі өз деңгейінде емес, алдағы
тарихи дәстүрмен байланысы жоқ болды;
В) Кирревком Қырғыз-Қазақ өлкесіндегі төтенше және уақытша құрылған орган
ол осы өлкенің саяси-әлеуметтік жағдайының шиеленіскен кезеңінде пайда
болды;
Г) Ресейдегідей емес Қазақстанда жергілікті жағдайда большевиктер көп
қолдауға ие бола алмады;
Д) Осы өлкеде большевиктердің ықпалы партия ұйымдары болмады, бұл жағдай
енді-енді ғана қалыптаса бастаған.
Сол кездегі Ревком төрағасының орынбасары А.Байтұрсынов былай деп
жазды:Кирревкомның құрылғанына 8 ай болды, бірақ мен пәрменді жұмыс
атқарылды деп айта алмаймын (21,26). Бұның айғағы 1920 ж. 10 сәуірдегі
Кирревком отырысының шешімі. Бұл жөнінде Авдеев жасаған баяндамада ВЦИК
–құрамындағы Кирревком өкілдігінің жұмыс атқармай отырғандығы, өкілдіктің
басшысы Ә.Бөкейханов неден бастап не іс тындыратынын білмейді, іс қағаздар
толтыру т.б. әрекет жасауын білмей отыр деген , адам күші жоқ, тек қана
өкілдік бар делінген, өкілдікке келген өкілдер айлап жүріп іс тындырмаған
және олардың келіп-кетуі есепке алынбаған,-деп атап көрсетілді. Сондықтан ,
Авдеев бұл өкілдікті қайтадан ұйымдастыру жөнінде ұсыныс жасаған (20,87-88)
. ВЦИК-тағы Кирревком өкілдігінің өз деңгейінде жұмыс атқара алмағанын сол
кездегі Кирревком төрағасы С.Пестковскийдің орнына жатқызуға да болады.
Себебі Пестковский жұмыс барысының көп уақытын Москвада өткізген , осы
жағдайға Седельников көңіл аударады.
Т.Седельников : С.Пестковскийге көп сене берудің қажеті жоқ , сұрақ
көп Москваға делегаттар жіберу керек тез арада бұл өкілеттікті қайтадан
ұйымдастыру керек- деп атап көрсетеді (20, 89) . Т.Мюарт өз пікірінде
Москваға барудың қажеті жоқ Москваға бармас бұрын ревком толық құраммен
жиналып осы күнге жинақталған өзекті мәселелерді қарауы керек-деп
мәлімдейді (20, 89) .Яғни, сол кездегі ревком мүшелерінің өз жұмыстарына
немқұрайлы қарағанын айғақтайды.
Ревкомның құрамын қайтадан ұйымдастыру шарасы 1920 ж. қыркүйектің
алғашқы күндерінде қаралды, бұған себеп Кирревкомның төрағасы
С.Пестковскийдің басқа жұмысқа ауыстырылуында. Ол поляк ұлты өкілі ретінде
Батыс фронтқа жіберілді. РКП(б) ОК-15 қыркүйекте С.Пестковскийдің Батыс
фронтқа кетуіне байланысты Радус-Зенковичке Кирревкомның төрағалығымен қоса
Қырғыз өлкесі партиясының облыстық бюро басшысының қызметі жүктеледі-, деп
атап көрсетті (33,198) . В.А.Радус-Зенкович өзінің бұл қызметке қалай
келгенін былай сипаттайды: 1920 ж. тамыз айында РКП (б) ОК-Қырғыз
өлкесіндегі партия комитетінің жұмысындағы олқылықтарға тоқтала келіп,
Политбюро (Саясибюро) облыстық бюроның жаңа құрамын бекітті, мен оның
құрамына еніп Кирревкомның төрағасы болып бекітілдім (2,18) . 1920 ж. орта
кезінде өлкедегі жағдайлар біршама өзгерістерге ұшырады. Қызыл Армия ақ
казкктарды , ақ гвардияшыларды талқандауының арқасында өлке бейбіт өмірге
көшуге бетбұрыс алды. Өлкедегісаяси және экономикалық жағдайды саралай келе
соғыс кезіндегі бүлінген шаруашылықтарды қалпына келтіру жергілікті жерде
Совет мемлекетінің құрылымының беделін күшейту мен қатар Қырғыз Совет
автономиясын құру және жариялау үшін дайындық жұмыстары жүре бастады. Бұл
тұрғыда азамат соғысының бітуіне қарай Кирревкомда көптеген жұмыстар өз
шешуін күтіп тұрды.
Сонымен қатар Қырғыз ревкомы өзінің бір жылдан аса атқарған жұмысын
саралай келе, өздеріне берілген құқықты толық пайдалана алмай , алдарына
қойған міндеттерін толық орындай алмады, бұған себеп жоғарыда айтылған
кадр мәселесі, ревком мүшелерінің нашар жұмысы әсіресе С.Пестковский өзіне
міндеттелген жұмыс деңгейін өз орнына қоя алмады т.б. Кирревком мүшелерінің
ішінде сол кезеңде А.Байтұрсынов, С.Мендешев, Т.Седельников және басқа да
мүшелерінің жақсы жағынан атқарған жұмыстарын атап өткен жөн.
2 тарау. Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік Республикасын құру
барысындағы Кирревкомның атқарушылық және ұйымдастырушылық әрекеттері.
2.1. Қырғыз АССР-ын құрудағы Кирревкомның бүкіл Қырғыз құрылтайын өткізуге
дайындығы.
Кирревком құрылмай тұрып 1918-1919 ж. аралығында Бүкіл қырғыз құрылтайын
өткізу жұмыстарын қолға алған болатын.Оған айғақ-ВЦИК-тің 4-ші сәуірде
алған қаулысында –Бүкіл қырғыз құрылтайы жуық арада өтуі керек,-
делінген.
1919 ж. 15 қыркүйектегі отырыста Кирревком төрағасы С.Пестковскийдің
ұсынысымен бүкіл Қырғыз құрылтайын өткізуге дайындалу үшін арнайы комиссия
құрылған. Олар өздерінің нұсқау жобаларын дайындауға құрамына С.Мендешев,
В.Лукашев , А.Петров т.б. енгізген (20,23) . Комиссия арнайы инструкция
(нұсқау) жобаларында құрылтайға делегаттар сайлау, тұрғын халықтар арасынан
сайлау құқығы бар азаматтарды белгілеу, сайлауға кімдерді қатыстырмау
жөнінде мәселелер көтерді. Ал бұл сұрақтар комиссия мүшелері арасында
келіспеушілік тудырды. Комиссия осы мәселелерде екі ресми документті бетке
ұстады. Біреуі- 1919 ж. 10 шілдедегі РСФСР ХКС Декрет .Осы декреттің
бір статьясында –Сайлау құқығына мынадай азаматтар ие болады-18-ге толған
азаматтар, егер сайлау күні 18-ге толса, сол жердің ауылдың тұрғыны болса
(сол ауылға тіркелсе) , не сол ауылда бір жыл көлемінде тұрса. Сайлауға
дауыс беруге мынадай адамдар қатыспайды: саудагерлер, қырғыз халқын
қанаушылар, бұрынғы режимдік құрылымның өкілдері және өздерін жаман жақтан
жан-жақты көрсеткен тұрғындар,-деп атап көрсетілген (20,105).
Екінші документте С.Зиманов бастаған Қазақ революциялық комитеті ,-
кітабы авторларының пікірі бойынша сайлау комиссиясының 1919 ж. 29
сәуірдегі отырысында бекітілген Бүкіл қырғыз құрылтайына делегаттар сайлау
туралы деген ереже проектісі жасалды. Онда былай делінген : Сайлау
Не сайлауға мына төмендегілердің құқы жоқ-бұрынғы белсенділер, ауыл
старшындары, халық соттары,қоныс аударушылар басшылары, ауылдық
старосталар, болыстық соттар, Керенский өкіметінің құрамындағы милициялар,
жер бөлімінің барлық мүшелері мен төрағалары, кулактар, саудагерлер, жынды
аурумен ауырғандар , Совет өкіметінің заң орнында тергеуде жүргендер ,
бұрынғы сотталғандар, алып-сатарлар, пара алушылар, кісі өлтіргендер,
революцияға қарсы азаматтар (тұрғындар) (30,83).
1919 ж. 11 қазандағы өлкелік ревкомның отырысында бұл жөнінде 2
(екі) пікірталас орын алды. Кейбір комиссия мүшелері 1919 ж. 10 шілдедегі
РСФСР ХСК- декретінің қаулы шешімдерін бүкіл қырғыз сайлау құрылтайына
негізімен алып, тек кейбір жағдайда ғана аздаған өзгерістер енгізу керек
десе , ал кейбір комиссия мүшелері сайлануға құқығы жоқ азаматтарды
нақтылап белгілеу жөнінде ұсыныс берді. Комиссияның жалпылай шешімінен
екінші ұсыныс қабылданды, дегенмен де толық шешім емес еді.
1920 ж. 3-ші сәуірде сайлау комиссиясының докладын тыңдаған
Кирревком мынадай ұсыныстар енгізді: Молдалар сайлау құқығынан
айырылмайды...патша басқаруы кезіндегі 70 ст. Байланысты (Дала Қағидалары)-
губернаторлар сайлаған шенеуніктер сайлауға қатыспайды және совет
органдарына солақай жолмен келгендер , ал бұрынғы Алаш Орда құрамында
болғандар 1919 ж. желтоқсан айында Советтер жағына шығып амниссия алғандар
сайлауға қатысуға құқылы,-делінген (20,62) . Сол комиссия отырысында
Қырғыз өлкесі құрылтайының өтуіне нұсқау жасауда комиссия құрамын қайта
қарау керектігін және Кирревкомның кейбір мүшелері, мысалы Т.Седельников –
жергілікті жердің саяси ахуалына қарамай, халықтық құрылтай өткізудегі
ынтасы солақай бір шу-мейрамға айналдырмақшы болып отырғаны аталып
көрсетілген.Т.Седельниковтың бұл жобасын Кирревком өзінің 1920 ж. 17 және
24 сәуірдегі екі отырысында жарамсыз деп тауып қайыра қайтарған.
Т.Седельников комиссия мүшелігінен аластатылып, ал жаңартылған комиссия
сайлау жобасын реттейтін Редакциялық коллегия болып аталған. Т.Седнльников
ұсынған жоба бұгінгі күнге дейін баспадан жарық көрмеген негізінен алғанда
ол жоба –қазақ халқына жалпылама сайлау құқығы берілсін олардың саяси
көзқарасы не ортадағы орнына байланысты емес делінген. Бұл жоба бүкіл
Қырғыз сайлау құрылтайы кезінде халық арасында түсінбеушілік туғызып Қырғыз
Совет Автономиялық Республикасын құруда кесірін тигізді делінген. Бұл
тұрғыда Т.Седельников және оны қолдаған А.Байтұрсынов , Б. Қаратаев, Н.
Бегімбетовтер мен басқа Кирревком мүшелері арасында наразылық туған.
Т.Седельнтковтың В.И.Ленинге жазған Қырғыз республикасы және қырғыз
кедейлері -атты хатында (О киргизской республике икиргизской бедноте) (41,
84-88, 76-82) – сол кездегі қазақ өлкесі тұрғындарына Кирревкомға
мінездеме берілген. Бірақ, осының нәтижесінде Т.Сидельниковке
–контрреволюционер және қырғыз ұлтшылы деп айып тағып ревкомның
мүшелігінен босатылды (20, 62).
1920 жылдың 30 сәуірінде партияның Орталық Комитеті Қырғыз
өлкесінде РКП (б) облыстық бюросын құрады. Бюроның құрамына Пестковский,
Антиев, Авдеев, кіші Әлібеков, Аргантеев, Мырзағалиев және Жангелдин енді.
Бұл құрам Қырғыз Совет автономиясын жариялауға арналған Бүкілқырғыз
Советі құрылтайын өткізу басшылығын өз қолдарына алды.
1920 ж. 23 тамызда Кирревком отырысында Бүкілқырғыз құрылтай
сайлауының ережесі бекітілді. Бұл ережеде- Орал, Торғай, Семей, Ақмола
және Астрахан бөлігіндегі ( Бөкей Ордасы) еңбекші халықтары сайлау
дауыстарымен және орталық биліктің құрамына енетін өлкелік бөліктер-
Жетісу, Сырдария, Ферғана, Самарқан, Сырт Каспий аумақтары-кеңесші дауыспен
енді, егер Жетісу , Сырдария, Ферғана, Самарқан, СыртКаспий жерлері
келешекте өлкелік басқарма құрамына енетін болса, онда делегаттар кеңесші
дауыс иегері емес, шешуші дауыс иегері болатыны мәлім болды. Ережеге
байланысты дауыс беретін азаматтар жасы 18-ге келген , қай дінге
сыйынатынына қарамастан , әр ұлт өкілі тұрғылықты жері бар , еңбек адамы,
әйел, еркектің айырмашылығы жоқ халық өкілдері дауыс беруге , сайлануға
құқылы екені белгілі болды. Оның ішінде – жұмыскерлер, Қызыл Әскерлер,
шаруалар, өз алдына еңбек етіп жүрген азаматтар, баю жолын көздемеген
тұрғындар енеді. Сайланып не сайлауға жіберілмеген мына топ өкілдері болды:
баю жолына түскендер, саудагерлер, алып сатарлар, дін қызметшілері, жынды
аурумен ауратындар, бұрынғы амниссия (кешірім) алғандар Алаш Орда қатарында
болған, ақ гвардияшылар, сотталғандар, Совет өкіметін мойындамағандар (21,
164). Бұл ереже бойынша сол кездегі қазақ өлкесіндегі көптеген көзі ашық
хат танитын қазақ азаматтары кірмей қалды.
Кирревком бүкілқырғыз құрылтайын өткізу үшін Өлкелік комиссия
құрды. Құрылтайды өткізу үшін жергілікті жерде , облыстық, губерниялық,
уездік, болыстық және аудандық сайлау комиссиялары құрылды.
1920 ж. тамыз-қыркүйек айларында Бүкілқырғыз құрылтай делегаттарын
сайлау барлық облыс, губерния, уездерде ережеге сәйкес өтті.
1920 ж. 18 мамырда ВЦИК президиумы мына өлкелерге телеграмма жіберді-
Омск-Сибревкомға, облревкомға, Челябі-Губисполкомға, Орынбор-Кирревкомғағ
Ташкент-Түркфронтқа және коммунистер бюросына Орда (Хан Ордасына)
облисполкомға ВЦИК-тің нұсқауы: Қырғыз өлкесін құруға байланысты барлық
мекемелерде жиындар ұйымдастырып өткізіп, әр жерден бір немесе екі өкіл
сайланып сол жердегі пікірін ортаға салу үшін 1 тамызға дейін делегаттар
Москваға келуі керек деген. Сұрақтары: бірінші- Кирреспубликаны басқару,
екінші- Кирреспубликаның шекарасы , үшінші-Кирреспубликаның РСФСР –ға
қатынасы.
ВЦИК – Президиумының атынан Сталин (2,176,9) тамыз айында Москвада
өтетін жиналыстың алдында Кирревком Сталиннін телеграммасына сәйкес РКП
(б) облыстық бюросында отырыс өткізіп дара комиссия құрды. Дара комиссия –
Орталықта жергілікті жердің көзқарасын, ой пікірін саралап мүддесін
қорғауға шаралар жасады. ВЦИК құрамына енетін Кирревком өкілдігіне 25
маусым күні 28 адамнан тұратын Мамандар комиссиясы (комиссия
специалистов) құрылып олар тез арада қырғыз республикасының шекарасын
тарихи-этнографиялық , саяси-экономикалық жағдайлармен сәйкестендіріп
белгілеп құрастыруын жеделдетті (20, 114).
Жауапты қызметкерлердің ведомство аралық жиындары –Қырғыз өлкесі
жөніндегі мәселелерді қарауы 1920 ж. 9-10 тамыз күндері өтті. Бұл отырыста
Кирревком құрамынан –С.Пестковский, Ә.Жангелдин, А.Куланов, А.Мырзағалиев,
Г.Алибеков, П.Петровский және Қазақстанның басқа облыстарынан-
С.П.Милюткин, Д.Темралиев және сонымен қатар Халық комиссарлар советінің
ұлт мәселесі жөніндегі орынбасармен бірге РКП (б) ОК Түркомиссия мүшесі,
ВЦИК, СНК, РСФСР, жер бөлімі комиссары, Сибревком басшысы, Омбы. Астрахан
мен Челябі облисполком басшылары қатысады. Екі күнге созылған тартыстан
кейін Қырғыз автономиясының жер шекарасында келісімге келгенімен басқа да
кейбір мәселелер өз шешімін таппады. Жиналыста қорытындылау және келіспеген
кейбір мәселелердің шешімін табу үшін 12 тамыз күні В.И.Лениннің
басқаруымен үшінші отырыс өтті.
1920 жылдың 14 тамызында өткен Ұлт комитетінің коллегиясында –Қырғыз
Совет Республикасын құру жөнінде декрет жобасы ұсынылып шешім қабылданды.
Шекара жөніндегі отырыстар енді комиссиялардың нақты шешімімен бекітіліп
тұжырымдалуды қажет етті. ВЦИК-Президиумы 11 тамызда ұлттар комиссариатына
және басқа да құрылымдарға жедел телеграмма жіберді бұнда 16 тамыз
дүйсенбі күні кешкі сағат 7-де ішкі істер халық комиссариатының ғимаратында
ВЦИК –президиумы комиссиясының отырысы болады.
Күн тәртібі:
Кирөлкесінің шекарасын белгілеу. Күн тәртібіндегі мәселенің өте
маңыздылығына байланысты Комиссия мүшелерінің барлығы қатысуы міндетті ,-
деліеген (4,85). Бұл отырыста Қырғыз Совет Автономиясын құру жөніндегі
декреттің жобасына кішкене өзгерістер енгізіліп қабылданды. 26 тамызда
Қырғыз Советтік Социалистік Автономиялық Республикасын құру жөніндегі
ВЦИК төрағасы М.И.Калинин мен СНК төрағасы В.И.Ленин қол қойған декрет
күшіне енді. 1920 ж. 4 қазан күні өткен Бүкіл Қырғыз құрылтайында Қырғыз
Советтік Автономиялық Республикасының құрылғаны жарияланды.
1919 ж. 10 шілдесінде РСФСР ХКС декретіне сай Қырғыз революциялық
комитеті Қырғыз Автономиясы жөніндегі ережелерді дайындау және оны Бүкіл
Қырғыз құрылтайына ұсыну дайындығы жасалды. Бұл тұрғыда бірден қиын жағдай
Кирревкомның шекара жағдайы болды. Шекара жағдайы 1919-1920 ж. ВЦИК-тың
отырысында , бірнеше рет халық комиссариатына және орталық органдарда
қаралды.
2.2. Қазақстан жер көлемі мен шекарасын реттеудегі Кирревкомның атқарған
жұмысы.
Бұл жылдардағы Қырғыз революциялық комитетінің қазақ жерлерін
біріктіру мәселесін шешу жолында бірнеше күрделі бағыттар айқындалады.
Біріншіден- 1919 ж. 10 шілдесіндегі РСФСР ХКС- декретіне сай- қазақ
жерін жалпылама біріктіру келешектегі С.Веттер органдарының жұмысын бір
шама жүйелі қалыпқа келтіру болса, екіншіден- ХКС декретінде
көрсетілмеген қазақтар тұрып жатқан болыстық, уездік, облыстық жер
көлемдерін біріктіру. Үшіншіден- Қазақ жерлерін біріктіруде Түркістан
Совет Республикасы, Сибревком қарамағындағы бұрынғы қазақ Совет
автономиясына қайтару жөніндегі келісім. Осы ауқымды 3 сұрақ бойынша РСФСР
орталық органдарының басқаруымен Кирревком 1919-1920 ж. біршама жұмыстар
жүргізді.
1920 ж. шілдесінде Кирревком Қырғыз Совет Автономиясын құруда Ұлттар
комитетінің комисариатына О территории и границах Киргизского края деген
документ берген . Бұл документте былай аталған:
1. Басты қағидаға сәйкес болашақ Қырғыз Республикасы РСФСР мемлекетінің
бір бөлігі ретінде өз жерінің географиялық жағдайына , ұлттық құрамы ,
шаруашылық жағдайына байланысты басқа республикаларға қарағанда басқадай
басқару жүйесін қажет етеді жер көлемі , ұлттық құрамы , шаруашылық
жағдайынан басқа біз олардың экономикалық тиімділігін пайымдап
еңбекшілермен республика мүдделерін ескергеніміз жөн делінген.
1. Қырғыз Республикасының шекарасын белгілегенде (айқындағанда) мына
төмендегі жайттарды ескергеніміз жөн:
А) Өлкеде қырғыз тұрғындарының басым көпшілігі тұрғанымен орыс шаруалары
мен жұмыскерлерінің көп екендігі ;
Б) Өлкеде өндіріс , мәдениет және де экономикалық жағдай дамып
қалыптаспаған бұл жәйт келешек өркендеуге басты кедергілердің бірі.
2. Қырғыз өлкесінің барлық саяси-экономикалық өндіріс орталықтары
(Астрахань, Уральск, Оренбург, Кустанай, Омск, Семипалатинск, Ташкент )-
Қырғыз өлкесінен шет жақта жатыр , кейь-бірі Қырғыз өлкесі жерінің
құрамына енсе, кейбір жерлер даулы болса, тіпті Қырғыз өлкесі жерінің
құрамына кірмейтін жерлер де бар олар (Астрахань, Орынбор, Омск, Ташкент
т.б. ) –дегенменде жаңа жер көлемі белгіленгенде екі жақ бұрынғы тарихи ,
экономикалық, туысқандық жағдайлары алшақтанып екеуі ара қиыншылықтарға
кездеседі.
3. (Қостанай, Көкшетау, Петропавловск және т.б. ) –даулы жерлердің
шекарасын анықтағанда жер және тұрғын халықтың , әлеуметтік жайттарын
ескеру уездер мен даланың қатынасын әсіресе солтүстік жерлер көшпелі
халықтың жаз жайлауы болып келгені егін, азық-түлік жағдайын шешсе, сол
жердегі орыс поселениесі шаруаларымен ара-қатынасты реттеуін ескеру керек
делінген.
4. Осылардың бәрін саралап келе Қырғыз өлкесінің жеріне мына орталықтар
:Орал, Орынбор, Қостанай, Семей т.б. жерлер толықтай еніп шекарасын
бұлттартпаеыз белгілеген жөн (31, 185-186).
Кирревкомныңбұл тұрғыда ресми қабылдаған құжаттарымен бір уақытта
Кирревкомның кейбір мүшелері дайындаған Кирөлкесі шекарасы ( Границы
Киркрая) –анықтама қоса жарық көрді. Бұл анықтама РСФСР ұлттар комитетіне
де жіберілді.
Анықтама дайындаушылар өз пікірінде –Қырғыз өлкесінің қарамағына
барлық жерлерді біріктіру –мемлекеттік дағдарысқа әкеледі-біаіншіден жер
көлемінің ұлғаюын буржуазиялық солшыл топ өз мүдделеріне пайдаланады,
екіншіден Кирөлкесінің солтүстік және батыс жерін пайдаланып жүрген орыс
қоныстанушыларының арасында түсінбеушілік тудырады деген. Анықтама
қортындысында- Кирөлкесінің бұрынғы ежелгі – тарихи қоныс жарлері кәзірге
қайтарылын берілмесін деген қортынды жазылған. Анықтама авторлары тіпті
Кирөлкесінің жер құрамынан мына жерлерді алып тастау керектігін жазған :
Гурьевский, Абищенский н Уральские уезды Уральской области, Кустанайский
уездТургайской области, Петропавловский, Омский, Кокчетавские уезды
Акмолинской области (31, 187).
Бұл қиындықтармен қатар Қырғыз Совет Автономиясының құрылуы көптеген
кедергілерге тірелді. Кедергінің бірі класстық күрес, яғни совет
авторлары лениндік ұлттық принципті бұрмалау (34, 356) . Сол кездегі
Совет өкіметі және партия органдарының Кирревком тұсындағы атқарған
жұмыстары документтерге сүйенсек- жер көлемі шекара төңірегінде әдейілеп
ұйымдастырған, не болмаса сол кездегі қалыптасқан жағдайға байланысты ма?
Жергілікті жерден қолдау тапқап , мысалы Семей облысы Қарқаралы уезінің
еңбеккерлерінің құрылтайы жиынында –езілген, қаналғанхалықтың құтқарушысы
ретінде атқарып жүрген қызметін ескерін қырғыз өлкелік Соғыс революциялық
комитетке барлық жағынан қолдау көрсетеміз деген қаулы қабылдаған (21,160-
160).
Бұл тұрғыдағы Кирревкомның атқарған жұмысына тоқтала кетейік.
Қостанай уезінің Кирревком қарамағына кіруі өте көңіл қоятын мәселе.
Қостанай уезі бұрын Торғай облысының құрамында болып келіп революциядан
кейін Челябинск губерниясының қарамағында болды. Қырғыз өлкесінде
Кирревком құрылуына байланысты Қостанай ояздық өлкелік комитеті екі
секциядан тұрды: орыс және қырғыз бөлімдерінен.
Біріншісі, С.Зимановтың В.И.Ленин и советская национальная
государственность в Казахстане,- атты монографиясында атап көрсетуі
бойынша орыс секциясы Челябі губисполкомына бағынса, қазақ секциясы
Кирревком қарамағында болды (30, 346) . Осындай екіге бөлінген
басқарушылық халық жағдайын реттеуге өз қиыншылығын тигізді.
Челябі губерниясының ұйымы- Қостанай уезі Кирревком құрамына
берілмейді, себебі бұл өлкеде орыс тұрғындары 53 –пен жер тұрғындарының
басым көпшілігін құрайды десе Кирревком бұл өңір ежелгі қазақтардың жаз
жайлауы бұл төңірекке (өңірге) жалғыз Қостанай өлкесінен ғана емес басқа
да көршілес облыстар мен уездерден жайлауға жиналадаы соның арқасында
қазақтар үлесі 53 орыс қоныстанушыларынан сан жағынан асып түседі деді.
А.Байтұрсынов Қостанай уезін Торғай облысы құрамында қалдыру қажет деген
баяндамасында мынадай бұлжытпас мысал келтірді:
1. қырғыз өлкесінің солтүстік жағы егінге өте қолайлы , мал жайылымы кең ,
егін ексе де , мал шаруашылығымен айналысса да өте қолайлымекен, ал
оңтүстік жаққа келсек өте ыстық құм мен сор араласқан жер жағдайы қолайсыз,
құнарлығы аз жер, бірақ экономикалық тұрғыдан қарағанда бірімен-бірі өте
байланыста делінген.
1. Жергілікті жердің тұрғындары тек өздеріне ғана қалыптасқан аралық
қатынас дамытуы , өздеріне ғана белгілі жәйттерге сүйене отырып басқада
жәйттерге желікпеуі.
2. Кирөлкесінің құрамынан Қостанай уезі не Ақмола облысының солтүстік
уездерін алып тастаса , онда Қырғыз Республикасын құру жөніндегі
әңгімені алып тастау керек, себебі жартылай шөл далада шаруашылықты
жүргізу емес өмір сүрудің өзі неғайбыл-делінген (20,85-86) .Қостанай
уезі төңірегінде мәселе Кирревкомның жұмыс күнінен қалған емес . 1919
ж. 12 қыркүйегінде орталық үкіметтен Қостанай уезін Кирревком құрамына
беру жөнінде өтініш жазған. Екінші өтініш 1919 ж. 4 қазанда ВЦИК-ке
және ХКС В.И.Лениннің атына жолдаған , онда осы сұраным бойынша
Қостанай уезін Кирревком құрамына берілуін сұраған (31, 172 ). 1919 ж.
аяғында С.Пестковский орталыққа жүрген онда басқа да сұрақтармен қатар
Қостанай уезіне сұраным қойған.
Кирревком басшылары Қостанай уезі жөніндегі сұрақты Челчбі
губкомы және губисполкомы мен де жүргізген. Бірнеше рет Челябинскіге
Кирревком мүшелері М.Сералин, М.Акмарин т.б. барған (25, 204). Осы барыстың
қортындылары өлкелік ревкомның отырысында 1920 ж. 27 наурыз және 7 сәуірде
қаралған (20, 88-89) , осыған орай алынған қаулының шешімімен Москваға
Кирревкомның уәкілі жөнелтілген.
А.Авдеевтің баяндамасында 1920 ж. 10 сәуірде ВЦИК-тің басқарушы
бөлімінде осы сұрақ төңірегінде отырыс болған, бұл отырыста Қостанай уезіне
челябиншілер мен уфалықтардың көз салғанын айтып, бұл мәселенің шешімі-кіші
совнаркомға берілгенін айтқан (20,87-88). Бұл мәселе барлық күрделілігімен
1920 ж. тамыз айында орталықта қаралған. Бұл отырыста сөйлеген Челябі
губисполкомының мүшесі Поляков- Қостанай уезі Челябі губерниясының
қатарында қалуы керек, себебі Кирревком әлі әлсіз және кулактар Қостанай
уезінің Кирревком құрамында болғанын қалайды., келешекте сол жерде өз
ойларын жүзеге асыруда деген (30, 352). Бұл пайымдамаға қарсы Кирревком
уәкілі Кулаков өз сөзінде –қазір өлкеде 57 –орыс, 43 –қазақ тұрғанымен жаз
айларында қазақ тұрғындары көбейеді. Қостанай шаруашылық жүргізуге қолайлы
ең бай құнарлы жер, егер осы өлкені қырғыздардан алып қойсақ, онда оңтүстік
облыстардың барлығынашаршылыққа душар етеміз деген (31, 173-174). Кирревком
талабын Орынбор губерниясының өкілі Мартынов қолдаған. 10 тамыздағы екінші
отырыста Қостанай уезі төңірегіндегі сұрақты-Ұлттар комитеті комиссариаты
мен ішкі істер халық комиссариатының қарауына жіберген, яғни Кирревкомның
дәрменсіз болып, барлық дерлік мәселелердің орталықсыз шешім таппайтынына
куә болып отырмыз. Сонымен жуық арада , яғни 1920 ж. 26 тамызда РСФСР ХКС
мен ВЦИК-тің декіретінің шешімімен Қостанай уезі Торғай облысының құрамына
еніп Қырғыз республикасының шекаралық жеріне берілді.
Онымен қатар Орал облысының статусы белгісіз жағдайда тұрды. 1919 ж. 10
шілдесінде РСФСР ХКС-і Орал рблысының Қырғыз өлкесіне кіретінін белгіледі,
бірақ Орал облысы басшылары Кирревком құрамына кіруге асықпады, олар
өздерін тек орталыққа ғанаМоскваға бағынамыз деп есептеді. 1919 ж. 8
желтоқсанда Кирревком ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тарау. Қырғыз революциялық комитетін ұйымдастыру. ... ... ... ... ... ..8
1. Кирревкомды ұйымдастыру барысындағы дайындық
әрекеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..8
2. Қырғыз революциялық комитетінің саяси-заңдылық
статусы және құрылымдық қалпы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ тарау. Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік
Республикасын құру барысындағы Кирревкомның
атқарушылық және ұйымдастырушылық
әрекеттері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 18
2.1. Қырғыз АССР-ын құрудағы Кирревкомның бүкіл қырғыз
құрылтайын өткізуге дайындығы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Қазақстан жер көлемі мен шекарасын реттеудегі
Кирревкомның атқарған жұмысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3 тарау. Қырғыз революциялық комитетінің ішкі саясаттағы
іс-әрекеттерінің
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.32
3.1. Жергілікті атқару кеңестерін құру және нығайту
мәселелерін іске
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 32
3.2. Қырғыз революциялық комитетінің экономикалық
стратегиясы мен тактикасы. ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.3. Қырғыз революциялық комитеті практикасындағы
мәдени құрылыс проблемалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.4. Әскери ұйымдастырудың сұрақтары және Алаш
Орданың батыс бөліміне Қырғыз ревкомының
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Кіріспе
Қазақ елі өзінің егемендігін және тәуелсіздігін алғаннан кейін өз
алдына дербес мемлекет ьолып, көптеген қиындықтарды бастан атқаруда. Тәй-
тәй басқан мемлекет алдында тұрған жаңа міндеттерді жүзеге асыру үшін,
бұрынғы Совет заманы кезі дәуіріндегі жақсы жақтарын да алғаны жөн.
Алдымыздағы күрделі еңбек- қазақ халқының өз алдына дербес мемлекет
болуында алғашқы қадамын Совет құрылымының бірінші органы Қырғыз
революциялық комитетінен бастайды. Қырғыз революциялық комитеті не себептен
құрылды? Сол кездегі РСФСР-ң халықтық ұлттар комиссариаты және Халық
Комиссарлар Советі В.И.Лениннің басқаруымен Алаш Орда басшыларының дербес
Қазақ мемлекетін құрамыз деген сауалына қарсы Қырғыз Совет автономиясын
құруға бастаған алғашқы қадамы болды, яғни әр халық өз алдына дербес
мемлекет болады деген алғашқы қағидасына қарсы кері саясат жүргізілді.
Қырғыз революциялық комитеті Октябрь революциясынан кейін Қазақстан
бойынша күрделі де, өзінің саяси құрылымы мен де, тарих жылнамасын бастан
кешірген кезеңінің бастамасы болды.
Яғни 70 жылдан бері қарай сол кездегі Лениндік доктрина мен
коммунистік бағдарламаның қалыптасуын бағдарлайтын терең тексеріс көзқарас
қажет етеді. Қазақ Совет мемлекетінің құрылымының қалыптасу тарихын
бағдарлауда алғашқы болып Сапарғалиев М.С.-монографиясын айтамыз. Бұл
еңбекте қырғыз революциялық комитетіне айрықша орын беріледі, еңбекте
(монографияда) РСФСР ХКС-ің 10 шілде 1919 ж. Қырғыз ревком құру жәнінде
декрет қабылданған және бір отырысы Түркомиссия ВЦИК пен ХКС мүшелерінің
қатысуымен 27 қазан 1919 ж. Орынбор қаласында өткізілген (36, 88-89, 95)
қырғыз революциялық комитетінің жұмысын терең зерттеген еңбек қарарының
алғашқысының бірі Мұқтаров А. –еңбегі, басқа да монографиялық ізденіс
еңбектерінің ішінде Елагин А.С.,Зиманов С.З., Покровский С.Н. еңбектерін
атаған жөн. А.С.Елагиннің Азамат соғысы жылдарындағы (1918-1920ж. )
Қазақстанда социализм құру деп аталатын еңбегінде Қазақстандағы сол
кездегі облыс, уез, болыс құрылымын тексеру мол қамтылған, бұл еңбек сол
кезеңді қамту кезіндегі бірден-бір құнды еңбектің қатарына жатады. Ұлы
еңбекте Қырғыз революциялық комитеті туралы, мәселелерге 2-ші тарауындағы
бір параграф арналған (29).
С.Бейсенбаевтың Ленин және Қазақстан (1897-1924) (25) еңбегінде
ЦК РКП(б)оның саяси бюросы Лениннің қазақ еліндегі саясаты қазақ жеріне жан-
жақты көмек көрсетті делінген , яғни бұл кітапта Лениннің жеке басын
дәріптеу және Ленинді бүкіл езілген халықтың көсемі ретінде көрсеткен.
С.Н. Покровскийдің Қазақстандағы ішкі контреволюциялық жаулаушыларды
талқандау атты 1967 ж. Алматыдағы басылымында Қырғыз революциялық
комитетіне аз көңіл бөлген С.З.Зимановтың В.И.Ленин және Қазақстандағы
советтік ұлттық мемлекет атты шығармасы (30)- партиялық құрылымда
жазылған, бұл еңбекте документальды құнды материалдар жан-жақты қамтылған.
С.М.Кенжебаевтың Қазақстанда Советтердің социализмқұру күресі (1917-1937)
деген жұмысы- құнды еңбектің бірі (32). Бұл еңбекте Қырғыз ревком
Советтерді сайлау және сайлану жағынан қамтылған К.Нүрпейісовтың 1917-
1929 ж. Қазақстанның шаруалар
Советтері (40)еңбегінде 1917-1929 ж. аралығындағы Қазақстандағы шаруалар
Советтерін құру барысы және Кирревкомның бүкіл Қырғыз сьезінің сайлау
барысындағы жұмыстары қамтылған.
20 ғасырдың 80 жылына дейін Қырғыз революциялық комитеті жөнінде
ізденіс пен тексеріс кішігірім статья және параграф көлемінде Қазақстан
тарихын зерттеуде аздаған материалдарда қамтылды, тек 1981 ж.
С.З.Зимановтың Қазақ революциялық комитеті(31) атты көлемді еңбегінде –
Кирревкомның –Советтік Қазақстанның – саяси мемлекет болып қалыптасуына
тигізген әсері жан жақты қамтылды. Дегенменде көптеген Кирревком жұмысын
зерттеудегі материалдар нақты жүргізілген жұмыстарға – материалдық ізденіс
жұмыстарында кейбір авторлардың еңбегінде айырмашылық бой көрсетті. Бұл
дипломдық жұмыста қолданылған тарихи ақпарат материалдарды 3 топқа бөлуге
болады.
1-топ-партия, мемлекеттік органдардың қаулы-қарарлары, декреттері мен
шешімдері.
2-топ- басылымға шыққан документтер мен материалдардың мұрағаттан
алынған жинақтары.
3-топ- сол кезеңге арналған ғалымдардың саяси қызметкерлердің
мемуарлары, естеліктері.
Орталық Азия мен Қазақстандағы Сыртқы интервенттердің ашқан соғысы
атты (24) жинақта Қазақстан территориясында Қызыл Армияның жауға тойтарыс
беруі және Совет өкіметін Қазақстан жерінде құру барысында Кирревкомның –
жұмысын біршама қамтиды. Бұл жинақ сол кездегі Қазақстандағы саяси соғыс
жайында кең мағұлмат береді.
Бұл еңбектің жазылуына Қазақ ССР-ың құрылуы(23) Ислам апиынының
құрсауынан шығу (19), Совет өкіметінің Декреттері(5) жинақтарынан
материалдар алынды. Кирревком жөнінде 1917-1920 ж. аралығындағы
Қазақстандағы ревком мен Советтер (21) жинағындағы қаулы қарар ,
шешімдер, бұйрықтар, есептер, өзгертпелер сьезд шешімдері, партия
органдарының жұмысы-ісі, партия органдарының –губерния, облыс және төменгі
құрылымдардың саяси атқарған жұмыстары, сол кезеңде Совет өкіметін жаппай
қолдау және жан-жақты көмектесуде жұмысшылар митингілері жалпы жиналыс
шешімдері, ауылдағы жиналыс қорытындылары енген.
Көптеген қызық материалдар 1919-1920 жылдардағы Қазақ өлкесін
басқарудағы ревкомның протоколдары (20) деген жинақта кездеседі. Бұл
еңбекте Қырғыз революциялық комитетініңқұрылуы оның төрағасы
С.С.Петковский және оның орынбасарлары А.Байтұрсынов, С.Мендешев туралы
олардың еңбек жолдары жазылған. Бұл еңбектегі қаулылар комиссариатының сол
кездегі саяси-экономиканы , сол 20 жылдардағы әлеуметті сипаттаған. Мысалы,
тек 1920 жылдары барлық ревком отырысы соғыс коммунизмі- саясатын енгізу
ісін жүзеге асыру барысында көп салалы экономиканы жүзеге асыру әлеуметтік
дамуда сырт қала берген.
Кирревком протоколдары шешімдері сол кезде - өлкелік құрылымның
құралуына бағытталған 1920 жылдан бастап ревком бұйрық бере бастаған. 1919
жылы ревкомның 2 отырысы болса, 1920 жылы 50 отырыс жасаған.,мазмұндары
негізінде тыңдалды және қаулы етедімен шектелген. Документтер толық түп
нұсқасымен реттеліп, тігіліп сақталған.
Алаш Орда (1) жинағында документтердің түп – нұсқасы сақталған,
саяси көзқарасы, құрылымы, программасы ,тактикасы т.т. 1919-1920
жылдарындағы Қазақстандағы саяси жағдайы Алаш Орданың құрылуы мен толық
тарауын қамтиды.
Біраз деректер сол кезеңдегі Ұлы Октябрь революциясы және
Қазақстандағы азамат соғысы жөнінде келтірілген . Бұл тұрғысында
С.С.Пестковский және В.А.Радус-Зенкович сияқты Кирревкомның әр кезеңдегі
төрағаларының атқарған жұмыстары және Кирревкомның мүшелері –
А.Т.Жангелдин, А.Байтұрсынов, С.Мендешевтің қызметері қамтылған.
Қырғызревкомы – Қырғыз ревкомы болып қалай аталған деген сауал іздеу
орынды. РСФСР халық комиссарлары Советінің 1919 жылдың 10 шілдедегі Қырғыз
өлкесін басқарудағы революциялық комитеттің уақытша бағдарламасы атты
декретінде Революциялық комитет деген сөз пайдаланылған, ал ВЦИК және
СНК РСФСР –дың 1920 ж. 2 тамызда Қырғыз Советтік Социалистік Республикасы
құрылымы декретінде Кирревком деген мазмұн бірнеше рет айтылған.
Қазақстанда Совет мемлекетінің құрылуы туралы бірінші монографияның
авторы М.С.Сапарғалиев Казревком терминін пайдаланған. Ал А.Мұқтаров
әрдайым Қырғыз революциялық комитеті, Кирревком және
Қырғызсоғысревком деп келген.
П.Тайманов Совет мемлекетінің құрылымының Қазақстандағы өркендеуі
атты кітабында екі термин қолданған-бірі Қырғыз өлкесін басқарудағы
революциялық комитет және Қазақ революциялық комитеті.
С.Зиманов, С.Дәулетов, М.Исмагуловтардың біріккен еңбегінде Қырғыз
революциялық комитеті- терминін пайдаланған.Еңбегінде Қырғыз
революциялықкомитеті-қазақ халқының өз алдына дербес халық ретінде
қабылданған арнайы қаулысынан кейін өз күшін жоғалтты деп есептеген. Қазақ
ССР тарихы-ның 5 томында Кирревком деп атаған.
Біз өз жұмысымызда Қырғыз революциялық комитеті-деген терминді
қолдануды жөн көреміз. Яғни, сол кезеңдегі саяси- әлеуметтік құрылымда
аталған тарихи терминді өзгертпеу керек деп есептедік.
Біздің жұмыстың негізгі міндеті Қырғыз революциялық комитетін
-атқарған жұмысын жан-жақты сараптау. Осы сараптауды мына топтарға бөлдік:
1) Кирревкомның саяси заңдылық статусы.
2) Құрылымы.
3) Кадр саясаты.
4) Жергілікті Совет органдарын басқару,жетілдіру.
5) Ішкі саясат құрамы.
6) Жалпы қырғыз құрылтайын шақыруға дайындық және Қазақ ССР-ын
құру.
Жұмыстың структурасы Кіріспе, үш тарау және әдебиет тізімінен құралады.
1 тарау. Қырғыз революциялық комитетін ұйымдастыру.
1. Кирревкомды ұйымдастыру барысындағы дайындық әрекеттері.
Советтердің Бүкілқырғыздық құрылтайын азамат соғысының қайнап тұрған
шағында Советтер мемлекетінің алдында Кирревком құру жөнінде ой 1919 жылы
болжамдалды.
1918 жылдың аяғы 1919 ж. басында СХК мен РСФСР халық комиссариаты
Алаш және Алаш Орда басшыларының қозғалысынан қауіптеніп Қырғыз Совет
Автономиясын құруға жан-жақты дайындықтар жүргізді, бұл сол кездегі Алаш
автономиясына кере-қарыс ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді.
Біріншісі- Қырғыз Совет автономиясының құрылым жобасы.
Екіншісі- Бүкіл Қырғыз құрылтай Советтерін өткізуге дайындық.
Біріншісі-орталықта дайындалып іске асырылса, екіншісі – жергілікті Совет
органдарында жүргізілмек болды.
1919 жылы азамат соғысы барысында Қазақстанда саяси ахуал өте
қиындай бастады. Наурыз айының басында жалпы шабуылға шықты, осы аралықта
ақ казактар Орал мен Орынбор облыстарында Қызыл әскерге қарсы шабуылдарын
үдете түсті. Сәтті шабуылдардың арқасында Солтүстік және Орталық Қазақстан
жерлерін Омск, Петропавловск,Ақмола, Семей, Көкшетау қалаларымен қатар 10
апрельде Қостанай қаласын , 18 апрельде Ақтөбе (31, 195) қаласын басып
алды. Фронт шекарасы Орынборға жақындап ақ гвардияшылар Орал қаласын
қыспаққа алды.
Қазақ тұрғындарының басым көпшілігі Совет және ревкомның жұмысына
немқұрайлы қарап көбінесе Алаш Орда басшыларын жақтады. Орал төңірегінде
Алаш Орда өкіметінің жасақтары жүрді, орталығы Жамбейіті қаласы болды. Дәл
осындай қалыптасып отырған жағдайда Бүкіл Қырғыз Советінің құрылтайын
өткізуге мүмкіншілік болмады., бұл өтпелі кезеңде Қырғыз Совет автономиялық
мемлекетін құра алмады.
Осы қалыптасқан жағдайды дала аймағының төтенше комиссары Әліби
Жангелдин Қырғыз революциялық комитетін құру барысын былай суреттейді. 1919
жылдың көктемінде мені сол кездегі ұлт қатынасы жөніндегі халық комиссары
И.В.Сталин қабылдады. Пікірлескеннен кейін Сталин маған барлық ой пікірімді
Ленинге жеткізгенімді қажет деп санады. Владимир Ильич мені өте жылы
қабақпен қабылдады.Барлық жағдаймен танысқаннан кейін мені қайтадан
Сталинге жіберді. Сталинге мен бізде Қырғыз соғыс комиссариатын құру оның
атқаратын жұмысы төңірегінде ой қозғадым, ол менің Москвада қала тұруымды
қалады. Екінші күні И.В.Сталиннің төрағалғымен отырыс өтті, оған мен де
қатынастым. Отырыс Қырғыз соғыс комиссариатын құруға шешім қабылдады. Бұл
отырыс 1919 жылы мамыр айында өтті(8,366-367).
1919 ж. мамыр-шілде айларында Москвада көптеген камиссиялар отырысы
болды, комиссиялар Қырғыз ревкомын құруда құрылым қалай болу керектігі
төңірегінде жан-жақты жұмыс-іс атқарды. Комиссия отырысында көз қарастар,
пікірлер біртұтас болмай бөлініп жатты. Өсіресе жер көлеміне ревкомның
өкілеттілігімен атқаратын жұмысы жөнінде . Кирревком бағдарламасын ХСК
отырысында қарауға шешім қабылдады. Бұл отырыс В.И.Лениннің басқаруымен 12
маусымда өтті. 1919 ж. 25 маусымда Қырғыз өлкесінің бағдарламасын
анықтауға –орталық ведомствалық комиссия шақырылды. Бұл шақырылымды- ұлт
аралық қатынас комиссариатынан С.Пестковский, В.Лукашов; Қазақ бөлімінен -
Ә.Жангелдин,М.Тұнғаншин, Х.Бекентаев т.б. жер комиссариатынан- Н.Березин,
Бүкіл Россиялық бас штабтан – Стрельбицкий, Түркістан өкілдері- Шәкіров,
Тоболин, ішкі іс халық комиссариатынан- Арсений Грачев, сыртқы іс халық
комиссариатынан- Вознесенский. Комиссия жер шекарасын жан-жақты қарап
Қырғыз ревкомының декретінің жобасын қабылдады. 1919 ж. 28 маусымда
Қазақстан, Түркістан,кішібұқарлар, ауғандар қатынасқан Қазақстан мен
Түркістан ара қатынасы қаралды, бұл жиын халық комиссарлар комитетінің
жауапты қызметкерлерінің қатысуымен өтті.
Қырғыз революциялық комитетінің бағдарламасы мен жобасын комитеттер
сараптағаннан кейін оны ұлт қатынасы халық комиссарлары қарап, 1919 ж. 10
шілдеде халық комиссарлар советінің В.И.Ленин төрағалық еткен отырысында
толық бекітті. Сол күні В.И.Ленин Қырғыз өлкесін басқаратынреволюциялық
комитеті- Декретіне қол қойды, сонымен қатар Түркістан өлкесінің өкіметі
құрылуымен Кирревком құрылды. Бұл декретте Кирревком –Жалпы қырғыз
құрылтайы ұйымдастырылғанша Қазақстанды басқарады - деген ұйғарым алынды
(26,15). Уақытша жағдай-документінде біріншіден Қазақстанның жер
көлемінің аумағы қаралды: Қазақстанның жер көлемі Түркістан Республикасы,
Қырғыз құрылтайы және Совет өкіметінің орталық органдарының келісімі
болғанша , Кирревком қол астына Астрахан губерниясы мен облыстары, Орал,
Торғай, Ақмола, Семей өлкелерінің жері кіреді,-делінген (21,103).Екіншіден-
бағдарламада қырғыз өлкесін басқаруда Кирревкомның өкілеттілігіне мына
төмендегі жайттар нақты көрсетілді:
А)Қырғыз өлкесінде Совет өкіметінің өкілеттілігін жүзеге асырады;
Б) Совет өкіметінің орталық органдарынан шыққан қаулы-қарарларын жергілікті
тұрғындардың салт-сана дәстүріне сәйкес жүзеге асырады;
В) Жергілікті Советтердің жұмыстарын қадағалайды;
Г) Қырғыз өлкесінде халықтық шаруашылық , мәдениет аралық қатынасының
қалыптасуын реттеу;
Д) Жергілікті жердегі барлық шешуін табатын сұрақтарды шешу;
Е) Бүкіл қырғыздық құрылтай жиынына Қырғыз автономиясының бағдарламасын
дайындау, бекіту;
Ж) РСФСР және Түркістан Совет Республикасының Қырғыз өлкесімен арақатынасын
реттеу (21,103-104)
Яғни, Кирсоғысревкомы- Қазақстан территориясындағы совет өкіметінің
құқылы өкіметі. ХСК (халық совет комиссариатының)-декретімен Қазақстандағы
Кирревком –Қазақстанда Совет өкіметін орнату- Алаш Орда өкіметінің
түбегейлі халық арасында ықпалын жүргізбеуін пәрменді қолға алуындағы
большевиктердің ұстаған саяси органы болды.
2. Қырғыз революциялық комитетінің саяси-заңдылық статусы және
құрылымдық қалыпы.
Кирревкомның саяси-заңдылық статусы РСФСР халық комиссарлар Советінің
1919 ж. 10 шілдедегі декретінде белгіленді. Онда айтылған ревком ең
жоғарғы соғыс-азаматтық өлкелік меңгеру құрылымы,-деп атаған. Яғни,
қоғамдық жағдайда –Кирревком Совет өкіметінің сол кездегі қырғыз (қазақ)
өлкесіндегі ең жоғарғы басқару органы болды.
Кирревкомның саяси-әкімшілік жағдайы сол кезде-бүкіл қырғыз құрылтай
жиынының алдындағы уақытша атқарушы орган болды.Совет үкіметінің ұйғарымы
Кирревком өзіне-өзі келешекте Қырғық Совет автономиясын құруға жоба жасап,
оны бүкіл Қырғыз құрылтай жиынына ұсынады деп есептеді.
Кирревкомның уақытша жарғысының 4-ші параграфында –ревкомға
жергілікті жердегі барлық совет және атқару органдары түгелдей бағынады
және Ревком олардың құрылымын өзгерте алады делінген (20,14).
Қырғыз соғысревкомының құрылуы арқасында Халық Комиссариатында
құрылған Қырғыз ұлттық бөлімі мен Бөкей Ордасындағы бүкіл Қазақстандық
құрылтайды ұйымдастырып шақыру комиссиясы қысқартылды. Орнына
А)Бүкіл Россиялық Орталық атқару Комитетіне Қырғыз өлкесінен 3 адамнан
тұратын (төраға және 2 мүшесі) бар уәкілдер өкілеті;
Б) Жергілікті жерде Совет өкіметін құруға бүкіл Қазақстан сьезін
ұйымдастыру үшін бөлімдер құрылды.
Кирревкомның жағдайы айқындалғаннан кейін, оныңқұрылымы қалыптаса
бастады. Кирревкомның отырықшы орны болып Орынбор қаласы белгіленді. 1919
ж. 7 тамызда С.Пестковскийдің төрағалығымен оның мүшелері аталмыш қалаға
келді, сол күні С,Пестковский Партия Орталық Комитетіне , Совет халық
комиссариатына , халық ұлттық комиссариатына телеграмма жолдап Кирревкомның
Орынбор қаласына келгенін хабарлады (31, 58-59) . Бұл күні Кирревкомның
Қазақстандағы алғашқы жұмыс бастаған күні деп есептеуге болады.
РСФСР Совет Халық Комиссариатының Кирревкомның уақытша өкілеттігі
туралы деген жарлығында Ревком 7 адамнан құралып , оларды тек Ресей
өкіметі сайлайды және құрамын жергілікті жерлен біріктіріледі делінген.
Ревкомның бірінші құрамына – С.Пестковский- төраға мүшелері болып-
А.Байтұрсынов, Ә.Жангелдин, Б.Қаратаев, В.Лукашов, С.Мендешев, М.Тұнғаншин
енді(42).
Қазақстанды басқаруда Кирревкомның 12 қыркүйек күні алғашқы
ұйымдастыру отырысы болды. Ашық дауыс сайлау қорытындысы бойынша басым
көпшілік дауыспен А.Байтұрсынов Ревком төрағасының орынбасары болып
сайланды, соғыс комиссары болып М.Тұнғаншин, бөлім меңгерушілері болып-ішкі
істер бөліміне А.Байтұрсынов; шаруашылық-қаржылану бөліміне –Алексеев,
халық оқу ісі ағарту бөліміне –С.Мендешев, азық-түлік бөліміне –Князев,
әлеуметтік қамсыздандыру бөліміне-Лукашов сайланды (20,22). Кейінде
Кирревком құрылымының жүйесінде –сот, мекемелер жүйесі, жер игеру,
денсаулық сақтау, еңбек қорғау, советтік халық шаруашылық , ақпараттық,
баспалық, жалпы кеңселік, сонымен қатар тексеру комиссиясы , өлкелік соғыс
трибуналы құрылды.
1919 ж. аяғында Кирревком аппаратында , яғни жоғары атап өткен
құрылымдарда 138 адам еңбек атқарды (36, 62). Кирревком, оның басшылары
және оның мүшелері өлшемсіз билікке ие болды. 1919 ж. 23 қарашасында ревком
төрағасының орынбасары С.Мендешевке берілген мандатта өкілеттілігі былай
айқындалған:
1. Қырғыз өлкесіндегі барлық совет мекемелерінің және соғыс ревкомының
шешімдері мен қаулы-қарарларын толық бекітеді, не толық алып тастап ,
не толық өзгертуге ұүұылы.
2. Қырғыз өлкесінде кім болмасын кез келген жауапты басшы қызметкерді
орнынан босатады.
3. Соғысревкомның ақшалай қаражатын қалай қай жағына жұмсауға құқылы.
4. Тікелей телефон байланысымен соғыс телеграммасын беруге құқылы (33,
153).
Кирревкомның барлық шешімдері , қаулы-қарарлары, бұйрықтары, өкімдері
нұсқамалары кімге арналса да бұлжытылмай орындалды. Қасарысқан орындамаған
органдарға өте қатаң талап қойылды.
Соғыс өрті саулап тұрған өлкеде жеке-дара тәртібі өте қажет болды,
әсіресе Ревком аппаратында және басқа мекемелерде. Осыған орай өлкелік
ревком төрағасы С.Пестковскийдің мына бұйрығын айта кеткен жөн.Келешекте
өз атқарып жүрген жұмыстарыңда жіберген кемшілік, олқылықтар қоғам ортасына
орны толмас өкініш әкелетін болса , менің тарапымнан өте қатал талап
қойылады, өз еркімен қызметке алынған азаматтар жұмыстан шығарылса ,
келешекте совет мекемелерінің ешқайсысына жұмысқа алынбайды, Қызыл әскер
құрамынан жіберілген дәрігерлер және басқа да әскери міндетті азаматтар
Революциялық трибунал сотына беріледі-делінген (8, 398). Яғни төтенше
тәртіп қойылған.
Кирревком өлкеде халық-шаруашылық , мәдени-ағартушылық және өлкелік
саясаттандыру жұмыстарын атқарды, бұл жұмыстар облыстық ревком, облыстық
атқару комитетімен , әскери құрылым басшыларымен бірігіп жүргізіп отырды.
Сонымен қатар Ревком жергілікті жердегі ауылдық советтің, губерниялық,
облыстық, уездік құрылымдарының шешімін қаулы-қарарларын өзгертуге құқылы
болды (20,15), егер олардың іс жоспарлары Советтер өкіметінің заңына қайшы
келген жағдайда.
Ресми құжаттарға сүйенсек Кирревком қызметі екі тарапта
жүргізілген:саяси және ұйымдастыру жүйесінде.
Саяси бағдарламасында РСФСР ХСК-ың декретінде белгіленгендей облыс
және уезд құрылымдарын бір орталыққа топтастырып Кирревкомның басқаруына
беріп , саяси бағдарламаларын белгілеп Ревкомды ең жоғары билік органы
ретінде белгілеген.
Кирревкомның ұйымдастыру жүйесі сол кезде мемлекеттік аппараттың
өлкелік, аймақтық қатынастарын қалыпқа келтіру Орынбор, Орал Губком
партияларымен облыстық атқару комитеттерімен , Революциялық комитеттермен
ара қатынастарын жақсарту көзделген. Осының бәрі Кирревком аппаратының
жүйелі жұмысының арқасында болуы керек еді. Дегенмен сол кездегі
қалыптасқан саяси-ахуалға байланысты Кирревком аппаратында жүйелі нақты
жұмыстар қалыптаспады. Бұған себептердің біріншісі: бір жыл ішінде
Кирревком мүшелері құрамы бірнеше рет өзгерді, аппарат мүшелері бір-бірімен
тіл табыса алмады. Екіншіден –Кирревком мүшелері конфункциалдық міндеттер
атқарды , яғни ревком мүшесі өз жұмысынан басқа бірнеше қызмет атқарды,
мысалы айтқанда: 1919 ж. қыркүйегінен 1920 ж. қыркүйегіне дейін азық-түлік
бөлімінің меңгерушісі 5 рет, сот бөлімі-3 рет, соғыс комиссары –3рет, т.б.
өзгерістер. Бұндай өзгерістер жұмысқа кері әсерін тигізбей қоймады. Азық-
түлік, сот мекемелері, соғыс коммисариат т.б. бөлім меңгерушілерінің жиі
ауысуы сол жүйеге байланысты іс-мәселелерінің уақытында дұрыс шешім табуына
кедергі жасады. Кадр мәселесі-күрделі жағдайда тұрды, кадр жетпеді.
Кирревком көзі ашық қазақ интеллегенциясына сүйенбеді, оларға сенімсіздік
білдірді. Тек 31 наурыз 1920 ж. Кирревкомның құрылғанына 7 айдан кейін
жергілікті қазақ интеллегенциясына назар аудара бастады (20,81).Үшіншіден-
Кирревкомның жұмысының өз деңгейінде жүрмеуі Кирревком мүшелерінің өз-ара
іштей қатынасының шиеленіскен жағдайына байланысты болды. Кирревком
мүшелерінің совет мекемелерінде атқарған жұмыстары , саяси көзқарастары әр
түрлі болды және Кирревком мүшелері әр түрлі қоғамдық ортадан жиналды.
Бұндай жағдай Кирревком мүшелерінің бір-біріне жиіркенішпен бірін-бірі
төзбеушілік көзқарасты қалыптастырып, атқарып отырған еңбектеріне кері
әсерән тигізді.
Мысалы: Ревкомның Протоколына сүйенсек: 1919 ж. 28 қазанындағы ревком
отырысының 21 қаулысында былай делінген , бұнда ревком мүшелері
В.И.Лукашев пен А.Байтұрсынов арасындағы келіспеушілік тыңдалды ревком
мүшелері өз сөздерінде Лукашев 27 қазанда Байтұрсыновқа мылтық кезеп ,
өміріне қауіп төндірген. Қаулы етеді: Лукашев іс-әрекетіне байланысты
қаулыны толықтырып жазылуы Каралдинға міндеттеніп әрі қарай ХКС және
ЦККП(б)-телеграфпен хабарлансын. Бұл жанжал Москва арқылы шешіліп,
В.И.Лукашев Москваға шақырылды. Тағы бір мысал Седельников ,
Байтұрсыновтардың, Б.Қаратаев және Н.Бегіметов арасындағы дау-дамайы. Бұл
жағдайда Т.Седельников Москваға , ал Б.Қаратаев Орал облысына кетуіне
мәжбүр болды. Сонымен қатар коммунистер Советтер жағына шыққан бұрынғы Алаш
Орда мүшелеріне сенімсіздік білдіріп отырды. Аталып отырған кемшіліктер
ретінде мына жәйттер де аталуы қажет:
А)Кирревком Қырғыз-Қазақ өлкесінде құрылған бірінші мемлекеттік орган;
Б) Іс-тәжірбиесі аз , ұйымдастыру мәселесі өз деңгейінде емес, алдағы
тарихи дәстүрмен байланысы жоқ болды;
В) Кирревком Қырғыз-Қазақ өлкесіндегі төтенше және уақытша құрылған орган
ол осы өлкенің саяси-әлеуметтік жағдайының шиеленіскен кезеңінде пайда
болды;
Г) Ресейдегідей емес Қазақстанда жергілікті жағдайда большевиктер көп
қолдауға ие бола алмады;
Д) Осы өлкеде большевиктердің ықпалы партия ұйымдары болмады, бұл жағдай
енді-енді ғана қалыптаса бастаған.
Сол кездегі Ревком төрағасының орынбасары А.Байтұрсынов былай деп
жазды:Кирревкомның құрылғанына 8 ай болды, бірақ мен пәрменді жұмыс
атқарылды деп айта алмаймын (21,26). Бұның айғағы 1920 ж. 10 сәуірдегі
Кирревком отырысының шешімі. Бұл жөнінде Авдеев жасаған баяндамада ВЦИК
–құрамындағы Кирревком өкілдігінің жұмыс атқармай отырғандығы, өкілдіктің
басшысы Ә.Бөкейханов неден бастап не іс тындыратынын білмейді, іс қағаздар
толтыру т.б. әрекет жасауын білмей отыр деген , адам күші жоқ, тек қана
өкілдік бар делінген, өкілдікке келген өкілдер айлап жүріп іс тындырмаған
және олардың келіп-кетуі есепке алынбаған,-деп атап көрсетілді. Сондықтан ,
Авдеев бұл өкілдікті қайтадан ұйымдастыру жөнінде ұсыныс жасаған (20,87-88)
. ВЦИК-тағы Кирревком өкілдігінің өз деңгейінде жұмыс атқара алмағанын сол
кездегі Кирревком төрағасы С.Пестковскийдің орнына жатқызуға да болады.
Себебі Пестковский жұмыс барысының көп уақытын Москвада өткізген , осы
жағдайға Седельников көңіл аударады.
Т.Седельников : С.Пестковскийге көп сене берудің қажеті жоқ , сұрақ
көп Москваға делегаттар жіберу керек тез арада бұл өкілеттікті қайтадан
ұйымдастыру керек- деп атап көрсетеді (20, 89) . Т.Мюарт өз пікірінде
Москваға барудың қажеті жоқ Москваға бармас бұрын ревком толық құраммен
жиналып осы күнге жинақталған өзекті мәселелерді қарауы керек-деп
мәлімдейді (20, 89) .Яғни, сол кездегі ревком мүшелерінің өз жұмыстарына
немқұрайлы қарағанын айғақтайды.
Ревкомның құрамын қайтадан ұйымдастыру шарасы 1920 ж. қыркүйектің
алғашқы күндерінде қаралды, бұған себеп Кирревкомның төрағасы
С.Пестковскийдің басқа жұмысқа ауыстырылуында. Ол поляк ұлты өкілі ретінде
Батыс фронтқа жіберілді. РКП(б) ОК-15 қыркүйекте С.Пестковскийдің Батыс
фронтқа кетуіне байланысты Радус-Зенковичке Кирревкомның төрағалығымен қоса
Қырғыз өлкесі партиясының облыстық бюро басшысының қызметі жүктеледі-, деп
атап көрсетті (33,198) . В.А.Радус-Зенкович өзінің бұл қызметке қалай
келгенін былай сипаттайды: 1920 ж. тамыз айында РКП (б) ОК-Қырғыз
өлкесіндегі партия комитетінің жұмысындағы олқылықтарға тоқтала келіп,
Политбюро (Саясибюро) облыстық бюроның жаңа құрамын бекітті, мен оның
құрамына еніп Кирревкомның төрағасы болып бекітілдім (2,18) . 1920 ж. орта
кезінде өлкедегі жағдайлар біршама өзгерістерге ұшырады. Қызыл Армия ақ
казкктарды , ақ гвардияшыларды талқандауының арқасында өлке бейбіт өмірге
көшуге бетбұрыс алды. Өлкедегісаяси және экономикалық жағдайды саралай келе
соғыс кезіндегі бүлінген шаруашылықтарды қалпына келтіру жергілікті жерде
Совет мемлекетінің құрылымының беделін күшейту мен қатар Қырғыз Совет
автономиясын құру және жариялау үшін дайындық жұмыстары жүре бастады. Бұл
тұрғыда азамат соғысының бітуіне қарай Кирревкомда көптеген жұмыстар өз
шешуін күтіп тұрды.
Сонымен қатар Қырғыз ревкомы өзінің бір жылдан аса атқарған жұмысын
саралай келе, өздеріне берілген құқықты толық пайдалана алмай , алдарына
қойған міндеттерін толық орындай алмады, бұған себеп жоғарыда айтылған
кадр мәселесі, ревком мүшелерінің нашар жұмысы әсіресе С.Пестковский өзіне
міндеттелген жұмыс деңгейін өз орнына қоя алмады т.б. Кирревком мүшелерінің
ішінде сол кезеңде А.Байтұрсынов, С.Мендешев, Т.Седельников және басқа да
мүшелерінің жақсы жағынан атқарған жұмыстарын атап өткен жөн.
2 тарау. Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік Республикасын құру
барысындағы Кирревкомның атқарушылық және ұйымдастырушылық әрекеттері.
2.1. Қырғыз АССР-ын құрудағы Кирревкомның бүкіл Қырғыз құрылтайын өткізуге
дайындығы.
Кирревком құрылмай тұрып 1918-1919 ж. аралығында Бүкіл қырғыз құрылтайын
өткізу жұмыстарын қолға алған болатын.Оған айғақ-ВЦИК-тің 4-ші сәуірде
алған қаулысында –Бүкіл қырғыз құрылтайы жуық арада өтуі керек,-
делінген.
1919 ж. 15 қыркүйектегі отырыста Кирревком төрағасы С.Пестковскийдің
ұсынысымен бүкіл Қырғыз құрылтайын өткізуге дайындалу үшін арнайы комиссия
құрылған. Олар өздерінің нұсқау жобаларын дайындауға құрамына С.Мендешев,
В.Лукашев , А.Петров т.б. енгізген (20,23) . Комиссия арнайы инструкция
(нұсқау) жобаларында құрылтайға делегаттар сайлау, тұрғын халықтар арасынан
сайлау құқығы бар азаматтарды белгілеу, сайлауға кімдерді қатыстырмау
жөнінде мәселелер көтерді. Ал бұл сұрақтар комиссия мүшелері арасында
келіспеушілік тудырды. Комиссия осы мәселелерде екі ресми документті бетке
ұстады. Біреуі- 1919 ж. 10 шілдедегі РСФСР ХКС Декрет .Осы декреттің
бір статьясында –Сайлау құқығына мынадай азаматтар ие болады-18-ге толған
азаматтар, егер сайлау күні 18-ге толса, сол жердің ауылдың тұрғыны болса
(сол ауылға тіркелсе) , не сол ауылда бір жыл көлемінде тұрса. Сайлауға
дауыс беруге мынадай адамдар қатыспайды: саудагерлер, қырғыз халқын
қанаушылар, бұрынғы режимдік құрылымның өкілдері және өздерін жаман жақтан
жан-жақты көрсеткен тұрғындар,-деп атап көрсетілген (20,105).
Екінші документте С.Зиманов бастаған Қазақ революциялық комитеті ,-
кітабы авторларының пікірі бойынша сайлау комиссиясының 1919 ж. 29
сәуірдегі отырысында бекітілген Бүкіл қырғыз құрылтайына делегаттар сайлау
туралы деген ереже проектісі жасалды. Онда былай делінген : Сайлау
Не сайлауға мына төмендегілердің құқы жоқ-бұрынғы белсенділер, ауыл
старшындары, халық соттары,қоныс аударушылар басшылары, ауылдық
старосталар, болыстық соттар, Керенский өкіметінің құрамындағы милициялар,
жер бөлімінің барлық мүшелері мен төрағалары, кулактар, саудагерлер, жынды
аурумен ауырғандар , Совет өкіметінің заң орнында тергеуде жүргендер ,
бұрынғы сотталғандар, алып-сатарлар, пара алушылар, кісі өлтіргендер,
революцияға қарсы азаматтар (тұрғындар) (30,83).
1919 ж. 11 қазандағы өлкелік ревкомның отырысында бұл жөнінде 2
(екі) пікірталас орын алды. Кейбір комиссия мүшелері 1919 ж. 10 шілдедегі
РСФСР ХСК- декретінің қаулы шешімдерін бүкіл қырғыз сайлау құрылтайына
негізімен алып, тек кейбір жағдайда ғана аздаған өзгерістер енгізу керек
десе , ал кейбір комиссия мүшелері сайлануға құқығы жоқ азаматтарды
нақтылап белгілеу жөнінде ұсыныс берді. Комиссияның жалпылай шешімінен
екінші ұсыныс қабылданды, дегенмен де толық шешім емес еді.
1920 ж. 3-ші сәуірде сайлау комиссиясының докладын тыңдаған
Кирревком мынадай ұсыныстар енгізді: Молдалар сайлау құқығынан
айырылмайды...патша басқаруы кезіндегі 70 ст. Байланысты (Дала Қағидалары)-
губернаторлар сайлаған шенеуніктер сайлауға қатыспайды және совет
органдарына солақай жолмен келгендер , ал бұрынғы Алаш Орда құрамында
болғандар 1919 ж. желтоқсан айында Советтер жағына шығып амниссия алғандар
сайлауға қатысуға құқылы,-делінген (20,62) . Сол комиссия отырысында
Қырғыз өлкесі құрылтайының өтуіне нұсқау жасауда комиссия құрамын қайта
қарау керектігін және Кирревкомның кейбір мүшелері, мысалы Т.Седельников –
жергілікті жердің саяси ахуалына қарамай, халықтық құрылтай өткізудегі
ынтасы солақай бір шу-мейрамға айналдырмақшы болып отырғаны аталып
көрсетілген.Т.Седельниковтың бұл жобасын Кирревком өзінің 1920 ж. 17 және
24 сәуірдегі екі отырысында жарамсыз деп тауып қайыра қайтарған.
Т.Седельников комиссия мүшелігінен аластатылып, ал жаңартылған комиссия
сайлау жобасын реттейтін Редакциялық коллегия болып аталған. Т.Седнльников
ұсынған жоба бұгінгі күнге дейін баспадан жарық көрмеген негізінен алғанда
ол жоба –қазақ халқына жалпылама сайлау құқығы берілсін олардың саяси
көзқарасы не ортадағы орнына байланысты емес делінген. Бұл жоба бүкіл
Қырғыз сайлау құрылтайы кезінде халық арасында түсінбеушілік туғызып Қырғыз
Совет Автономиялық Республикасын құруда кесірін тигізді делінген. Бұл
тұрғыда Т.Седельников және оны қолдаған А.Байтұрсынов , Б. Қаратаев, Н.
Бегімбетовтер мен басқа Кирревком мүшелері арасында наразылық туған.
Т.Седельнтковтың В.И.Ленинге жазған Қырғыз республикасы және қырғыз
кедейлері -атты хатында (О киргизской республике икиргизской бедноте) (41,
84-88, 76-82) – сол кездегі қазақ өлкесі тұрғындарына Кирревкомға
мінездеме берілген. Бірақ, осының нәтижесінде Т.Сидельниковке
–контрреволюционер және қырғыз ұлтшылы деп айып тағып ревкомның
мүшелігінен босатылды (20, 62).
1920 жылдың 30 сәуірінде партияның Орталық Комитеті Қырғыз
өлкесінде РКП (б) облыстық бюросын құрады. Бюроның құрамына Пестковский,
Антиев, Авдеев, кіші Әлібеков, Аргантеев, Мырзағалиев және Жангелдин енді.
Бұл құрам Қырғыз Совет автономиясын жариялауға арналған Бүкілқырғыз
Советі құрылтайын өткізу басшылығын өз қолдарына алды.
1920 ж. 23 тамызда Кирревком отырысында Бүкілқырғыз құрылтай
сайлауының ережесі бекітілді. Бұл ережеде- Орал, Торғай, Семей, Ақмола
және Астрахан бөлігіндегі ( Бөкей Ордасы) еңбекші халықтары сайлау
дауыстарымен және орталық биліктің құрамына енетін өлкелік бөліктер-
Жетісу, Сырдария, Ферғана, Самарқан, Сырт Каспий аумақтары-кеңесші дауыспен
енді, егер Жетісу , Сырдария, Ферғана, Самарқан, СыртКаспий жерлері
келешекте өлкелік басқарма құрамына енетін болса, онда делегаттар кеңесші
дауыс иегері емес, шешуші дауыс иегері болатыны мәлім болды. Ережеге
байланысты дауыс беретін азаматтар жасы 18-ге келген , қай дінге
сыйынатынына қарамастан , әр ұлт өкілі тұрғылықты жері бар , еңбек адамы,
әйел, еркектің айырмашылығы жоқ халық өкілдері дауыс беруге , сайлануға
құқылы екені белгілі болды. Оның ішінде – жұмыскерлер, Қызыл Әскерлер,
шаруалар, өз алдына еңбек етіп жүрген азаматтар, баю жолын көздемеген
тұрғындар енеді. Сайланып не сайлауға жіберілмеген мына топ өкілдері болды:
баю жолына түскендер, саудагерлер, алып сатарлар, дін қызметшілері, жынды
аурумен ауратындар, бұрынғы амниссия (кешірім) алғандар Алаш Орда қатарында
болған, ақ гвардияшылар, сотталғандар, Совет өкіметін мойындамағандар (21,
164). Бұл ереже бойынша сол кездегі қазақ өлкесіндегі көптеген көзі ашық
хат танитын қазақ азаматтары кірмей қалды.
Кирревком бүкілқырғыз құрылтайын өткізу үшін Өлкелік комиссия
құрды. Құрылтайды өткізу үшін жергілікті жерде , облыстық, губерниялық,
уездік, болыстық және аудандық сайлау комиссиялары құрылды.
1920 ж. тамыз-қыркүйек айларында Бүкілқырғыз құрылтай делегаттарын
сайлау барлық облыс, губерния, уездерде ережеге сәйкес өтті.
1920 ж. 18 мамырда ВЦИК президиумы мына өлкелерге телеграмма жіберді-
Омск-Сибревкомға, облревкомға, Челябі-Губисполкомға, Орынбор-Кирревкомғағ
Ташкент-Түркфронтқа және коммунистер бюросына Орда (Хан Ордасына)
облисполкомға ВЦИК-тің нұсқауы: Қырғыз өлкесін құруға байланысты барлық
мекемелерде жиындар ұйымдастырып өткізіп, әр жерден бір немесе екі өкіл
сайланып сол жердегі пікірін ортаға салу үшін 1 тамызға дейін делегаттар
Москваға келуі керек деген. Сұрақтары: бірінші- Кирреспубликаны басқару,
екінші- Кирреспубликаның шекарасы , үшінші-Кирреспубликаның РСФСР –ға
қатынасы.
ВЦИК – Президиумының атынан Сталин (2,176,9) тамыз айында Москвада
өтетін жиналыстың алдында Кирревком Сталиннін телеграммасына сәйкес РКП
(б) облыстық бюросында отырыс өткізіп дара комиссия құрды. Дара комиссия –
Орталықта жергілікті жердің көзқарасын, ой пікірін саралап мүддесін
қорғауға шаралар жасады. ВЦИК құрамына енетін Кирревком өкілдігіне 25
маусым күні 28 адамнан тұратын Мамандар комиссиясы (комиссия
специалистов) құрылып олар тез арада қырғыз республикасының шекарасын
тарихи-этнографиялық , саяси-экономикалық жағдайлармен сәйкестендіріп
белгілеп құрастыруын жеделдетті (20, 114).
Жауапты қызметкерлердің ведомство аралық жиындары –Қырғыз өлкесі
жөніндегі мәселелерді қарауы 1920 ж. 9-10 тамыз күндері өтті. Бұл отырыста
Кирревком құрамынан –С.Пестковский, Ә.Жангелдин, А.Куланов, А.Мырзағалиев,
Г.Алибеков, П.Петровский және Қазақстанның басқа облыстарынан-
С.П.Милюткин, Д.Темралиев және сонымен қатар Халық комиссарлар советінің
ұлт мәселесі жөніндегі орынбасармен бірге РКП (б) ОК Түркомиссия мүшесі,
ВЦИК, СНК, РСФСР, жер бөлімі комиссары, Сибревком басшысы, Омбы. Астрахан
мен Челябі облисполком басшылары қатысады. Екі күнге созылған тартыстан
кейін Қырғыз автономиясының жер шекарасында келісімге келгенімен басқа да
кейбір мәселелер өз шешімін таппады. Жиналыста қорытындылау және келіспеген
кейбір мәселелердің шешімін табу үшін 12 тамыз күні В.И.Лениннің
басқаруымен үшінші отырыс өтті.
1920 жылдың 14 тамызында өткен Ұлт комитетінің коллегиясында –Қырғыз
Совет Республикасын құру жөнінде декрет жобасы ұсынылып шешім қабылданды.
Шекара жөніндегі отырыстар енді комиссиялардың нақты шешімімен бекітіліп
тұжырымдалуды қажет етті. ВЦИК-Президиумы 11 тамызда ұлттар комиссариатына
және басқа да құрылымдарға жедел телеграмма жіберді бұнда 16 тамыз
дүйсенбі күні кешкі сағат 7-де ішкі істер халық комиссариатының ғимаратында
ВЦИК –президиумы комиссиясының отырысы болады.
Күн тәртібі:
Кирөлкесінің шекарасын белгілеу. Күн тәртібіндегі мәселенің өте
маңыздылығына байланысты Комиссия мүшелерінің барлығы қатысуы міндетті ,-
деліеген (4,85). Бұл отырыста Қырғыз Совет Автономиясын құру жөніндегі
декреттің жобасына кішкене өзгерістер енгізіліп қабылданды. 26 тамызда
Қырғыз Советтік Социалистік Автономиялық Республикасын құру жөніндегі
ВЦИК төрағасы М.И.Калинин мен СНК төрағасы В.И.Ленин қол қойған декрет
күшіне енді. 1920 ж. 4 қазан күні өткен Бүкіл Қырғыз құрылтайында Қырғыз
Советтік Автономиялық Республикасының құрылғаны жарияланды.
1919 ж. 10 шілдесінде РСФСР ХКС декретіне сай Қырғыз революциялық
комитеті Қырғыз Автономиясы жөніндегі ережелерді дайындау және оны Бүкіл
Қырғыз құрылтайына ұсыну дайындығы жасалды. Бұл тұрғыда бірден қиын жағдай
Кирревкомның шекара жағдайы болды. Шекара жағдайы 1919-1920 ж. ВЦИК-тың
отырысында , бірнеше рет халық комиссариатына және орталық органдарда
қаралды.
2.2. Қазақстан жер көлемі мен шекарасын реттеудегі Кирревкомның атқарған
жұмысы.
Бұл жылдардағы Қырғыз революциялық комитетінің қазақ жерлерін
біріктіру мәселесін шешу жолында бірнеше күрделі бағыттар айқындалады.
Біріншіден- 1919 ж. 10 шілдесіндегі РСФСР ХКС- декретіне сай- қазақ
жерін жалпылама біріктіру келешектегі С.Веттер органдарының жұмысын бір
шама жүйелі қалыпқа келтіру болса, екіншіден- ХКС декретінде
көрсетілмеген қазақтар тұрып жатқан болыстық, уездік, облыстық жер
көлемдерін біріктіру. Үшіншіден- Қазақ жерлерін біріктіруде Түркістан
Совет Республикасы, Сибревком қарамағындағы бұрынғы қазақ Совет
автономиясына қайтару жөніндегі келісім. Осы ауқымды 3 сұрақ бойынша РСФСР
орталық органдарының басқаруымен Кирревком 1919-1920 ж. біршама жұмыстар
жүргізді.
1920 ж. шілдесінде Кирревком Қырғыз Совет Автономиясын құруда Ұлттар
комитетінің комисариатына О территории и границах Киргизского края деген
документ берген . Бұл документте былай аталған:
1. Басты қағидаға сәйкес болашақ Қырғыз Республикасы РСФСР мемлекетінің
бір бөлігі ретінде өз жерінің географиялық жағдайына , ұлттық құрамы ,
шаруашылық жағдайына байланысты басқа республикаларға қарағанда басқадай
басқару жүйесін қажет етеді жер көлемі , ұлттық құрамы , шаруашылық
жағдайынан басқа біз олардың экономикалық тиімділігін пайымдап
еңбекшілермен республика мүдделерін ескергеніміз жөн делінген.
1. Қырғыз Республикасының шекарасын белгілегенде (айқындағанда) мына
төмендегі жайттарды ескергеніміз жөн:
А) Өлкеде қырғыз тұрғындарының басым көпшілігі тұрғанымен орыс шаруалары
мен жұмыскерлерінің көп екендігі ;
Б) Өлкеде өндіріс , мәдениет және де экономикалық жағдай дамып
қалыптаспаған бұл жәйт келешек өркендеуге басты кедергілердің бірі.
2. Қырғыз өлкесінің барлық саяси-экономикалық өндіріс орталықтары
(Астрахань, Уральск, Оренбург, Кустанай, Омск, Семипалатинск, Ташкент )-
Қырғыз өлкесінен шет жақта жатыр , кейь-бірі Қырғыз өлкесі жерінің
құрамына енсе, кейбір жерлер даулы болса, тіпті Қырғыз өлкесі жерінің
құрамына кірмейтін жерлер де бар олар (Астрахань, Орынбор, Омск, Ташкент
т.б. ) –дегенменде жаңа жер көлемі белгіленгенде екі жақ бұрынғы тарихи ,
экономикалық, туысқандық жағдайлары алшақтанып екеуі ара қиыншылықтарға
кездеседі.
3. (Қостанай, Көкшетау, Петропавловск және т.б. ) –даулы жерлердің
шекарасын анықтағанда жер және тұрғын халықтың , әлеуметтік жайттарын
ескеру уездер мен даланың қатынасын әсіресе солтүстік жерлер көшпелі
халықтың жаз жайлауы болып келгені егін, азық-түлік жағдайын шешсе, сол
жердегі орыс поселениесі шаруаларымен ара-қатынасты реттеуін ескеру керек
делінген.
4. Осылардың бәрін саралап келе Қырғыз өлкесінің жеріне мына орталықтар
:Орал, Орынбор, Қостанай, Семей т.б. жерлер толықтай еніп шекарасын
бұлттартпаеыз белгілеген жөн (31, 185-186).
Кирревкомныңбұл тұрғыда ресми қабылдаған құжаттарымен бір уақытта
Кирревкомның кейбір мүшелері дайындаған Кирөлкесі шекарасы ( Границы
Киркрая) –анықтама қоса жарық көрді. Бұл анықтама РСФСР ұлттар комитетіне
де жіберілді.
Анықтама дайындаушылар өз пікірінде –Қырғыз өлкесінің қарамағына
барлық жерлерді біріктіру –мемлекеттік дағдарысқа әкеледі-біаіншіден жер
көлемінің ұлғаюын буржуазиялық солшыл топ өз мүдделеріне пайдаланады,
екіншіден Кирөлкесінің солтүстік және батыс жерін пайдаланып жүрген орыс
қоныстанушыларының арасында түсінбеушілік тудырады деген. Анықтама
қортындысында- Кирөлкесінің бұрынғы ежелгі – тарихи қоныс жарлері кәзірге
қайтарылын берілмесін деген қортынды жазылған. Анықтама авторлары тіпті
Кирөлкесінің жер құрамынан мына жерлерді алып тастау керектігін жазған :
Гурьевский, Абищенский н Уральские уезды Уральской области, Кустанайский
уездТургайской области, Петропавловский, Омский, Кокчетавские уезды
Акмолинской области (31, 187).
Бұл қиындықтармен қатар Қырғыз Совет Автономиясының құрылуы көптеген
кедергілерге тірелді. Кедергінің бірі класстық күрес, яғни совет
авторлары лениндік ұлттық принципті бұрмалау (34, 356) . Сол кездегі
Совет өкіметі және партия органдарының Кирревком тұсындағы атқарған
жұмыстары документтерге сүйенсек- жер көлемі шекара төңірегінде әдейілеп
ұйымдастырған, не болмаса сол кездегі қалыптасқан жағдайға байланысты ма?
Жергілікті жерден қолдау тапқап , мысалы Семей облысы Қарқаралы уезінің
еңбеккерлерінің құрылтайы жиынында –езілген, қаналғанхалықтың құтқарушысы
ретінде атқарып жүрген қызметін ескерін қырғыз өлкелік Соғыс революциялық
комитетке барлық жағынан қолдау көрсетеміз деген қаулы қабылдаған (21,160-
160).
Бұл тұрғыдағы Кирревкомның атқарған жұмысына тоқтала кетейік.
Қостанай уезінің Кирревком қарамағына кіруі өте көңіл қоятын мәселе.
Қостанай уезі бұрын Торғай облысының құрамында болып келіп революциядан
кейін Челябинск губерниясының қарамағында болды. Қырғыз өлкесінде
Кирревком құрылуына байланысты Қостанай ояздық өлкелік комитеті екі
секциядан тұрды: орыс және қырғыз бөлімдерінен.
Біріншісі, С.Зимановтың В.И.Ленин и советская национальная
государственность в Казахстане,- атты монографиясында атап көрсетуі
бойынша орыс секциясы Челябі губисполкомына бағынса, қазақ секциясы
Кирревком қарамағында болды (30, 346) . Осындай екіге бөлінген
басқарушылық халық жағдайын реттеуге өз қиыншылығын тигізді.
Челябі губерниясының ұйымы- Қостанай уезі Кирревком құрамына
берілмейді, себебі бұл өлкеде орыс тұрғындары 53 –пен жер тұрғындарының
басым көпшілігін құрайды десе Кирревком бұл өңір ежелгі қазақтардың жаз
жайлауы бұл төңірекке (өңірге) жалғыз Қостанай өлкесінен ғана емес басқа
да көршілес облыстар мен уездерден жайлауға жиналадаы соның арқасында
қазақтар үлесі 53 орыс қоныстанушыларынан сан жағынан асып түседі деді.
А.Байтұрсынов Қостанай уезін Торғай облысы құрамында қалдыру қажет деген
баяндамасында мынадай бұлжытпас мысал келтірді:
1. қырғыз өлкесінің солтүстік жағы егінге өте қолайлы , мал жайылымы кең ,
егін ексе де , мал шаруашылығымен айналысса да өте қолайлымекен, ал
оңтүстік жаққа келсек өте ыстық құм мен сор араласқан жер жағдайы қолайсыз,
құнарлығы аз жер, бірақ экономикалық тұрғыдан қарағанда бірімен-бірі өте
байланыста делінген.
1. Жергілікті жердің тұрғындары тек өздеріне ғана қалыптасқан аралық
қатынас дамытуы , өздеріне ғана белгілі жәйттерге сүйене отырып басқада
жәйттерге желікпеуі.
2. Кирөлкесінің құрамынан Қостанай уезі не Ақмола облысының солтүстік
уездерін алып тастаса , онда Қырғыз Республикасын құру жөніндегі
әңгімені алып тастау керек, себебі жартылай шөл далада шаруашылықты
жүргізу емес өмір сүрудің өзі неғайбыл-делінген (20,85-86) .Қостанай
уезі төңірегінде мәселе Кирревкомның жұмыс күнінен қалған емес . 1919
ж. 12 қыркүйегінде орталық үкіметтен Қостанай уезін Кирревком құрамына
беру жөнінде өтініш жазған. Екінші өтініш 1919 ж. 4 қазанда ВЦИК-ке
және ХКС В.И.Лениннің атына жолдаған , онда осы сұраным бойынша
Қостанай уезін Кирревком құрамына берілуін сұраған (31, 172 ). 1919 ж.
аяғында С.Пестковский орталыққа жүрген онда басқа да сұрақтармен қатар
Қостанай уезіне сұраным қойған.
Кирревком басшылары Қостанай уезі жөніндегі сұрақты Челчбі
губкомы және губисполкомы мен де жүргізген. Бірнеше рет Челябинскіге
Кирревком мүшелері М.Сералин, М.Акмарин т.б. барған (25, 204). Осы барыстың
қортындылары өлкелік ревкомның отырысында 1920 ж. 27 наурыз және 7 сәуірде
қаралған (20, 88-89) , осыған орай алынған қаулының шешімімен Москваға
Кирревкомның уәкілі жөнелтілген.
А.Авдеевтің баяндамасында 1920 ж. 10 сәуірде ВЦИК-тің басқарушы
бөлімінде осы сұрақ төңірегінде отырыс болған, бұл отырыста Қостанай уезіне
челябиншілер мен уфалықтардың көз салғанын айтып, бұл мәселенің шешімі-кіші
совнаркомға берілгенін айтқан (20,87-88). Бұл мәселе барлық күрделілігімен
1920 ж. тамыз айында орталықта қаралған. Бұл отырыста сөйлеген Челябі
губисполкомының мүшесі Поляков- Қостанай уезі Челябі губерниясының
қатарында қалуы керек, себебі Кирревком әлі әлсіз және кулактар Қостанай
уезінің Кирревком құрамында болғанын қалайды., келешекте сол жерде өз
ойларын жүзеге асыруда деген (30, 352). Бұл пайымдамаға қарсы Кирревком
уәкілі Кулаков өз сөзінде –қазір өлкеде 57 –орыс, 43 –қазақ тұрғанымен жаз
айларында қазақ тұрғындары көбейеді. Қостанай шаруашылық жүргізуге қолайлы
ең бай құнарлы жер, егер осы өлкені қырғыздардан алып қойсақ, онда оңтүстік
облыстардың барлығынашаршылыққа душар етеміз деген (31, 173-174). Кирревком
талабын Орынбор губерниясының өкілі Мартынов қолдаған. 10 тамыздағы екінші
отырыста Қостанай уезі төңірегіндегі сұрақты-Ұлттар комитеті комиссариаты
мен ішкі істер халық комиссариатының қарауына жіберген, яғни Кирревкомның
дәрменсіз болып, барлық дерлік мәселелердің орталықсыз шешім таппайтынына
куә болып отырмыз. Сонымен жуық арада , яғни 1920 ж. 26 тамызда РСФСР ХКС
мен ВЦИК-тің декіретінің шешімімен Қостанай уезі Торғай облысының құрамына
еніп Қырғыз республикасының шекаралық жеріне берілді.
Онымен қатар Орал облысының статусы белгісіз жағдайда тұрды. 1919 ж. 10
шілдесінде РСФСР ХКС-і Орал рблысының Қырғыз өлкесіне кіретінін белгіледі,
бірақ Орал облысы басшылары Кирревком құрамына кіруге асықпады, олар
өздерін тек орталыққа ғанаМоскваға бағынамыз деп есептеді. 1919 ж. 8
желтоқсанда Кирревком ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz