Қ. Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясындағы тарихи тұлғалардың көрінуі
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Камышева Гүлзат Қалымбекқызы
Қ.Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясындағы тарихи тұлғалардың
көрінуі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы : 5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Ғылыми жетекші: аға оқыт. Нұржаксина М.Қ.
Ғылыми сарапшы:
Көкшетау 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы : 5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындады: ________________________ Камышева Г.Қ.
(қолы)
Жетекші: ______________________ фил.маг., оқыт. Нұржаксина М.Қ.
(қолы)
Қорғауға жіберілді ________ 2014 жыл
Кафедра меңгерушісі: _______ ф.ғ.к., проф.м.а.
Көкшетау 2014
Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз романындағы тарихи тұлғалардың көрінуі
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Тарихи романдағы тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақ әдебиетіндегі тарихи романның сипаты
ІІ Қ. Жұмаділовтың Дарабоз романындағы ұлттық
бейне ... ... ... ... ... ... .
2.1.Хан-билердің
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.2. Романдағы батырлардың
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақ әдебиеті тарихының қалыптасу
кезеңіндегі тарихи шығармаларда қоғамдағы жекелеген тарихи тұлғалардың
бейнеленуі маңызды орын алып келеді.
Соңғы кездегі табылған деректер қазақ халқының көшпелі тұрмысымен қатар
дамыған қала мәдениеті, мемлекеттік құрылымдары да болғанын айғақтайды.
Оның бұлтартпас дәлелі – еліміздің әр аймағынан табылған мемлекеттіліктің
басты белгісі болып табылатын өте жоғары дәрежедегі билік басындағы тақта
отырған алтын адамдар. Ал берідегі қазақтың төл атымен белгілі XV
ғасырдан басталатын кезеңінің тарихы да ауыз толтырып айтарлық. Ел
тәуелсіздігі үшін күрескен халқымыз, оны бастаған тарихи қайраткерлеріміз,
еңселі тұлғаларымыз болды. Бірақ кеңес дәуірі кезінде ұлы державалық саясат
салқыны еліміздің тарихи шежіресі, тарихта ізі қалған тарихи
тұлғаларымыздың өмірі туралы ел аузындағы, халық жадындағы, көркем
туындылардағы деректерге бір жағынан сенімсіздік білдіріп, жазба
деректермен дәлелденбеген деген желеумен тарихи зерттеулерге оң қабақ
танытпады. Осындай жағдайға көңілі толмаған халықтың көзқарасы көрнекті
ақын Ғафу Қайырбеков өлеңінде: Өзге жұрттың хандары жақсы болып, Біздің
хандар өалайша жаман болған? [Қайырбеков Ғ. Көкшетау сені сағындым
Көнсандық: Өлеңдер мен дастандар. – Алматы: Атамұра, 2003. – 192 б. , 85] –
деген сұрақ түрінде көрініс тапқан.
Сол кездегі қоғамның дамуына, тарихқа таптық көзқарас тұрғысынан қарау
салдарынан тарихи тұлғаларымыздың рөлі төмендетіліп, хан болса – ел
қанаушысы, батыр болса – есер, би болса – әділетсіз, ханның сойылын
соғушылар деп танылып, тарихи шындықтан өзгеше, бұрмаланып көрсетілді
немесе әдейі ұмыттыру мақсатымен тарихи зерттеулерде айналып өтіп,
оқулықтардан алыстатылды.
Ал ақиқатына жүгінсек, ежелгі тарихымыз, көне дәуірлерден келе жатқан
әдебиетіміз, мемлекеттігіміз, ел билігі тұтқасын ұстаған тарихи
тұлғаларымыз туралы деректер бұрыннан да жеткілікті.
Қазақ тарихи тұлғаларының ішінде ел тарихында терең із қалдырған, қоғам
өміріне ерекше ықпал жасаған, мемлекеттігіміздің басты белгілері – хандар
мен билер, батырлар мен жыраулар. Солардың әдебиеттегі тұл,алық бейнесі
тарихи деректермен салыстыра отырып жинақталып, өмірінің, қызметінің,
дәуірінің танымдық маңызын ашу, халқымызды, әсіресе жастарды елшілдік пен
отаншылдыққа тәрбиелеу, тұлғалық қасиеттерінің үлкен қуат күшін көрсету –
осы тақырыптың әдебиеттану ғылымында өзекті мәселесі екендігін көрсетеді.
Бұл осы тақырыптың көкейтестілігін, зәрулігін анықтайды.
Тақырыбы: Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз романындағы тарихи
тұлғалардың көрінуі.
Зерттеудің мақсаты: Өмірде болған тарихи тұлғалардың (хан, батыр,
билердің) көркем шығармада бейнесін ашу;
Зерттеудің міндеті:
– Көркем шығармадағы дерекпен тарихи деректерді салыстыру;
– Қоғамдағы, тарихтағы жеке тарихи тұлға мен халықтың ара қатынасы,
әрқайсысының рөлі туралы түсңнңк-танымды айқындау. Көркем әдебиеттегі
бұрмалаусыз, объективті тарихи тұлғалар туралы ұғымды байыптау;
– Көркем шығариадағы тарихи тұлға бейнесін қалыптастыруға саясат пен
идеологияның тигізер ықпалын пайымдап, образ арқылы туындының, автордың
қоғамдық көзқарасын, дүниетанымын, философиясын таныту.
Зерттеу нысаны: Қабдеш Жұмаділовтың 2 томдық Дарабоз тарихи роман-
дилогиясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз тарихи роман-
дилогиясындағы тарихи тұлғалардың алғаш рет дипломдық жұмыс деңгейінде
зерттеу нысанына алынып, оның шығарма тақырыбы, образдар жасалымы,
көркемдік, композициялық құрылымындағы мәні ғылыми тұрғыдан зерделенді;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Көркем әдебиеттегі образ
сомдау, характер жасау қағидаттары зерттеуде әдебиеттануға байланысты
теориялық еңбектер басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыста әдебиеттану саласында белгілі орнв бар тарихи дерек
көздері мен әдебиет туындыларындағы бейне, образ жасауға қатысты тарихи-
салыстырмалы тәсіл, талдау, жүйелеу әдістемелері қолданылды.
Тарихи тұлға бейнесін жасау үдерісіне саяси-әлеуметтік орта мен қоғамдық
жағдайды салыстыра қарау әдісіне қатысты зерттеулер әдіснама ретінде
пайдаланылды. Сипаты осы күндерде әлі де болса тиісті дәрежеде толық
зерттелмеген, сондықтан зерттеу жұмысында мәліметтерді, деректерді
саралай отыра, бұл үдерістің тиімді жолдарын табу көзделеді;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелеріндегі ой
қорытындылары мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарында әдебиет тарихы
бойынша жүргізілген арнаулы курстарда пайдалануға болады. Ізденушілер және
басқа да әдебиетсүйер көпшілік қауым қазақ әдебиетіндегі хандар, билер,
батырлар тұлғасы, оның көркем бейнесі жайлы өздерін толғандырып жүрген
мәселелеріне жауап табуы мүмкін.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді зерттеп саралау, мәтін анализы.
І Тарихи романдағы тарихи шындық
1. Қазақ әдебиетіндегі тарихи романның сипаты
Тарих адамзат санасында екі жағдайда есте қалады. Алғашқысы тарихшылар
міндетіндегі басты мәселе болып табылатын шежіретізбек (хронология) болса,
екіншісі тарихи оқиғаларға байланысты ой топшылау, пікір орнықтыру. Осыдан
келіп тарих пен уақытқа қатысты кезеңдеу (переодизация) пайда болады.
Кезеңдеу дегеніміз – тұтас құбылыстың үзіктілігін, бөліктерін беру әрі
олардың арасындағы сабақтастықты айқындау. Осы тарихи кезеңдерді сұрыптаған
кезде олардың ең маңыздысы алғаш еске оралады.
Тарихилық – қандай да бір тарихи дәуір келбетін жанды суреттер, нақты
адам тағдырлары мен мінез-сипаттары арқылы танытатын көркем әдебиеттің
басты белгілерінің бірі. Тарихилық кең мағынасында өз заманын немесе ерте
дәуірді суреттеген барша көркем шығармаларға тән. Мұны шығармада
бейнеленген кезеңінің түрлі ерекшеліктерінің сақталуы әрі бұл әр дәуірдің
көркем туындыларына ортақ деп түсінеміз. Қазіргі әдебиетте тарихи тұлғаны
таныту, оның өмір кезеңдерін, қоршаған ортасын, жеке мінез-болмысын
суреттеуге деген қызығушылық өсті. Оның басты себебі тәуелсіздік алғаннан
кейін еңсемізді тіктеп, тарихқа қайта үңіліп, бар-жоғымызды түгендедік.
Ақтаңдақтар ақиқаты ашылып, көмескі мәселелер айқындалды. Әдебиетте тарих
шындығы түрлі жанрларында шынайы адам болмысын жасау өрістеп, бұл әсіресе,
тарихи романдарда, мемуарлық-өмірбаяндық, публицистикалық салада белең
алды.
Тарихи шындық дегеніміз – өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған
шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы
құбылыстар, болған уақиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Тарихтың,
халық өмірінің шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің сипаты танылады.
Алайда әдеби шығармадағы тарихи шындық – көркем бейнелеу тәсілімен
берілетін өмір шындығы, яғни көркемдік шындық. (Қазақ ұлттық
энциклопедиясы)
Орыс филология ғылымдарының кандидаты Р.Б.Татаеваның Исторический
роман: система взглядов на историческую действительность атты еңбегінде:
Тарихи шындықтағы тарихи әңгіме өнерде алдыңғы орында тұр. Себебі,
тарихтағы өткеніміз туралы білу қазіргі кездің заманында саналы бағыт-
бағдар жасау үшін және заманауи рухани үдерістерге жауап беріп оларды
ұстануда үлкен көмек атқарады, - деп тарихи әңгіме мәселесін қозғайды.
Аталған еңбегінде реалистік роман жанрының пайда болуы – ХІХ ғасырдың
көркем әдебиет тарихындағы үлкен жаңалық екендігін де айтып кеткен болатын.
Оны орыс ғалымдары В.Борщукованың Исторический роман, В.Ивашеваның
Почерки новой эпохи, Г.Бабаеваның Из истории русского романа ХІХ века,
С.Петрова Исторический роман в русской литературе атты еңбектерінде
көруге болады.
Сол сияқты Х.Гусейнова Помни имя свое атты еңбегінде: Человек без
исторической памяти – это мир без будущего, толпа одиночек, это сон разума,
порождающий чудовищ и ведущий к гибели цивилизации.
Қазақ әдебиеттану ғылымында алғашқы қазақ теоретигі саналатын Ахмет
Байтұрсынов Әдебиет танытқыш еңбегінде тарихи әңгіме туралы: Тарих
жүзінде белгілі адамдар, нәрселер, уақиғалар турасында сөйлейтін әуезелер -
тарихи әңгіме деп аталады. Тарихи әңгіме лақап әңгімеден мазмұнның
шындығымен айрылады. Жұрт ағыз қылып айтып жүрген әңгімелердің өтірігі көп
болады. Тарихи әңгіме тарих асасына сүйенетін шын әңгіме болады деген
анықтама беріп, Қазақ газетінде басылған Әзірет Сұлтан, Тұрғанбай
датқа турасындағы әңгімелер тарихи әңгіме болады деп атап көрсетеді.
Роман дегеніміз – (11-12 ғасырларда роман тілдерінде жазылған әр түрлі
шығармалар атауынан шыққан) – күрделі және дамыған сюжетті, көбінесе қара
сөзбен, кейде өлеңмен жазылған кең көлемді эпикалық түр. Романда өмір
құбылыстары, адамдар арасындағы қарым-қатынастар молынан қамтылған,
композициялық күрделі құрылымнан тұрады. Романда лирика мен драма
жанрларының сипаттары да кірігіп отырады, әңгіме мен повеске қарағанда онда
түрлі оқиғалар жүйесі, сюжеттік желі, қаһармандар қатары кеңірек қамтылады.
Роман адамдар тағдырын, замана шындығын суреттеу арқылы дәуір мен
қоғамды, салт пен сананы бейнелейді. Романның жекелеген нұсқалары ерте
дәуірден белгілі. Дегенмен оның жаңалық сипаттары бертінде қалыптасты, ХVI-
XVIII ғасырларда батыста ақсүйек серілердің бастан кешкендерін суреттейтін
романдар дамыды. Бұған испан жазушысы Сервантестің Дон Кихот, француз
жазушысы Лесаждың Ақсақ шайтан романдары мысал бола алады.
19-ғасырдан бастап роман жанры биік деңгейде дами түсті. Романның
ерекше үлгілерін Францияда Г.Флобер, А.Стендаль, О.Бальзак, Ж.Занд,
Англияда В.Скотт, Ч.Диккенс, Ресейде кеңес заманында орыс ғалымдарының
ішінен М.Горький, А.Толстой, М.Шолохов, А.Фадеев, А.С. Пушкин, М.Ю.
Лермонтов, И.С. Тургенев, Л.Н. Толстой, Ф.М. Достоевский, И.Я. Гончаров
секілді суреткерлер тудырған романдар, АҚШ-та М.Твен, Дж.Лондон, Германияда
Т.Манн, Г.Манн тағы басқа жасады.
(Қазақ адебиеті анықтамалық энциклопедиясы).
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары тарихи тақырыпқа арналған романдар
жарық көрді. Кеңес дәуірі кезінде шынайы айтылмай, бұра тартылған тақырып
арнасы бұл кезеңде тереңдей ашыла түсті. Қазақ жазушыларынан алғашқы
үлгілерін М.Дулатов, С.Көбеев, С.Торайғыров тудырған бұл жанр Ж.Аймауытов,
С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров қаламымен ұшталып, М.Әуезов,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мустафин талантымен биікке көтерілсе, Ғ.Сланов,
Х.Есенжанов, З.Шашкин, І.Есенберлин, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, Б.Соқпақбаев,
С.Жансүгіров, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Ә.Сарай, Қ.Жұмаділов, С.Сматаев
еңбектерімен кең өріске шығып, әдебиеттің дамуына үлкен ықпал жасады.
Сондай туындылардың қатарында Рамазан Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы,
Қалмұқан Исабаевтың Серт, Шоң би, Кәдірбек Сегізбаевтың Бел асқан,
Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз, Софы Сматаевтың Жарылғап батыр (өлеңмен
жазылған роман), Ұзақпай Доспамбетовтың Қызыл жолбарыс, Хасен Адыбаевтың
Отырар ойраны, Әнес Сарайдың Еділ-Жайық, Тұрсынхан Зәкенұлының Көк
бөрілердің көз жасы, Жанат Ахмадидың Шарғалаң тағы басқа романдарын
атауға болады.
Жазушы Рамазан Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы романы 1999 жылы жарық
көрді. Ұлы Абайдың өмірі мен шығармашылығына арналған роман – хамсасында
жазушы ақын өмірінің барлығын қамтып, туғаннан бастап дүниеден өткен шағына
дейін уақыт кеңістігінде, тұтас бір дәуір панорамасын толық көрсетуді
мақсат еткен.
Автордың бұл роман-хамсасы бірнеше бөлімнен тұрады, алғашқы кітап
Толғақ, екінші кітап Жұлдыз құрбандық, үшінші кітап Қызғаныш,
тқртінші кітап Хақиқат мекені, бесінші кітап Нұрсипат деп аталып,
Абайдың балалық, жасөспірім шағынан өмірінің соңғы кезеңдеріне дейін толық
бейнелейді. Осы тарау аттарының өзі романның тұтастығын сақтай отырып,
дербес қабылдауға жетелейді. Абай жас шағында-ақ ірі істерге қатысарлық
сана-парасаты жетілген, жас жігіттің кемелденгенге дейінгі өмір оқиғалары,
естіген, көргендері, өскен ортасы, алған тәлім-тәрбиесі, елеулі болмыс-
бітімі іріктеліп, шығарма желісіне өрілген.
Тарихи шығармаларға тән сипат өткенге үңілу мен қатар, көне дәстүр
салттың сұлбасын, ескіліктің әңгімесін жаңғыртып отыру. Яғни, тарихи роман
қашан да замана ділгірлігінен, оның қалай дамып бара жатқанын ойлау
тұңғиығынан туындайды.
Қаламгер Шерхан Мұртазаны ең құлашты эпик жазушы ретінде танытқан
шығармасы – Қызыл жебе (екі кітап), Жұлдыз көпір, Қыл көпір, Тамұқ
атты бес кітаптан тұратын хамса-романы. Жазушы мемлекет әрі қоғам
қайраткері, тарихи тұлға Тұрар Рысқұловтың өмірі мен қызметін, ХХ ғасыр
басындағы өтпелі кезеңнің қасіретті де тартысты шындығын осы романдарына
арқау етті.
Ш.Мұртазаның Жұлдыз көпір романы Қызыл жебенің заңды жалғасы.
Мұндағы орталық кейіпкер – Тұрар Рысқұлов. Шығармада Түркістан Кеңестік
Автономиялық Республикасының 1917-1920 жылдарындағы оқиғалар, Тұрардың жеке
өмірі, әлеуметтік майдандағы қайраткерлігі көрсетілген. Халқының азаттығы
жолындағы күрескер Тұрардың адамгершілік қасиеті үнемі іс үстінде көрінеді.
Тарихи романдар – өткен тарихтың маңызды оқиғаларын қайта жаңғыртып,
оларды көркем түрде баяндайтын туындылар. Жазушылар тарихи романда тарихты
жаңғыртумен шектеліп қоймай, адамгершілік, психологиялық, мәдени
мәселелерді біртұтас көтеруге көңіл бөледі.
Орыс ғалымы В.И. Борщукова Роман исторический – это масштабность и
значительность изображающихся в нем событий -деген анықтама берген.
Тарихи шығарма сол өткен заманның әлеуметтік-эстетикалық қайта
құрылымы ғана емес, онда бүгінгі уақыттың да философиялық тұжырымдамасы
жатады. Тарихи шығармалардың өмір танытқыштық мәнін айтқан кезде, онда
бүгінгі рухани тіршілігімізге қатысты көп мәселелер қамтылатынын ескеру
керек.
ХХ ғасырда туып, қалыптасып, дамыған қазақ романы ұлтымыздың сан
ғасырлық әлеуметтік, рухани өмірін жан-жақты, терең, көркемдік қуатпен
бейнелеп берген аса жемісті жанрлық форма ретінде танылды.
Тектік түрі жөнінен қазақ романын: реалистік, тарихи, психологиялық,
ғұмырнамалық, мемуарлық, саяси, деректі, фантастикалық шытырман оқиғалы,
эпикалық, драмалық, лирикалы, роман-эссе, роман-дерек, роман-дилогия, роман-
трилогия, роман-тетрология, роман-хроника, цикл роман, тағы басқа салаларға
бөліп қарауға болады.
(Қазақтың жүз романы, Рымғали Нұрғали Астана: Фолиант,2004)
Соның ішіндегі ел бірлігі, ұлт бірлігі 70-80 жылдардағы қазақ тарихи
романдарының басты тақырыбына айналды және таптық, революцияшылдық ағымдағы
әдебиеттен өзгеше аңғар танытты. Қазақ елінің сан ғасырлық тарихын байлар
мен кедей таптардың қырқысуында көрсет деген тоталитарлық саясаттан бұра
тартып, басқаша сарында бағыт алды. Бүкіл қазақ даласы көркем шығарманың
негізгі эпикалық өрісі болғанда, сол даланың ұлт-азаттық идеясын ту етіп
көтерген қазақ тарихы қаһармандары оның бас кейіпкеріне айналды.
Тәуелсіздік жылдары Қабдеш Жұмаділов – қазақ әдебиетіне елеулі үлес
қосып, қаламының қарымы тіптен асқақ естілді. Тәуелсіздіктен бергі кезеңде
оның әр жылдары жазған қанша әңгіме, повестерімен бірге Саржайлау,
Көкейтесті, Тағдыр, Атамекен, Соңғы көш, Прометей алауы,
Қылкөпірі және Дарабоз роман-дилогиясы және тағы басқа көлемді
шығармалары жарық көрді. Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген жылдары белгілі
жазушы туған тарихымыздың өткеніне назар аударып, ХVІІІ ғасырдағы қазақ-
қалмақ қатынастарына көркемдік таным тұрғысынан қалам тартып, біздің көңіл-
көкжиегімізді анағұрлым кеңейтті.
90-жылдары қазақ елі ежелгі арманы тәуелсіздікке қол артқанда тарихи
роман тың серпін танытып, бұның алдындағы туындыларда жеріне жеткізе
қазылмаған, аршылмаған көк-көп жаңалық ақиқаттарды бүкпелемей, сыздықтатпай
бар дауыспен, ашық айтып береді. Бұл ретте алдымен ауызға алынатын шығарма
– жазушы Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясы деп бағаланған
Дарабоз романындағы ежелден еркіндік аңсаған қазақ халқының болмысы
шынайы суреттеледі де, халық тарихында қалған батыр тұлғаларымен
байланыстырылады. Ел басына күн туғанда етігімен су кешетін ер Қабанбай
батырлық пен қаһармандықтың бейнесіндей. Ол қолына қару ұстаған батыр,
кеудесінде ұлтын сүйген жүрегі атқақтай соққан ер. Автордың мақсаты ұзақ
жылдар архивтің шаңын қаға отырып, тарих жасаушылардың бұрмалаған
фактілерін орын-орына қойып, белгілі бір жүйемен баяндау. Туынды тарихи
оқиғаны эпикалық сипатта кеңінен қозғай отырып, көркем тілмен сенімді
баяндайды.
Дәл осы кезең жайлы төл тарихымызда бірен-саран Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама, Аңырақай шайқасы секілді шағын оқиғалар туралы аз-кем
ғана білетінбіз.
Жазушының Дарабоз роман-дилогиясы осы олқылықтың орнын толтырған
көркем туынды. Көркем әрі тарихи роман жанрында жазылған шығарма сол
кезеңдегі қазақ елінің хандары мен сұлтандары, батырлары мен билері,
халықтың тұрмысы жайлы танымы мол мағлұматтар береді. Туған тарихымыздың
тамыры терең әрі мығым болғандығын айқын сездіреді.
Жазушы Қабдеш Жұмаділов Дарабоз роман-дилогиясында осынау Қаракерей
Қабанбай батыр жайлы көркем әрі тарихи құнды туынды болғандықтан шығармаға
Қаракерей Қабанбай батыр туралы тарихи роман деген қосалқы ат та
қойылған.
Жалпы, роман екі кітаптан тұрады. Бірінші кітап – Толас және
Аттаныс деген екі бөлімнен тұрса, екіншісі – Шүркіт шапқан, Алаш туы
астында және Ақырғы айқас дейтін үш бөлімнен бас құрайды.
Сөз өнеріндегі тарихилық – жалпы тарихи процестің бір бөлшегі, ақиқат
болмыстағы әрбір құбылысты тарихи сабақтастық негізінде бейнелеу.
Тарихилық – белгілі бір заманның нақты тарихи жағдайларын, қайталанбас
көріністерін, мән-мағынасын, ұлттық-тарихи болмысын, өмір шындығын,
идеялық-танымдық тереңдігін, тарих философиясын көркемдік тұрғыдан
шеберлікпен жеткізу.
Тарихи тақырыпты қамтыған поэзиялық туындылар қатарына тарихи жырларды
жатқызамыз.
Прозада, оның ішінде роман жанрында тарихи тақырып ХХ-ғасырдың 60-
жылдары қарсаңында әдебиеттегі жылымықтан кейін бой көтерді. Осы тұста
ұлттық әдебиетте игерілмей жатқан тарихи тақырыпта шығармалардың бірінен
соң бірінің туындауы ұлттық сананың оянуымен қалыптасуына әкелді.
Алғашқылардың бірі болып осы тақырыпқа қалам тартқан І.Есенберлинның
Көшпенділер, Алтын Орда трилогиялары әдебиет танушылар тарапынан
роман-хроника ретінде бағаланып, қазақ халқының шығу тарихының ел
ретінде қалыптасуын бейнеледі. Әдебиет сыншылары жазушының прозадағы
тарихи тақырыпты суреттеудегі жетекшілік рөлін атап көрсетті.
Ә.Әлімжановтың Жаушы, С.Сматаевтың Елім-ай, М.Мағауинның
Аласапыран, Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң, Қ.Салғаринның Алтын
Тамыр тағы басқа романдарында XV-XIX ғасырлар аралығында қазақ халқы
басынан өткерген қиын кезең, нәубетімен аласапыраны алмаса келген тарихи
оқиғалар дәуірі сараланды. Жазушылар бірінің олқы тұсын екіншісі
толтырып, бірінде қамтылғанға екіншісі басқа қырынан келіп, халық
тағдырының төрт ғасырлық ауыр да қасіретті кезеңінің көркем тарихын
жасады.
Тәуелсіздіктен кейінгі тарихқа жаңаша көзқарас тұсында жазылған Қабдеш
Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясында үш жүз жылға созылған қазақ-
қалмақ соғысы, қалмақ жаулаушыларынан қазақ жерін тазарту, алты Алаштың
басын біріктіріп, ұлт бүтіндігін қалпына келтіру мәселелері қамтылған.
1960-1980 жылдары қазақ әдебиетінде өнер адамдары тарихи тұлғалар
жайлы романдар да көп жазылды. Д.Әбіловтың Сұлтанмахмұт, З.Ақышевтің
Жаяу Мұса, Шынардың шыбығы, С.Бақбергеновтың Ақ боз атты ару,
С.Жүнісовтың Ақан Сері тағы басқа романдары әдеби қауым арасында ерекше
бағаланды.
Қ.Жұмаділовтің қаламынан туған тарихи шығармалар Тағдыр, Соңғы
көш, Дарабоз, Таңғажайып дүние романдарының жанрлық сипатын
анықтайтын болсақ, басқы екі шығармасында 20-ғасырдың ортасына дейін тек
Қытайда ғана сақталған көшпенділер тұрмысы, дәуір шындығы, қазақтардың
біраз бөлігінің Қазақстанға қалай келіп қоныстанғаны туралы бір халықтың
басынан өткен қоғамдық-әлеуметтік мәселелер нақтылы деректер бойынша сөз
болса, ал Дарабоз романында 18-ғасырда орын алған тарихи оқиғалардың
көрінісі бар болмысымен ашылады. Аталған шығармалар дәуір шындығын ашып
қана қоймайды, әдебиетімізге өзіндік ой, көзқарас алып келген тың
туындылар ретінде қосылды және солай танылды.
Қ.Жұмаділовтің Дарабоз дилогиясы көтерген тақырыбы, суреттеген
уақыты мен дәуірі, оқиғаларды суреттеу масштабы, бейнелерді сомдау
ерекшелігі бұның эпопея екендігін көрсетіп берді. Эпопея үздік шығармаға
берілетін атақ, тәж емес, деп зерттеушілер атап өткеніндей, бұл жанрлық
сипатты Дарабоздың құнын арттыру мақсатында қолданып отырғанымыз жоқ.
Керісінше, шығарма табиғатын дұрыс түсініп, шығарма көтерген идеялық
мазмұнның толық ашылуын мақсат етіп отырғандықтан осындай қорытындыға
келдік, – дейді ф.ғ.к. Д.Болатханұлы.
Сондай-ақ Қ.Жұмаділов романдарының негізгі тақырыбы тарихтың ең бір
күрделі кезеңдері тудырған заман тартысы, тумыс-тіршілігі, тұрмыс салты
болғандықтан, оның басқа да романдарының көтерген мәселесі эпопея жүгін
арқалап тұрғандығын аңғартады5.
Соңғы көш дилогиясында да, Тағдыр романында да сөз болған замана
келбеті Қ.Жұмаділовке дейін түрен түсірілмеген тың тақырып болатын. Роман-
эпопеяға тән сипат оның қаһармандары тарихта болған және жеке өмірі
тарихтың дамумен тікелей байланысты тұлғалар болуы керек. Оның сыртында
қаһарманның бүкіл іс-әрекеті, күнделікті өмірі, күрес жолы, отбасылық
проблемасы, оның шешілуі тарихтың дамуымен сабақтасып, шындыққа сай келуі
қажет. Бұл тұрғыдан алғанда жазушы романдарының салмағы ауырлап,
Дарабоз ғана емес, Соңғы көш дилогиясы да эпопеяның жүгін арқалап
тұрғандығын ашық айтудың қисыны келіп тұрғандай.
Жазушының Тағдыр, Соңғы көш, Дарабоз романдарындағы бір
ерекшелік – тарихи дерек көздерінің дәлдігі мен оқиға орнының нақтылығы
болса, екіншісі– көшпелі ұлт руханиятының тұрмыстық этнографиялық
мәдениеті дәстүрлі сипатымен, қанық та айқын ұлттық бояуымен көрініс
табуында. Осыған орай әр ұлттық кейіпкердің болмыс-бітімі, мінез-құлқы,
үлгі-өнегесі, наным-сенімі, парасат пайымы көшпелі тұрмыс мәдениетінің
даналығына сай көркемдік айналымға түскен. Мысалы, аталмыш үш шығармадағы
Қабанбай батыр, Абылай хан, Төле би, Қазыбек би, Бұхар жырау, Ақтамберді
жырау, Ысмайыл, Күдері, Қанағат би, Қайынбай, Жағфар, Естай, Керімбай,
Нұрбек, Демежан, Ши-амбы, Балкашин (орыс консулы), Жасыбай (Башпай), Әсет
Найманбаев, Әріп Тәңірбергенов тағы басқа сияқты кейіпкерлер тарихта
нақты болған адамдар. Образдар жүйесі – авторлық идеяның көркемдік
көрінісі дейтін болсақ, ал оның шығармаларындағы тұтас бір кезеңнің
тарихи шындығы осы адамдар айналасына жинақталып берілген.
Қ.Жұмаділовтің қай романын алсаңыз да ондағы негізгі қаһармандар
нақтылы тарихи жағдайлар мен шынайы оқиғалар аясында алынып, дәуір сипаты
бар болмысымен көрінеді. Айталық, Тағдыр романындағы Демежанды 13
жасынан өз қолында ұстап, тәрбиелеп, ханзуша оқытып, қайраткерлік
дәрежеге дейін көтерілуіне үлкен септігін тигізетін, мемлекеттің жоғары
дәрежелі өкілі, Тарбағатай аймағының 30 жылға жуық әміршісі болған Ши-
амбының іскер басшы ретіндегі кесек бейнесі барлық қырынан алынып, жан-
жақты ашылады. Егер Ши-амбының тәрбиесінде болмаса, Демежанның аға
сұлтандық дәрежеге дейін көтерілу де неғайбыл еді. Ши-амбы кетісімен,
Демежанның да ғұмыры ұзаққа бармайды. Сондай-ақ уақыт сынына төтеп бере
алмаған Ысқақ, Байсерке тағы басқа сияқты кейіпкерлердің халдайлармен
бірлескен зұлымдық іс-әрекеттері уақыттық дүние екендігі, түбі
жақсылықтың жеңбей қоймайтындығы романда нанымды суреттеледі. Сондықтан
да образ сомдаудағы жазушы шеберлігі оның өмір шындығына терең бойлай
алуына байланысты. Сонымен бірге көркем әдебиетте образдың тұлғалануы
шығарманың жанрлық сипатына, әр қаламгердің қабілет-қарымы мен түсінік-
түйсігіне де байланысты. Бұл тұрғыдан алғанда тарихи оқиғалар мен
кейіпкерлер характерін үйлестірудегі композициялық тұтастық – жазушы
шеберлігінің жарқын көрінісі. Сондай-ақ тарихи тұлғаларды сомдауда автор
ерекшелігінің бірі - ол адам мінезін контрасты суреттеу арқылы өткені мен
бүгінгісін көз алдыға алып келеді. Әсіресе бұл әдіс жағымсыз образды
сомдауда айқын көрінеді. Мысалы, Соңғы көш романындағы Шөншіктің
бұрынғы және бүгінгі бейнелерінің арасындағы қарама-қайшылықты
суреттегенде адам мінезінің сан қилы қалтарысының куәсі боласыз. Кейіпкер
өмірі мен мінезіндегі өзгерістерді суреттеу арқылы сол уақыттағы заман
тынысы көз алдыңызда келеді. Ғалым Б.Майтановтың Психологизмнің негізгі
қызметі – өмірлік шындық пен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау
7 деген тұжырымына сүйенсек, Қ.Жұмаділовтің сомдаған бейнелерінің
жақсы, жаманын ажыратуда бұл тәсіл қапысыз қызмет атқарған. Адам
психологиясына тән ой мен сезімнің үнсіз шайқасуы барынша шынайы, әсерлі
бейнеленген. Жалпы жазушы кейіпкерлері тарихта нақты болған оқиғалармен
байланысты ашылып, романның сюжеттік-композициялық желісімен динамикалық
байланыста дамып отырады. Мұнда идея, тақырып, образдар жүйесі іштей
тұтасып жатады. Тарихи романға тән басты сипат – кейіпкерлер мінезіндегі
негізгі басым тұстарын ғана алу. Тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалардың
барлығын романға тоғыта беру немесе жалаң суреттеулер мен авторлық
баяндаулармен толтыру шарт емес. Тарихи романның жанрлық сипаты
суреттеулер мен авторлық баяндаудан ғана тұрмайды, мұнда нақтылы тарихи
оқиға жанданып, көркем шындыққа айналуы керек. Осы арқылы тарихи
тұлғалардың көркем бейнесі жасалады. Суреткер шеберлігінің өзі өмір
шындығын көркем бейнелей алуында.
Қ.Жұмаділов өз романдарында портрет жасаудың айшықты үлгісін
көрсетеді. Ол кейіпкердің сырт бейнесін ғана суреттеп қоймай, ішкі әлеміне
араласады. Сондай-ақ пейзаждық суреттеулер яғни психологиялық, лирикалық,
символикалық, объективтік-заттық түрлерінің қай-қайсысы да шынайылығымен
ерекшеленеді. Лирикалық пейзаж адамның көңіл-күйімен тікілей байланысты
болса, символикалық пейзажда ауыспалы, астарлы образбен кейіпкердің
дүниетаным иірімдері баяндалады, ал объективті-заттық пейзаж фон ретінде
қолданылған. Адам характерін даралауда, оның ішкі әлеміне үңілуде,
психикасына барлау жасауда жазушының портреттік, пейзаждық детальдарды
пайдалануы үлгі етуге тұрарлық.
Шығарма шырайын кіргізетін көркемдік құралдардың бірі – монолог пен диалог
десек, Қ.Жұмаділов романдарында ішкі монолог, монолог-толғаныс, монолог-
диалог немесе керісінше, диалог-монолог үлгілерінің көркемдік ролін ерекше
атауға болады. Көркемдік компоненттердің кейде дара тұруы, кейде екеуінің
тұтасып кетуі жиі ұшырасады. Бұл арқылы кейіпкер мінезін танытуда
психологиялық талдаудың небір үлгілерін табуға болады.
Образ жасауда жиі кездесетін суретті сөздің бірі – детальдің жазушы
шығармаларындағы орны ерекше. Әсіресе, жазушы портреттік, пейзаждық
суреттеулерде детальді өте шебер қолдана білген. Мысалы, адамның ішкі жан
дүниесі мен беттің мимикасын ашып беруде көз, құлақ, мең т.б. қимыл-
қозғалысқа түсуі шебер қиюласып отырады. Басқа да толып жатқан қазақтың
тұрмыс салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, наным-сеніміне байланысты мәселелерде
детальдің қызметі мүлде өсіп, характерологиялық сипат алған. Көшпелі елдің
әлеуметтік өміріне ғана тиесілі детальдар бар көркемдік қалып- қасиетімен
ашылып, сипатталған.
Қабдеш Жұмаділов романдарында халықтық мақал-мәтелдер, қанатты сөздер,
тұрақты сөз тіркестерін өз орнына қолданғанда, сөзіңіз тіріліп, ажарланып,
отырады, оның үстіне қазіргі қолдануда жоқ халықтың жадында ғана сақталып,
қалтарыста қалған қанатты сөздердің небір ғажайып түрлері табылады. Мысалы,
Өтеген батырдың Абылай хан тұтқынға түскен кездегі жұбаныштай болған Ер
жаңылып қолға түседі, құс жаңылып торға түседі дегені бар. Ол енді
жасымайық, бәрі бітті деп басымызды түсірмейік деген мағынасында болған
екен. Адам айдаса барман, дәм айдаса қалман, Батпаққа батқан пілді піл
ғана сүйреп шығарады, Жұт – жеті ағайынды, сырын білмейтін аттың
сыртынан жүрме, Ащы менен тұщыны татқан білер, алыс пенен жуықты жортқан
білер, Бұралқы ит үргенімен жағады тағы басқа мақал-мәтелдер мен қанатты
сөздер кездеседі. Естен шығып кеткен кейбір фразологизмдер мен
афоризмдердің, мақалдар мен мәтелдердің поэтикалық-эстетикалық сипат алуы –
мәдени мұрамызды ғибраттық-нақылдық тұрғыдан сөз жоқ жаңалайды, жаңғыртады.
Әрбір жеке қаламгердің интелектісінің көрінісі оның қаламынан туған
шығармаларынан пайымдалатынын ескерсек, характер, идея, композиция
біртұтастығынан және де бүкіл көркемдік компоненттердің шебер қиюласуының
арқасында Қабдеш Жұмаділов шығармаларындағы пішін мен мазмұн бірлігі
үйлесімді әрі тұтас қарағанда хас шебердің қолынан шыққан асыл бұйымдай
мінсіз екендігін көреміз. Оның шығармаларындағы әрбір қаһарман тарих
тағдырымен тамырлас. Сондықтан да Қ.Жұмаділовтің негізгі тенденциясы қазақ
халқының адамзат тарихынан алатын орнын айқындау. Десе де, тарихи роман
көркем туынды болғандықтан, жазушы алдында тарихи шындықты көркем бейне
арқылы жеткізу межесі тұрады. Шығармадағы характерлер келбеті арқылы
суреттеліп отырған дәуірдің тыныс-тіршілігі, қым-қиғаш құбылысы ашылады.
Бұл тұрғыдан алғанда, Қ.Жұмаділов – өзінің жазушылық интелектісіне қылау
түсірмей, қазақ прозасын тақырыптық және жанрлық-эстетикалық тұрғыдан
байытты.
Жазушы шығармасы құпталып та, қай тұсы сыналып та үлгерді. Өз
тарапымыздан айтсақ, құпталатын тұстары әлдеқайда басым. Роман-дилогияның
ұзына бойына әдемі әуенімен баурайтын ән қайырмасындай кредосы бүгін ары
тарт пен бері тартқа салынып дау-дамайлатып жүрген ұлттық идея түсінігінде
жүрегіңнің ең төрінен орын алады. Ол кредо Төле би сөзімен былайша
тұжырымдалады: ...Халқымыздың қазақ деген есімі – азат деген сөзбен
төркіндес. Азаттықтан айырылғаны – қазақтың құрып біткені....
Қазақ ұлттық есіміміз үш жүз боп бөлшектенуден емес, үш жүздің
ажырамас тұтастығынан тұрады дейді роман. Шығарма соңғы нүктесіне дейін сол
мәселелі жауапты ойға толы. Халық боп бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығармай, төре, сұлтандардың бір қазақты үшке жарып,руруға бөлшектеуінің
салдары Ақтабан шұбырындыға әкеліп соқтырды. Біртұтастығы бұзылғанда небары
үш түмен жоңғардан қынадай қырылдық. Қазақтану мектебінде бұдан ауыр
болмаса, Қабдеш романы сол тарихи сынның әр түрлі сабақ салдарын тексереді.
Жоңғар халқы – бір әскер, бір жұдырық. Ал үш жүзге бөлшектенген қазақ
рулары, тіпті, Аңырақай, Алакөл жеңістерінен кейін де етек-жеңін жия алмай,
жан-жаққа сауын айтып, жасақ жинаумен әлек. Бас кедергі – төрелердің, ру
басыларының бақталастылығы. Шығарманың бастапқы жолдарынан-ақ оқырман бас
қатырып мәңгірткен сол кінәраттың тамырын ұстағандай болады.
Роман бас кейіпкерінің атқаратын міндетін бірден алдыңа жайып салады.
Қазақ жерін жаудан біржолата аластау идеясы күн тәртібіне қойылады. Қандай
да идеяның ұйытқысы – адам. Шығарма сол ұйыстырғыш образ рөлін талай қанды
шайқастарда үздік қолбасылық қабілетін көрсеткен, қазақтың шынайы тарихының
шын дарабозы- Қаракерей Қабанбай батырға жүктейді.Аты-жөні найман руының
белгілі тармағымен қосақтала аталғанымен, бас кейіпкер өзін Алаш ұлымын,
Қазақ перзентімін деп сезінетіндігімен сүйсіндіреді. Кей шығарманың бас
кейіпкері сюжет шиелісінде біртіндеп қалыптасады. Ал, роман-дилогияның бас
кейіпкері Қабанбай жоңғарға қарсы соғыстарда қырық жыл аттан түспеген
атақты батыр, ысылған оқырман көзінде қалыптасқан кейіпкер. Сондықтан автор
бас кейіпкерінің бейнесіндегі белгілі сипаттарға қосымша және бір елеулі
қасиеттер қосады. Солардың ең көрнектісі және татымы мықтысы – Дарабоздың
ұлттық идея ұйытқысы бола білгендігі. Бұл қасиет оты образдың барша тірлік-
тынысынан ұшқындап тұрады.
Романның жақсы аталуының да, оны сынап-мінелуінің де себептерін
қазақтың азаттығы, ұлттық арман-тілегі жөніндегі авторлық ұстанымның жүзеге
асуы деңгейінен іздеу керек.
Біріншіден, әр автордың өзіне ғана тән дүниетанымдық мұнарасы болады.
Ұлттық мінез, бейне жасаудың жолдары қилы-қилы. Кей көрермен сурет тарихи
фактілермен санасса, кей тұста санаспайды. Іріктелген, жинақталған тарихи
шындықпен бірге ойдан қосу аралас жүреді. Кейде тарихи шындық пен көркем
шындықтың қарама-қайшы келетін жағдайы да болады.
Дарабоз - көркем туынды. Әбілқайыр ханның рөлін оң бағалайтын тарихи
ғылымның өлшем-таразысына Қабдеш Жұмаділов романының сурет бағамы сәйкес
бермеуінде еш оғаштық жоқ. Тәуелсіздік пен демократия жағдайында әркім өз
көзқарасын іркілмей, ашық айтуға құқылы екенін есепке алмағанның өзінде
де...
Екіншіден, Дарабоз романы Әбілқайыр ханның Аңырақай соғысындағы
ерлігін жоққа шығармайды. Жоққа шығармағанымен, іле-шала Болат ханның
орнына сайламадыңдар деп өкпелеп, ұрыс даласынан Кіші жүз қолын бөліп
әкеткендігін жақсы мінезге жатқызбайды. Жеңістің жемісін толық тере алмай,
қапыда қалғанымызға Әбілқайырды айыпты санайды.
Үшіншіден, Әбілқайыр образы тақырыбының астарына Қазақстанның Ресейге
өз еркімен қосылу мәселесі қабылданғанын ұмытпау керек. Қазақ қай елге де
құл болмау керек дейтін ұстанымды басшылыққа алған жазушы: жолбарыстан
қашып, арыстанның аузына түсу қалай болады? Арыстан асамайды деп кім айтты?
– дейді.
Дарабоз роман-дилогиясының түйінінде автор ұзақ жыл архивтің
шаңын қаққандығы алға қойған міндетіміз тарих жасаушылардың бұрмалаған
фактілерін орын-орнына қойып, белгілі бір жүйемен баяндап беру ғана...
дейді. Бұндағы жүйе – қай жүйе? Біздіңше, кейіпкерлер қатынасынан
туындайтын сюжеттің айтпағы – елдің елдігін, ұлтттың ұлттығын сақтау
идеясының күні бүгінге дейінгі зәрулігі. Ол жағын автор романында толық,
жан-жақты, терең ашып көрсетсе де, авторлық түйін сөзінде, не себепті
екені белгісіз бұл пікірін шегіне жеткізбей іркіп қалған. Абылайдан соң
арада тура екі жүз он жыл өткенде, қазақ елі тәуелсіз мемлекет болып, жасыл
туы көк жүзінде қайта желбіреді деген қорытындысын романның идеялық-
эстетикалық тұрғысымен байланыстырып, жалғай түспей, қарапайым қысыр
кеңеске бұрылып кеткен.
Жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысы туралы жазылған шығармалар
бізде аз емес. Оқырман қауымға кеңінен таныс Ілияс Есенберлин, Әбіш
Кекілбаев, Әнуар Әлімжанов, Софы Сматаевтардың романдарын Қабдеш
қайталамауға, өз соқпағын табуға тырысқан. Алдымен жазушы мүмкіндігінше
бұрын назарға оншама ілікпеген материал іріктегенін айтуға керек. Дарабоз
негізінен XVIII ғасырдың екінші жартысын қамтиды. Кей шегіністерді
есептемегенде роман оқиғасы 1748 жылдан басталады. Бұл – бір.
Екіншіден, Дарабоз жаңа заманда жазылды. Қабдеш Жұмаділов сол
артықшылықты мейлінше ұтымды пайдаланған. Тарихи өткен шаққа жаңа көзқарас
роман экспозициясынан, оның алғашқы беттерінен-ақ аңғарылады. Эпикалық
құлаш, кең ірі драмалық тартысы ширақ сурет Сарысу бойында отырған
Әбілмәмбет ханның ордасында хан кеңесін айтыс-тартысты шебер бейнелеу
жолымен жасалған.
Шығарма: Ғайсаның туған күнінен есептегенде, бір мың да жеті жүз қырық
сегізінші ұлу жылы, мамыр айының алғашқы жаңасында, Сарысу бойында отырған
Әбілмәмбет хпнның ордасында, ежелгі ата салты бойынша, жылда көктемде
шақырылатын хан кеңесі өтіп жатты. Алаш ұранды бұл қазақ бұл күнде үшке
бөлініп, Ұлы жүз жері Жоңғардың қол астында қалып, Кіші жүз руларының дені
орысқа бағынған Әбілқайыр ханның соңына ілесіп, Әбілмәмбеттің құзырында
негізінен Орта жүз ғана қалғанымен, осыдан отыз жыл бұрын өткен қазақтың
ұлы ханы Әз-Тәукенің аруағын сыйлаған жұрт оның немересі отырған шаңырақты
әлі де Ұлы орда деп білуші еді деп басталады. Хан кеңесіне жиналғандар
бүгінгі тарихымыздан ойып орын алатын кесек-кесек тұлғалар екенін шығарманы
оқи отырып көз жеткіземіз. Ал әзірше басына ноқта кимеген Орта жүздің қол
бастар батырлары мен сөз бастар билері кеңеске түгелге жуық жиналды.
Қашанда Абылайдың ақ туының астынан табылатын Қабанбай, Арғынның Бөгенбай,
Олжабай, Малайсары, Сырымбет, Байғозы секілді батырлары және Бұқар,
Үмбетей, Ақтамберді сынды жыраулары, Боранбай, Төбет, Қу дауысты Құттыбай
билер бастаған Найманның қалың тобы. Оларды қаумалаған ер Еспенбет,
Есенгелді, Баймұрат, Оразымбет, Көкжал Барақ, Дәулетбай секілді беті
қайтпаған батырлар. Сондай-ақ, ер Жәнібек бастаған Керейдің және батыр
Баянды бас тұтқан Уақтың азаматтары келелі жиынға тілектес пейілмен
қатысады.
Жазушы Қазақ елінің сол шақтағы мүшкіл ахуалын алақанға қондырғандай
етіп баяндай отырып, ескірген, бодандық қысымымен жасалған кей жарым-
жарты бағамдарды ащы сатира тілімен түйрейді.
1748-жылғы хан кеңесінде қазақ ордасының ішкі-сыртқы жағдайы, жоңғар
хандығымен ара-қатынас, көші-қон, өріс-қоныс мәселелері. Сонан соң рулар
арасында көптен ушығып бітпей келе жатқан жер дауы, жесір дауы тақырыптары
талқыланған. 1743 жылы қазақ-жоңғар бітімінен кейін алапат соғыс болмаған.
Әрине, бұл теңсіз бітім қазақ халқының ес жиып алуы үшін өте қажет болды.
Ел еңсесін көтерді. 1745 жылы бүкіл өмірін қазақ даласын басып алуға
арнаған Ойраттың ең соңғы ханы Қалдан Серен дүниеден өтті.
Ол кездегі Қазақстан ит талаған теріге ұқсайтын. Кіші жүз – Ресей
қақпанына түскен. Орта жүз болса, оның да Шақшақ Жәнібек секілді патшадан
тархан атағын алып үлгерген бөлегі бастаған біраз жұрт терістік аюының
тырнағына ілігуге шақ қалған. Ұлы жүз, жалпы қазақ елінің Шығысы әлі жоңғар
тепкісінде. Хан кеңесінде осы ауыр жағдайдың ебеп-себептерін талқылау
барысында автор бұған дейін үстем болып келген бірқатар ұғымдарды, атап
айтқанда Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды дейтін идеяны сынға алады.
Құлдықта, боданда болудың қаншалықты қиын екендігіне, намысқа тиетіндігіне
бұл күнде жасы сексен беске келіп, сақал-шашы селеудей ағарып кеткен Төле
бидің сөздері қамшымен арқаны осып жіберетіндей.
- Мен кәрі сүйегімді сүйретіп, жат қолында қалған сонау Ташкенттен
келгенде, жүрегімді жарған екі үлкен арман болатын, - деді жасы жетіп, жағы
түсуге айналса да жүрісінен жаңылмаған кәрі тарлан. – оның бірі – кешегі Әз-
Тәукенің алтын тағын, ту тәккен ордасын көріп, көңілімді бір демдеу еді, ол
арманым орындалды. Бұдан кейін хан кеңесіне келіп ағайынның алтын жүзін
көремін бе, жоқ па, ол жағы – Алланың ісі... Екіншісі – ата жұрттың жау
қолынан ада-күде тазарып, азат-еркін ел болғанын көріп өлсем деуші едім.
Арман шіркін алтайы түлкідей бұлаңдап, жеткізбейтін сиқы бар ма, қалай?! –
деп ентігін басып сәл отырды. – Өмірі басына ноқта кимеген, көзіне қамшы
тимеген азат-асау ел едік. Тегінде қасиетті халқымыздың қазақ деген есімі –
азат деген сөзбен төркіндес. Азаттықтан айырылғаны – қазақтың құрып
біткені... Міне Ұлы жүз ұрпағының жоңғарға қарап қалғанына алдына елу жыл,
артына отыз жылдай уақыт өтті. Халықты артық қан төгістен, үркін-босқынна
аман сақтап қалу үшін, амал жоқ, Халдан ханмен тіл табысуға тырыстық. Шама
жетпеске шара бар ма?! Кеше байтақ қала Түркістанда, Әз-Тәукенің төрінде
отырған Төле би бүгін дұшпанға пенде болып, Ташкенттің босағасын күзетсе,
ол да – қызыл қарын жас баланың қамы еді. Түйені жел қозғаса, ешкіні
аспаннан көр дегендей, Төленің күйі осындай болғанда, басқалардың жағдайы
айтпаса да түсінікті. Жараны жасырып керегі не, қандас бауырларың қазір
қалмақтың қойын бағып жүр. Алым-салық ауырлап барады. Мал-мүлік те ештеңе
емес-ау, ең қиыны адамдардың құлдыққа еті өліп кете ме деп қорқамын – деп
күңіренеді.
Міне, әз Төле бидің төркіні терең тағлымды тебіренісі. Осы сөзінде
абыз би ел қорғаны батырларға иек арта сөйлеп, жөнсіз қару сілтеп, ел
іргесін сөгулерін де, басқа елдің қақпанына түсіп, пенде болмауларын да
қаламайтынын ұқтырады. Ендеше жеті рет өлшеп, бір рет кесетін заман келді.
Соны ойлайық, сақ болайық дегенді баса айтады. Романда елдің сол кездегі
хал-жағдайы, қонысы мен көршілес отырған елдер мен қарым-қатынасы, ойын-
той, салт-жоралығы да өз кезегінде сәтімен өріліп отырады. Ер Қабанбай осы
ел ішіндегі жайттарды да көз алдына ұстап, жөн айтып, кеңес беріп, игілікті
істің бастаушысы болып суреттеледі. Әрине, ел ішіндегі алаңдаудың бастысы –
төтеннен келген жаудың тырнағына ілігіп кетпеу. Бұл сөз қазірде де
тәуелсіздік тағдырының қаншалықты қадірі жоғары әрі биік екендігін
аңғартады.
Дарабоз романының үшінші және басты жаңалығы – тұңғыш рет Қабанбай
батыр мен Абылай ханның бейнесін неғұрлым толымды, толыққанды етіп
суреттеген талабы. Екі тұлға арасындағы сыйластық, жылы қарым-қатынас
шығарма бойында айқын байқалады. Осы жылы қарым-қатынасты байқау үшін
шығармадан үзіндіге назар аударайық:
Абылай орданың сол жақ қапталына таман, арқалығына күміс шытыра қағып,
алтын жалатқан аласа тақтың үстінде отыр екен. Қасында ел адамдарынан:
Барақ пен Әбілфейіз сұлтандар, Бұқар жырау мен Қанжығалы Бөгенбай батыр
ғана бар. Қабанбай табалдырықтан аттаған бетте:
- Армысың, хан ием! – деп оң қолын кеудесіне қойып иілген кезде, Абылай
да орнынан көтеріле берді.
- Бар бол, Дарабозым! Алыс жолдан арып-шаршамай, аман-есен жеттің бе?–
Ел-жұртың тегіс аман ба, қадірлі Дарабоз? Құрметті ел ағалары, жаңа
қоныс қалай? – деп төс түйістіре, құшақтасып көрісті.
Қаракерей Қабанбай – қазақ елінің бас сардарының образын жасау –
қиынның қиыны. Оны Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек батырлардың дәстүрін
жалғастырушы деп пайымдаушылық ұшырасады. Дәстүр проблемасын көтерген
жағдайда Қобыланды, Ертарғын секілді батырлардың аты аталса бір сәрі,
өйткені сансыз қырғын сайысқа түскен Дарабоздың суға салса батпайтын, отқа
салса күймейтін фольклорлық қаһарманмен ұқсастықтары бар.
Дарабоз роман-дилогиясының дүниеге келуі тағы да сол тәуелсіздік
тауқыметінен туып отыр. Бүгінгі бұқаралық ақпарат құралдарын оқыған кісіге
тәуелсіздікке қол жеткенімізден оны қорғау одан да қиын екен ғой дегізеді.
Сол алаңдаушылық Дарабоз романының өнбойынан, өткір, өтімді сөз, ақ жүрек
жүйесінен айқын сезіліп отырады.
Әдебит құдыреттілігі – көркем сөздің, оның иесінің жаны мен қаны ұлт
рухынан жаратылғанында не заман тусын, айтқан сөзі халық сұранысына, халық
тілегіне сәйкес келеді.
Жоғарыда талданған ірі тарихи шығарма, Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз
роман-дилогиясы – тәуелсіздігіміздің кешелі-бүгінгі тауқыметінен туған
дүниелер.
ІІ. Қ. Жұмаділовтың Дарабоз романындағы ұлттық бейне
2.1. Хан-билердің бейнесі
Қ.Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясындағы
хандар образы
Қ.Жұмаділовтың Дарабоз дилогиясы ХVІІІ ғасырда орын алған тарихи
оқиғаларды көркем бейнелеген тарихи роман. ХVІІІ ғасырдаға тарихи жағдайлар
тек тарихшы ғалымдарды емес, қоғамтану мен адамтану мәселесімен айналысқан
барлық білгір адамдарды ерекше толғандыратын мәселе екені белгілі. Өйткені,
бұл кезең қазақ тарихындағы жолайырық болғаны аян. Қазақ халқы орасан
қуатты Жоңғар хандығымен ғана соғысып қоймай, Қытай мен Ресей сияқты алып
империялар арасында өз тәуелсіздігін сақтап қалуда күрес жүргізіп жатты.
Сондықтан да, Ш.Уәлихановтың аталмыш уақыт аралығын
қазақтың ерлік кезеңі деп бағалауы тегін емес.
Осындай шым-шытырық тарихи жағдай, тарих сахнасына ерекше қасиетті
ұлдарын шығарады, алмағайып кезеңде халқының ендігі даму жолын айқындауда
шешуші рөлді тарихи тұлғалар атқарады. Қ.Жұмаділовтың Дарабоз
дилогиясында сондай ірі тұлғалардың көркем бейнесі сомдалған еді.
Жазушының бұл еңбегі Қазақ елі тәуелсіздігіне қол жеткізген тұста дүниеге
келген шығарма. Оның қазақ әдебиеті, жалпы қазақ тарихындағы құндылығы сол
автор алғашқылардың бірі боп, тарихи өткенімізге объективті түрде баға
беріп, тарихи тұлғалардың рөлін қазақ халқының ұлттық мүддесі тұрғысынан
қарастыруында екенін ерекше атап өту керек сияқты. Бұрын айтылмаған, жабық
келген көптеген тарихи фактілер ашылып, халық игілігіне жаратылса, сонымен
қатар, ұлттық жадыдан аластатылған, ұлттың қамы үшін жапа шеккен,
тоталитарлық жүйенің құрбанына айналған қайраткерлердің, ұлт зиялылары мен
батырларының, дана ел билеушілерінің жасаған іс-әрекеттері мен өмірлік
тұстары Қ.Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясында сондай ірі тұлғалардың
көркем бейнесі сомдалған еді.
Дарабоз дилогиясының бас кейіпкері Қабанбай да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Камышева Гүлзат Қалымбекқызы
Қ.Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясындағы тарихи тұлғалардың
көрінуі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы : 5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Ғылыми жетекші: аға оқыт. Нұржаксина М.Қ.
Ғылыми сарапшы:
Көкшетау 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы : 5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындады: ________________________ Камышева Г.Қ.
(қолы)
Жетекші: ______________________ фил.маг., оқыт. Нұржаксина М.Қ.
(қолы)
Қорғауға жіберілді ________ 2014 жыл
Кафедра меңгерушісі: _______ ф.ғ.к., проф.м.а.
Көкшетау 2014
Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз романындағы тарихи тұлғалардың көрінуі
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Тарихи романдағы тарихи
шындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақ әдебиетіндегі тарихи романның сипаты
ІІ Қ. Жұмаділовтың Дарабоз романындағы ұлттық
бейне ... ... ... ... ... ... .
2.1.Хан-билердің
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.2. Романдағы батырлардың
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақ әдебиеті тарихының қалыптасу
кезеңіндегі тарихи шығармаларда қоғамдағы жекелеген тарихи тұлғалардың
бейнеленуі маңызды орын алып келеді.
Соңғы кездегі табылған деректер қазақ халқының көшпелі тұрмысымен қатар
дамыған қала мәдениеті, мемлекеттік құрылымдары да болғанын айғақтайды.
Оның бұлтартпас дәлелі – еліміздің әр аймағынан табылған мемлекеттіліктің
басты белгісі болып табылатын өте жоғары дәрежедегі билік басындағы тақта
отырған алтын адамдар. Ал берідегі қазақтың төл атымен белгілі XV
ғасырдан басталатын кезеңінің тарихы да ауыз толтырып айтарлық. Ел
тәуелсіздігі үшін күрескен халқымыз, оны бастаған тарихи қайраткерлеріміз,
еңселі тұлғаларымыз болды. Бірақ кеңес дәуірі кезінде ұлы державалық саясат
салқыны еліміздің тарихи шежіресі, тарихта ізі қалған тарихи
тұлғаларымыздың өмірі туралы ел аузындағы, халық жадындағы, көркем
туындылардағы деректерге бір жағынан сенімсіздік білдіріп, жазба
деректермен дәлелденбеген деген желеумен тарихи зерттеулерге оң қабақ
танытпады. Осындай жағдайға көңілі толмаған халықтың көзқарасы көрнекті
ақын Ғафу Қайырбеков өлеңінде: Өзге жұрттың хандары жақсы болып, Біздің
хандар өалайша жаман болған? [Қайырбеков Ғ. Көкшетау сені сағындым
Көнсандық: Өлеңдер мен дастандар. – Алматы: Атамұра, 2003. – 192 б. , 85] –
деген сұрақ түрінде көрініс тапқан.
Сол кездегі қоғамның дамуына, тарихқа таптық көзқарас тұрғысынан қарау
салдарынан тарихи тұлғаларымыздың рөлі төмендетіліп, хан болса – ел
қанаушысы, батыр болса – есер, би болса – әділетсіз, ханның сойылын
соғушылар деп танылып, тарихи шындықтан өзгеше, бұрмаланып көрсетілді
немесе әдейі ұмыттыру мақсатымен тарихи зерттеулерде айналып өтіп,
оқулықтардан алыстатылды.
Ал ақиқатына жүгінсек, ежелгі тарихымыз, көне дәуірлерден келе жатқан
әдебиетіміз, мемлекеттігіміз, ел билігі тұтқасын ұстаған тарихи
тұлғаларымыз туралы деректер бұрыннан да жеткілікті.
Қазақ тарихи тұлғаларының ішінде ел тарихында терең із қалдырған, қоғам
өміріне ерекше ықпал жасаған, мемлекеттігіміздің басты белгілері – хандар
мен билер, батырлар мен жыраулар. Солардың әдебиеттегі тұл,алық бейнесі
тарихи деректермен салыстыра отырып жинақталып, өмірінің, қызметінің,
дәуірінің танымдық маңызын ашу, халқымызды, әсіресе жастарды елшілдік пен
отаншылдыққа тәрбиелеу, тұлғалық қасиеттерінің үлкен қуат күшін көрсету –
осы тақырыптың әдебиеттану ғылымында өзекті мәселесі екендігін көрсетеді.
Бұл осы тақырыптың көкейтестілігін, зәрулігін анықтайды.
Тақырыбы: Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз романындағы тарихи
тұлғалардың көрінуі.
Зерттеудің мақсаты: Өмірде болған тарихи тұлғалардың (хан, батыр,
билердің) көркем шығармада бейнесін ашу;
Зерттеудің міндеті:
– Көркем шығармадағы дерекпен тарихи деректерді салыстыру;
– Қоғамдағы, тарихтағы жеке тарихи тұлға мен халықтың ара қатынасы,
әрқайсысының рөлі туралы түсңнңк-танымды айқындау. Көркем әдебиеттегі
бұрмалаусыз, объективті тарихи тұлғалар туралы ұғымды байыптау;
– Көркем шығариадағы тарихи тұлға бейнесін қалыптастыруға саясат пен
идеологияның тигізер ықпалын пайымдап, образ арқылы туындының, автордың
қоғамдық көзқарасын, дүниетанымын, философиясын таныту.
Зерттеу нысаны: Қабдеш Жұмаділовтың 2 томдық Дарабоз тарихи роман-
дилогиясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз тарихи роман-
дилогиясындағы тарихи тұлғалардың алғаш рет дипломдық жұмыс деңгейінде
зерттеу нысанына алынып, оның шығарма тақырыбы, образдар жасалымы,
көркемдік, композициялық құрылымындағы мәні ғылыми тұрғыдан зерделенді;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Көркем әдебиеттегі образ
сомдау, характер жасау қағидаттары зерттеуде әдебиеттануға байланысты
теориялық еңбектер басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыста әдебиеттану саласында белгілі орнв бар тарихи дерек
көздері мен әдебиет туындыларындағы бейне, образ жасауға қатысты тарихи-
салыстырмалы тәсіл, талдау, жүйелеу әдістемелері қолданылды.
Тарихи тұлға бейнесін жасау үдерісіне саяси-әлеуметтік орта мен қоғамдық
жағдайды салыстыра қарау әдісіне қатысты зерттеулер әдіснама ретінде
пайдаланылды. Сипаты осы күндерде әлі де болса тиісті дәрежеде толық
зерттелмеген, сондықтан зерттеу жұмысында мәліметтерді, деректерді
саралай отыра, бұл үдерістің тиімді жолдарын табу көзделеді;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелеріндегі ой
қорытындылары мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарында әдебиет тарихы
бойынша жүргізілген арнаулы курстарда пайдалануға болады. Ізденушілер және
басқа да әдебиетсүйер көпшілік қауым қазақ әдебиетіндегі хандар, билер,
батырлар тұлғасы, оның көркем бейнесі жайлы өздерін толғандырып жүрген
мәселелеріне жауап табуы мүмкін.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді зерттеп саралау, мәтін анализы.
І Тарихи романдағы тарихи шындық
1. Қазақ әдебиетіндегі тарихи романның сипаты
Тарих адамзат санасында екі жағдайда есте қалады. Алғашқысы тарихшылар
міндетіндегі басты мәселе болып табылатын шежіретізбек (хронология) болса,
екіншісі тарихи оқиғаларға байланысты ой топшылау, пікір орнықтыру. Осыдан
келіп тарих пен уақытқа қатысты кезеңдеу (переодизация) пайда болады.
Кезеңдеу дегеніміз – тұтас құбылыстың үзіктілігін, бөліктерін беру әрі
олардың арасындағы сабақтастықты айқындау. Осы тарихи кезеңдерді сұрыптаған
кезде олардың ең маңыздысы алғаш еске оралады.
Тарихилық – қандай да бір тарихи дәуір келбетін жанды суреттер, нақты
адам тағдырлары мен мінез-сипаттары арқылы танытатын көркем әдебиеттің
басты белгілерінің бірі. Тарихилық кең мағынасында өз заманын немесе ерте
дәуірді суреттеген барша көркем шығармаларға тән. Мұны шығармада
бейнеленген кезеңінің түрлі ерекшеліктерінің сақталуы әрі бұл әр дәуірдің
көркем туындыларына ортақ деп түсінеміз. Қазіргі әдебиетте тарихи тұлғаны
таныту, оның өмір кезеңдерін, қоршаған ортасын, жеке мінез-болмысын
суреттеуге деген қызығушылық өсті. Оның басты себебі тәуелсіздік алғаннан
кейін еңсемізді тіктеп, тарихқа қайта үңіліп, бар-жоғымызды түгендедік.
Ақтаңдақтар ақиқаты ашылып, көмескі мәселелер айқындалды. Әдебиетте тарих
шындығы түрлі жанрларында шынайы адам болмысын жасау өрістеп, бұл әсіресе,
тарихи романдарда, мемуарлық-өмірбаяндық, публицистикалық салада белең
алды.
Тарихи шындық дегеніміз – өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған
шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы
құбылыстар, болған уақиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Тарихтың,
халық өмірінің шынайы болмысын елестету арқылы өткеннің сипаты танылады.
Алайда әдеби шығармадағы тарихи шындық – көркем бейнелеу тәсілімен
берілетін өмір шындығы, яғни көркемдік шындық. (Қазақ ұлттық
энциклопедиясы)
Орыс филология ғылымдарының кандидаты Р.Б.Татаеваның Исторический
роман: система взглядов на историческую действительность атты еңбегінде:
Тарихи шындықтағы тарихи әңгіме өнерде алдыңғы орында тұр. Себебі,
тарихтағы өткеніміз туралы білу қазіргі кездің заманында саналы бағыт-
бағдар жасау үшін және заманауи рухани үдерістерге жауап беріп оларды
ұстануда үлкен көмек атқарады, - деп тарихи әңгіме мәселесін қозғайды.
Аталған еңбегінде реалистік роман жанрының пайда болуы – ХІХ ғасырдың
көркем әдебиет тарихындағы үлкен жаңалық екендігін де айтып кеткен болатын.
Оны орыс ғалымдары В.Борщукованың Исторический роман, В.Ивашеваның
Почерки новой эпохи, Г.Бабаеваның Из истории русского романа ХІХ века,
С.Петрова Исторический роман в русской литературе атты еңбектерінде
көруге болады.
Сол сияқты Х.Гусейнова Помни имя свое атты еңбегінде: Человек без
исторической памяти – это мир без будущего, толпа одиночек, это сон разума,
порождающий чудовищ и ведущий к гибели цивилизации.
Қазақ әдебиеттану ғылымында алғашқы қазақ теоретигі саналатын Ахмет
Байтұрсынов Әдебиет танытқыш еңбегінде тарихи әңгіме туралы: Тарих
жүзінде белгілі адамдар, нәрселер, уақиғалар турасында сөйлейтін әуезелер -
тарихи әңгіме деп аталады. Тарихи әңгіме лақап әңгімеден мазмұнның
шындығымен айрылады. Жұрт ағыз қылып айтып жүрген әңгімелердің өтірігі көп
болады. Тарихи әңгіме тарих асасына сүйенетін шын әңгіме болады деген
анықтама беріп, Қазақ газетінде басылған Әзірет Сұлтан, Тұрғанбай
датқа турасындағы әңгімелер тарихи әңгіме болады деп атап көрсетеді.
Роман дегеніміз – (11-12 ғасырларда роман тілдерінде жазылған әр түрлі
шығармалар атауынан шыққан) – күрделі және дамыған сюжетті, көбінесе қара
сөзбен, кейде өлеңмен жазылған кең көлемді эпикалық түр. Романда өмір
құбылыстары, адамдар арасындағы қарым-қатынастар молынан қамтылған,
композициялық күрделі құрылымнан тұрады. Романда лирика мен драма
жанрларының сипаттары да кірігіп отырады, әңгіме мен повеске қарағанда онда
түрлі оқиғалар жүйесі, сюжеттік желі, қаһармандар қатары кеңірек қамтылады.
Роман адамдар тағдырын, замана шындығын суреттеу арқылы дәуір мен
қоғамды, салт пен сананы бейнелейді. Романның жекелеген нұсқалары ерте
дәуірден белгілі. Дегенмен оның жаңалық сипаттары бертінде қалыптасты, ХVI-
XVIII ғасырларда батыста ақсүйек серілердің бастан кешкендерін суреттейтін
романдар дамыды. Бұған испан жазушысы Сервантестің Дон Кихот, француз
жазушысы Лесаждың Ақсақ шайтан романдары мысал бола алады.
19-ғасырдан бастап роман жанры биік деңгейде дами түсті. Романның
ерекше үлгілерін Францияда Г.Флобер, А.Стендаль, О.Бальзак, Ж.Занд,
Англияда В.Скотт, Ч.Диккенс, Ресейде кеңес заманында орыс ғалымдарының
ішінен М.Горький, А.Толстой, М.Шолохов, А.Фадеев, А.С. Пушкин, М.Ю.
Лермонтов, И.С. Тургенев, Л.Н. Толстой, Ф.М. Достоевский, И.Я. Гончаров
секілді суреткерлер тудырған романдар, АҚШ-та М.Твен, Дж.Лондон, Германияда
Т.Манн, Г.Манн тағы басқа жасады.
(Қазақ адебиеті анықтамалық энциклопедиясы).
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары тарихи тақырыпқа арналған романдар
жарық көрді. Кеңес дәуірі кезінде шынайы айтылмай, бұра тартылған тақырып
арнасы бұл кезеңде тереңдей ашыла түсті. Қазақ жазушыларынан алғашқы
үлгілерін М.Дулатов, С.Көбеев, С.Торайғыров тудырған бұл жанр Ж.Аймауытов,
С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров қаламымен ұшталып, М.Әуезов,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мустафин талантымен биікке көтерілсе, Ғ.Сланов,
Х.Есенжанов, З.Шашкин, І.Есенберлин, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, Б.Соқпақбаев,
С.Жансүгіров, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Ә.Сарай, Қ.Жұмаділов, С.Сматаев
еңбектерімен кең өріске шығып, әдебиеттің дамуына үлкен ықпал жасады.
Сондай туындылардың қатарында Рамазан Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы,
Қалмұқан Исабаевтың Серт, Шоң би, Кәдірбек Сегізбаевтың Бел асқан,
Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз, Софы Сматаевтың Жарылғап батыр (өлеңмен
жазылған роман), Ұзақпай Доспамбетовтың Қызыл жолбарыс, Хасен Адыбаевтың
Отырар ойраны, Әнес Сарайдың Еділ-Жайық, Тұрсынхан Зәкенұлының Көк
бөрілердің көз жасы, Жанат Ахмадидың Шарғалаң тағы басқа романдарын
атауға болады.
Жазушы Рамазан Тоқтаровтың Абайдың жұмбағы романы 1999 жылы жарық
көрді. Ұлы Абайдың өмірі мен шығармашылығына арналған роман – хамсасында
жазушы ақын өмірінің барлығын қамтып, туғаннан бастап дүниеден өткен шағына
дейін уақыт кеңістігінде, тұтас бір дәуір панорамасын толық көрсетуді
мақсат еткен.
Автордың бұл роман-хамсасы бірнеше бөлімнен тұрады, алғашқы кітап
Толғақ, екінші кітап Жұлдыз құрбандық, үшінші кітап Қызғаныш,
тқртінші кітап Хақиқат мекені, бесінші кітап Нұрсипат деп аталып,
Абайдың балалық, жасөспірім шағынан өмірінің соңғы кезеңдеріне дейін толық
бейнелейді. Осы тарау аттарының өзі романның тұтастығын сақтай отырып,
дербес қабылдауға жетелейді. Абай жас шағында-ақ ірі істерге қатысарлық
сана-парасаты жетілген, жас жігіттің кемелденгенге дейінгі өмір оқиғалары,
естіген, көргендері, өскен ортасы, алған тәлім-тәрбиесі, елеулі болмыс-
бітімі іріктеліп, шығарма желісіне өрілген.
Тарихи шығармаларға тән сипат өткенге үңілу мен қатар, көне дәстүр
салттың сұлбасын, ескіліктің әңгімесін жаңғыртып отыру. Яғни, тарихи роман
қашан да замана ділгірлігінен, оның қалай дамып бара жатқанын ойлау
тұңғиығынан туындайды.
Қаламгер Шерхан Мұртазаны ең құлашты эпик жазушы ретінде танытқан
шығармасы – Қызыл жебе (екі кітап), Жұлдыз көпір, Қыл көпір, Тамұқ
атты бес кітаптан тұратын хамса-романы. Жазушы мемлекет әрі қоғам
қайраткері, тарихи тұлға Тұрар Рысқұловтың өмірі мен қызметін, ХХ ғасыр
басындағы өтпелі кезеңнің қасіретті де тартысты шындығын осы романдарына
арқау етті.
Ш.Мұртазаның Жұлдыз көпір романы Қызыл жебенің заңды жалғасы.
Мұндағы орталық кейіпкер – Тұрар Рысқұлов. Шығармада Түркістан Кеңестік
Автономиялық Республикасының 1917-1920 жылдарындағы оқиғалар, Тұрардың жеке
өмірі, әлеуметтік майдандағы қайраткерлігі көрсетілген. Халқының азаттығы
жолындағы күрескер Тұрардың адамгершілік қасиеті үнемі іс үстінде көрінеді.
Тарихи романдар – өткен тарихтың маңызды оқиғаларын қайта жаңғыртып,
оларды көркем түрде баяндайтын туындылар. Жазушылар тарихи романда тарихты
жаңғыртумен шектеліп қоймай, адамгершілік, психологиялық, мәдени
мәселелерді біртұтас көтеруге көңіл бөледі.
Орыс ғалымы В.И. Борщукова Роман исторический – это масштабность и
значительность изображающихся в нем событий -деген анықтама берген.
Тарихи шығарма сол өткен заманның әлеуметтік-эстетикалық қайта
құрылымы ғана емес, онда бүгінгі уақыттың да философиялық тұжырымдамасы
жатады. Тарихи шығармалардың өмір танытқыштық мәнін айтқан кезде, онда
бүгінгі рухани тіршілігімізге қатысты көп мәселелер қамтылатынын ескеру
керек.
ХХ ғасырда туып, қалыптасып, дамыған қазақ романы ұлтымыздың сан
ғасырлық әлеуметтік, рухани өмірін жан-жақты, терең, көркемдік қуатпен
бейнелеп берген аса жемісті жанрлық форма ретінде танылды.
Тектік түрі жөнінен қазақ романын: реалистік, тарихи, психологиялық,
ғұмырнамалық, мемуарлық, саяси, деректі, фантастикалық шытырман оқиғалы,
эпикалық, драмалық, лирикалы, роман-эссе, роман-дерек, роман-дилогия, роман-
трилогия, роман-тетрология, роман-хроника, цикл роман, тағы басқа салаларға
бөліп қарауға болады.
(Қазақтың жүз романы, Рымғали Нұрғали Астана: Фолиант,2004)
Соның ішіндегі ел бірлігі, ұлт бірлігі 70-80 жылдардағы қазақ тарихи
романдарының басты тақырыбына айналды және таптық, революцияшылдық ағымдағы
әдебиеттен өзгеше аңғар танытты. Қазақ елінің сан ғасырлық тарихын байлар
мен кедей таптардың қырқысуында көрсет деген тоталитарлық саясаттан бұра
тартып, басқаша сарында бағыт алды. Бүкіл қазақ даласы көркем шығарманың
негізгі эпикалық өрісі болғанда, сол даланың ұлт-азаттық идеясын ту етіп
көтерген қазақ тарихы қаһармандары оның бас кейіпкеріне айналды.
Тәуелсіздік жылдары Қабдеш Жұмаділов – қазақ әдебиетіне елеулі үлес
қосып, қаламының қарымы тіптен асқақ естілді. Тәуелсіздіктен бергі кезеңде
оның әр жылдары жазған қанша әңгіме, повестерімен бірге Саржайлау,
Көкейтесті, Тағдыр, Атамекен, Соңғы көш, Прометей алауы,
Қылкөпірі және Дарабоз роман-дилогиясы және тағы басқа көлемді
шығармалары жарық көрді. Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген жылдары белгілі
жазушы туған тарихымыздың өткеніне назар аударып, ХVІІІ ғасырдағы қазақ-
қалмақ қатынастарына көркемдік таным тұрғысынан қалам тартып, біздің көңіл-
көкжиегімізді анағұрлым кеңейтті.
90-жылдары қазақ елі ежелгі арманы тәуелсіздікке қол артқанда тарихи
роман тың серпін танытып, бұның алдындағы туындыларда жеріне жеткізе
қазылмаған, аршылмаған көк-көп жаңалық ақиқаттарды бүкпелемей, сыздықтатпай
бар дауыспен, ашық айтып береді. Бұл ретте алдымен ауызға алынатын шығарма
– жазушы Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясы деп бағаланған
Дарабоз романындағы ежелден еркіндік аңсаған қазақ халқының болмысы
шынайы суреттеледі де, халық тарихында қалған батыр тұлғаларымен
байланыстырылады. Ел басына күн туғанда етігімен су кешетін ер Қабанбай
батырлық пен қаһармандықтың бейнесіндей. Ол қолына қару ұстаған батыр,
кеудесінде ұлтын сүйген жүрегі атқақтай соққан ер. Автордың мақсаты ұзақ
жылдар архивтің шаңын қаға отырып, тарих жасаушылардың бұрмалаған
фактілерін орын-орына қойып, белгілі бір жүйемен баяндау. Туынды тарихи
оқиғаны эпикалық сипатта кеңінен қозғай отырып, көркем тілмен сенімді
баяндайды.
Дәл осы кезең жайлы төл тарихымызда бірен-саран Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама, Аңырақай шайқасы секілді шағын оқиғалар туралы аз-кем
ғана білетінбіз.
Жазушының Дарабоз роман-дилогиясы осы олқылықтың орнын толтырған
көркем туынды. Көркем әрі тарихи роман жанрында жазылған шығарма сол
кезеңдегі қазақ елінің хандары мен сұлтандары, батырлары мен билері,
халықтың тұрмысы жайлы танымы мол мағлұматтар береді. Туған тарихымыздың
тамыры терең әрі мығым болғандығын айқын сездіреді.
Жазушы Қабдеш Жұмаділов Дарабоз роман-дилогиясында осынау Қаракерей
Қабанбай батыр жайлы көркем әрі тарихи құнды туынды болғандықтан шығармаға
Қаракерей Қабанбай батыр туралы тарихи роман деген қосалқы ат та
қойылған.
Жалпы, роман екі кітаптан тұрады. Бірінші кітап – Толас және
Аттаныс деген екі бөлімнен тұрса, екіншісі – Шүркіт шапқан, Алаш туы
астында және Ақырғы айқас дейтін үш бөлімнен бас құрайды.
Сөз өнеріндегі тарихилық – жалпы тарихи процестің бір бөлшегі, ақиқат
болмыстағы әрбір құбылысты тарихи сабақтастық негізінде бейнелеу.
Тарихилық – белгілі бір заманның нақты тарихи жағдайларын, қайталанбас
көріністерін, мән-мағынасын, ұлттық-тарихи болмысын, өмір шындығын,
идеялық-танымдық тереңдігін, тарих философиясын көркемдік тұрғыдан
шеберлікпен жеткізу.
Тарихи тақырыпты қамтыған поэзиялық туындылар қатарына тарихи жырларды
жатқызамыз.
Прозада, оның ішінде роман жанрында тарихи тақырып ХХ-ғасырдың 60-
жылдары қарсаңында әдебиеттегі жылымықтан кейін бой көтерді. Осы тұста
ұлттық әдебиетте игерілмей жатқан тарихи тақырыпта шығармалардың бірінен
соң бірінің туындауы ұлттық сананың оянуымен қалыптасуына әкелді.
Алғашқылардың бірі болып осы тақырыпқа қалам тартқан І.Есенберлинның
Көшпенділер, Алтын Орда трилогиялары әдебиет танушылар тарапынан
роман-хроника ретінде бағаланып, қазақ халқының шығу тарихының ел
ретінде қалыптасуын бейнеледі. Әдебиет сыншылары жазушының прозадағы
тарихи тақырыпты суреттеудегі жетекшілік рөлін атап көрсетті.
Ә.Әлімжановтың Жаушы, С.Сматаевтың Елім-ай, М.Мағауинның
Аласапыран, Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң, Қ.Салғаринның Алтын
Тамыр тағы басқа романдарында XV-XIX ғасырлар аралығында қазақ халқы
басынан өткерген қиын кезең, нәубетімен аласапыраны алмаса келген тарихи
оқиғалар дәуірі сараланды. Жазушылар бірінің олқы тұсын екіншісі
толтырып, бірінде қамтылғанға екіншісі басқа қырынан келіп, халық
тағдырының төрт ғасырлық ауыр да қасіретті кезеңінің көркем тарихын
жасады.
Тәуелсіздіктен кейінгі тарихқа жаңаша көзқарас тұсында жазылған Қабдеш
Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясында үш жүз жылға созылған қазақ-
қалмақ соғысы, қалмақ жаулаушыларынан қазақ жерін тазарту, алты Алаштың
басын біріктіріп, ұлт бүтіндігін қалпына келтіру мәселелері қамтылған.
1960-1980 жылдары қазақ әдебиетінде өнер адамдары тарихи тұлғалар
жайлы романдар да көп жазылды. Д.Әбіловтың Сұлтанмахмұт, З.Ақышевтің
Жаяу Мұса, Шынардың шыбығы, С.Бақбергеновтың Ақ боз атты ару,
С.Жүнісовтың Ақан Сері тағы басқа романдары әдеби қауым арасында ерекше
бағаланды.
Қ.Жұмаділовтің қаламынан туған тарихи шығармалар Тағдыр, Соңғы
көш, Дарабоз, Таңғажайып дүние романдарының жанрлық сипатын
анықтайтын болсақ, басқы екі шығармасында 20-ғасырдың ортасына дейін тек
Қытайда ғана сақталған көшпенділер тұрмысы, дәуір шындығы, қазақтардың
біраз бөлігінің Қазақстанға қалай келіп қоныстанғаны туралы бір халықтың
басынан өткен қоғамдық-әлеуметтік мәселелер нақтылы деректер бойынша сөз
болса, ал Дарабоз романында 18-ғасырда орын алған тарихи оқиғалардың
көрінісі бар болмысымен ашылады. Аталған шығармалар дәуір шындығын ашып
қана қоймайды, әдебиетімізге өзіндік ой, көзқарас алып келген тың
туындылар ретінде қосылды және солай танылды.
Қ.Жұмаділовтің Дарабоз дилогиясы көтерген тақырыбы, суреттеген
уақыты мен дәуірі, оқиғаларды суреттеу масштабы, бейнелерді сомдау
ерекшелігі бұның эпопея екендігін көрсетіп берді. Эпопея үздік шығармаға
берілетін атақ, тәж емес, деп зерттеушілер атап өткеніндей, бұл жанрлық
сипатты Дарабоздың құнын арттыру мақсатында қолданып отырғанымыз жоқ.
Керісінше, шығарма табиғатын дұрыс түсініп, шығарма көтерген идеялық
мазмұнның толық ашылуын мақсат етіп отырғандықтан осындай қорытындыға
келдік, – дейді ф.ғ.к. Д.Болатханұлы.
Сондай-ақ Қ.Жұмаділов романдарының негізгі тақырыбы тарихтың ең бір
күрделі кезеңдері тудырған заман тартысы, тумыс-тіршілігі, тұрмыс салты
болғандықтан, оның басқа да романдарының көтерген мәселесі эпопея жүгін
арқалап тұрғандығын аңғартады5.
Соңғы көш дилогиясында да, Тағдыр романында да сөз болған замана
келбеті Қ.Жұмаділовке дейін түрен түсірілмеген тың тақырып болатын. Роман-
эпопеяға тән сипат оның қаһармандары тарихта болған және жеке өмірі
тарихтың дамумен тікелей байланысты тұлғалар болуы керек. Оның сыртында
қаһарманның бүкіл іс-әрекеті, күнделікті өмірі, күрес жолы, отбасылық
проблемасы, оның шешілуі тарихтың дамуымен сабақтасып, шындыққа сай келуі
қажет. Бұл тұрғыдан алғанда жазушы романдарының салмағы ауырлап,
Дарабоз ғана емес, Соңғы көш дилогиясы да эпопеяның жүгін арқалап
тұрғандығын ашық айтудың қисыны келіп тұрғандай.
Жазушының Тағдыр, Соңғы көш, Дарабоз романдарындағы бір
ерекшелік – тарихи дерек көздерінің дәлдігі мен оқиға орнының нақтылығы
болса, екіншісі– көшпелі ұлт руханиятының тұрмыстық этнографиялық
мәдениеті дәстүрлі сипатымен, қанық та айқын ұлттық бояуымен көрініс
табуында. Осыған орай әр ұлттық кейіпкердің болмыс-бітімі, мінез-құлқы,
үлгі-өнегесі, наным-сенімі, парасат пайымы көшпелі тұрмыс мәдениетінің
даналығына сай көркемдік айналымға түскен. Мысалы, аталмыш үш шығармадағы
Қабанбай батыр, Абылай хан, Төле би, Қазыбек би, Бұхар жырау, Ақтамберді
жырау, Ысмайыл, Күдері, Қанағат би, Қайынбай, Жағфар, Естай, Керімбай,
Нұрбек, Демежан, Ши-амбы, Балкашин (орыс консулы), Жасыбай (Башпай), Әсет
Найманбаев, Әріп Тәңірбергенов тағы басқа сияқты кейіпкерлер тарихта
нақты болған адамдар. Образдар жүйесі – авторлық идеяның көркемдік
көрінісі дейтін болсақ, ал оның шығармаларындағы тұтас бір кезеңнің
тарихи шындығы осы адамдар айналасына жинақталып берілген.
Қ.Жұмаділовтің қай романын алсаңыз да ондағы негізгі қаһармандар
нақтылы тарихи жағдайлар мен шынайы оқиғалар аясында алынып, дәуір сипаты
бар болмысымен көрінеді. Айталық, Тағдыр романындағы Демежанды 13
жасынан өз қолында ұстап, тәрбиелеп, ханзуша оқытып, қайраткерлік
дәрежеге дейін көтерілуіне үлкен септігін тигізетін, мемлекеттің жоғары
дәрежелі өкілі, Тарбағатай аймағының 30 жылға жуық әміршісі болған Ши-
амбының іскер басшы ретіндегі кесек бейнесі барлық қырынан алынып, жан-
жақты ашылады. Егер Ши-амбының тәрбиесінде болмаса, Демежанның аға
сұлтандық дәрежеге дейін көтерілу де неғайбыл еді. Ши-амбы кетісімен,
Демежанның да ғұмыры ұзаққа бармайды. Сондай-ақ уақыт сынына төтеп бере
алмаған Ысқақ, Байсерке тағы басқа сияқты кейіпкерлердің халдайлармен
бірлескен зұлымдық іс-әрекеттері уақыттық дүние екендігі, түбі
жақсылықтың жеңбей қоймайтындығы романда нанымды суреттеледі. Сондықтан
да образ сомдаудағы жазушы шеберлігі оның өмір шындығына терең бойлай
алуына байланысты. Сонымен бірге көркем әдебиетте образдың тұлғалануы
шығарманың жанрлық сипатына, әр қаламгердің қабілет-қарымы мен түсінік-
түйсігіне де байланысты. Бұл тұрғыдан алғанда тарихи оқиғалар мен
кейіпкерлер характерін үйлестірудегі композициялық тұтастық – жазушы
шеберлігінің жарқын көрінісі. Сондай-ақ тарихи тұлғаларды сомдауда автор
ерекшелігінің бірі - ол адам мінезін контрасты суреттеу арқылы өткені мен
бүгінгісін көз алдыға алып келеді. Әсіресе бұл әдіс жағымсыз образды
сомдауда айқын көрінеді. Мысалы, Соңғы көш романындағы Шөншіктің
бұрынғы және бүгінгі бейнелерінің арасындағы қарама-қайшылықты
суреттегенде адам мінезінің сан қилы қалтарысының куәсі боласыз. Кейіпкер
өмірі мен мінезіндегі өзгерістерді суреттеу арқылы сол уақыттағы заман
тынысы көз алдыңызда келеді. Ғалым Б.Майтановтың Психологизмнің негізгі
қызметі – өмірлік шындық пен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау
7 деген тұжырымына сүйенсек, Қ.Жұмаділовтің сомдаған бейнелерінің
жақсы, жаманын ажыратуда бұл тәсіл қапысыз қызмет атқарған. Адам
психологиясына тән ой мен сезімнің үнсіз шайқасуы барынша шынайы, әсерлі
бейнеленген. Жалпы жазушы кейіпкерлері тарихта нақты болған оқиғалармен
байланысты ашылып, романның сюжеттік-композициялық желісімен динамикалық
байланыста дамып отырады. Мұнда идея, тақырып, образдар жүйесі іштей
тұтасып жатады. Тарихи романға тән басты сипат – кейіпкерлер мінезіндегі
негізгі басым тұстарын ғана алу. Тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалардың
барлығын романға тоғыта беру немесе жалаң суреттеулер мен авторлық
баяндаулармен толтыру шарт емес. Тарихи романның жанрлық сипаты
суреттеулер мен авторлық баяндаудан ғана тұрмайды, мұнда нақтылы тарихи
оқиға жанданып, көркем шындыққа айналуы керек. Осы арқылы тарихи
тұлғалардың көркем бейнесі жасалады. Суреткер шеберлігінің өзі өмір
шындығын көркем бейнелей алуында.
Қ.Жұмаділов өз романдарында портрет жасаудың айшықты үлгісін
көрсетеді. Ол кейіпкердің сырт бейнесін ғана суреттеп қоймай, ішкі әлеміне
араласады. Сондай-ақ пейзаждық суреттеулер яғни психологиялық, лирикалық,
символикалық, объективтік-заттық түрлерінің қай-қайсысы да шынайылығымен
ерекшеленеді. Лирикалық пейзаж адамның көңіл-күйімен тікілей байланысты
болса, символикалық пейзажда ауыспалы, астарлы образбен кейіпкердің
дүниетаным иірімдері баяндалады, ал объективті-заттық пейзаж фон ретінде
қолданылған. Адам характерін даралауда, оның ішкі әлеміне үңілуде,
психикасына барлау жасауда жазушының портреттік, пейзаждық детальдарды
пайдалануы үлгі етуге тұрарлық.
Шығарма шырайын кіргізетін көркемдік құралдардың бірі – монолог пен диалог
десек, Қ.Жұмаділов романдарында ішкі монолог, монолог-толғаныс, монолог-
диалог немесе керісінше, диалог-монолог үлгілерінің көркемдік ролін ерекше
атауға болады. Көркемдік компоненттердің кейде дара тұруы, кейде екеуінің
тұтасып кетуі жиі ұшырасады. Бұл арқылы кейіпкер мінезін танытуда
психологиялық талдаудың небір үлгілерін табуға болады.
Образ жасауда жиі кездесетін суретті сөздің бірі – детальдің жазушы
шығармаларындағы орны ерекше. Әсіресе, жазушы портреттік, пейзаждық
суреттеулерде детальді өте шебер қолдана білген. Мысалы, адамның ішкі жан
дүниесі мен беттің мимикасын ашып беруде көз, құлақ, мең т.б. қимыл-
қозғалысқа түсуі шебер қиюласып отырады. Басқа да толып жатқан қазақтың
тұрмыс салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, наным-сеніміне байланысты мәселелерде
детальдің қызметі мүлде өсіп, характерологиялық сипат алған. Көшпелі елдің
әлеуметтік өміріне ғана тиесілі детальдар бар көркемдік қалып- қасиетімен
ашылып, сипатталған.
Қабдеш Жұмаділов романдарында халықтық мақал-мәтелдер, қанатты сөздер,
тұрақты сөз тіркестерін өз орнына қолданғанда, сөзіңіз тіріліп, ажарланып,
отырады, оның үстіне қазіргі қолдануда жоқ халықтың жадында ғана сақталып,
қалтарыста қалған қанатты сөздердің небір ғажайып түрлері табылады. Мысалы,
Өтеген батырдың Абылай хан тұтқынға түскен кездегі жұбаныштай болған Ер
жаңылып қолға түседі, құс жаңылып торға түседі дегені бар. Ол енді
жасымайық, бәрі бітті деп басымызды түсірмейік деген мағынасында болған
екен. Адам айдаса барман, дәм айдаса қалман, Батпаққа батқан пілді піл
ғана сүйреп шығарады, Жұт – жеті ағайынды, сырын білмейтін аттың
сыртынан жүрме, Ащы менен тұщыны татқан білер, алыс пенен жуықты жортқан
білер, Бұралқы ит үргенімен жағады тағы басқа мақал-мәтелдер мен қанатты
сөздер кездеседі. Естен шығып кеткен кейбір фразологизмдер мен
афоризмдердің, мақалдар мен мәтелдердің поэтикалық-эстетикалық сипат алуы –
мәдени мұрамызды ғибраттық-нақылдық тұрғыдан сөз жоқ жаңалайды, жаңғыртады.
Әрбір жеке қаламгердің интелектісінің көрінісі оның қаламынан туған
шығармаларынан пайымдалатынын ескерсек, характер, идея, композиция
біртұтастығынан және де бүкіл көркемдік компоненттердің шебер қиюласуының
арқасында Қабдеш Жұмаділов шығармаларындағы пішін мен мазмұн бірлігі
үйлесімді әрі тұтас қарағанда хас шебердің қолынан шыққан асыл бұйымдай
мінсіз екендігін көреміз. Оның шығармаларындағы әрбір қаһарман тарих
тағдырымен тамырлас. Сондықтан да Қ.Жұмаділовтің негізгі тенденциясы қазақ
халқының адамзат тарихынан алатын орнын айқындау. Десе де, тарихи роман
көркем туынды болғандықтан, жазушы алдында тарихи шындықты көркем бейне
арқылы жеткізу межесі тұрады. Шығармадағы характерлер келбеті арқылы
суреттеліп отырған дәуірдің тыныс-тіршілігі, қым-қиғаш құбылысы ашылады.
Бұл тұрғыдан алғанда, Қ.Жұмаділов – өзінің жазушылық интелектісіне қылау
түсірмей, қазақ прозасын тақырыптық және жанрлық-эстетикалық тұрғыдан
байытты.
Жазушы шығармасы құпталып та, қай тұсы сыналып та үлгерді. Өз
тарапымыздан айтсақ, құпталатын тұстары әлдеқайда басым. Роман-дилогияның
ұзына бойына әдемі әуенімен баурайтын ән қайырмасындай кредосы бүгін ары
тарт пен бері тартқа салынып дау-дамайлатып жүрген ұлттық идея түсінігінде
жүрегіңнің ең төрінен орын алады. Ол кредо Төле би сөзімен былайша
тұжырымдалады: ...Халқымыздың қазақ деген есімі – азат деген сөзбен
төркіндес. Азаттықтан айырылғаны – қазақтың құрып біткені....
Қазақ ұлттық есіміміз үш жүз боп бөлшектенуден емес, үш жүздің
ажырамас тұтастығынан тұрады дейді роман. Шығарма соңғы нүктесіне дейін сол
мәселелі жауапты ойға толы. Халық боп бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығармай, төре, сұлтандардың бір қазақты үшке жарып,руруға бөлшектеуінің
салдары Ақтабан шұбырындыға әкеліп соқтырды. Біртұтастығы бұзылғанда небары
үш түмен жоңғардан қынадай қырылдық. Қазақтану мектебінде бұдан ауыр
болмаса, Қабдеш романы сол тарихи сынның әр түрлі сабақ салдарын тексереді.
Жоңғар халқы – бір әскер, бір жұдырық. Ал үш жүзге бөлшектенген қазақ
рулары, тіпті, Аңырақай, Алакөл жеңістерінен кейін де етек-жеңін жия алмай,
жан-жаққа сауын айтып, жасақ жинаумен әлек. Бас кедергі – төрелердің, ру
басыларының бақталастылығы. Шығарманың бастапқы жолдарынан-ақ оқырман бас
қатырып мәңгірткен сол кінәраттың тамырын ұстағандай болады.
Роман бас кейіпкерінің атқаратын міндетін бірден алдыңа жайып салады.
Қазақ жерін жаудан біржолата аластау идеясы күн тәртібіне қойылады. Қандай
да идеяның ұйытқысы – адам. Шығарма сол ұйыстырғыш образ рөлін талай қанды
шайқастарда үздік қолбасылық қабілетін көрсеткен, қазақтың шынайы тарихының
шын дарабозы- Қаракерей Қабанбай батырға жүктейді.Аты-жөні найман руының
белгілі тармағымен қосақтала аталғанымен, бас кейіпкер өзін Алаш ұлымын,
Қазақ перзентімін деп сезінетіндігімен сүйсіндіреді. Кей шығарманың бас
кейіпкері сюжет шиелісінде біртіндеп қалыптасады. Ал, роман-дилогияның бас
кейіпкері Қабанбай жоңғарға қарсы соғыстарда қырық жыл аттан түспеген
атақты батыр, ысылған оқырман көзінде қалыптасқан кейіпкер. Сондықтан автор
бас кейіпкерінің бейнесіндегі белгілі сипаттарға қосымша және бір елеулі
қасиеттер қосады. Солардың ең көрнектісі және татымы мықтысы – Дарабоздың
ұлттық идея ұйытқысы бола білгендігі. Бұл қасиет оты образдың барша тірлік-
тынысынан ұшқындап тұрады.
Романның жақсы аталуының да, оны сынап-мінелуінің де себептерін
қазақтың азаттығы, ұлттық арман-тілегі жөніндегі авторлық ұстанымның жүзеге
асуы деңгейінен іздеу керек.
Біріншіден, әр автордың өзіне ғана тән дүниетанымдық мұнарасы болады.
Ұлттық мінез, бейне жасаудың жолдары қилы-қилы. Кей көрермен сурет тарихи
фактілермен санасса, кей тұста санаспайды. Іріктелген, жинақталған тарихи
шындықпен бірге ойдан қосу аралас жүреді. Кейде тарихи шындық пен көркем
шындықтың қарама-қайшы келетін жағдайы да болады.
Дарабоз - көркем туынды. Әбілқайыр ханның рөлін оң бағалайтын тарихи
ғылымның өлшем-таразысына Қабдеш Жұмаділов романының сурет бағамы сәйкес
бермеуінде еш оғаштық жоқ. Тәуелсіздік пен демократия жағдайында әркім өз
көзқарасын іркілмей, ашық айтуға құқылы екенін есепке алмағанның өзінде
де...
Екіншіден, Дарабоз романы Әбілқайыр ханның Аңырақай соғысындағы
ерлігін жоққа шығармайды. Жоққа шығармағанымен, іле-шала Болат ханның
орнына сайламадыңдар деп өкпелеп, ұрыс даласынан Кіші жүз қолын бөліп
әкеткендігін жақсы мінезге жатқызбайды. Жеңістің жемісін толық тере алмай,
қапыда қалғанымызға Әбілқайырды айыпты санайды.
Үшіншіден, Әбілқайыр образы тақырыбының астарына Қазақстанның Ресейге
өз еркімен қосылу мәселесі қабылданғанын ұмытпау керек. Қазақ қай елге де
құл болмау керек дейтін ұстанымды басшылыққа алған жазушы: жолбарыстан
қашып, арыстанның аузына түсу қалай болады? Арыстан асамайды деп кім айтты?
– дейді.
Дарабоз роман-дилогиясының түйінінде автор ұзақ жыл архивтің
шаңын қаққандығы алға қойған міндетіміз тарих жасаушылардың бұрмалаған
фактілерін орын-орнына қойып, белгілі бір жүйемен баяндап беру ғана...
дейді. Бұндағы жүйе – қай жүйе? Біздіңше, кейіпкерлер қатынасынан
туындайтын сюжеттің айтпағы – елдің елдігін, ұлтттың ұлттығын сақтау
идеясының күні бүгінге дейінгі зәрулігі. Ол жағын автор романында толық,
жан-жақты, терең ашып көрсетсе де, авторлық түйін сөзінде, не себепті
екені белгісіз бұл пікірін шегіне жеткізбей іркіп қалған. Абылайдан соң
арада тура екі жүз он жыл өткенде, қазақ елі тәуелсіз мемлекет болып, жасыл
туы көк жүзінде қайта желбіреді деген қорытындысын романның идеялық-
эстетикалық тұрғысымен байланыстырып, жалғай түспей, қарапайым қысыр
кеңеске бұрылып кеткен.
Жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысы туралы жазылған шығармалар
бізде аз емес. Оқырман қауымға кеңінен таныс Ілияс Есенберлин, Әбіш
Кекілбаев, Әнуар Әлімжанов, Софы Сматаевтардың романдарын Қабдеш
қайталамауға, өз соқпағын табуға тырысқан. Алдымен жазушы мүмкіндігінше
бұрын назарға оншама ілікпеген материал іріктегенін айтуға керек. Дарабоз
негізінен XVIII ғасырдың екінші жартысын қамтиды. Кей шегіністерді
есептемегенде роман оқиғасы 1748 жылдан басталады. Бұл – бір.
Екіншіден, Дарабоз жаңа заманда жазылды. Қабдеш Жұмаділов сол
артықшылықты мейлінше ұтымды пайдаланған. Тарихи өткен шаққа жаңа көзқарас
роман экспозициясынан, оның алғашқы беттерінен-ақ аңғарылады. Эпикалық
құлаш, кең ірі драмалық тартысы ширақ сурет Сарысу бойында отырған
Әбілмәмбет ханның ордасында хан кеңесін айтыс-тартысты шебер бейнелеу
жолымен жасалған.
Шығарма: Ғайсаның туған күнінен есептегенде, бір мың да жеті жүз қырық
сегізінші ұлу жылы, мамыр айының алғашқы жаңасында, Сарысу бойында отырған
Әбілмәмбет хпнның ордасында, ежелгі ата салты бойынша, жылда көктемде
шақырылатын хан кеңесі өтіп жатты. Алаш ұранды бұл қазақ бұл күнде үшке
бөлініп, Ұлы жүз жері Жоңғардың қол астында қалып, Кіші жүз руларының дені
орысқа бағынған Әбілқайыр ханның соңына ілесіп, Әбілмәмбеттің құзырында
негізінен Орта жүз ғана қалғанымен, осыдан отыз жыл бұрын өткен қазақтың
ұлы ханы Әз-Тәукенің аруағын сыйлаған жұрт оның немересі отырған шаңырақты
әлі де Ұлы орда деп білуші еді деп басталады. Хан кеңесіне жиналғандар
бүгінгі тарихымыздан ойып орын алатын кесек-кесек тұлғалар екенін шығарманы
оқи отырып көз жеткіземіз. Ал әзірше басына ноқта кимеген Орта жүздің қол
бастар батырлары мен сөз бастар билері кеңеске түгелге жуық жиналды.
Қашанда Абылайдың ақ туының астынан табылатын Қабанбай, Арғынның Бөгенбай,
Олжабай, Малайсары, Сырымбет, Байғозы секілді батырлары және Бұқар,
Үмбетей, Ақтамберді сынды жыраулары, Боранбай, Төбет, Қу дауысты Құттыбай
билер бастаған Найманның қалың тобы. Оларды қаумалаған ер Еспенбет,
Есенгелді, Баймұрат, Оразымбет, Көкжал Барақ, Дәулетбай секілді беті
қайтпаған батырлар. Сондай-ақ, ер Жәнібек бастаған Керейдің және батыр
Баянды бас тұтқан Уақтың азаматтары келелі жиынға тілектес пейілмен
қатысады.
Жазушы Қазақ елінің сол шақтағы мүшкіл ахуалын алақанға қондырғандай
етіп баяндай отырып, ескірген, бодандық қысымымен жасалған кей жарым-
жарты бағамдарды ащы сатира тілімен түйрейді.
1748-жылғы хан кеңесінде қазақ ордасының ішкі-сыртқы жағдайы, жоңғар
хандығымен ара-қатынас, көші-қон, өріс-қоныс мәселелері. Сонан соң рулар
арасында көптен ушығып бітпей келе жатқан жер дауы, жесір дауы тақырыптары
талқыланған. 1743 жылы қазақ-жоңғар бітімінен кейін алапат соғыс болмаған.
Әрине, бұл теңсіз бітім қазақ халқының ес жиып алуы үшін өте қажет болды.
Ел еңсесін көтерді. 1745 жылы бүкіл өмірін қазақ даласын басып алуға
арнаған Ойраттың ең соңғы ханы Қалдан Серен дүниеден өтті.
Ол кездегі Қазақстан ит талаған теріге ұқсайтын. Кіші жүз – Ресей
қақпанына түскен. Орта жүз болса, оның да Шақшақ Жәнібек секілді патшадан
тархан атағын алып үлгерген бөлегі бастаған біраз жұрт терістік аюының
тырнағына ілігуге шақ қалған. Ұлы жүз, жалпы қазақ елінің Шығысы әлі жоңғар
тепкісінде. Хан кеңесінде осы ауыр жағдайдың ебеп-себептерін талқылау
барысында автор бұған дейін үстем болып келген бірқатар ұғымдарды, атап
айтқанда Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды дейтін идеяны сынға алады.
Құлдықта, боданда болудың қаншалықты қиын екендігіне, намысқа тиетіндігіне
бұл күнде жасы сексен беске келіп, сақал-шашы селеудей ағарып кеткен Төле
бидің сөздері қамшымен арқаны осып жіберетіндей.
- Мен кәрі сүйегімді сүйретіп, жат қолында қалған сонау Ташкенттен
келгенде, жүрегімді жарған екі үлкен арман болатын, - деді жасы жетіп, жағы
түсуге айналса да жүрісінен жаңылмаған кәрі тарлан. – оның бірі – кешегі Әз-
Тәукенің алтын тағын, ту тәккен ордасын көріп, көңілімді бір демдеу еді, ол
арманым орындалды. Бұдан кейін хан кеңесіне келіп ағайынның алтын жүзін
көремін бе, жоқ па, ол жағы – Алланың ісі... Екіншісі – ата жұрттың жау
қолынан ада-күде тазарып, азат-еркін ел болғанын көріп өлсем деуші едім.
Арман шіркін алтайы түлкідей бұлаңдап, жеткізбейтін сиқы бар ма, қалай?! –
деп ентігін басып сәл отырды. – Өмірі басына ноқта кимеген, көзіне қамшы
тимеген азат-асау ел едік. Тегінде қасиетті халқымыздың қазақ деген есімі –
азат деген сөзбен төркіндес. Азаттықтан айырылғаны – қазақтың құрып
біткені... Міне Ұлы жүз ұрпағының жоңғарға қарап қалғанына алдына елу жыл,
артына отыз жылдай уақыт өтті. Халықты артық қан төгістен, үркін-босқынна
аман сақтап қалу үшін, амал жоқ, Халдан ханмен тіл табысуға тырыстық. Шама
жетпеске шара бар ма?! Кеше байтақ қала Түркістанда, Әз-Тәукенің төрінде
отырған Төле би бүгін дұшпанға пенде болып, Ташкенттің босағасын күзетсе,
ол да – қызыл қарын жас баланың қамы еді. Түйені жел қозғаса, ешкіні
аспаннан көр дегендей, Төленің күйі осындай болғанда, басқалардың жағдайы
айтпаса да түсінікті. Жараны жасырып керегі не, қандас бауырларың қазір
қалмақтың қойын бағып жүр. Алым-салық ауырлап барады. Мал-мүлік те ештеңе
емес-ау, ең қиыны адамдардың құлдыққа еті өліп кете ме деп қорқамын – деп
күңіренеді.
Міне, әз Төле бидің төркіні терең тағлымды тебіренісі. Осы сөзінде
абыз би ел қорғаны батырларға иек арта сөйлеп, жөнсіз қару сілтеп, ел
іргесін сөгулерін де, басқа елдің қақпанына түсіп, пенде болмауларын да
қаламайтынын ұқтырады. Ендеше жеті рет өлшеп, бір рет кесетін заман келді.
Соны ойлайық, сақ болайық дегенді баса айтады. Романда елдің сол кездегі
хал-жағдайы, қонысы мен көршілес отырған елдер мен қарым-қатынасы, ойын-
той, салт-жоралығы да өз кезегінде сәтімен өріліп отырады. Ер Қабанбай осы
ел ішіндегі жайттарды да көз алдына ұстап, жөн айтып, кеңес беріп, игілікті
істің бастаушысы болып суреттеледі. Әрине, ел ішіндегі алаңдаудың бастысы –
төтеннен келген жаудың тырнағына ілігіп кетпеу. Бұл сөз қазірде де
тәуелсіздік тағдырының қаншалықты қадірі жоғары әрі биік екендігін
аңғартады.
Дарабоз романының үшінші және басты жаңалығы – тұңғыш рет Қабанбай
батыр мен Абылай ханның бейнесін неғұрлым толымды, толыққанды етіп
суреттеген талабы. Екі тұлға арасындағы сыйластық, жылы қарым-қатынас
шығарма бойында айқын байқалады. Осы жылы қарым-қатынасты байқау үшін
шығармадан үзіндіге назар аударайық:
Абылай орданың сол жақ қапталына таман, арқалығына күміс шытыра қағып,
алтын жалатқан аласа тақтың үстінде отыр екен. Қасында ел адамдарынан:
Барақ пен Әбілфейіз сұлтандар, Бұқар жырау мен Қанжығалы Бөгенбай батыр
ғана бар. Қабанбай табалдырықтан аттаған бетте:
- Армысың, хан ием! – деп оң қолын кеудесіне қойып иілген кезде, Абылай
да орнынан көтеріле берді.
- Бар бол, Дарабозым! Алыс жолдан арып-шаршамай, аман-есен жеттің бе?–
Ел-жұртың тегіс аман ба, қадірлі Дарабоз? Құрметті ел ағалары, жаңа
қоныс қалай? – деп төс түйістіре, құшақтасып көрісті.
Қаракерей Қабанбай – қазақ елінің бас сардарының образын жасау –
қиынның қиыны. Оны Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек батырлардың дәстүрін
жалғастырушы деп пайымдаушылық ұшырасады. Дәстүр проблемасын көтерген
жағдайда Қобыланды, Ертарғын секілді батырлардың аты аталса бір сәрі,
өйткені сансыз қырғын сайысқа түскен Дарабоздың суға салса батпайтын, отқа
салса күймейтін фольклорлық қаһарманмен ұқсастықтары бар.
Дарабоз роман-дилогиясының дүниеге келуі тағы да сол тәуелсіздік
тауқыметінен туып отыр. Бүгінгі бұқаралық ақпарат құралдарын оқыған кісіге
тәуелсіздікке қол жеткенімізден оны қорғау одан да қиын екен ғой дегізеді.
Сол алаңдаушылық Дарабоз романының өнбойынан, өткір, өтімді сөз, ақ жүрек
жүйесінен айқын сезіліп отырады.
Әдебит құдыреттілігі – көркем сөздің, оның иесінің жаны мен қаны ұлт
рухынан жаратылғанында не заман тусын, айтқан сөзі халық сұранысына, халық
тілегіне сәйкес келеді.
Жоғарыда талданған ірі тарихи шығарма, Қабдеш Жұмаділовтың Дарабоз
роман-дилогиясы – тәуелсіздігіміздің кешелі-бүгінгі тауқыметінен туған
дүниелер.
ІІ. Қ. Жұмаділовтың Дарабоз романындағы ұлттық бейне
2.1. Хан-билердің бейнесі
Қ.Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясындағы
хандар образы
Қ.Жұмаділовтың Дарабоз дилогиясы ХVІІІ ғасырда орын алған тарихи
оқиғаларды көркем бейнелеген тарихи роман. ХVІІІ ғасырдаға тарихи жағдайлар
тек тарихшы ғалымдарды емес, қоғамтану мен адамтану мәселесімен айналысқан
барлық білгір адамдарды ерекше толғандыратын мәселе екені белгілі. Өйткені,
бұл кезең қазақ тарихындағы жолайырық болғаны аян. Қазақ халқы орасан
қуатты Жоңғар хандығымен ғана соғысып қоймай, Қытай мен Ресей сияқты алып
империялар арасында өз тәуелсіздігін сақтап қалуда күрес жүргізіп жатты.
Сондықтан да, Ш.Уәлихановтың аталмыш уақыт аралығын
қазақтың ерлік кезеңі деп бағалауы тегін емес.
Осындай шым-шытырық тарихи жағдай, тарих сахнасына ерекше қасиетті
ұлдарын шығарады, алмағайып кезеңде халқының ендігі даму жолын айқындауда
шешуші рөлді тарихи тұлғалар атқарады. Қ.Жұмаділовтың Дарабоз
дилогиясында сондай ірі тұлғалардың көркем бейнесі сомдалған еді.
Жазушының бұл еңбегі Қазақ елі тәуелсіздігіне қол жеткізген тұста дүниеге
келген шығарма. Оның қазақ әдебиеті, жалпы қазақ тарихындағы құндылығы сол
автор алғашқылардың бірі боп, тарихи өткенімізге объективті түрде баға
беріп, тарихи тұлғалардың рөлін қазақ халқының ұлттық мүддесі тұрғысынан
қарастыруында екенін ерекше атап өту керек сияқты. Бұрын айтылмаған, жабық
келген көптеген тарихи фактілер ашылып, халық игілігіне жаратылса, сонымен
қатар, ұлттық жадыдан аластатылған, ұлттың қамы үшін жапа шеккен,
тоталитарлық жүйенің құрбанына айналған қайраткерлердің, ұлт зиялылары мен
батырларының, дана ел билеушілерінің жасаған іс-әрекеттері мен өмірлік
тұстары Қ.Жұмаділовтың Дарабоз роман-дилогиясында сондай ірі тұлғалардың
көркем бейнесі сомдалған еді.
Дарабоз дилогиясының бас кейіпкері Қабанбай да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz