ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Токубаева Адэль
ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Мамандығы (050114) Тарих
Специальность
Көкшетау 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Қазақстан тарихы кафедрасы
Кафедра Истории Казахстана
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Тәуелсіз Қазақстанда парламентаризм институтының қалыптасуы
На тему:
Мамандығы (050114) Тарих
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Токубаева Адэль
Жетекші
Руководитель ________________ Шапкенов А.А.
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Каженова Г.Т.____
Кокшетау 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I ҚАЗАҚСТАНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1. Парламентаризмнің қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Кеңестік және посткеңестік дәуірдегі парламентаризм
... ... ... ... ... ...25
II. ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ПАРЛАМЕНТАРИЗМІ 1991 - 2014 жж.
2.1 Қазіргі Қазақстанның парламент институтының қалыптасуы ... ... ... 35
2.2 Қазақстан Республикасының Парламенті - елдің заң шығару қызметiн жүзеге
асыратын ең жоғарғы өкiлдiктi орган ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..45
3 Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәнінен Тәуелсіз Қазақстанда
парламентаризм институтының қалыптасуы тақырыбы бойынша ашық сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігі келесі
тжырымдармен айқындалады. Заң шығарушы билік, өкілетті органдар жүзеге
асыратын билікті бөлу жүйесінде өте маңызды орынды алады.. Заң шығарушы
органдардың қызметтері мен ұйымдастыру міселелері әрдайым саяси
тәжірибенің орталығында және конституциялық-құқықтық ілімдердің негізгі
зерттеуінің назарында. Қоғамдық өмірді және мемлекеттік құрылымды
демократизациялау тенденциясы өкілетті демократия институттарын,
парламентаризмді дамытуда айқын байқалады. Парламент – бұл ел
тұрғындары сайлаған өкілетті орган, заң шығарушы билігі бар,
демократиялық мемлекеттік құрылыстың маңызды институты.
Жаңа қазақстандық мемлекеттілігінің қалыптасуы мен дамуы
парламентаризм идеясы және тәжірибесімен тығыз байланысты.
Парламентаризм деп құрылымдық және қызметі тұрғысынан билікті бөлу
принципіне негізделген, парламенттің алдыңғы ролімен заңнық жоғары
тұруы, әлеуметтік әділеттілік пен құқықтық тәртіпті орнату және дамыту
мақсатымен мемлекеттік билікті ұйымдастырудың ерекше жүйесін түсінеміз.
Парламентаризмді басқаша да анықтайды: бұл қоғамды парламенттің
дәрежесінің жоғарлығымен еңбектің, заң шығарушы және орындаушылық
бөліну сипатындағы мемлекеттік басқарудың ерекше жүйесі; бұл
парламенттің дәрежесінің жоғарлығымен заң шығарушы және орындаушылық
бөліну сипатындағы буржуазияның жоғарғы мемлекеттік билігін
ұйымдастырушы және қызмет ету жүйесі.
Парламентаризм, күрделі саяси-құқықтық және әлеуметті мәдени
феномен ретінде бірнеше тәртіптердің мәніне ие. Ол үш негізгі
деңгейде құрылған: парламенттік, яғни елдің ең ортаңғы заң шығарушы
орган деңгейінде, оның басқа мемлекеттік институттардың өзара
ықпалдасу деңгейінде және алдымен саяси, ққықтық кең жобада сол қоғамның
жалпы мәдениетімен, ұлттың рухани өмірімен. Бөлінген деңгейлер
фундаментальді блоктарды немесе парламентаризм деп аталатын
конструкцияның бөлімшелері болып табылады.
Қазақстанның қазіргі парламентаризмі өзінің дамуын тек жуық
арада бастады - 1990-шы жылдардан. Қазіргі уақытта ғылыми басылымдарда
құқықтық, демократиялық, конституциялық мемлекеттің теориялары дамуда,
парламент қызметінің нақты мәселелері зерттелуде.
Парламент қызметімен байланысты мәселелердің теоретикалық
және тәжірибелік маңыздылығының күштілігі соншалық, мамандардың назарын
қазір көп аударады. Қазіргі Қазақстан жағдайында парламентаризм
институтының дамуы екі фактордың ықпалымен жүзеге асады: бір
жағынан отандық мемлекетіміздің революцияға дейінгі жинақталған
тәжірибеге назар аударылады, ал екінші жағынан парламентік құрылыстың
дамуының шетелдік (алдымен батыстық) саяси-құқықтық ілімдеріне және
тәжірибесінің жетістіктеріне басты назар аударылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (ст.94) өзінің заң
шығарушы және өкілетті орган-парламенті бар. Мемлекеттік-құқықтық
институт ретінде өзінің тарихы бар. Алғашқы паламенттер XIV-XV ғғ.
пайда болған. Бірақта қазіргі парламенттің тарихы феодализм уақытының
сословиелік өкілетті органдарынан айырмашылығы бар жалпыұлттық
өкілетті мекеме ретінде ХХ ғасырдың басында парламент мемлекеттің маңызды
органына айналғанда басталды. Міне, дәл сол уақытта парламентаризм
мен мемлекеттік және атқарушы жүйе ретінде парламенттің саяси және
идеологиялық ролі қалыптасты және тарала бастады.
Парламент және парламентаризм - өзара байланысқан ұғымдар,
бірақта бірдей тең емес.Парламентаризм парламентсіз өмір сүре
алмайды. Ал парламент парламентаризмнің маңызды элементтерінсіз өміре
сүре алмайды, алайда олардан айырылуы мүмкін. Осы маңызды элеметтердің
қатарына алдымен биліктің бөлінуі жатады, өкілеттілік және заңдылық.
Ерекше өкілеттілік атап өтуге болады, себебі тек қана халықтың
өзін өзі демократиялық айқындау жағдайында ғана парламент демократиялық
заңды халық жиналысы сипатына ие болады, кейінгі кезеңнің өкілетті
корпоративті сословиелік және феодалдың сюзерендік кеңесшілер
коллегиясынан және социалистік мемлекеттің өкілетті мекемелерінен терең
айырмашылығы осында. Мұндай халықтық жиналыстың болуы парламенттік
демократияның халықтың егемендігі принципіне негізделген мемлекет түрі
ретінде айтуға болады. .
ҚР қазіргі парламентаризмнің жағдайы уақытпен , яғни
қазақстандық парламент өскен және дамыған тарихи кезеңдер барысымен
анықталған. Сондықтан осы дамуды зерттеу менің пікірімше өте
маңызды.Өйткені қазақстандық парламентаризмнің мәнін, оның негізі мен
принциптерін анықтау үшін, тарихқа жүгіну қажет, яғни неден басталды,
ескі мен жаңаның арасындағы себеп-салдар байланысын бақылау қажет.
Бүгінгі күні Қазақстан мен оның халқына парламент өте зор
маңызға ие болды, өйткені ел тұрғындары үшін тек соның ғана
көмегімен билікті жүзеге асыратын және өзінің мәселелерін шешетін
жалғыз орган болып табылады. Алайда осылай әрқашан болмаған.
Парламентаризмнің жаңа ғана қалыптасқан дәуірінде оның қазіргідей
статусы болмаған және жоғарғы билікке ғана бағынған, яғни көмекші
орган ғана болған.Мұндай айырмашылық сол уақытпен байланысты.
Монархияның болуы, нарықтық қатынастардың дамымауы, адам құқығы мен
еркіндіктерінің айқындалмағаны, әрине сол заманның мемлекеттік
жағдайларына соның ішінде парламентке де ықпал еткен. Бірақ уақыт
орнында тұрмайды, жыл сайын біртіндеп парламенттің жағдайы өзгеріп
тұрды, органның құрылымы, оның жұмыс тәртібі жетілдірілді, қызметінің
мақсаты мен негіздері өзгерді, ал сонымен бірге елдің өмірінің өзі
және бұқара халық өзгеріп отырған.
Қазақстан парламентаризмінің тарихы көлемі жағынан шексіз
мәселе болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақстандық ғылыми әдебиетте қазақстандық
парламентаризмнің даму мәселесі, диссертацияларда, мақалаларда және
монографияларда қарастырылады. Оқу әдебиетінде бұл мәселе тек жұқалап
қана зерттеледі, негізінен тарихи, мемлекет және құқық теориясы
пәндерінде ғана.
Өкілетті органдардың құқықтық статусы мәселесін зерттеушілердің
алғашқыларының ішінде XIX ғ. аяғы - XX ғ. басындағы келесі атақты
мемлекеттанушы ғалымдарды атап өтуге болады: Н.П. Дружинин, М.М.
Ковалевский, С.А. Котляревский, Б.Н. Чичерин. Бұл авторлардың еңбектері
өте зор ғылыми потенциалға ие және қазіргі уақытта да өзекті. Олардың
көпшілігі парламентаризмді жақтаған.
Кеңестік парламентаризм толығырақ және өте жақсы Коржихин Т.П.,
Сениннің А.С. Ресей мемлекеттелігінің тарихы монографиясында
қарастырылған, онда КСРО заң шығарушы жоғары органының ерекшеліктері
жәйлі айтылған. Қазіргі парламентаризмнің негізі О.Е. Кутафиннің
Конституциялық құқық пәні монографиясында жазылған, автор бұл
тақырыпқа толық бір бөлімін арнаған.где автор посвящает этой теме целый
раздел. Бұл аталған авторлардың еңбектерінің
құндылығы өкілетті заң шығарушы органдардың құқықтық статусына ғылыми
қоғамдастықтың қызығушылығы толығымен жойылған деп айтуға болмайды.
Ақырғы жылдардағы демократиялық қайта құрулар парламентаризмге деген
қоғамдық жағымсыз пікірді позитивті көзқарастарға өзгертті.
Зерттеу жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының парламентаризмінің
уақытта дамуын қарастыру, қазіргі Қазақстанның парламентаризмі қандай
негізде өзінің қызметін атқаратын түсіну, парламентаризм тарихының әр
кезеңін сипаттау.
Аталған мақсаттармен сәйкес қазақстандық парламентаризмінің
дамуының динамикасын ашу үшін келесі міндеттер қойылған:
- Ресей империализмінің, оның құрамында болған Дала өлкесінде
ертедегі парламентаризмнің негізін қарастыру және оны сипаттау;
- кеңестік паламентаризмнің ерекшеліктерін зерттеу және оның мәнісін
түсіндіру;
- қазіргі ҚР парламентаризмінің негізін, оның элементі ретінде
парламентті ашу, оның маңызын айқындау;
- Қазақстандық парламентаризмнің болашақтағы даму алғышарттарын
қарастыру.
Зерттеу жұмысының әдіснамасы: Жұмысты жазу барысында қолданылған
әдістердің ішінде аса маңызға ие болғандар: қазіргі парламентаризмнің
жағдайын және оның қатынастарын қарастыратын нақты әлеуметтанушылық;
парламентаризмді ертедегі тарихи кезеңдерде зерттеген тарихи және
ескі және жаңа парламентаризмді салыстыратын, ұқсастық пен
айырмашылықтарды табатын салыстырмалы –құқықтық. Логикалық тәсілдердің
ішінен көп қолданылғандар: парламентаризмнің құрылымын көрсететін
сараптамалық; парламентаризм жәйлі мәліметтерді жалпылайтын синтездеу;
парламентаризмнің жеке жақтарын танытатын индукция; парламентаризмнің
жалпы заңдылықтарын танытатын дедукция және парламентаризмнің дамуы
жәйлі болжам жасайтын гипотеза.
Зерттеудің деректемелік базасы. Дипломдық жұмыста қолданылды:
әртүрлі құжаттар жинағында, анықтамаларда жарияланған деректер.Жұмысты
жазу барысында қомақты археографиялық деңгейде дайындалған аналитикалық
жұмыстар пайдаланылды, сондай-ақ Қазақстан парламентінің құжаттары мен
материалдары, интернет ресурстары қолданылған.
Жұмыстың ғылымдық жаңалығы және тәжірибелік маңызы сонда, оның
нәтижелері отандық парламентаризмнің мәселелерін зерттеуде теориялық
білімдерді толықтыра түседі. Саяси модернизация үдерістерінің
институционалдық өлшеу әдістерін қолдану қазақстандық парламентаризм
тәжірибесін зерттеуде жаңа бағыттарды құрастыру мүмкіндігін береді.
Одан басқа зерттеу жұмысының нәтижелері посткеңестік Қазақстанның
саяси модернизациясының одан әрі болашағына сараптама жасауға жағдай
жасайды.
Бұл жұмыстың нәтижелерін саяси институттардың
қызметтерінің мәселелерімен айналысатын ұйымдар мен сараптамашылар,
сондай-ақ аналитикалық материал ретінде заң шығарушы билік органдары
қолдана алады.Зерттеудің нәтижелері Саясаттану бағытында арнайы
курстарды дайындауда, сондай-ақ қазіргі кезеңдегі отандық тарих курсын
оқытуда қолдануға болады.
Зерттеу обьектісі Қазақстандық парламент және оның тарихи
қалыптасу кезеңдері.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу кіріспеден, екі
бөлімнен,қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан
тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстанда парламентаризмнің қалыптасуын және
дамуын, Қазақстандық парламентаризмнің тарихын, ХХ ғасырдың басындағы
жаңа парламенттік кезеңді, кеңестік және посткеңестік кезеңдердегі
парламентаризм қарастырылған.
Екінші бөлімде қазіргі қазақстандық парламентаризмнің
қалыптасу үдерісі және Қазақстан Республикасының парламенті
қарастырылған.
Қорытындыда зерттеу жұмысы бойынша негізгі қорытындылар
жасалған.
I ҚАЗАҚСТАНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1. Парламентаризмнің қалыптасу тарихы
Парламенттің мемлекеттік - құқықтық институт ретінде көп
ғасырлық тарихы бар. Әлем тарихында алғашқы парламент 1265 жылы
Англияда құрылды (кейбір деректер бойынша – 1264 жылы), ал бірқатар
саясаттанушылар заң қабылдаушы ұйым ретінде төрт жүздік үкімет (ертедегі
гректердің басқарушысы Солонның заңы бойынша) және бес жүздік үкімет
болғандығына сүйеніп, парламенттің тарихы осы заңдардан бастау алады деп
есептейді.Алайда өз заманының және қазіргі кезеңдегі өте инновациялық
мемлекеттік-құқықтық институт ретінде ағылшын парламентаризміне
толығырақ тоқтаған жөн. Тарихтан белгілі болғандай II Генрих өлгеннен
кейін оның мұрагерлері Франциядағы иеліктерінен айырылды. Оның үстіне елде
феодалдар бүлігі күшейді. 1215 жылы корольге қарсы көтеріліс болды.
Көтерілісшілер 1215 жылғы 15 маусымда корольді Еріктіліктің ұлы хартиясы
деген құжатқа қол коюға мәжбүр етті. Ол құжат бойынша король халыққа біраз
жеңілдіктер берді. Шетел көпестерінің Англияға емін-еркін келіп-кетулеріне
рұқсат берілді.
1216-1272 жылдары Англияда III Генрих билік құрды. 1258 жылы ол
Италияға қарсы соғыс ашып, барондардан барлық табыстарының 13-ін өзіне
беруді талап етті. Бұл талапқа барондар наразылық білдірді.Барондар өкімет
билігін бақылайтын Кеңес құрды. Ол кеңестің келісімінсіз король ешқандай
шешім қабылдай алмайтын болды. 1259 жылы III Генрих Кеңеспен санасудан бас
тартты. 1263 жылы Англияда король мен барондардың арасында басталған соғыс
нәтижесінде барондар жеңіске жетті. 1265 жылы олар халық өкілдерінің
жиналысын шақырды. Ол жиналыс ағылшын парламентінің (фр. parle - сөйлеу
деген сөзінен шыққан) бастамасы болды. Парламент екі палатадан тұрды.
Бірінші палата лордтар палатасы деп аталды. Оған ірі жер иелерінің өкілдері
- герцогтер, маркиздер, графтар, виконттар мен барондар, епископтар
сайланды. Екінші палата қауымдар палатасы деп аталды. Оған рыцарьлар мен
халық бұқарасының өкілдері сайланатын. Парламенттің мемлекеттік орган
ретінде бекітілуі 35-40 жылдай уақытты қамтыды.
Сонымен, 1265 жылы Англиядағы арнайы мемлекеттік ұйым, испандық
кортестер, француздардың штаты және басқа да заң шығарушы ұйымдар ортақ
атауға ие болып - парламент деп аталған заң шығарушы органдар пайда болды.
Pariamehtum латын сөзі сол кезеңде монахтардың түстен кейінгі әңгімесі
деген мағынаны білдірді. Бұл терминді ХІІ-ХІІІ ғасырларда монахтардың
жиналысын белгілеу үшін қолданды. Англияда алғашында parlamehtum сөзі
әртүрлі кеңестерді белгілеу үшін пайдаланылды. Ресейде бірінші парламент
ұғымы өкілетті ұйым ретінде мемлекеттік думаға қатысты қолданылды.
Большевиктердің билік басына келуінен кейін парламенттік түрдегі заң
шығарушы ұйымдардың белсенділігі байқалды.
Бүгінгі таңда парламент өкілетті ұйымның атауы ретінде барлық
дамыған елдерде қолданылады. [3, 6б].
Парламентаризм- белгілі бір билік жүйесі мен мемлекеттік
құрылыстағы тиісті шешімдер қабылдауға құқы мен құзыреті бар сайлау арқылы
құрылатын халықтың өкілді органының жұмыс әдісі. Парламенттік демократия
дегеніміз – осы өкілді билікті парламенттің өз қызметінде жүзеге асыруының
реті мен тәртібін анықтайтын қатынастар жиынтығы.
Парламентаризм – парламенттің басқа мемлекеттік органдармен өзара
қатынасының қалыптасқан пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік тетіктерінде
оның орны мен рөлін, тиісті мәртебесін қамтамасыз етуші өкілді
демократияның қызмет жасауы мен ұйымдастырылуының негізгі тәсілі.
Парламентаризм - мемлекеттік биліктің формасы емес, оны жүзеге
асырудың әдісі. Әр мемлекеттегі заң шығарушы және атқарушы биліктер
арасындағы байланыстардың негізінде парламент - шешуші рөл атқаратын
демократиялық тәртіп. Парламентаризм қызметі, ең алдымен, сол елдің тарихи,
саяси, демократиялық дәстүріне байланысты. Сондықтан бүгінде барлық елдерде
еуропалық немесе ұлыбританиялық үлгідегі парламентаризмнің болуы немесе
соларды талап ету негізсіз болар еді. Парламент және парламентаризм өзара
сабақтас, өзара байланысты түсініктер, алайда олар пара-пар емес, олардың
арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. [4, 8].
Парламентаризмнің қалыптасып, қызмет жасап, дамуының басты және
негізгі шарты - пәрменді парламенттің болуы. Парламентаризмге тән негізгі
белгілер: оның құзіреттері мен өкілдіктері, заң шығарушы және атқарушы
биліктер арасындағы еңбек бөлінісі, парламенттің алдында Үкіметтің есеп
беруі мен жауапкершілігі. Мемлекеттік билік жүйесінде парламентаризм
талаптарын түбегейлі орындау нәтижесінде парламент атқарушы билікке тежеме
тепе-теңдік болып табылады да, оның бұл негізгі функциясы әлемдік
парламенттік тәжірибеде үш түрлі бағытта жүзеге асырылады:
а) мемлекеттік қаржының жұмсалуына жария бақылау жасау;
б) үкімет қызметінің заңнамалық негіздерін анықтау және Конституция мен
заңнамаларда анықталған өкілеттіктер негізінде жария бақылауды жүзеге
асыру, реттеу;
в) үкіметтің нақты құрамының қызметін заңнамаға сәйкес жария ағымдағы
бақылаудаумен жүзеге асыру.
Парламентаризмді тек биліктердің ажыратылуымен шектеуге
болмайды. Бұл жердегі ең маңызды және мәнді мәселе - заң шығарушы, атқарушы
және сот биліктері арасындағы мемлекеттік функциялардың аражігінің айқын да
сындарлы анықталуы
Сондықтан жалпы парламентаризмнің даму жолын, тарихын анықтау
дүниежүзілік парламентаризмнің теориялық негізімен, даму жолдарымен әр
мемлекеттегі парламенттік жүйенің үлгілерімен тығыз байланысты.
Парламент тек заңдарды қабылдайтын өкілдікті орган емес, ол
сонымен бірге халық қалаулылары талқылаулар мен пікір таласы арқылы
мемлекеттің, ұлттың мүддесіне сәйкес келетін саясатты белгілейді. Парламент
демократиялық жүйесі қалыптасқан елдерде тек мемлекеттің бір тармағы ғана
емес, сонымен бірге мәнді де маңызды жоспарларды асыратын, елдің дамуына
қажетті құрал.
Классикалық парламентаризмнің үлгісі Ұлыбританияда пайда болып,
қалыптасқаны белгілі. Еуропаның көптеген елінде парламентаризмнің дәл
британдық үлгісі қайталанды деген пікір ғылыми әдебиеттерде жиі кездеседі.
Бұл елде пайда болған парламентаризмнің негізгі элементтері тек
парламенттік монархияларда ғана емес, сонымен бірге парламенттік
республикаларда да орын алды.
Парламентттің қызметтері: 1)қаржылық: корольге жаңа салықтар
мен субсидияларға келісімін беру (субсидия мен салықтарға байланысты
бірде бір мәселе корольдің парламенттің қатысуынсыз шешілмеген).
2)Заңды біргіп қабылдау. 1382 жылдан бастап заңдарды талқылауда,
жоғарғы палатадан басқа қоғамдар палатасы да қатыса бастады. Король
мен сословиелердің біріккен қаулылары статуттар деп атала бастады
корольдің парламенттен тыс бұйрықтары– ордонанстардан, заң жобалары
биллдер деп аталды.
Англия парламенті өзінің барлық тарихында үнемі өзінің
монархымен күресумен болған. Көптеген монархтар маңызды шешімдер мен
нормативті актілерді парламенттің келісімінсіз қабылдауға тырысқан;
парламент бірнеше рет таратылған, оның құрылымы реформаланған, бірақта
мемалекеттік құқықтық институт ретінде ешқашанда жойылмаған.
Қазіргі кезең термин ұғымындағы парламентаризм принциптері Англияда
ХҮІІІ ғ. қалыптасты. Ақырғы рет қоғамдық палатадан тыс елді басқаруға
1783-1784 жж. Кіші Пит ұмтылды, бірақта ол әрекетінен түк шыққан жоқ.
Францияда парламентаризмнің үстемдігі нақты тек 1875 ж. орнықты; Италия
парламентаризмді Пьемонттан мұраға алды, онда бұл институт 1848 ж.
келеді; Бельгияда ол 1831 ж. басталады.
Россияда алғашқы рет үнемі қызмет жасайтын өкілетті органды
құрастыруды ХІХ ғ. басында Сперанский бастады. Оның жобасы бойынша екі
палаталы парламент құрастыру қарастырылған, жоғарғы палатасы
Мемлекеттік кеңес, ал төменгі –Мемлекеттік дума болуы керек еді.
Мемлекеттік кеңесті Россия Императоры құрастыратын болды, ал
Мемлекеттік дума – халықтың дауыс беру жолымен, Сперанскийдің жобасы
бойынша сайлау құқығына тек жылжымайтын мүлкі бар еркектерге ғана
берілген.Алайда бұл реформалар жобасы өз заманына тым либеральді
бодды, сондықтан тек кей бөліктері ғана Мемлекеттік кеңес құрылады
деп ойластырылған бөлігі ғана жүзеге асты. Мемлекеттік кеңес 1810
жылы құрастырылды және тек Патша тұсында ғана заңды –кеңестік орган
болды.
Алайда феодализм дәуіріндегі өкілетті сословиелік мекемеден
айырмашылығы бар, қазіргі парламентаризмнің өкілетті жалпыұлттық
мекеме ретіндегі тарихы,буржуазиялық революциялар жеңісі дәуірінен
кейін, парламент мемлекеттің маңызды органы болып қалыптасқаннан
кейін басталады. Міне дәл сол кезде парламентаризмнің қоғамды
мемлекеттік басқарудың ерекше жүйесі болып, парламенттің саяси және
идеологиялық ролін заңды және атқарушы еңбекті бөлуді сипаттаушы
ретінде қалыптасуы мен таралуы басталды.
Қазақстан парламентаризмі,қазіргі кезеңді қосқанда, үш ірі
қалыптасу кезеңдерінен өтті:
1) кеңестік дәуірге дейін (конституциялық-монархиялық);
2) кеңестік дәуір;
3) посткеңестік дәуір (протодемократиялық).
ХХ ғасырдың басы - Қазақстан парламентаризмінің жаңа дәуірі
болды, себебі Ресей империясында абсолюттік монархиядан конституциялық
монархияға, парламенттік мекемелерді құруға, сйлауларды өткізу жолына
түскен еді. Бұл жолдың басты кезеңі 1905 ж. 6 тамызда Мемлекеттік
думаны құру туралы Манифесті, Мемлекеттік думаны құру туралы Заңды
және Думаға сайлау тәртіптерін қабылдаумен байланысты [6, 17]. Манифест
Мемлекеттік дума заң ұсыныстарын негізгі заңдарға сай алдын ала
талқылау және құрастыру, Мемлекеттік Кеңес арқылы өткізіп Ұлы
мәртебелі билікке ұсыну үшін құрылады (п.1) деп жариялады. Сонымен
Ресейде самодержавиелік билікті сақтай отыра, заңды кеңесіп жасайтын
Мемлекеттік дума құрылды. Келесі қадам 1905 ж. 17 қазанда
Мемлекеттік тәртіпті жетілдіру туралы Манифесті қабылдау болды. 1905
ж. 6 тамыздағы Заң бойынша Дума кеңестік органнан заң шығарушыға
органға айналды.
1906 ж. 20 ақпанда қабылданған Мемлекеттік кеңес мекемесін
өзгерту және Мемлекеттік думаны қайтадан қарастыру Манифестің,
Мемлекеттік кеңесті қайтадан құру туралы Жарлықтың және Мемлекеттік
думаны құру туралы Жарлықтың сипаты контрреформалы болды. Оларға
байланысты Мемлекеттік думаның құзырынан өзінің жеке ықтиярымен
негізгі заңдарды қайтадан қарастыру алынды; думаның заңдарына
билеушінің және Мемлекеттік кеңестің вето тиым салуы енгізілді;
Дума заң шығарушы процесстің жеке заң шығарушы палатасы ретінде
емес, тек қатысушысы ретінде қарастырылды.
1906 ж. 23 сәуірде патша бекіткен 20 ақпандағы актілер Негізгі
мемлекеттік заңдарда бекітілді.
Негізгі мемлекеттік заңдардың І бөлімінде айтылғандай,
барлықресейлік Императорға жоғарғы самодержавиелік билік берілді.
Билеуші заңды қабылдау билігін Мемлекеттік кеңеспен және Мемлекеттік
думамен бірігіп жүзеге асырады (п. 5). Императорға заңды шығару
инициатива құқығы берілген;тек императордың инициаьивасымен ғана
Мемелекеттік думада және Мемлекеттік кеңесте Негізгі мемлекеттік
заңдарды қайтадан қарастыра алады. Император онсызда заңдарды
бекіткен және оның бекітуінсіз ешқандай заң жеткілікті болған
емес. Одан басқа тек император ғана жалғыз заңды бекітуші, шексіз
халық өкілі болып табылатын заңдарды шығару аймағы сақталған.Бұл
император отбасына, шіркеу істеріне және әскери ведомстваға және
т.б. істерге қатысты болған.
Негізгі заңдардың III бөлімінде ешқандай заң Мемлекеттік
кеңестің және Мемлекеттік думаның құптауынсыз және императордың
бекітуінсіз заңды күшке ие бола алмайды деп жазылған. Тіпті үкімет
дайындаған заңдар жобасы, Мемлекеттік кеңес және Мемлекеттік дума
құптамаса, монарха бекітуге ұсынылмады.
Мемлекеттік кеңес және Мемлекеттік дума заң шығару
істерінде тең құқықпен пайдаланған (п. 64). Егерде Мемлекеттік
кеңеспен және Дума арасында келіспеушілік пайда болған жағдайда
ақырғысы келісім комиссиясымен шешіледі.
Императордың заң шығарушы инициативасымен қатар екі
палатадан заң шығаруда алынбады.Думаның заң шығару инициативасы
шектетілді, заң жобаларын дайындау құқығы тек үкіметке ғана берілді,
тек қана Дума ұсынған заң жобасын дайындаудан үкімет бас тартса
ғана, ақырғысы өзінің комиссияларында бұл жұмысты бастай алатын. Тіпті
осы жағдайдың өзінде оның жұмысы атқарушы биліктің бақылауында болды,
өйткені Дума үкімет деректерінің мәліметтерін ғана қолдана алатын.
Монархтың бұйрықты шығару құқығы заңға сәйкес деген сөз
тіркестерімен және Думаның бюджеттік құқығымен шектелген, шындығында
ақырғысы Император Сарайы Министрлігінің, әскери және әскери-теңіз
ведомствасы мен т.б. шығындарын несиелеген былайша айтқанда
брондалған бірқатар статьялармен ықшамдалған.
Император уақытша заңдар шығара алатын (халық өкілдерінің
сессияларының үзілістері мерзіміндегі төтенше жағдайларда ). Мұндай
бұйрықтар Мемлекеттік дума мен Мемлекеттік кеңестің құқықтық жағдайы
мен Негізгі заңдарды өзгерте алмаған және заң жобасы ретінде екі
айдан кеш қалмай Думаға берілуі керек, әйтпегенде күшінен айырылады.
Мемлекеттік думаның жүргізу істеріне жатады: барлық заң
жобаларына (тек қана Негізгі заңдарды өзгертуге қатыстылары ғана);
бюджет; Мемлекеттік Бақылау есептері.
Қанды жексенбіден кейінгі революциялық толқындар патшаны
келісімге бару жолын іздестіруге баруға мәжбүр еткізді.Осы мақсатта
ішкі істер министрі Булыгинге тез арада Мемлекеттік Думаны құру
үшін заң жобасын дайындау тапсырылды. 1905 ж. 6 тамызында патша оны
құру туралы манифестке қол қойды [7,432].
Мемлекеттік Дума туралы заңда көрсетілгендей, ол заң
жобаларын алдын ала құрастырып және талқылап, тек содан кейін ғана
Мемлекеттік кеңеске түсу үшін құрастырылған. Сонымен болжамдалғандай
Мемлекеттік кеңеске қосымша ретінде заңды кеңес органын құру болды,
ол атқарушы билік органының қызметін атқарды.
Сол күні қабылданған Мемлекеттік думаға сайлау туралы
сайлау заңында үш курия бойынша сайлаулар-жер игерушілер,қала
тұрғындары мен шаруалардан қарастырылған.Жұмысшылар сайлау құқығынан
айырылған. Тек ірі буржуазияға ғана жоғары дәреже берілді.
Алайда Булыгин Думасына сайлау өткізілген жоқ. Оған
тұрғындардың көпшілігі қарсы шықты. Революциялық қозғалыстар жалғасып
жатты, сондықтан патша билігі жеңілдіктерге баруға мәжбүр болды.
Осылай атақты 1905 ж. 17 қазандағы заң шығарушы Думаны шақыруды уәде
еткен Манифест пайда болды. Сайлау жүйесін де өзгертуге мәжбүр
болды. 1905 ж. 11 желтоқсанында сайлау заңына өзгерістер енгізілді.Жаңа
заң бойынша енді үш емес, төрт сайлау куриялар қарастырылған
(жеригерушілерден, қала тұрғындарынан, шаруалардан және жұмысшылардан).
Барлық курияларда әйелдер сайлау құқығына ие болмаған.
Жеригеруші және қалалық куриялар үшін мүліктік ценз
орнатылды, соған орай сайлауға және сайлануға ққығына тек
помещиктер ғана ие болды, сондай –ақ ұсақ және ірі буржуазияның
өкілдері. Шаруалар курияға мүліктік шектеу болмады. Жмысшыларға сайлау
құқығы тек 50 адамнан кем емес еркектер ғана жұмыс істейтін
өндірістерге берілді. Барлық куриялар үшін сайлаулар көп сатылы
болды. Екі дәрежелі куриялар екі баспалдақты. Алдымен сайлаушылар, тек
содан кейін Мемлекеттік думаның мүшелері сайланды.Жұмысшы
курияларында сайлаулар күрделі жүрді, өйткені сайлаулар үш сатылы
болды. Алдымен 50-дей жұмысшылары өндірістердің өкілдері және одан да
көп жұмысшылары бар өндірістерден бір өкіл, ірі өндірістерден -мың
жұмысшыдан бір өкіл сайланды. Шаруалар үшін төрт сатылы сайлаулар
өткізілді (ауылдан, селодан, болыстан, содан кейін губерниялардан,
ақырында Дума мүшелері сайланды).
Куриялар бойынша сайлаушылардың санының бөліну жүйесі күрделі
болған. Нәтижесінде қанаушы таптар үстемдік дәрежені иемденген
(помещиктің 1 даусы қаланың үш сайлаушыларына, шаруалардың 15 даусына,
жұмысшылардың 45 даусына теңестірілген) [8, 9-10].
1906 ж. 20 ақпанда Мемлекеттік Думаны құру туралы акт
шықты, онда оның қызметтері айқындалған: алдын ала заң жобаларының
ұсыныстарын құрастыру және талқылау, мемлекеттік бюджетті бекіту,
темір жолдарды салу және акционерлік қоғамдарды құру мәселелерін
талқылау. Дума 5 жылға сайланды.Думаның депутаттары сайлаушыларға есеп
бермейтін, олардың шететілуін немесе босатылуын Сенат жүзеге асыра
алатын. Дума императордың шешуімен мерзімінен бұрын таратыла
алатын.Заң шығару инициативасымен Думаға министрлер, депутаттар
комиссиясы және Мемлекеттік Кеңес кіре алатын.
Қазіргі кезге дейін Қазақстан мен Ресейдің тарихшыларына
Дала және Түркістан өлкелерінен Мемлекеттік Думаға сайланған қазақ
депутаттарының есімдері мәлім емес. Ресей Империясының І Думасында
болған қазақ халқының өкілдерін еске түсірейік. Олар: қазақ Ахмет
Қорғанбекұлы Бірімжанов, Торғай тұрғындарының өкілі, Сәлімгерей
Сейтханұлы Жантөрин – қазақ көрнекті қөоғам қайраткері, халықтық
мұсылман партиясының мүшесі, Уфа тгуберниясынан сайланған, Алпыспай
Калменұлы Қалменов – университеттік білімі бар қазақ, Ордабасы
қазақтарының істеріне байланысты Уақытша кеңестің кеңесшісі болған
және Хан ордасы қазақтарынан сайланған; Дәуіт Санжапұлы Ноян-Тундутович
- казақ, шетел университеттерінде білім алған, кадет партиясының және
Астрахань мен Ставрополь губернияларының қоныс аудару комиссияларының
мүшесі; Шаймерден Қосшағұлов - қазақ, Көкшетау облысының молласы,
Бұқарда білім алған, Думаға сайланған, бірақ кейін оның депутаттық
құқығынан айырылған: Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов атақты ғалым,
экономист, тарихшы, этнограф, әдебиетанушы, талантты публицист, І
Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланған, 1916 жылы ІҮ Думада
мұсылмандар фракциясының Бюросын ұйымдастырған, кейіннен Алаш
қозғалысының басшыларының бірі болды.
ІІ Мемлекеттік Думаның қазақ депутаттарын еске түсірсек,
олар: Ақмола облысынан Ш. Қосшығұлов, Торғайдан А. Бірімжанов, Семейден Т.
Нұрекенов, Сырдариядан Т. Аллабергенов, Астраханнан Б. Кульманов, М.
Тынышпаев және Б. Қаратаев.
М. Тынышпаев Петербург жол қатынастар институтын алтын
медальмен бітірген және Закаспий темір жолының ең күрделі
бөлімдерінде жмыс істеді, ал 30-шы жылдары Түрксибте қазмет атқарды.
Уақытша үкіметтің комиисары ретінде өлкеде кең атаққа ие болды.
Әбілқайырдың шөбересі Бақытжан Қаратаев ІІ Думада танымал
тұлға болған. Б. Қаратаев Орынбор гимназиясын алтын медальмен және
Петербург университетінің заң факультетін бітіріп, 7 жылдан астам
кутаисиде следователь міндетін атқарды.
Қазақ депутаттарының Тавр сарайына тар жол тайғақ кешу
болғандығын өз кітабының беттерінде Өмірзақ Озғанбай мұқият
қарастырып шықты. Бір манифестпен император Мемлекеттік думаны құруды
жариялады, ал басқа жоғары 1905 жылы 6 тамыздағы мәртебелі билігінің
бұйрығымен, Ресей империясының халқын, солардың ішінде Орта Азия мен
Қазақстанда бар сайлау құқығынан айырды. Жергілікті биліктерге сайлау
компаниясының басында нұсқау жіберілген болатын: онда бұл
сайлауларға көшпенді және басқа қаңғыған халықтарды қатысуға жібермеу
керек деп жазылған. Әрине, патша үкіметінің қазақтарға өздерінің
еркін білдіру құқығынан айыруы халық арасында наразылық
туғызды.Электораттың наразылығын білдіруінің дәлелі ретінде автор Дала
өлкесі газетінен кейбір жолдарды келтіреді, оның беттерінде
Павлодар және Семей уездерінің татар мен қырғыздардың өкілдері, заң
шығарушы корпусқа депутаттар тең өкілеттілік негізінде, жынысына,
дініне және ұлтына қарамай жасырын және тура дауыс беру арқылы
барлық халық сайлауы керек. Ресейде қолданылған наразылық толлқыны
патша үкіметін жеңілдіктерге баруға және тактиканы өзгертуге мәжбүр
еткізді.
Петергофта Кеңестің кезекті мәжілісінде көшпенді халықтардың
сайлауда қатысуына байланысты арнайы мәселе қарастырылды. Бұл
мәселеге байланысты ішкі істер министрі Булыгин сөз сөйлеп,
министрлік пен Министрлер кеңесінің бұл халықтарды сайлау құқығынан
айырудан бұрынғы шешімдерінен бас тартуды ұсынды, себебі кейбір
көшпенді халықтар отырықшылыққа көшкен еді. Өмірбек Озғанбай
жазғандай, ұлғайып келе жатқан революциялық толқындардың ықпалымен
Николай ІІ бұл ұсынысты қараусыз қалдырмады. Сонымен Мемлекеттік
думаға сайлау тәртіптеріне толықтыру енгізілді, онда Польша
губернияларында, Орал және Торғай облыстарында, Сібір губерниялары
мен облыстарында, Дала және Түркістан генерал – губернияларында және
Кавказда жергілікті, сондай-ақ басқа көшпенді халықтарда сайлау жалпы
тәртіптер негізінде өткізілуі керек.
Ұлттық электоратқа қадам заңдарға кейбір өзгерістермен
жүрді.Мысалы, депутаттық мандатқа орыс тілін білмейтіндер ұсынылмады.
Бұл зерттеушінің пікірі бойынша көптеген қазақ депутаттарының
сайлануына кедергі болды. Одан басқа Дала және Түркістан
өлкелеріндегі кандидаттарды тура сайлау қарастырылмаған. Орнықтырылған
екі баспалдақты жүйе бойынша (ал кейбір облыстарда төрт
баспалдақты) алғашында қалалық сьезде таңдаушылар сайланған, негізінен
қызметкерлер мен ұсақ саудагерлердің арасынан.Содан и кейін олар
таңдаушылармен селолардан облыстан бір депутатты Мемлекеттік думаға
таңдаған.
Көшпенді халықтарға көп баспалдақты сайлауды өткізу себебі,
олардың арасында көп кедейлер, сауатсыз және саяси жетілмеген, өте
төмен көзқарастарымен және мәдениетімен болған деп түсіндіреді
автор және келесі қорытындыға келеді: мұндай тәртіп, әрине, қарапайым
халықтың өкілдері көптеген кедергілер келтірген. Басқа сөзбен
айтқанда, сайлау құүқығының өзінде теңдік болмаған.
Нәтижесінде қазақ халқы тек 1906 жылдың ақпан айы
аяқталғанда сайлауға қатысуға құқық алды, яғни қазақ даласында олар
ақырғы кезекте өтті. Сайлау компаниясының қызу шағында Дала
өлкесінде әскери жағдай жарияланды, ол онда бұқара халықтың жағдайын
шиеленістірді.
Барлық осы тым асыра сілтеуге қарамастан Өмірбек Озғанбай
оның ерекше маңыздарын атап өтті, алғашқы сайлаулар Россияда және
оның отар аймақтарында парламентаризмнің негізін қалады.Басқа
ұлттардың өкілдерімен қатар қазақ интеллигенцияы саяси күреске
араласты. Үш ұрпақ халықтың өжет, жарқын және таза жанды ұлдары
туралы естімеген және білмеген, міне енді Өмірбек Озғанбай олардың
есімдерін ұсынды.Бірінші Мемлекеттік думаның құрамына сайланды: Торғай
облысынан — Ахмет Бірімжан, Уфа губерниясынан — Сәлімгерей Жанторе, Орал
облысынан — Алпысбай Қалменұлы, Астарахань губерниясынан — Бақтыгерей
Құлман және Дәут Ноят-Тундут, Ақмола облысынан — Шаймерден Қосшығұлов,
Жетісу облысынан — Әлихан Бөкейханов.
Шындығында, парламентаризмнің бастаушылары Тавр сарайында
барлығы 73 күн мәжіліс құрды. Олардың инициативаларын ұнатпаған Думаны
таратуға бұйрық береді және жаңа екінші Мемлекеттік Думаға сайлауды
ұйғарды, оның құрамына жеті қазақ депутаттары кірді.Ақмола облысынан
Шаймерден Қосшығұлов сайланды, Тоғайдан — Ахмет Бірімжан, Семейден—
Темірғали Нұрекен, Сырдариядан — Тілеулі Аллаберген,Жетісудан —
Мұхамеджан Тынышбаев, Оралдан — Бақытжан Қаратай, Астрахань
губерниясынан — Бақтыгерей Құлман. Бұл депутаттарға патша үкіметі жұмысқа
104 күн берген.
Министрлер Кеңесінің төрағасы Петр Солыпиннің ұсынысы
бойынша Николай ІІ Екінші Мемлекеттік думаның таратылуы туралы
жариялады.Бір мезглде премьер-министр жаңа сайлау заңын өткізді, ол
бойынша көптеген ұлттардың өкілдері, соның ішінде қазақтардың да,
өздерінің өкілдерін заң шығарушы органға сайлау құқығынан айырылды.
Столыпин үкіметінің пікірінше, Дала аймағының тұрғындары сайлау үшін
пісіп жетілмеген.
Мемлекеттік Думаның қызметі, оның тарихи тәжірибесі Қазақстан
Республикасы үшін демократиялық басқару түрі ретінде парламентаризмнің
қалыптасуы мен дамуына үлкен тәжірибелік маңызы болды. Бұл
қызметті, сол алыс жылдары сайлау алдындағы компанияларды
ұйымдастыруды, ұстанымдарды, тәртіптерді, барлық мемлекеттік директива
құжаттарының жиынтығын зерттеу қазір біздерге қазіргі заманға сай
парламенттік механизм қандай болу керек екендігін көрсетеді [22, 10].
Бірінші Мемлекеттік Думалардың маңызы қазіргі парламентаризм
үшін өте зор.Өздерінің пайда болуымен олар болашақ демократиялық
парламентаризмнің негізін алғашқылар болып қалады. Заң шығарушы
органның сайлануы, таңдамалы заңның баршылығы, халықұ бұқарасының
өкілеттілігі, заң ұсынушы инициатива, депутаттардың фракцияларға бөлінуі
міне осының барлығы және тағы басқа қазіргі Қазақстан парламентіне
берді .
II. ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ПАРЛАМЕНТАРИЗМІ
1991 - 2014 жж.
2.1 Қазіргі Қазақстанның парламент институтының қалыптасуы
1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясы ел
тарихында мемлекеттің жоғарғы өкілетті органын белгілеу үшін парламент
ұғымын алғаш рет қолданып, маңызды сипатына орай аталмыш органды әлемдік
практикада қалыптасқан парламенттік модельге сәйкестендірді. Негізгі заңның
5 тарауының ережесіне сәйкес мемлекеттік органдар жүйесіндегі ерекше орын
Республика Парламентіне берілген болатын. Себебі бүкіл мемлекеттік
механизмнің ұйымдастырылуы мен қызметін негіздейтін заңдарды талқылау
тапсырылғанды. Біртұтас мемлекеттік биліктің бөлінісі жүйесіндегі
Парламенттің мұндай айрықша орны осылайша елдің қолданыстағы құқық
желісіндегі және мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынасындағы заңдарды
орындайтын функциялармен де байланысты болып келеді. Қазақстан Республикасы
Парламентінің негізгі функциялары заң шығарушы және өкілетті болып
табылады. Негізгі емес болғанымен де маңызды функцияларына бақылау және
мемлекеттің жоғарғы органдарының кадрларын қалыптастыру функциясы
жатқызылады. Парламенттің негізгі емес функциялары оның конституциялық
потенциялын жүзеге асыруда маңызды мәнге ие.
Парламентаризмнің табиғаты мен принциптері жайында ХХ ғасырдың
басында ең құнды пікір айтқан ғалымдардың бірі – ағылшын оқымыстысы Л.
Дюги. Оның парламентаризм туралы пікірлері күні бүгінге дейін өз құндылығын
жоғалтқан жоқ. Л.Дюги парламентаризмнің басты белгілері: парламент пен
үкіметтің ықпал мен бедел мәселелері бойынша елдегі тепе-теңдігі, олардың
өз функцияларын жүзеге асыру барысындағы қимыл бірлігі және бір-біріне
тұрақты да пәрменді ықпалы деп есептеді. [2, 21б] Дюганың пікірінше өзара
тең құқықпен пайдаланатын парламент пен үкімет мемлекеттің функцияларын
жүзеге асыруда барлық салаларда бірдей қимыл бірлігін көрсетуі керек.
Саясаттанушы мен мемлекеттанушы ғалымдардың парламентаризм
мәселелеріндегі көзқарастары Батыс Еуропаның жетекші елдерінің саяси
жүйелеріндегі іс жүзіндегі жаңа өзгерістеріне байланысты болды. Осыдан, Де
Смиттің конституциялық теорияның белгілі бір елдердегі нақтылы жағдайға
қарай ыңғайланып, икемделуі туралы пікірі күні бүгінге дейін маңызды.
Демократиялық күштердің бас көтеріп, адамдардың құқықтық
санасының оянуы арқасында атқарушы билік пен заң шығарушы билік арасындағы
қатынастарда, олардың сипаты мен мазмұнында едәуір сапалық өзгерістер
болып, парламентте демократиялық күштердің позициясының нығаюынан билеуші
саяси күштер секем алып, оған күдіктене бастады. Осыған байланысты Дюганың
ұсынысы: парламенттің қауіпті, жеке дара үстемдігін болдырмас үшін билік
тармақтарының бірлесіп қызмет жасауына қол жеткізу керек. Ол егер биліктің
барлық өкілеттіктері бір органның қолына жинақталса, ол міндетті түрде
тиранияның заңсыздығына әкеледі деген құнды пікір айтты.
Шетелдік әдебиеттерде парламентаризм бірде режим, бірде
мемлекеттік басшылық, бірде билік жүйесі, енді бірде принцип ретінде
анықталады. Б.С. Крылов парламент заң шығару, салықты анықтау, бюджетті
қабылдау және бекіту, үкіметке бақылау жасау тәрізді басты функцияларды
жүзеге асыратын басқару пошымы парламентаризм деп аталады деген
қорытындыға келді [2, 24б].
В.И. Лефитский де парламентаризмнің аса маңызды белгісі деп
парламенттің үстемдігін есептейді. Ол Қоғам мен мемлекеттің өзара қарым-
қатынасы жүйесінде мемлекеттік-биліктік функцияларды жүзеге асыруда
парламент әуел бастан-ақ шешуші роль атқарған Ұлыбританияны классикалық
парламентаризмнің отаны деп атауға болады деп қорытындылайды [2, 25б]. Бұл
анықтамалардың басты артықшылығы мынада: парламентаризм үшін ең бастысы
парламенттің үстемдігі және мемлекеттік билік жүйесінде оның шешуші орнын
мойындау.
Билік жүйесіндегі парламенттің орны қай елде де, ең алдымен,
конституцияға және заңдарға байланысты екені белгілі болса, сол кезеңдегі
Де. Смиттің конституциялық теорияның белгілі бір елдердегі
нақтылы жағдайға қарай ыңғайланып, икемделуі туралы пікірі күні бүгінге
дейін, әсіресе, қазіргі Қазақстан үшін орынды. 19- ғасырдағы ойшылдар
тәрізді Дж.Локк, Ш. Монтеське парламенттің жеке дара, мемлекеттің
тұтастығына қауіпті үстемдігін болдырмас үшін билік тармақтарының бірлесіп
қызмет жасауына жету қажет, егер биліктің барлық өкілеттіктері бір органның
қолына жинақталса, ол жазмыштың жазуымен міндетті түрде тиранияның
заңсыздығына әкеледі деп құнды пікір айтты. Ш. Монтескьенің билік
тармақтарының өзара қатынасында белгілі бір басымдықты халықтан бастау
алып, оның атынан билік жүргізетін заң шығарушы билікке беру, заңдарды
әсіресе, салық саласында, мәңгіге - шегі көрсетілмеген ұзақ мерзімге
қабылдау туралы ой-тұжырымдары елімізде парламентаризм перспективаларын
зерттеп, бағалау үшін құнды. Оның әсіресе, мемлекеттің заң шығарушы билігі
атқарушы биліктен гөрі өзгеріске түсіп, іріп-шіріген, бүлінген жағдайларда
мемлекет құриды деген ескертуі – қай заманның парламентшілері үшін
де,өзекті. [6, 288б].
Парламентаризмнің басты белгісі – халық өкілеттігі.
Парламентаризмнің қалыптасып бекуі, оның сындарлы қызметі халықтың
санасының артып, саяси процестерде өзінің саяси еркін әр қырынан, әлеуетті
және толық көрсетуіне мүмкіндік береді. Сондықтан да Б.Н. Чичерин
парламенттік басқару халықтың саяси кемелдігінің белгісі болып табылады деп
ерекше атап көрсетті. [7, 175б].
Бір мемлекеттің қойнауында ешқашан өзара тең, құзіреті мен
құқықтары бірдей билік тармақтарының болуы мүмкін емес. Олар ажырамайтын,
бөлінбейтін, бірін-бірі толықтырар, өзара тығыз байланыстағы ұлттық
мемлекеттік биліктің үш тармағы ғана болуы керек. Осы бір күрделі мәселе
жөнінде кезінде Г.Гегель былай деп нақты ескерткен болатын: Биліктердің
бір-бірінен тәуелсіздігі туралы қисындардың негізгі қателігі – тәуелсіз
биліктердің қалайда бірін-бірі шеттейтіндігінде жатыр. Ал түптеп келгенде,
дәл осы, әсіресе, тәуелсіздік арқылы олардан ең алдымен талап етілуге
тиісті мемлекеттің өзінің біртұтастығы жойылады [8, 339б]. Гегель заң
шығарушы және атқарушы биліктердің тығыз бірлігі мен келісілген іс-қимылын,
парламент пен үкіметтің бір команда ретінде қызмет жасауын қолдады.
Халықтың өкілеттегі принципін неғұрлым толығырақ жүзеге асыру үшін
президенттік басқару нысаны мен оның демократиялық құндылықтары мен бірге
парламенттік республика да қолайлы екенін ашық айту керек.
Парламентаризмнің табиғаты, деңгейі, қоғамдық қатынастарға
ықпалы ең алдымен парламенттік демократияда айқындалып, сонда ашылады.
Парламенттік демократияны екі мағынада – сөздің тар мағынасында және сөздің
кең мағынсында қарастыруға болады. Сөздің тар мағынасында парламенттік
демократия дегеніміз- заңдарды қабылдаудың бүкіл технологиясы, парламенттің
ішкі тәртібі, парламенттік құрылымдардың, фракциялар мен топтардың,
парламенттік азшылықтың өзара арақатынасын белгілеген ережелер жиынтығы,
олардың қызмет жасауының барысында туатын саяси-құқықтық процесс. Ал сөздің
кең мағынасында парламенттік демократия, парламент пен оның депутаттарының
мәртебесі туралы бүкіл заңнаманы конституциялық қағидалардан бастап,
парламентке сайлауды және парламенттің басқа да мемлекеттік органдармен,
қоғамдық-саяси институттармен арақатынасын, үнемі дамуы мен қозғалыстағы
сан - салалы қызметін қамтиды. Парламентаризм деген түсінікті біздің
еліміз жағдайында, парламенттік байланыстарды, заң шығару ісін талдау, осы
мәселелер төңірегіндегі процестер мен құбылыстарды қамту, бағалау,
Қазақстан Парламентінің алдағы даму болашағы, нығаю, және кемелдену
сатыларын талдау тұрғысынан қолдануға болады.
Дж.Локк және Ш. Монтескье парламент институтының мемлекеттік
билік органдары жүйесіндегі орны мен рөлін арнайы зерттеген. Биліктің
бөліну теориясы туралы тағы басқа ойшылдар тұжырымдама жасаған. Бұл саяси
құқықтық мұралар мемлекеттің билік тармақтарының табиғатын, олардың өзара
қатынастарын, заң шығарушы органның өзекті мәселелерін зерттеуге негіз
болды.Парламентаризмге жан-жақты негіздемені ХVIII ғасырдың аяғында XIХ
ғасырдың басында ағылшын философы Дж.Локк берген болатын.Дж. Локктың заң
шығарушы биліктің басқа биліктерге қарағанда ерекшеліктерін айқындай түсу
мақсатында айтқан ойлары ерекше мәнді.
Ол заң шығарушы биліктің басқа биліктің түрлерімен салыстыра
отырып нақты фактілер келтірді. Заң шығарушы билікті атқарушы және сот
билігімен салыстыра келіп, Дж.Локк былай деп жазды: Конституциялық
мемлекетте ... тек қана жалғыз жоғары билік қана болуы мүмкін, анығында заң
шығарушы, оған барлығы бағынады және бағынуы қажет.... Заң шығарушы билік
қажеттілік бойынша жоғары болуы қажет және қоғамның қандай бір адамдарынан
немесе бөліктерінен тұратын барлық биліктер содан туындайды және соған
бағынады. Орындаушы билік, - заң шығарушы билікке бағынышты және есеп
беретін билік болып табылады және тілегі бойынша өзгертілуі, қосылуы
мүмкін [9, 344б]. Сондай-ақ Дж.Локк заң шығарушы билік ең жоғары
болғанымен, оның билігінің жоғары еместігін де айтады. Өйткені ол билік заң
шығарушы болып табылатын тұлғаға немесе жиналысқа беріле отырып, қоғамның
барлық мүшелерінің біріктірілген билігін ғана білдіреді, ал осы тұлғалар
өздері қоғамға қосылғанға және осы билікті қоғамға бергенге дейін бастапқы
ахуалда болғандағы биліктен артық бола алмайды. Бұл билік, барынша кең
шеңберде алғанда, қоғамдық игіліктермен шектелген. Оның қоғамды сақтап
қалудан басқа өзгедей мақсаттары жоқ. Сол себепті де мемлекеттегі ең
жоғарғы заң шығарушы билік өзіне жағымды нәрсені жасай береді деу қателік.
Сондай-ақ Дж.Локктың заң шығарушы орган өзінің заң жасау құқығын басқа
біреуге беруге тиісті емес, өйткені ол құқықты халық сеніп тапсырып отыр
деген ойы да маңызды. Бұл ойдан Дж. Локктың Заң шығарушы биліктің ауқымы
туралы трактатында бірнеше рет қайталауынан заң шығарушы органның тікелей
халықтың билігі болғандығынан екендігін түсіну қиын емес [10, 280б].
Мемлекеттік билікті бөлу жөніндегі саяси ғылыми ойды логикалық
шегіне жеткізген 18- ғасырдағы француз ағартушысы Ш. Монтескье бірнеше
елдердің құрылымын зерттей отырып, мемлекетте бірін-бірі тежеп отыратын
билікті заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу-мемлекетте саяси
бостандықты қамтамасыз етудің басты шарты деген қорытындыға келеді [6,
288б]. Демек, ол билікті бөліп басқарудың қазіргі қолданып жүрген қағидасын
жасады. Билік тармақтары арасындағы тежемелік принциптері жөніндегі бұл
қағида кейін мемлекеттік биліктің бөлінісі қатаң жүзеге асқан елдерде
конституциялық шешімін тапты.
Француздың ұлы ағартушысының ойынша, билікті бөлу мемлекеттік
органдар арасындағы жай функцияны бөлу емес, бұл саяси күштердің саяси
еркіндікті жүзеге асыруы үшін қажет бөлінісі болып табылады.Ш. Монтескьенің
атқарушы билік бір адамның немесе мекеменің билігінде болса, онда
бостандық болмайды. Егер сот заң шығарушы билікпен қосылса, онда
азаматтардың өмірі мен бостандығы озбарлыққа тап болады, ал атқарушы
органмен қосылса, онда сот қанауға мүмкіндік алады. Ал үш билік біріксе,
онда бәрі тынады деген ойлары бүгінгі күні де өз маңызын жойған
жоқ.Мемлекеттік биліктің бөліну теориясы құқықтық ойдың аса ірі өкілдері
Жан-Жак Руссо, Кант, Гегель және тағы басқа ойшылдардың еңбектерінде кейін
толыса түсіп, кейін жан-жақты дамытылды [1, 14б].
Алайда адамның өмір сүру тарихынан бастап заң шығарушылық және
атқарушы биліктердің арасында әрқашан алауыздық, тіпті қатыгездік формалары
болды. Атқарушы билік әрқашан заң шығарушы биліктің уысынан шығуға тырысты,
ал заң шығарушы билік жоғары билікті өз қолында ұстау үшін үнемі бақылауда
болды.Қазіргі ғылымдағы парламентаризмді зерттеудің әр түрлі анықтамаларын
қарастыру барысында парламентаризм күрделі және жан-жақты дамып жатқан
құбылыс екенін көреміз. Мысалы: Н. Қалиевтің пікірінше Парламентаризм –
парламенттің басқа мемлекеттік органдармен өзара қатынасының қалыптасқан,
пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік механизмінде оның орны мен рөлін, тиісті
мәртебесін қамтамасыз етуші өкілеттік демократияның қызмет жасауы мен
ұйымдастырылуының негізгі әдісі [2, 68б].
Еліміз Конституциясында Парламентке тұрақты қызмет істейтін
орган ретінде мәртебе-сипаттама беріліп, соның арқасында заң шығару
функциясы: заңдарды қабылдау; оларға толықтырулар мен өзгерістер енгізу;
заңдардың күшін жою немесе тоқтату; халықаралық шарттарды бекіту немесе
күшін жою толассыз жүретіндігі атап көрсетілген. Парламент мемлекет
басшысы, ел ішінде және халықаралық аренада Қазақстан атынан өкілдік ететін
еліміздегі ең жоғарғы лауазымды тұлға Президентпен конституциялық-
процессуалдық өзара қимыл бірлікте болып, белгілі бір өкілеттік билікке де
ие. Парламентаризмнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Токубаева Адэль
ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Мамандығы (050114) Тарих
Специальность
Көкшетау 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Қазақстан тарихы кафедрасы
Кафедра Истории Казахстана
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Тәуелсіз Қазақстанда парламентаризм институтының қалыптасуы
На тему:
Мамандығы (050114) Тарих
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Токубаева Адэль
Жетекші
Руководитель ________________ Шапкенов А.А.
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Каженова Г.Т.____
Кокшетау 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I ҚАЗАҚСТАНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1. Парламентаризмнің қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Кеңестік және посткеңестік дәуірдегі парламентаризм
... ... ... ... ... ...25
II. ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ПАРЛАМЕНТАРИЗМІ 1991 - 2014 жж.
2.1 Қазіргі Қазақстанның парламент институтының қалыптасуы ... ... ... 35
2.2 Қазақстан Республикасының Парламенті - елдің заң шығару қызметiн жүзеге
асыратын ең жоғарғы өкiлдiктi орган ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..45
3 Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәнінен Тәуелсіз Қазақстанда
парламентаризм институтының қалыптасуы тақырыбы бойынша ашық сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігі келесі
тжырымдармен айқындалады. Заң шығарушы билік, өкілетті органдар жүзеге
асыратын билікті бөлу жүйесінде өте маңызды орынды алады.. Заң шығарушы
органдардың қызметтері мен ұйымдастыру міселелері әрдайым саяси
тәжірибенің орталығында және конституциялық-құқықтық ілімдердің негізгі
зерттеуінің назарында. Қоғамдық өмірді және мемлекеттік құрылымды
демократизациялау тенденциясы өкілетті демократия институттарын,
парламентаризмді дамытуда айқын байқалады. Парламент – бұл ел
тұрғындары сайлаған өкілетті орган, заң шығарушы билігі бар,
демократиялық мемлекеттік құрылыстың маңызды институты.
Жаңа қазақстандық мемлекеттілігінің қалыптасуы мен дамуы
парламентаризм идеясы және тәжірибесімен тығыз байланысты.
Парламентаризм деп құрылымдық және қызметі тұрғысынан билікті бөлу
принципіне негізделген, парламенттің алдыңғы ролімен заңнық жоғары
тұруы, әлеуметтік әділеттілік пен құқықтық тәртіпті орнату және дамыту
мақсатымен мемлекеттік билікті ұйымдастырудың ерекше жүйесін түсінеміз.
Парламентаризмді басқаша да анықтайды: бұл қоғамды парламенттің
дәрежесінің жоғарлығымен еңбектің, заң шығарушы және орындаушылық
бөліну сипатындағы мемлекеттік басқарудың ерекше жүйесі; бұл
парламенттің дәрежесінің жоғарлығымен заң шығарушы және орындаушылық
бөліну сипатындағы буржуазияның жоғарғы мемлекеттік билігін
ұйымдастырушы және қызмет ету жүйесі.
Парламентаризм, күрделі саяси-құқықтық және әлеуметті мәдени
феномен ретінде бірнеше тәртіптердің мәніне ие. Ол үш негізгі
деңгейде құрылған: парламенттік, яғни елдің ең ортаңғы заң шығарушы
орган деңгейінде, оның басқа мемлекеттік институттардың өзара
ықпалдасу деңгейінде және алдымен саяси, ққықтық кең жобада сол қоғамның
жалпы мәдениетімен, ұлттың рухани өмірімен. Бөлінген деңгейлер
фундаментальді блоктарды немесе парламентаризм деп аталатын
конструкцияның бөлімшелері болып табылады.
Қазақстанның қазіргі парламентаризмі өзінің дамуын тек жуық
арада бастады - 1990-шы жылдардан. Қазіргі уақытта ғылыми басылымдарда
құқықтық, демократиялық, конституциялық мемлекеттің теориялары дамуда,
парламент қызметінің нақты мәселелері зерттелуде.
Парламент қызметімен байланысты мәселелердің теоретикалық
және тәжірибелік маңыздылығының күштілігі соншалық, мамандардың назарын
қазір көп аударады. Қазіргі Қазақстан жағдайында парламентаризм
институтының дамуы екі фактордың ықпалымен жүзеге асады: бір
жағынан отандық мемлекетіміздің революцияға дейінгі жинақталған
тәжірибеге назар аударылады, ал екінші жағынан парламентік құрылыстың
дамуының шетелдік (алдымен батыстық) саяси-құқықтық ілімдеріне және
тәжірибесінің жетістіктеріне басты назар аударылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (ст.94) өзінің заң
шығарушы және өкілетті орган-парламенті бар. Мемлекеттік-құқықтық
институт ретінде өзінің тарихы бар. Алғашқы паламенттер XIV-XV ғғ.
пайда болған. Бірақта қазіргі парламенттің тарихы феодализм уақытының
сословиелік өкілетті органдарынан айырмашылығы бар жалпыұлттық
өкілетті мекеме ретінде ХХ ғасырдың басында парламент мемлекеттің маңызды
органына айналғанда басталды. Міне, дәл сол уақытта парламентаризм
мен мемлекеттік және атқарушы жүйе ретінде парламенттің саяси және
идеологиялық ролі қалыптасты және тарала бастады.
Парламент және парламентаризм - өзара байланысқан ұғымдар,
бірақта бірдей тең емес.Парламентаризм парламентсіз өмір сүре
алмайды. Ал парламент парламентаризмнің маңызды элементтерінсіз өміре
сүре алмайды, алайда олардан айырылуы мүмкін. Осы маңызды элеметтердің
қатарына алдымен биліктің бөлінуі жатады, өкілеттілік және заңдылық.
Ерекше өкілеттілік атап өтуге болады, себебі тек қана халықтың
өзін өзі демократиялық айқындау жағдайында ғана парламент демократиялық
заңды халық жиналысы сипатына ие болады, кейінгі кезеңнің өкілетті
корпоративті сословиелік және феодалдың сюзерендік кеңесшілер
коллегиясынан және социалистік мемлекеттің өкілетті мекемелерінен терең
айырмашылығы осында. Мұндай халықтық жиналыстың болуы парламенттік
демократияның халықтың егемендігі принципіне негізделген мемлекет түрі
ретінде айтуға болады. .
ҚР қазіргі парламентаризмнің жағдайы уақытпен , яғни
қазақстандық парламент өскен және дамыған тарихи кезеңдер барысымен
анықталған. Сондықтан осы дамуды зерттеу менің пікірімше өте
маңызды.Өйткені қазақстандық парламентаризмнің мәнін, оның негізі мен
принциптерін анықтау үшін, тарихқа жүгіну қажет, яғни неден басталды,
ескі мен жаңаның арасындағы себеп-салдар байланысын бақылау қажет.
Бүгінгі күні Қазақстан мен оның халқына парламент өте зор
маңызға ие болды, өйткені ел тұрғындары үшін тек соның ғана
көмегімен билікті жүзеге асыратын және өзінің мәселелерін шешетін
жалғыз орган болып табылады. Алайда осылай әрқашан болмаған.
Парламентаризмнің жаңа ғана қалыптасқан дәуірінде оның қазіргідей
статусы болмаған және жоғарғы билікке ғана бағынған, яғни көмекші
орган ғана болған.Мұндай айырмашылық сол уақытпен байланысты.
Монархияның болуы, нарықтық қатынастардың дамымауы, адам құқығы мен
еркіндіктерінің айқындалмағаны, әрине сол заманның мемлекеттік
жағдайларына соның ішінде парламентке де ықпал еткен. Бірақ уақыт
орнында тұрмайды, жыл сайын біртіндеп парламенттің жағдайы өзгеріп
тұрды, органның құрылымы, оның жұмыс тәртібі жетілдірілді, қызметінің
мақсаты мен негіздері өзгерді, ал сонымен бірге елдің өмірінің өзі
және бұқара халық өзгеріп отырған.
Қазақстан парламентаризмінің тарихы көлемі жағынан шексіз
мәселе болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақстандық ғылыми әдебиетте қазақстандық
парламентаризмнің даму мәселесі, диссертацияларда, мақалаларда және
монографияларда қарастырылады. Оқу әдебиетінде бұл мәселе тек жұқалап
қана зерттеледі, негізінен тарихи, мемлекет және құқық теориясы
пәндерінде ғана.
Өкілетті органдардың құқықтық статусы мәселесін зерттеушілердің
алғашқыларының ішінде XIX ғ. аяғы - XX ғ. басындағы келесі атақты
мемлекеттанушы ғалымдарды атап өтуге болады: Н.П. Дружинин, М.М.
Ковалевский, С.А. Котляревский, Б.Н. Чичерин. Бұл авторлардың еңбектері
өте зор ғылыми потенциалға ие және қазіргі уақытта да өзекті. Олардың
көпшілігі парламентаризмді жақтаған.
Кеңестік парламентаризм толығырақ және өте жақсы Коржихин Т.П.,
Сениннің А.С. Ресей мемлекеттелігінің тарихы монографиясында
қарастырылған, онда КСРО заң шығарушы жоғары органының ерекшеліктері
жәйлі айтылған. Қазіргі парламентаризмнің негізі О.Е. Кутафиннің
Конституциялық құқық пәні монографиясында жазылған, автор бұл
тақырыпқа толық бір бөлімін арнаған.где автор посвящает этой теме целый
раздел. Бұл аталған авторлардың еңбектерінің
құндылығы өкілетті заң шығарушы органдардың құқықтық статусына ғылыми
қоғамдастықтың қызығушылығы толығымен жойылған деп айтуға болмайды.
Ақырғы жылдардағы демократиялық қайта құрулар парламентаризмге деген
қоғамдық жағымсыз пікірді позитивті көзқарастарға өзгертті.
Зерттеу жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының парламентаризмінің
уақытта дамуын қарастыру, қазіргі Қазақстанның парламентаризмі қандай
негізде өзінің қызметін атқаратын түсіну, парламентаризм тарихының әр
кезеңін сипаттау.
Аталған мақсаттармен сәйкес қазақстандық парламентаризмінің
дамуының динамикасын ашу үшін келесі міндеттер қойылған:
- Ресей империализмінің, оның құрамында болған Дала өлкесінде
ертедегі парламентаризмнің негізін қарастыру және оны сипаттау;
- кеңестік паламентаризмнің ерекшеліктерін зерттеу және оның мәнісін
түсіндіру;
- қазіргі ҚР парламентаризмінің негізін, оның элементі ретінде
парламентті ашу, оның маңызын айқындау;
- Қазақстандық парламентаризмнің болашақтағы даму алғышарттарын
қарастыру.
Зерттеу жұмысының әдіснамасы: Жұмысты жазу барысында қолданылған
әдістердің ішінде аса маңызға ие болғандар: қазіргі парламентаризмнің
жағдайын және оның қатынастарын қарастыратын нақты әлеуметтанушылық;
парламентаризмді ертедегі тарихи кезеңдерде зерттеген тарихи және
ескі және жаңа парламентаризмді салыстыратын, ұқсастық пен
айырмашылықтарды табатын салыстырмалы –құқықтық. Логикалық тәсілдердің
ішінен көп қолданылғандар: парламентаризмнің құрылымын көрсететін
сараптамалық; парламентаризм жәйлі мәліметтерді жалпылайтын синтездеу;
парламентаризмнің жеке жақтарын танытатын индукция; парламентаризмнің
жалпы заңдылықтарын танытатын дедукция және парламентаризмнің дамуы
жәйлі болжам жасайтын гипотеза.
Зерттеудің деректемелік базасы. Дипломдық жұмыста қолданылды:
әртүрлі құжаттар жинағында, анықтамаларда жарияланған деректер.Жұмысты
жазу барысында қомақты археографиялық деңгейде дайындалған аналитикалық
жұмыстар пайдаланылды, сондай-ақ Қазақстан парламентінің құжаттары мен
материалдары, интернет ресурстары қолданылған.
Жұмыстың ғылымдық жаңалығы және тәжірибелік маңызы сонда, оның
нәтижелері отандық парламентаризмнің мәселелерін зерттеуде теориялық
білімдерді толықтыра түседі. Саяси модернизация үдерістерінің
институционалдық өлшеу әдістерін қолдану қазақстандық парламентаризм
тәжірибесін зерттеуде жаңа бағыттарды құрастыру мүмкіндігін береді.
Одан басқа зерттеу жұмысының нәтижелері посткеңестік Қазақстанның
саяси модернизациясының одан әрі болашағына сараптама жасауға жағдай
жасайды.
Бұл жұмыстың нәтижелерін саяси институттардың
қызметтерінің мәселелерімен айналысатын ұйымдар мен сараптамашылар,
сондай-ақ аналитикалық материал ретінде заң шығарушы билік органдары
қолдана алады.Зерттеудің нәтижелері Саясаттану бағытында арнайы
курстарды дайындауда, сондай-ақ қазіргі кезеңдегі отандық тарих курсын
оқытуда қолдануға болады.
Зерттеу обьектісі Қазақстандық парламент және оның тарихи
қалыптасу кезеңдері.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу кіріспеден, екі
бөлімнен,қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан
тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстанда парламентаризмнің қалыптасуын және
дамуын, Қазақстандық парламентаризмнің тарихын, ХХ ғасырдың басындағы
жаңа парламенттік кезеңді, кеңестік және посткеңестік кезеңдердегі
парламентаризм қарастырылған.
Екінші бөлімде қазіргі қазақстандық парламентаризмнің
қалыптасу үдерісі және Қазақстан Республикасының парламенті
қарастырылған.
Қорытындыда зерттеу жұмысы бойынша негізгі қорытындылар
жасалған.
I ҚАЗАҚСТАНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1. Парламентаризмнің қалыптасу тарихы
Парламенттің мемлекеттік - құқықтық институт ретінде көп
ғасырлық тарихы бар. Әлем тарихында алғашқы парламент 1265 жылы
Англияда құрылды (кейбір деректер бойынша – 1264 жылы), ал бірқатар
саясаттанушылар заң қабылдаушы ұйым ретінде төрт жүздік үкімет (ертедегі
гректердің басқарушысы Солонның заңы бойынша) және бес жүздік үкімет
болғандығына сүйеніп, парламенттің тарихы осы заңдардан бастау алады деп
есептейді.Алайда өз заманының және қазіргі кезеңдегі өте инновациялық
мемлекеттік-құқықтық институт ретінде ағылшын парламентаризміне
толығырақ тоқтаған жөн. Тарихтан белгілі болғандай II Генрих өлгеннен
кейін оның мұрагерлері Франциядағы иеліктерінен айырылды. Оның үстіне елде
феодалдар бүлігі күшейді. 1215 жылы корольге қарсы көтеріліс болды.
Көтерілісшілер 1215 жылғы 15 маусымда корольді Еріктіліктің ұлы хартиясы
деген құжатқа қол коюға мәжбүр етті. Ол құжат бойынша король халыққа біраз
жеңілдіктер берді. Шетел көпестерінің Англияға емін-еркін келіп-кетулеріне
рұқсат берілді.
1216-1272 жылдары Англияда III Генрих билік құрды. 1258 жылы ол
Италияға қарсы соғыс ашып, барондардан барлық табыстарының 13-ін өзіне
беруді талап етті. Бұл талапқа барондар наразылық білдірді.Барондар өкімет
билігін бақылайтын Кеңес құрды. Ол кеңестің келісімінсіз король ешқандай
шешім қабылдай алмайтын болды. 1259 жылы III Генрих Кеңеспен санасудан бас
тартты. 1263 жылы Англияда король мен барондардың арасында басталған соғыс
нәтижесінде барондар жеңіске жетті. 1265 жылы олар халық өкілдерінің
жиналысын шақырды. Ол жиналыс ағылшын парламентінің (фр. parle - сөйлеу
деген сөзінен шыққан) бастамасы болды. Парламент екі палатадан тұрды.
Бірінші палата лордтар палатасы деп аталды. Оған ірі жер иелерінің өкілдері
- герцогтер, маркиздер, графтар, виконттар мен барондар, епископтар
сайланды. Екінші палата қауымдар палатасы деп аталды. Оған рыцарьлар мен
халық бұқарасының өкілдері сайланатын. Парламенттің мемлекеттік орган
ретінде бекітілуі 35-40 жылдай уақытты қамтыды.
Сонымен, 1265 жылы Англиядағы арнайы мемлекеттік ұйым, испандық
кортестер, француздардың штаты және басқа да заң шығарушы ұйымдар ортақ
атауға ие болып - парламент деп аталған заң шығарушы органдар пайда болды.
Pariamehtum латын сөзі сол кезеңде монахтардың түстен кейінгі әңгімесі
деген мағынаны білдірді. Бұл терминді ХІІ-ХІІІ ғасырларда монахтардың
жиналысын белгілеу үшін қолданды. Англияда алғашында parlamehtum сөзі
әртүрлі кеңестерді белгілеу үшін пайдаланылды. Ресейде бірінші парламент
ұғымы өкілетті ұйым ретінде мемлекеттік думаға қатысты қолданылды.
Большевиктердің билік басына келуінен кейін парламенттік түрдегі заң
шығарушы ұйымдардың белсенділігі байқалды.
Бүгінгі таңда парламент өкілетті ұйымның атауы ретінде барлық
дамыған елдерде қолданылады. [3, 6б].
Парламентаризм- белгілі бір билік жүйесі мен мемлекеттік
құрылыстағы тиісті шешімдер қабылдауға құқы мен құзыреті бар сайлау арқылы
құрылатын халықтың өкілді органының жұмыс әдісі. Парламенттік демократия
дегеніміз – осы өкілді билікті парламенттің өз қызметінде жүзеге асыруының
реті мен тәртібін анықтайтын қатынастар жиынтығы.
Парламентаризм – парламенттің басқа мемлекеттік органдармен өзара
қатынасының қалыптасқан пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік тетіктерінде
оның орны мен рөлін, тиісті мәртебесін қамтамасыз етуші өкілді
демократияның қызмет жасауы мен ұйымдастырылуының негізгі тәсілі.
Парламентаризм - мемлекеттік биліктің формасы емес, оны жүзеге
асырудың әдісі. Әр мемлекеттегі заң шығарушы және атқарушы биліктер
арасындағы байланыстардың негізінде парламент - шешуші рөл атқаратын
демократиялық тәртіп. Парламентаризм қызметі, ең алдымен, сол елдің тарихи,
саяси, демократиялық дәстүріне байланысты. Сондықтан бүгінде барлық елдерде
еуропалық немесе ұлыбританиялық үлгідегі парламентаризмнің болуы немесе
соларды талап ету негізсіз болар еді. Парламент және парламентаризм өзара
сабақтас, өзара байланысты түсініктер, алайда олар пара-пар емес, олардың
арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. [4, 8].
Парламентаризмнің қалыптасып, қызмет жасап, дамуының басты және
негізгі шарты - пәрменді парламенттің болуы. Парламентаризмге тән негізгі
белгілер: оның құзіреттері мен өкілдіктері, заң шығарушы және атқарушы
биліктер арасындағы еңбек бөлінісі, парламенттің алдында Үкіметтің есеп
беруі мен жауапкершілігі. Мемлекеттік билік жүйесінде парламентаризм
талаптарын түбегейлі орындау нәтижесінде парламент атқарушы билікке тежеме
тепе-теңдік болып табылады да, оның бұл негізгі функциясы әлемдік
парламенттік тәжірибеде үш түрлі бағытта жүзеге асырылады:
а) мемлекеттік қаржының жұмсалуына жария бақылау жасау;
б) үкімет қызметінің заңнамалық негіздерін анықтау және Конституция мен
заңнамаларда анықталған өкілеттіктер негізінде жария бақылауды жүзеге
асыру, реттеу;
в) үкіметтің нақты құрамының қызметін заңнамаға сәйкес жария ағымдағы
бақылаудаумен жүзеге асыру.
Парламентаризмді тек биліктердің ажыратылуымен шектеуге
болмайды. Бұл жердегі ең маңызды және мәнді мәселе - заң шығарушы, атқарушы
және сот биліктері арасындағы мемлекеттік функциялардың аражігінің айқын да
сындарлы анықталуы
Сондықтан жалпы парламентаризмнің даму жолын, тарихын анықтау
дүниежүзілік парламентаризмнің теориялық негізімен, даму жолдарымен әр
мемлекеттегі парламенттік жүйенің үлгілерімен тығыз байланысты.
Парламент тек заңдарды қабылдайтын өкілдікті орган емес, ол
сонымен бірге халық қалаулылары талқылаулар мен пікір таласы арқылы
мемлекеттің, ұлттың мүддесіне сәйкес келетін саясатты белгілейді. Парламент
демократиялық жүйесі қалыптасқан елдерде тек мемлекеттің бір тармағы ғана
емес, сонымен бірге мәнді де маңызды жоспарларды асыратын, елдің дамуына
қажетті құрал.
Классикалық парламентаризмнің үлгісі Ұлыбританияда пайда болып,
қалыптасқаны белгілі. Еуропаның көптеген елінде парламентаризмнің дәл
британдық үлгісі қайталанды деген пікір ғылыми әдебиеттерде жиі кездеседі.
Бұл елде пайда болған парламентаризмнің негізгі элементтері тек
парламенттік монархияларда ғана емес, сонымен бірге парламенттік
республикаларда да орын алды.
Парламентттің қызметтері: 1)қаржылық: корольге жаңа салықтар
мен субсидияларға келісімін беру (субсидия мен салықтарға байланысты
бірде бір мәселе корольдің парламенттің қатысуынсыз шешілмеген).
2)Заңды біргіп қабылдау. 1382 жылдан бастап заңдарды талқылауда,
жоғарғы палатадан басқа қоғамдар палатасы да қатыса бастады. Король
мен сословиелердің біріккен қаулылары статуттар деп атала бастады
корольдің парламенттен тыс бұйрықтары– ордонанстардан, заң жобалары
биллдер деп аталды.
Англия парламенті өзінің барлық тарихында үнемі өзінің
монархымен күресумен болған. Көптеген монархтар маңызды шешімдер мен
нормативті актілерді парламенттің келісімінсіз қабылдауға тырысқан;
парламент бірнеше рет таратылған, оның құрылымы реформаланған, бірақта
мемалекеттік құқықтық институт ретінде ешқашанда жойылмаған.
Қазіргі кезең термин ұғымындағы парламентаризм принциптері Англияда
ХҮІІІ ғ. қалыптасты. Ақырғы рет қоғамдық палатадан тыс елді басқаруға
1783-1784 жж. Кіші Пит ұмтылды, бірақта ол әрекетінен түк шыққан жоқ.
Францияда парламентаризмнің үстемдігі нақты тек 1875 ж. орнықты; Италия
парламентаризмді Пьемонттан мұраға алды, онда бұл институт 1848 ж.
келеді; Бельгияда ол 1831 ж. басталады.
Россияда алғашқы рет үнемі қызмет жасайтын өкілетті органды
құрастыруды ХІХ ғ. басында Сперанский бастады. Оның жобасы бойынша екі
палаталы парламент құрастыру қарастырылған, жоғарғы палатасы
Мемлекеттік кеңес, ал төменгі –Мемлекеттік дума болуы керек еді.
Мемлекеттік кеңесті Россия Императоры құрастыратын болды, ал
Мемлекеттік дума – халықтың дауыс беру жолымен, Сперанскийдің жобасы
бойынша сайлау құқығына тек жылжымайтын мүлкі бар еркектерге ғана
берілген.Алайда бұл реформалар жобасы өз заманына тым либеральді
бодды, сондықтан тек кей бөліктері ғана Мемлекеттік кеңес құрылады
деп ойластырылған бөлігі ғана жүзеге асты. Мемлекеттік кеңес 1810
жылы құрастырылды және тек Патша тұсында ғана заңды –кеңестік орган
болды.
Алайда феодализм дәуіріндегі өкілетті сословиелік мекемеден
айырмашылығы бар, қазіргі парламентаризмнің өкілетті жалпыұлттық
мекеме ретіндегі тарихы,буржуазиялық революциялар жеңісі дәуірінен
кейін, парламент мемлекеттің маңызды органы болып қалыптасқаннан
кейін басталады. Міне дәл сол кезде парламентаризмнің қоғамды
мемлекеттік басқарудың ерекше жүйесі болып, парламенттің саяси және
идеологиялық ролін заңды және атқарушы еңбекті бөлуді сипаттаушы
ретінде қалыптасуы мен таралуы басталды.
Қазақстан парламентаризмі,қазіргі кезеңді қосқанда, үш ірі
қалыптасу кезеңдерінен өтті:
1) кеңестік дәуірге дейін (конституциялық-монархиялық);
2) кеңестік дәуір;
3) посткеңестік дәуір (протодемократиялық).
ХХ ғасырдың басы - Қазақстан парламентаризмінің жаңа дәуірі
болды, себебі Ресей империясында абсолюттік монархиядан конституциялық
монархияға, парламенттік мекемелерді құруға, сйлауларды өткізу жолына
түскен еді. Бұл жолдың басты кезеңі 1905 ж. 6 тамызда Мемлекеттік
думаны құру туралы Манифесті, Мемлекеттік думаны құру туралы Заңды
және Думаға сайлау тәртіптерін қабылдаумен байланысты [6, 17]. Манифест
Мемлекеттік дума заң ұсыныстарын негізгі заңдарға сай алдын ала
талқылау және құрастыру, Мемлекеттік Кеңес арқылы өткізіп Ұлы
мәртебелі билікке ұсыну үшін құрылады (п.1) деп жариялады. Сонымен
Ресейде самодержавиелік билікті сақтай отыра, заңды кеңесіп жасайтын
Мемлекеттік дума құрылды. Келесі қадам 1905 ж. 17 қазанда
Мемлекеттік тәртіпті жетілдіру туралы Манифесті қабылдау болды. 1905
ж. 6 тамыздағы Заң бойынша Дума кеңестік органнан заң шығарушыға
органға айналды.
1906 ж. 20 ақпанда қабылданған Мемлекеттік кеңес мекемесін
өзгерту және Мемлекеттік думаны қайтадан қарастыру Манифестің,
Мемлекеттік кеңесті қайтадан құру туралы Жарлықтың және Мемлекеттік
думаны құру туралы Жарлықтың сипаты контрреформалы болды. Оларға
байланысты Мемлекеттік думаның құзырынан өзінің жеке ықтиярымен
негізгі заңдарды қайтадан қарастыру алынды; думаның заңдарына
билеушінің және Мемлекеттік кеңестің вето тиым салуы енгізілді;
Дума заң шығарушы процесстің жеке заң шығарушы палатасы ретінде
емес, тек қатысушысы ретінде қарастырылды.
1906 ж. 23 сәуірде патша бекіткен 20 ақпандағы актілер Негізгі
мемлекеттік заңдарда бекітілді.
Негізгі мемлекеттік заңдардың І бөлімінде айтылғандай,
барлықресейлік Императорға жоғарғы самодержавиелік билік берілді.
Билеуші заңды қабылдау билігін Мемлекеттік кеңеспен және Мемлекеттік
думамен бірігіп жүзеге асырады (п. 5). Императорға заңды шығару
инициатива құқығы берілген;тек императордың инициаьивасымен ғана
Мемелекеттік думада және Мемлекеттік кеңесте Негізгі мемлекеттік
заңдарды қайтадан қарастыра алады. Император онсызда заңдарды
бекіткен және оның бекітуінсіз ешқандай заң жеткілікті болған
емес. Одан басқа тек император ғана жалғыз заңды бекітуші, шексіз
халық өкілі болып табылатын заңдарды шығару аймағы сақталған.Бұл
император отбасына, шіркеу істеріне және әскери ведомстваға және
т.б. істерге қатысты болған.
Негізгі заңдардың III бөлімінде ешқандай заң Мемлекеттік
кеңестің және Мемлекеттік думаның құптауынсыз және императордың
бекітуінсіз заңды күшке ие бола алмайды деп жазылған. Тіпті үкімет
дайындаған заңдар жобасы, Мемлекеттік кеңес және Мемлекеттік дума
құптамаса, монарха бекітуге ұсынылмады.
Мемлекеттік кеңес және Мемлекеттік дума заң шығару
істерінде тең құқықпен пайдаланған (п. 64). Егерде Мемлекеттік
кеңеспен және Дума арасында келіспеушілік пайда болған жағдайда
ақырғысы келісім комиссиясымен шешіледі.
Императордың заң шығарушы инициативасымен қатар екі
палатадан заң шығаруда алынбады.Думаның заң шығару инициативасы
шектетілді, заң жобаларын дайындау құқығы тек үкіметке ғана берілді,
тек қана Дума ұсынған заң жобасын дайындаудан үкімет бас тартса
ғана, ақырғысы өзінің комиссияларында бұл жұмысты бастай алатын. Тіпті
осы жағдайдың өзінде оның жұмысы атқарушы биліктің бақылауында болды,
өйткені Дума үкімет деректерінің мәліметтерін ғана қолдана алатын.
Монархтың бұйрықты шығару құқығы заңға сәйкес деген сөз
тіркестерімен және Думаның бюджеттік құқығымен шектелген, шындығында
ақырғысы Император Сарайы Министрлігінің, әскери және әскери-теңіз
ведомствасы мен т.б. шығындарын несиелеген былайша айтқанда
брондалған бірқатар статьялармен ықшамдалған.
Император уақытша заңдар шығара алатын (халық өкілдерінің
сессияларының үзілістері мерзіміндегі төтенше жағдайларда ). Мұндай
бұйрықтар Мемлекеттік дума мен Мемлекеттік кеңестің құқықтық жағдайы
мен Негізгі заңдарды өзгерте алмаған және заң жобасы ретінде екі
айдан кеш қалмай Думаға берілуі керек, әйтпегенде күшінен айырылады.
Мемлекеттік думаның жүргізу істеріне жатады: барлық заң
жобаларына (тек қана Негізгі заңдарды өзгертуге қатыстылары ғана);
бюджет; Мемлекеттік Бақылау есептері.
Қанды жексенбіден кейінгі революциялық толқындар патшаны
келісімге бару жолын іздестіруге баруға мәжбүр еткізді.Осы мақсатта
ішкі істер министрі Булыгинге тез арада Мемлекеттік Думаны құру
үшін заң жобасын дайындау тапсырылды. 1905 ж. 6 тамызында патша оны
құру туралы манифестке қол қойды [7,432].
Мемлекеттік Дума туралы заңда көрсетілгендей, ол заң
жобаларын алдын ала құрастырып және талқылап, тек содан кейін ғана
Мемлекеттік кеңеске түсу үшін құрастырылған. Сонымен болжамдалғандай
Мемлекеттік кеңеске қосымша ретінде заңды кеңес органын құру болды,
ол атқарушы билік органының қызметін атқарды.
Сол күні қабылданған Мемлекеттік думаға сайлау туралы
сайлау заңында үш курия бойынша сайлаулар-жер игерушілер,қала
тұрғындары мен шаруалардан қарастырылған.Жұмысшылар сайлау құқығынан
айырылған. Тек ірі буржуазияға ғана жоғары дәреже берілді.
Алайда Булыгин Думасына сайлау өткізілген жоқ. Оған
тұрғындардың көпшілігі қарсы шықты. Революциялық қозғалыстар жалғасып
жатты, сондықтан патша билігі жеңілдіктерге баруға мәжбүр болды.
Осылай атақты 1905 ж. 17 қазандағы заң шығарушы Думаны шақыруды уәде
еткен Манифест пайда болды. Сайлау жүйесін де өзгертуге мәжбүр
болды. 1905 ж. 11 желтоқсанында сайлау заңына өзгерістер енгізілді.Жаңа
заң бойынша енді үш емес, төрт сайлау куриялар қарастырылған
(жеригерушілерден, қала тұрғындарынан, шаруалардан және жұмысшылардан).
Барлық курияларда әйелдер сайлау құқығына ие болмаған.
Жеригеруші және қалалық куриялар үшін мүліктік ценз
орнатылды, соған орай сайлауға және сайлануға ққығына тек
помещиктер ғана ие болды, сондай –ақ ұсақ және ірі буржуазияның
өкілдері. Шаруалар курияға мүліктік шектеу болмады. Жмысшыларға сайлау
құқығы тек 50 адамнан кем емес еркектер ғана жұмыс істейтін
өндірістерге берілді. Барлық куриялар үшін сайлаулар көп сатылы
болды. Екі дәрежелі куриялар екі баспалдақты. Алдымен сайлаушылар, тек
содан кейін Мемлекеттік думаның мүшелері сайланды.Жұмысшы
курияларында сайлаулар күрделі жүрді, өйткені сайлаулар үш сатылы
болды. Алдымен 50-дей жұмысшылары өндірістердің өкілдері және одан да
көп жұмысшылары бар өндірістерден бір өкіл, ірі өндірістерден -мың
жұмысшыдан бір өкіл сайланды. Шаруалар үшін төрт сатылы сайлаулар
өткізілді (ауылдан, селодан, болыстан, содан кейін губерниялардан,
ақырында Дума мүшелері сайланды).
Куриялар бойынша сайлаушылардың санының бөліну жүйесі күрделі
болған. Нәтижесінде қанаушы таптар үстемдік дәрежені иемденген
(помещиктің 1 даусы қаланың үш сайлаушыларына, шаруалардың 15 даусына,
жұмысшылардың 45 даусына теңестірілген) [8, 9-10].
1906 ж. 20 ақпанда Мемлекеттік Думаны құру туралы акт
шықты, онда оның қызметтері айқындалған: алдын ала заң жобаларының
ұсыныстарын құрастыру және талқылау, мемлекеттік бюджетті бекіту,
темір жолдарды салу және акционерлік қоғамдарды құру мәселелерін
талқылау. Дума 5 жылға сайланды.Думаның депутаттары сайлаушыларға есеп
бермейтін, олардың шететілуін немесе босатылуын Сенат жүзеге асыра
алатын. Дума императордың шешуімен мерзімінен бұрын таратыла
алатын.Заң шығару инициативасымен Думаға министрлер, депутаттар
комиссиясы және Мемлекеттік Кеңес кіре алатын.
Қазіргі кезге дейін Қазақстан мен Ресейдің тарихшыларына
Дала және Түркістан өлкелерінен Мемлекеттік Думаға сайланған қазақ
депутаттарының есімдері мәлім емес. Ресей Империясының І Думасында
болған қазақ халқының өкілдерін еске түсірейік. Олар: қазақ Ахмет
Қорғанбекұлы Бірімжанов, Торғай тұрғындарының өкілі, Сәлімгерей
Сейтханұлы Жантөрин – қазақ көрнекті қөоғам қайраткері, халықтық
мұсылман партиясының мүшесі, Уфа тгуберниясынан сайланған, Алпыспай
Калменұлы Қалменов – университеттік білімі бар қазақ, Ордабасы
қазақтарының істеріне байланысты Уақытша кеңестің кеңесшісі болған
және Хан ордасы қазақтарынан сайланған; Дәуіт Санжапұлы Ноян-Тундутович
- казақ, шетел университеттерінде білім алған, кадет партиясының және
Астрахань мен Ставрополь губернияларының қоныс аудару комиссияларының
мүшесі; Шаймерден Қосшағұлов - қазақ, Көкшетау облысының молласы,
Бұқарда білім алған, Думаға сайланған, бірақ кейін оның депутаттық
құқығынан айырылған: Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов атақты ғалым,
экономист, тарихшы, этнограф, әдебиетанушы, талантты публицист, І
Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланған, 1916 жылы ІҮ Думада
мұсылмандар фракциясының Бюросын ұйымдастырған, кейіннен Алаш
қозғалысының басшыларының бірі болды.
ІІ Мемлекеттік Думаның қазақ депутаттарын еске түсірсек,
олар: Ақмола облысынан Ш. Қосшығұлов, Торғайдан А. Бірімжанов, Семейден Т.
Нұрекенов, Сырдариядан Т. Аллабергенов, Астраханнан Б. Кульманов, М.
Тынышпаев және Б. Қаратаев.
М. Тынышпаев Петербург жол қатынастар институтын алтын
медальмен бітірген және Закаспий темір жолының ең күрделі
бөлімдерінде жмыс істеді, ал 30-шы жылдары Түрксибте қазмет атқарды.
Уақытша үкіметтің комиисары ретінде өлкеде кең атаққа ие болды.
Әбілқайырдың шөбересі Бақытжан Қаратаев ІІ Думада танымал
тұлға болған. Б. Қаратаев Орынбор гимназиясын алтын медальмен және
Петербург университетінің заң факультетін бітіріп, 7 жылдан астам
кутаисиде следователь міндетін атқарды.
Қазақ депутаттарының Тавр сарайына тар жол тайғақ кешу
болғандығын өз кітабының беттерінде Өмірзақ Озғанбай мұқият
қарастырып шықты. Бір манифестпен император Мемлекеттік думаны құруды
жариялады, ал басқа жоғары 1905 жылы 6 тамыздағы мәртебелі билігінің
бұйрығымен, Ресей империясының халқын, солардың ішінде Орта Азия мен
Қазақстанда бар сайлау құқығынан айырды. Жергілікті биліктерге сайлау
компаниясының басында нұсқау жіберілген болатын: онда бұл
сайлауларға көшпенді және басқа қаңғыған халықтарды қатысуға жібермеу
керек деп жазылған. Әрине, патша үкіметінің қазақтарға өздерінің
еркін білдіру құқығынан айыруы халық арасында наразылық
туғызды.Электораттың наразылығын білдіруінің дәлелі ретінде автор Дала
өлкесі газетінен кейбір жолдарды келтіреді, оның беттерінде
Павлодар және Семей уездерінің татар мен қырғыздардың өкілдері, заң
шығарушы корпусқа депутаттар тең өкілеттілік негізінде, жынысына,
дініне және ұлтына қарамай жасырын және тура дауыс беру арқылы
барлық халық сайлауы керек. Ресейде қолданылған наразылық толлқыны
патша үкіметін жеңілдіктерге баруға және тактиканы өзгертуге мәжбүр
еткізді.
Петергофта Кеңестің кезекті мәжілісінде көшпенді халықтардың
сайлауда қатысуына байланысты арнайы мәселе қарастырылды. Бұл
мәселеге байланысты ішкі істер министрі Булыгин сөз сөйлеп,
министрлік пен Министрлер кеңесінің бұл халықтарды сайлау құқығынан
айырудан бұрынғы шешімдерінен бас тартуды ұсынды, себебі кейбір
көшпенді халықтар отырықшылыққа көшкен еді. Өмірбек Озғанбай
жазғандай, ұлғайып келе жатқан революциялық толқындардың ықпалымен
Николай ІІ бұл ұсынысты қараусыз қалдырмады. Сонымен Мемлекеттік
думаға сайлау тәртіптеріне толықтыру енгізілді, онда Польша
губернияларында, Орал және Торғай облыстарында, Сібір губерниялары
мен облыстарында, Дала және Түркістан генерал – губернияларында және
Кавказда жергілікті, сондай-ақ басқа көшпенді халықтарда сайлау жалпы
тәртіптер негізінде өткізілуі керек.
Ұлттық электоратқа қадам заңдарға кейбір өзгерістермен
жүрді.Мысалы, депутаттық мандатқа орыс тілін білмейтіндер ұсынылмады.
Бұл зерттеушінің пікірі бойынша көптеген қазақ депутаттарының
сайлануына кедергі болды. Одан басқа Дала және Түркістан
өлкелеріндегі кандидаттарды тура сайлау қарастырылмаған. Орнықтырылған
екі баспалдақты жүйе бойынша (ал кейбір облыстарда төрт
баспалдақты) алғашында қалалық сьезде таңдаушылар сайланған, негізінен
қызметкерлер мен ұсақ саудагерлердің арасынан.Содан и кейін олар
таңдаушылармен селолардан облыстан бір депутатты Мемлекеттік думаға
таңдаған.
Көшпенді халықтарға көп баспалдақты сайлауды өткізу себебі,
олардың арасында көп кедейлер, сауатсыз және саяси жетілмеген, өте
төмен көзқарастарымен және мәдениетімен болған деп түсіндіреді
автор және келесі қорытындыға келеді: мұндай тәртіп, әрине, қарапайым
халықтың өкілдері көптеген кедергілер келтірген. Басқа сөзбен
айтқанда, сайлау құүқығының өзінде теңдік болмаған.
Нәтижесінде қазақ халқы тек 1906 жылдың ақпан айы
аяқталғанда сайлауға қатысуға құқық алды, яғни қазақ даласында олар
ақырғы кезекте өтті. Сайлау компаниясының қызу шағында Дала
өлкесінде әскери жағдай жарияланды, ол онда бұқара халықтың жағдайын
шиеленістірді.
Барлық осы тым асыра сілтеуге қарамастан Өмірбек Озғанбай
оның ерекше маңыздарын атап өтті, алғашқы сайлаулар Россияда және
оның отар аймақтарында парламентаризмнің негізін қалады.Басқа
ұлттардың өкілдерімен қатар қазақ интеллигенцияы саяси күреске
араласты. Үш ұрпақ халықтың өжет, жарқын және таза жанды ұлдары
туралы естімеген және білмеген, міне енді Өмірбек Озғанбай олардың
есімдерін ұсынды.Бірінші Мемлекеттік думаның құрамына сайланды: Торғай
облысынан — Ахмет Бірімжан, Уфа губерниясынан — Сәлімгерей Жанторе, Орал
облысынан — Алпысбай Қалменұлы, Астарахань губерниясынан — Бақтыгерей
Құлман және Дәут Ноят-Тундут, Ақмола облысынан — Шаймерден Қосшығұлов,
Жетісу облысынан — Әлихан Бөкейханов.
Шындығында, парламентаризмнің бастаушылары Тавр сарайында
барлығы 73 күн мәжіліс құрды. Олардың инициативаларын ұнатпаған Думаны
таратуға бұйрық береді және жаңа екінші Мемлекеттік Думаға сайлауды
ұйғарды, оның құрамына жеті қазақ депутаттары кірді.Ақмола облысынан
Шаймерден Қосшығұлов сайланды, Тоғайдан — Ахмет Бірімжан, Семейден—
Темірғали Нұрекен, Сырдариядан — Тілеулі Аллаберген,Жетісудан —
Мұхамеджан Тынышбаев, Оралдан — Бақытжан Қаратай, Астрахань
губерниясынан — Бақтыгерей Құлман. Бұл депутаттарға патша үкіметі жұмысқа
104 күн берген.
Министрлер Кеңесінің төрағасы Петр Солыпиннің ұсынысы
бойынша Николай ІІ Екінші Мемлекеттік думаның таратылуы туралы
жариялады.Бір мезглде премьер-министр жаңа сайлау заңын өткізді, ол
бойынша көптеген ұлттардың өкілдері, соның ішінде қазақтардың да,
өздерінің өкілдерін заң шығарушы органға сайлау құқығынан айырылды.
Столыпин үкіметінің пікірінше, Дала аймағының тұрғындары сайлау үшін
пісіп жетілмеген.
Мемлекеттік Думаның қызметі, оның тарихи тәжірибесі Қазақстан
Республикасы үшін демократиялық басқару түрі ретінде парламентаризмнің
қалыптасуы мен дамуына үлкен тәжірибелік маңызы болды. Бұл
қызметті, сол алыс жылдары сайлау алдындағы компанияларды
ұйымдастыруды, ұстанымдарды, тәртіптерді, барлық мемлекеттік директива
құжаттарының жиынтығын зерттеу қазір біздерге қазіргі заманға сай
парламенттік механизм қандай болу керек екендігін көрсетеді [22, 10].
Бірінші Мемлекеттік Думалардың маңызы қазіргі парламентаризм
үшін өте зор.Өздерінің пайда болуымен олар болашақ демократиялық
парламентаризмнің негізін алғашқылар болып қалады. Заң шығарушы
органның сайлануы, таңдамалы заңның баршылығы, халықұ бұқарасының
өкілеттілігі, заң ұсынушы инициатива, депутаттардың фракцияларға бөлінуі
міне осының барлығы және тағы басқа қазіргі Қазақстан парламентіне
берді .
II. ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ПАРЛАМЕНТАРИЗМІ
1991 - 2014 жж.
2.1 Қазіргі Қазақстанның парламент институтының қалыптасуы
1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясы ел
тарихында мемлекеттің жоғарғы өкілетті органын белгілеу үшін парламент
ұғымын алғаш рет қолданып, маңызды сипатына орай аталмыш органды әлемдік
практикада қалыптасқан парламенттік модельге сәйкестендірді. Негізгі заңның
5 тарауының ережесіне сәйкес мемлекеттік органдар жүйесіндегі ерекше орын
Республика Парламентіне берілген болатын. Себебі бүкіл мемлекеттік
механизмнің ұйымдастырылуы мен қызметін негіздейтін заңдарды талқылау
тапсырылғанды. Біртұтас мемлекеттік биліктің бөлінісі жүйесіндегі
Парламенттің мұндай айрықша орны осылайша елдің қолданыстағы құқық
желісіндегі және мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынасындағы заңдарды
орындайтын функциялармен де байланысты болып келеді. Қазақстан Республикасы
Парламентінің негізгі функциялары заң шығарушы және өкілетті болып
табылады. Негізгі емес болғанымен де маңызды функцияларына бақылау және
мемлекеттің жоғарғы органдарының кадрларын қалыптастыру функциясы
жатқызылады. Парламенттің негізгі емес функциялары оның конституциялық
потенциялын жүзеге асыруда маңызды мәнге ие.
Парламентаризмнің табиғаты мен принциптері жайында ХХ ғасырдың
басында ең құнды пікір айтқан ғалымдардың бірі – ағылшын оқымыстысы Л.
Дюги. Оның парламентаризм туралы пікірлері күні бүгінге дейін өз құндылығын
жоғалтқан жоқ. Л.Дюги парламентаризмнің басты белгілері: парламент пен
үкіметтің ықпал мен бедел мәселелері бойынша елдегі тепе-теңдігі, олардың
өз функцияларын жүзеге асыру барысындағы қимыл бірлігі және бір-біріне
тұрақты да пәрменді ықпалы деп есептеді. [2, 21б] Дюганың пікірінше өзара
тең құқықпен пайдаланатын парламент пен үкімет мемлекеттің функцияларын
жүзеге асыруда барлық салаларда бірдей қимыл бірлігін көрсетуі керек.
Саясаттанушы мен мемлекеттанушы ғалымдардың парламентаризм
мәселелеріндегі көзқарастары Батыс Еуропаның жетекші елдерінің саяси
жүйелеріндегі іс жүзіндегі жаңа өзгерістеріне байланысты болды. Осыдан, Де
Смиттің конституциялық теорияның белгілі бір елдердегі нақтылы жағдайға
қарай ыңғайланып, икемделуі туралы пікірі күні бүгінге дейін маңызды.
Демократиялық күштердің бас көтеріп, адамдардың құқықтық
санасының оянуы арқасында атқарушы билік пен заң шығарушы билік арасындағы
қатынастарда, олардың сипаты мен мазмұнында едәуір сапалық өзгерістер
болып, парламентте демократиялық күштердің позициясының нығаюынан билеуші
саяси күштер секем алып, оған күдіктене бастады. Осыған байланысты Дюганың
ұсынысы: парламенттің қауіпті, жеке дара үстемдігін болдырмас үшін билік
тармақтарының бірлесіп қызмет жасауына қол жеткізу керек. Ол егер биліктің
барлық өкілеттіктері бір органның қолына жинақталса, ол міндетті түрде
тиранияның заңсыздығына әкеледі деген құнды пікір айтты.
Шетелдік әдебиеттерде парламентаризм бірде режим, бірде
мемлекеттік басшылық, бірде билік жүйесі, енді бірде принцип ретінде
анықталады. Б.С. Крылов парламент заң шығару, салықты анықтау, бюджетті
қабылдау және бекіту, үкіметке бақылау жасау тәрізді басты функцияларды
жүзеге асыратын басқару пошымы парламентаризм деп аталады деген
қорытындыға келді [2, 24б].
В.И. Лефитский де парламентаризмнің аса маңызды белгісі деп
парламенттің үстемдігін есептейді. Ол Қоғам мен мемлекеттің өзара қарым-
қатынасы жүйесінде мемлекеттік-биліктік функцияларды жүзеге асыруда
парламент әуел бастан-ақ шешуші роль атқарған Ұлыбританияны классикалық
парламентаризмнің отаны деп атауға болады деп қорытындылайды [2, 25б]. Бұл
анықтамалардың басты артықшылығы мынада: парламентаризм үшін ең бастысы
парламенттің үстемдігі және мемлекеттік билік жүйесінде оның шешуші орнын
мойындау.
Билік жүйесіндегі парламенттің орны қай елде де, ең алдымен,
конституцияға және заңдарға байланысты екені белгілі болса, сол кезеңдегі
Де. Смиттің конституциялық теорияның белгілі бір елдердегі
нақтылы жағдайға қарай ыңғайланып, икемделуі туралы пікірі күні бүгінге
дейін, әсіресе, қазіргі Қазақстан үшін орынды. 19- ғасырдағы ойшылдар
тәрізді Дж.Локк, Ш. Монтеське парламенттің жеке дара, мемлекеттің
тұтастығына қауіпті үстемдігін болдырмас үшін билік тармақтарының бірлесіп
қызмет жасауына жету қажет, егер биліктің барлық өкілеттіктері бір органның
қолына жинақталса, ол жазмыштың жазуымен міндетті түрде тиранияның
заңсыздығына әкеледі деп құнды пікір айтты. Ш. Монтескьенің билік
тармақтарының өзара қатынасында белгілі бір басымдықты халықтан бастау
алып, оның атынан билік жүргізетін заң шығарушы билікке беру, заңдарды
әсіресе, салық саласында, мәңгіге - шегі көрсетілмеген ұзақ мерзімге
қабылдау туралы ой-тұжырымдары елімізде парламентаризм перспективаларын
зерттеп, бағалау үшін құнды. Оның әсіресе, мемлекеттің заң шығарушы билігі
атқарушы биліктен гөрі өзгеріске түсіп, іріп-шіріген, бүлінген жағдайларда
мемлекет құриды деген ескертуі – қай заманның парламентшілері үшін
де,өзекті. [6, 288б].
Парламентаризмнің басты белгісі – халық өкілеттігі.
Парламентаризмнің қалыптасып бекуі, оның сындарлы қызметі халықтың
санасының артып, саяси процестерде өзінің саяси еркін әр қырынан, әлеуетті
және толық көрсетуіне мүмкіндік береді. Сондықтан да Б.Н. Чичерин
парламенттік басқару халықтың саяси кемелдігінің белгісі болып табылады деп
ерекше атап көрсетті. [7, 175б].
Бір мемлекеттің қойнауында ешқашан өзара тең, құзіреті мен
құқықтары бірдей билік тармақтарының болуы мүмкін емес. Олар ажырамайтын,
бөлінбейтін, бірін-бірі толықтырар, өзара тығыз байланыстағы ұлттық
мемлекеттік биліктің үш тармағы ғана болуы керек. Осы бір күрделі мәселе
жөнінде кезінде Г.Гегель былай деп нақты ескерткен болатын: Биліктердің
бір-бірінен тәуелсіздігі туралы қисындардың негізгі қателігі – тәуелсіз
биліктердің қалайда бірін-бірі шеттейтіндігінде жатыр. Ал түптеп келгенде,
дәл осы, әсіресе, тәуелсіздік арқылы олардан ең алдымен талап етілуге
тиісті мемлекеттің өзінің біртұтастығы жойылады [8, 339б]. Гегель заң
шығарушы және атқарушы биліктердің тығыз бірлігі мен келісілген іс-қимылын,
парламент пен үкіметтің бір команда ретінде қызмет жасауын қолдады.
Халықтың өкілеттегі принципін неғұрлым толығырақ жүзеге асыру үшін
президенттік басқару нысаны мен оның демократиялық құндылықтары мен бірге
парламенттік республика да қолайлы екенін ашық айту керек.
Парламентаризмнің табиғаты, деңгейі, қоғамдық қатынастарға
ықпалы ең алдымен парламенттік демократияда айқындалып, сонда ашылады.
Парламенттік демократияны екі мағынада – сөздің тар мағынасында және сөздің
кең мағынсында қарастыруға болады. Сөздің тар мағынасында парламенттік
демократия дегеніміз- заңдарды қабылдаудың бүкіл технологиясы, парламенттің
ішкі тәртібі, парламенттік құрылымдардың, фракциялар мен топтардың,
парламенттік азшылықтың өзара арақатынасын белгілеген ережелер жиынтығы,
олардың қызмет жасауының барысында туатын саяси-құқықтық процесс. Ал сөздің
кең мағынасында парламенттік демократия, парламент пен оның депутаттарының
мәртебесі туралы бүкіл заңнаманы конституциялық қағидалардан бастап,
парламентке сайлауды және парламенттің басқа да мемлекеттік органдармен,
қоғамдық-саяси институттармен арақатынасын, үнемі дамуы мен қозғалыстағы
сан - салалы қызметін қамтиды. Парламентаризм деген түсінікті біздің
еліміз жағдайында, парламенттік байланыстарды, заң шығару ісін талдау, осы
мәселелер төңірегіндегі процестер мен құбылыстарды қамту, бағалау,
Қазақстан Парламентінің алдағы даму болашағы, нығаю, және кемелдену
сатыларын талдау тұрғысынан қолдануға болады.
Дж.Локк және Ш. Монтескье парламент институтының мемлекеттік
билік органдары жүйесіндегі орны мен рөлін арнайы зерттеген. Биліктің
бөліну теориясы туралы тағы басқа ойшылдар тұжырымдама жасаған. Бұл саяси
құқықтық мұралар мемлекеттің билік тармақтарының табиғатын, олардың өзара
қатынастарын, заң шығарушы органның өзекті мәселелерін зерттеуге негіз
болды.Парламентаризмге жан-жақты негіздемені ХVIII ғасырдың аяғында XIХ
ғасырдың басында ағылшын философы Дж.Локк берген болатын.Дж. Локктың заң
шығарушы биліктің басқа биліктерге қарағанда ерекшеліктерін айқындай түсу
мақсатында айтқан ойлары ерекше мәнді.
Ол заң шығарушы биліктің басқа биліктің түрлерімен салыстыра
отырып нақты фактілер келтірді. Заң шығарушы билікті атқарушы және сот
билігімен салыстыра келіп, Дж.Локк былай деп жазды: Конституциялық
мемлекетте ... тек қана жалғыз жоғары билік қана болуы мүмкін, анығында заң
шығарушы, оған барлығы бағынады және бағынуы қажет.... Заң шығарушы билік
қажеттілік бойынша жоғары болуы қажет және қоғамның қандай бір адамдарынан
немесе бөліктерінен тұратын барлық биліктер содан туындайды және соған
бағынады. Орындаушы билік, - заң шығарушы билікке бағынышты және есеп
беретін билік болып табылады және тілегі бойынша өзгертілуі, қосылуы
мүмкін [9, 344б]. Сондай-ақ Дж.Локк заң шығарушы билік ең жоғары
болғанымен, оның билігінің жоғары еместігін де айтады. Өйткені ол билік заң
шығарушы болып табылатын тұлғаға немесе жиналысқа беріле отырып, қоғамның
барлық мүшелерінің біріктірілген билігін ғана білдіреді, ал осы тұлғалар
өздері қоғамға қосылғанға және осы билікті қоғамға бергенге дейін бастапқы
ахуалда болғандағы биліктен артық бола алмайды. Бұл билік, барынша кең
шеңберде алғанда, қоғамдық игіліктермен шектелген. Оның қоғамды сақтап
қалудан басқа өзгедей мақсаттары жоқ. Сол себепті де мемлекеттегі ең
жоғарғы заң шығарушы билік өзіне жағымды нәрсені жасай береді деу қателік.
Сондай-ақ Дж.Локктың заң шығарушы орган өзінің заң жасау құқығын басқа
біреуге беруге тиісті емес, өйткені ол құқықты халық сеніп тапсырып отыр
деген ойы да маңызды. Бұл ойдан Дж. Локктың Заң шығарушы биліктің ауқымы
туралы трактатында бірнеше рет қайталауынан заң шығарушы органның тікелей
халықтың билігі болғандығынан екендігін түсіну қиын емес [10, 280б].
Мемлекеттік билікті бөлу жөніндегі саяси ғылыми ойды логикалық
шегіне жеткізген 18- ғасырдағы француз ағартушысы Ш. Монтескье бірнеше
елдердің құрылымын зерттей отырып, мемлекетте бірін-бірі тежеп отыратын
билікті заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу-мемлекетте саяси
бостандықты қамтамасыз етудің басты шарты деген қорытындыға келеді [6,
288б]. Демек, ол билікті бөліп басқарудың қазіргі қолданып жүрген қағидасын
жасады. Билік тармақтары арасындағы тежемелік принциптері жөніндегі бұл
қағида кейін мемлекеттік биліктің бөлінісі қатаң жүзеге асқан елдерде
конституциялық шешімін тапты.
Француздың ұлы ағартушысының ойынша, билікті бөлу мемлекеттік
органдар арасындағы жай функцияны бөлу емес, бұл саяси күштердің саяси
еркіндікті жүзеге асыруы үшін қажет бөлінісі болып табылады.Ш. Монтескьенің
атқарушы билік бір адамның немесе мекеменің билігінде болса, онда
бостандық болмайды. Егер сот заң шығарушы билікпен қосылса, онда
азаматтардың өмірі мен бостандығы озбарлыққа тап болады, ал атқарушы
органмен қосылса, онда сот қанауға мүмкіндік алады. Ал үш билік біріксе,
онда бәрі тынады деген ойлары бүгінгі күні де өз маңызын жойған
жоқ.Мемлекеттік биліктің бөліну теориясы құқықтық ойдың аса ірі өкілдері
Жан-Жак Руссо, Кант, Гегель және тағы басқа ойшылдардың еңбектерінде кейін
толыса түсіп, кейін жан-жақты дамытылды [1, 14б].
Алайда адамның өмір сүру тарихынан бастап заң шығарушылық және
атқарушы биліктердің арасында әрқашан алауыздық, тіпті қатыгездік формалары
болды. Атқарушы билік әрқашан заң шығарушы биліктің уысынан шығуға тырысты,
ал заң шығарушы билік жоғары билікті өз қолында ұстау үшін үнемі бақылауда
болды.Қазіргі ғылымдағы парламентаризмді зерттеудің әр түрлі анықтамаларын
қарастыру барысында парламентаризм күрделі және жан-жақты дамып жатқан
құбылыс екенін көреміз. Мысалы: Н. Қалиевтің пікірінше Парламентаризм –
парламенттің басқа мемлекеттік органдармен өзара қатынасының қалыптасқан,
пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік механизмінде оның орны мен рөлін, тиісті
мәртебесін қамтамасыз етуші өкілеттік демократияның қызмет жасауы мен
ұйымдастырылуының негізгі әдісі [2, 68б].
Еліміз Конституциясында Парламентке тұрақты қызмет істейтін
орган ретінде мәртебе-сипаттама беріліп, соның арқасында заң шығару
функциясы: заңдарды қабылдау; оларға толықтырулар мен өзгерістер енгізу;
заңдардың күшін жою немесе тоқтату; халықаралық шарттарды бекіту немесе
күшін жою толассыз жүретіндігі атап көрсетілген. Парламент мемлекет
басшысы, ел ішінде және халықаралық аренада Қазақстан атынан өкілдік ететін
еліміздегі ең жоғарғы лауазымды тұлға Президентпен конституциялық-
процессуалдық өзара қимыл бірлікте болып, белгілі бір өкілеттік билікке де
ие. Парламентаризмнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz