Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни бірлестіктер қызметінің құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Айдос Нұргүл
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни
бірлестіктер қызметінің құқықтық негіздері
Дипломдық жұмыс
050301 Заңтану мамандығы
Көкшетау 2013
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
____ ____________ 2013 ж.
Кафедра меңгерушісі
____________ з.ғ.к. Сыздықова Ғ.И.
(қолы)
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: “ Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни бірлестіктер
қызметінің құқықтық негіздері”
050301 Заңтану мамандығы бойынша
Орындаған
Айдос Н.
Ғылыми жетекшісі
Кушумбаев
Жетекшінің ТАЖ ғылыми атағы, қызметі
Көкшетау 2013
Көкше академиясы
___________________________________ _________________________ департаменті
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент___________________________________ __________________________
(тегі, аты-жөні)
Тобы___________________Мамандығы _______________________________
Дипломдық жұмыстың тақырыбы
___________________________________ __________________
ЖОО бұйрығымен бекітілген №__ "__"_________________ 20__ж.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі "___" ____________________ 20__ж.
Орындалған жұмысы туралы мағлұмат ___________________________________ _
___________________________________ ___________________________________
Дипломдық жұмысына туындаған сұрақтар немесе дипломдық жұмыстың қысқаша
мазмұны :
а)___________________________________ ___________________________________ ____
_______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
ә)___________________________________ ___________________________________ ____
_______
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
___________________________________ ___________________________________ ______
______
б)___________________________________ ___________________________________ ____
______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
Графикалық материалдардың
тізбесі___________________________________ __________
Негізгі әдебиеттер
___________________________________ __________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
Жұмыс бойынша не оның бөлімдеріне қатысты белгіленген кеңестер
Бөлімдері КонсультантМерзімі Қолы
Тапсырманың берілген күні _____________________________
Департамент директоры
__________________________________ _______________________ Тегі, аты-жөні,
қолы
Дипломдық жұмыстың ғылыми
жетекшісі_________________________ __________________ тегі, аты-жөні, қолы
Тапсырманы орындауға алған
студент __________________ Тегі, аты-жөні, қолы
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, CИМBОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ
5
1. ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
8
1.1 ҚР көп партиялық жүйенің қалыптасуы
8
1.2 Қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтық мәртебесі
12
1.3 Діни бірлестіктер және олардың мемлекетпен қатынасы
15
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ
ДІНИ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ 20
2.1 Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің құрылуы
және олардың құқықтары мен міндеттері
25
2.2 Қазақстан Республикасындағы діни бірлестіктер қызметінің жүзеге
асырылу тәртібі
35
2.3 Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар қызметінің негіздері
36
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ
ДІНИ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
37
3.1 Қоғамдық бiрлестiктер туралы заңдарды бұзғандық үшiн
жауапкершiлiк
40
3.2 Діни бірлестіктердің қызметін ұйымдастыруды жетілдіру
43
3.3 Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар жұмысының
белсенділігін арттыру мәселелері
45
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
60
КІРІСПЕ
Тақырыптың маңыздылығы. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты
міндеттерінің бірі өз азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарын
барынша қорғау болып табылады. Бұған сай Қазақстан Республикасының
Конституциясынын 1-бабында ең қымбат қазына адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары одан ешкім айыра алмайды деп көрсетілген.
Осыған орай адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың маңызы ерекше болып табылады. Қазақстан
мемлекті адам құқықтары жөніндегі халықаралық нормаларды толық қуаттай
отырып, оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық кепілдік береді. Оның айғағы
азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік жане басқа да құқықтарының Қазақстан
Республикасының Конституциясында толық жан-жақты көрініс табуы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген
Конституцияның 1-бабының 2-тармағында. Яғни Республиканың азаматы өзінің
азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (Конституцияның
12-бабының 3-тармағы). Адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан
келтірмеуге тиіс (5 -тармақ) [1].
Бірлесуге бостандық құқығы адам және азаматтардың аса маңызды
конституциялық құқықтарының бірі болып табылады.
Заң бойынша Конституцияға, мемлекет заңдарына қайшы келмейтін, олардың
ортақ мақсаттарын жүзеге асыру үшін құрылған саяси партиялар, кәсіптік
одақтар және азаматтардың басқа да бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп
аталады. Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, белсенділігі мен
өзіндік қызметін дамыту, кәсіби және өзі құмартқан мүдделерін,
қанағаттандыру, ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту,
адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғау, қоршаған табиғи ортаны қорғау,
қайырымдылық іс-шараларға қатысу, мәдени-ағарту, спорттық-сауықтыру
жұмыстарын өткізу, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, патриоттық
және гуманистік тәрбие, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту және басқа
мақсаттарда құрылып, жұмыс істейді. Бірлесу құқығы жүзеге асырудың сипатына
қарай жеке және ұжымдық құқыққа бөлінеді.
Азаматтардың саяси, әлеуметтік және басқа да құқықтарына қарсы
қылмыстық жауаптылық нормалары қылмыстық кодекстің төртінші тарауында
көрсетілген. Бұл қылмыстық заң нормалары азаматтардың конституциялық осы
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда аса маңызды рөл атқарады.
Айтылып отырған қылмыстың топтық объектісі болып азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтары саналады.
Азаматтарға ерекше құқықтар мен бостандықтар бере отырып, оларды
қорғау мәселесі өз жөнін табуы орынды болып табылады. Сондықтан да аталмыш
тақырыптың маңыздылығы сол, мемлекеттің өз азаматтарына берілген және
оларға табиғи тұрғыдан тумысынан жазылған құқықтарын қорғау, олардың
мемлекеттің саяси өміріне араласуына кепілдіктер бере отырып оны қалыпты
жағдайда жүзеге асыруын қадағалау маңызды болып табылатыны белгілі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу деңгейі. Адам және азаматтың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарына қарсы оның бостандықтары мен құқықтарына
зиян келтіру мен шеттетуден туындайтын қылмыстарды саралау мәселесіне
байланысты теориялық және тәжірибелік негіздемелері мен шарттары
талқыланып, қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және
діни бірлестіктердің қызметі құқықтық негіздерін қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттерді
қарастырамыз:
- ҚР көп партиялық жүйенің қалыптасуы;
- Қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтық мәртебесі;
- Діни бірлестіктер және олардың мемлекетпен қатынасы;
- Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің құрылуы және
олардың құқықтары мен міндеттері;
- Қазақстан Республикасындағы діни бірлестіктер қызметінің жүзеге
асырылу тәртібі;
- Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар қызметінің негіздері;
- Қоғамдық бiрлестiктер туралы заңдарды бұзғандық үшiн жауапкершiлiк
- Діни бірлестіктердің қызметін ұйымдастыруды жетілдіру;
- Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар жұмысының белсенділігін
арттыру мәселелері;
Демократиялық қоғамда саяси жүйе, саяси әр алуаңдылық пен адамдардың
ойлары мен мүдделерін көздейтін әр түрлі қарама-қайшы партиялық күштер
негізінде жұмыс істейді. Ондай көріністерді сайлау науқаны кезінде
сезілетінін білеміз. Бірақ, қалай да болса, саяси жүйе ешқашанда заң
шеңберінен шыға алмайды, оның іс-әрекеттері тек заңның нысандарына сай
болуы қажет. Қазақстанда демократизация барысында саяси әр алуандылық,
көппартиялық қалыптаса бастады. Әдетте мемлекет қоғамдық бірлестіктердің
және қоғамдық бірлестіктер мемлекет істеріне заңсыз араласпайды. Бірақ
бұдан келіп мемлекет қоғамдық бірлестіктерді құруға және оның кейбір
мәселесін шешуге мүлдем араласпайды деген жалған ой тумауы керек. Тек заңды
реттерде ғана, қоғамдык бірлестіктер мемлекеттік органдармен ынтымақтасып,
өзара іс-қимыл жасауына, олармен келісімдерге келуге әбден болады, тіпті
белгілі бір жүмыстарды орындаудары да мүмкін.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық жұмыстың зерттеу
деңгейі қоғамдық бірлестіктер мен діни бірлестіктердің қызметін жүзеге
асыруы мәселесіне байланысты теориялық және тәжірибелік мәліметтер жан –
жақты талқыланып, қарастырылды.
Зерттеу объектісі: Қоғамдық бірлестіктер мен діни бірлестіктердің
қызметінің құқықтық негіздерін саралау болып табылады.
Зерттеу пәні: Қоғамдық бірлестіктер мен діни бірлестіктердің
қызметінің ұйымдастырылуы, олардың құқықтары мен міндеттері, діни
бірлестіктерді, саяси партияларды құру, қайта құру, тарату, тіркеу олардың
мемлекетпен байланысы және қазіргі уақыттағы қызметін жүзеге асыру жағдайы
мен ахуалына, заң алдындағы жауапкершілігі мен міндетіне байланысты
қатынастар саналады.
Зерттеу тәсілдері: Жалпы диалектикалық, салыстырмалы құқықтану, жүйесі
– құрылымды, саралау тәсілдері қолданылады.
Ғылыми жаңалығы: Қоғамдық бірлестіктер мен діни бірлестіктердің
қызметін реттеудің теориялық негіздемесі ретінде негізгі шешілу жолдары
көрсетілген, практикада қолдануға ұсыныстар берілген.
Зерттеудің практикалық негіздемесі болып – қоғамдық бірлестіктер мен
діни бірлестіктердің қызметі саласындағы нормативтік құқықтық актілерді
қабылдаушылармен құқықтық реттеу механизім жетілдіру.
Зерттеу жұмысының құрылысы:
Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты,
міндеті, зерттеу объектісі, пәні, мәні, ғылыми жаңалығы, әдістемелік
негізі, зерттеу деңгейі және жұмыстың құрылысы қарастырылған.
Бірінші бөлімде, қоғамдық бірлестіктердің ұйымдастырылуы мен
қызметінің конституциялық негіздері, ҚР көп партиялық жүйенің
қалыптасуы, қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтық мәртебесі,
діни бірлестіктер және олардың мемлекетпен қатынасы қарастырылды.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни
бірлестіктердің қызметінің құқықтық негіздері, Қазақстан Республикасындағы
қоғамдық бірлестіктердің құрылуы және олардың құқықтары мен міндеттері,
Қазақстан Республикасындағы діни бірлестіктер қызметінің жүзеге асырылу
тәртібі, Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар қызметінің негіздері
талқыланған.
Үшінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни
бірлестіктердің қызметін ұйымдастыру мен жетілдіру жолдары, қоғамдық
бiрлестiктер туралы заңдарды бұзғандық үшiн жауапкершiлiк, діни
бірлестіктердің қызметін ұйымдастыруды жетілдіру, Қазақстан
Республикасындағы саяси партиялар жұмысының белсенділігін арттыру
мәселелері талқыланған. Жұмыстың соңында қорытынды жасалып, қолданылған
әдебиеттердің тізімі берілген.
1 ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ҚР көп партиялық жүйенің қалыптасуы.
ҚР Конституциясы идеологиялық және саяси көпқырлылықты жақтайды.
Идеологиялық көпқырлылық дегеніміз әр түрлі, тіпті, бір-бірімен қарама-
қарсыға дейінгі идеологиялық көзқарастар мен ағымдардың өмірде орын алып,
әрекет етуіне жол ашылуын білдіреді.
Саяси көпқырлылық әр түрлі саяси партиялар мен ұйымдардың, сондай-ақ
негізгі саяси партиялар мен ұйымдардың өзара әрекеттері мен тепе-теңдігіне
негізделкген билік жүйелерінің өмір сүретіндігін білдіреді .
Саяси және идеологилық көпқырлылық бір – бірімен өзара байланысты
құбылыс. Саясатты адамның, таптардың, көпшілік пен тұтас қоғамның
санасынан, олардың мүдделерінен, қажеті мен дүниетанымынан бөліп алуға
болмайды, сондықтан идеология мен саясат тікелей сіңісіп кетеді. Нақты
саясатты әдетте идеологияның қолдаушысы саяси партиялар жүзеге асырады.
ҚР саяси партиялар туралы ұғым заңда берілген. Яғни саяси партиялар
деп - ҚР азаматтарының мемлекеттік билікті жезеге асыруда олардың саяси
еркін белдіріп, жариялауға өздерінің өкілдерін қатыстыру арқылы ықпал
ететін ерікті түрдегі бірігу танылады. Саяси партиялар қоғамның саяси
өміріне қатысу, азаматтардың саяси еркін қалыптастырып, жүзеге асыруға және
заңда көзделген тәртіппен мемлекеттік билік органдарын қалыптастыруға
қатысу үшін құрылады. [2]
Конституцияның 5-бабы саяси партиялардың негізгі қағидаларына
арналған.
1. Идеологиялық және саяси әралуандылықты тану әр түрлі идеологияға
негізделген әр түрлі саяси партиялардың пайда болуы үшін конституциялық
негіздердің жасалғандығын білдіреді.
2. Саяси партиялар мемлекеттік органдардан тәуелсіз жұмыс істейді.
Мемлекет пен саяси партияларджың қосылып кетуіне жол бермеу үшін
конституция мемлекеттік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға тыйым
салады.
3. Конституция барлық саяси партиялардың заң алдындағы теңдігін
белгілейді. Барлық партиялар конституцияны және саяси партиялар туралы
заңдарды сақтауы тиіс.
4. Конституция мемлекеттің саяси партиялардың ісіне араласуына тыйм
салады.
5. Саяси партияларға мемлекеттік органдар қызметін жүктеуге жол
берілмейді.
6. Сасяи партияларды мемлекеттік қаржыландыруға тыйм салынады. Саяси
партиялар шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардан, шет мемлекеттер мен
хылықаралық ұйымдардан қаржылай құралдарын алмауы тиіс. ол мемлекеттің
егемендігіне нұқсан келтіруі мүмкін.
7. Конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, республиканың тұтастығын
бұзуға, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық, діни, топтық-тектік және рулық алауыздықты қоздыруға бағытталған
саяси партиялар құруға және олардың қызметіне тыйм салады.
8. ҚР –да басқа мемлекеттердің саяси партияларының қызметіне жол
берілмейді.
9. Діни негіздегі саяси партияларға тыйм салынады.
ҚР 1996 жылғы екінші шілдедегі Саяси партиялар туралы заңы
партияларды құрудың құқықтық негіздерін, олардың құқықтары мен міндеттерін,
қызмет кепілдігін белгілейді, олардың мемлекеттік органдармен және басқа
ұйымдармен қатынастарын реттейді.
Азаматтардың заңға сәйкес партияға бірігу құқығы мынадай жағдайлардан
тұрады.
1. Азаматтардың партияларға еркін бірігуге және еркін шығуға құқығы
бар. 18 жасқа толған ҚР азаматы партияға мүші бола алады. Шетел азаматтары,
азаматтығы жоқтарға ұжымдық мүшелікке жол берілмейді. Әскери қызметкерлер,
ұлттық қауіпсіздік, құқық қорғау органдарының қызметкерлері және судьялар
партияның мүшелігіне қабылданбайды. Президент саяси партияның қатарында
болса, өзінің өкілеттігін жүзеге асырған кезде партиядағы өз қызметін
тоқтата тұрады.
2. ҚР азаматы тек бір партияға ғана мүше бола алады.
3. Саяси партияның мүшесі болу азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын шектеуге негіз болмайды.
4. Кез келген азамат өзінің қай партияға жататынын және жатпайтынын
көрсетуге құқылы. [3]
Мемлекет саяси партиялардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтаудың
кепілі қызметін атқарады. Ол барлық партияны қорғауға тиіс. Өйткені барлық
партия заң алдында бірдей.
Партиялар өз мүшелерінің еріктілігі мен теңқұқықтылығы,
есептесушілігі, жариялылық пен заңдылық, өзін-өзі басқару және өзін - өзі
қаржыландыру принципі негізінде құрылады және әрекет етеді. Партиялардың
ұйымдық құрылымы аумақтық принцип бойынша құрыллады.
Партиялар қызметінің өрісі кең. Олар: өздерінің қызметі туралы
ақпараттарды таратуға, өздерінің мақсаттары мен міндеттерін насихаттауға
(оқу процесінде емес); еріктілік негізде ассоциацияларға (одақтарға),
сайлау блоктарына бірігуге; ҚР Президенттігіне, Мәжіліс және маслихаттардың
депутаттығына кандидаттар ұсынуға; өз өкілдері арқылы Сенат депутаттығына
кандидаттар ұсынуға; БАҚ құрылтайшылығына; баспа қызметін жүзеге асыруға;
жиналыстар, митингілер, демонстрациялар, шерулер, бой көрсетулер өткізуге
және басқаларына құқылы.
1.2 Қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтық мәртебесі.
Бірлесуге бостандық құқығы адам және азаматтардың аса маңызды
конституциялық құқықтарының бірі болып табылады.
Заң бойынша Конституцияға, мемлекет заңдарына қайшы келмейтін, олардың
ортақ мақсаттарын жүзеге асыру үшін құрылған саяси партиялар, кәсіптік
одақтар және азаматтардың басқа да бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп
аталады.
Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, белсенділігі мен
өзіндік қызметін дамыту, кәсіби және өзі құмартқан мүдделерін,
қанағаттандыру, ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту,
адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғау, қоршаған табиғи ортаны қорғау,
қайырымдылық іс-шараларға қатысу, мәдени-ағарту, спорттық-сауықтыру
жұмыстарын өткізу, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, патриоттық
және гуманистік тәрбие, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту және басқа
мақсаттарда құрылып, жұмыс істейді. Бірлесу құқығы жүзеге асырудың сипатына
қарай жеке және ұжымдық құқыққа бөлінеді. [4]
Бірлесу құқығын жеке жүзеге асыру:
1) азаматтың қызмет етуші бірлестіктерге кіруі;
2) азаматтардың жаңа қоғамдық бірлестіктер құруға қатысуы;
3) азаматтардың қоғамдық бірлестіктерден еркін шығуы;
4) қоғамдық бірлестіктің өз ішінде белгілі бір мәртекбені иелену
жолымен жүргізіледі.
Ұжымдық жезеге асуы оның қызмет процесінде өтеді. Олар қызмет
саласының ерекшелігіне қарай үш топқа бөлінеді:
1) саяси бірлестіктер;
2) саяси емес қоғамдық бірлестіктер;
3) діни бірлестіктер.
Қоғамдық бірлестіктердің оларды бір топқа біріктіруге мүмкіндік
беретін ортақ қырлары бар:
1. Олардың барлығы коммерциялық емес бірлестіктер болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктердің ақшалай қаражаты ұйымға кіру және мүшелік
жарналардан, қайырымдылық жасаудан, жарғыға сәйкес лекциялар өткізуден
түскен қаражаттардан, өндірістік немесе өзге де шаруашылық қызмет
табысынан, заң тыйм салмаған басқа да түсімдерден құралады.
2. Барлық қоғамдық бірлестіктерді құру мен оның қызмет ету принципі
ортақ принцип болып табылады.
3. Барлық қоғамдық бірлестіктер өз қызметін Конституцияға және басқа
да заң актілерінің ережелеріне сәйкес жүзеге асырады. Олар заң нормаларын
бұзғаны үшін жауаптылықта болады.
4. қоғамдық бірлестіктер еректілік, мүшелерінің тең құқықтылығы, өзін-
өзі басқару, заңдылық, есептесу және қызметінің жариялылығы негізінде
құрылады және әрекет етеді.
5. Азаматтың қоғамдық бірлестікке қатысуы немесе қатыспауы оның
конституциялық құқығы болып табылады.
6. Қоғамдық бірлестіктердің мемлекет ісіне заңсыз араласуға құқығы
жоқ.
Жарғылық мақсаттарын жүзеге асыру үшін қоғамдық бірлестіктер ҚР
заңдарыныда белгіленген тәртіппен:
- өз қызметі туралы ақпарат таратуға;
- соттар мен басқа да мемлекеттік органдарда, өзге де қоғамдық
бірлестіктерде өз мүшелерінің құқықтары мен заңды мүдделерін білдіруге және
қорғауға;
- БАҚ құруға; жиналыстар, митингілер, демонстрациялар, шерулер және
пикеттер өткізуге; баспа қызметін жүзеге асыруға;
- халықаралық коммерциялық емес үкіметтік емес бірлестіктерге кіруге;
- ҚР заңдарына қайшы келмейтін өзге де өкілеттіктерді жүзене асыруға
құқылы.
Барлық қоғамдық бірлестіктердің міндеттері де ортақ:
ҚР заңдары мен жарғыда көрсетілген нормаларды сақтау;
өз мүшелерінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен және
шешімдермен танысуын қамтамасыз етуге т.б. міндетті.
Мемлекет егемендігін, қауіпсіздігін, азаматтарының құқықтары мен
бостандықтарын сақтау қажеттігіне орай мемлекет белгілі бір қоғамдық
бірлестіктерді құруға және қызмет етуіне тыйым сала алады.
Мақсаты мен іс-әрекеті ҚР конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге,
тұтастығын бұзуға, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық алауыздықты қоздыруға,
сондай-ақ заңда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға бағытталған
қоғамдық бірлестіктерді ұйымдастыруға және олардың қызметіне тыйым
салынады. [5]
Қоғамдық бірлестіктердің қүқықтық мәртебесінің негіздері.
1. Демократиялық қоғамда саяси жүйе, саяси әр алуаңдылық пен
адамдардың ойлары мен мүдделерін көздейтін әр түрлі қарама-қайшы партиялық
күштер негізінде жұмыс істейді. Ондай көріністерді сайлау науқаны кезінде
сезілетінін білеміз. Бірақ, қалай да болса, саяси жүйе ешқашанда заң
шеңберінен шыға алмайды, оның іс-әрекеттері тек заңның нысандарына сай
болуы қажет. Қазақстанда демократизация барысында саяси әр алуандылық,
көппартиялық қалыптаса бастады. Партиялар әр түрлі қоғамдық бірлестіктер
құрып жұмыс істеп жүр. Парламенттің өзінде депутаттық топтар бірігіп қызмет
етуде. Әдетте мемлекет қоғамдық бірлестіктердің және қоғамдық бірлестіктер
мемлекет істеріне заңсыз араласпайды. Бірақ бұдан келіп мемлекет қоғамдық
бірлестіктерді құруға және оның кейбір мәселесін шешуге мүлдем араласпайды
деген жалған ой тумауы керек. Тек заңды реттерде ғана, қоғамдык
бірлестіктер мемлекеттік органдармен ынтымақтасып, өзара іс-қимыл жасауына,
олармен келісімдерге келуге әбден болады, тіпті белгілі бір жүмыстарды
орындаудары да мүмкін. Мысалы, қоғамдық бірлестіктердің мүдделерін
қозғайтын мәселе-лерді олармен келісе отырып мемлекеттік органдар шешеді
және қүқықтык нормалардың орындалуын үнемі бақылап, қадағалап отырады.
2. Қоғамдық бірлестіктер туралы мәліметтерді Қазақстан Республикасының
Конституциясьшан және 1996 жылғы 31 мамырдағы "Қоғамдық бірлестіктер
туралы" Қазақстан Республикасының Заңынан көруге болады. Бұл занда КР
азаматтары-ның бірлесу бостандығы құқығы, қоғамдық бірлестіктердің
мәртебесі оларды құру, қайта ұйымдастыру, тарату құқыктары мен міндеттері
және т.б. сөз етіледі. Қоғамдық ұйымдардың әр түріне бағытталған бұдан да
баска зандар бар, мысалы, 2002 жылғы 15 шілдедегі "Саяси партиялар туралы"
Қазақстан Республикасының Заңы, Кәсіптік одақтар туралы заң және т.с.с.
3. Қоғамдық бірлестіктер үғымы және оның ұйымдастырушылық-құқықтық
нысандары (формалары). Жоғарыда айтылған заңда қоғамдық бірлестіктер
ұғымына түсінік береді. Онда: "Қазақстан Республикасында саяси партиялар,
кәсіптік одақтар және азаматтардың ортақ мақсаттарға жету үшін ерікті
негізде құрылған, зандарға қайшы келмейтін басқа да бірлестіктері қоғамдық
бірлестіктер деп танылады және олар коммерциялық емес ұйымдар қатарына
жатады", — делінген. Қоғамдык бірлестіктер қызметі оның мүшелері мен
қатысушылар арқылы атқарылады, олар жеке адам не занды тұлға түрінде болуы
да мүмкін. Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы сол, егер мүшелікке жеке
адамның арызы арқылы алынса, онда қатысушылар қоғамдық ұйымдардың
мүшелерінің санын есептеу қажеттілігінен туындайтын құжаттарда белгіленеді.
Қоғамдық ұйымдар алуан түрлі және өте көп. Олар мынадай
ұйымдастырушылық құқықтық нысандарда құрылуы мүмкін: қоғамдық ұйымдар,
бұқаралық қозғалыстар, саяси партиялар, кәсіптік одақтар, қоғамдық қор және
т.б.
Саяси партиялар дегеніміз азаматтардың, әртүрлі әлеуметтік топтардың
мүдделерін мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарында білдіру және оларды калыптастыру ісіне қатысу
мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан Республикасы
азаматтарының ерікті бірлестігі.
Егерде қоғамдық ұйымдарға келетін болсак, оның ерекшелігі басқа
қоғамдық бірлестіктердің нысандарына қарағанда мүшелік негізінің болуы.
Демек, коғамдық ұйымдар - бұл ортақ мүддесін корғау үшін және жарлықта
көрсетілген мақсаттарға жету үшін мүшелік негіздегі қоғамдық бірлестіктер.
Қоғамдық ұйымдардың ең жоғарғы баскарушы органы - съезд (конференция)
немесе жалпы жиналыс. Сонымен бірге оның тұрақты басқарушы органы да болады
(сайланбалы коллегиалды орган съездін, конференцияның немесе жалпы
жиналыстың алдында есеп береді).
Қазіргі біздің қоғамымызда кәсіподақтар орасан зор рол атқарады.
Атынан-ақ көрініп отырғандай, кәсіптік одақтар қызметшілерді кәсіптік,
жалпы өндірістік белгісіне қарай біріктіреді. Ол барлық қызметшілердің,
интеллигенциялардың түрлі топтарының талап-тілектерін қанағаттадыруға
тырыса отырып, өкілдік негізде азаматтардын әлеуметтік-еңбек құқықтары мен
мүдделерін қорғауға бағытталып, мемлекеттік органдармен тығыз
ынтымақтасады. Өз окілеттілігі шеңберінде ол жұмыссыздыкты болдыртпауға,
ұжымдық келісімдерді жүргізуге, келісімдерді, ұжымдық шарттарды жасауға,
олардың орындалуын бақылауға, ұжымдықдауларды шешуге қатысуға, еңбек
заңдарын орындауға байланысты кәсіподақтық бақылауды іс жүзінде жүргізуге,
қызметшілердің әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуге құқылы. Еңбекшілердің
мәдениет тұрмыстық қажеттерін өтеу, олардың денсаулығы жөнінде қамқорлық
жасау кәсіподақтарға жүктелген. Осының барлығы қосылып, кәсіподақтар
еліміздің бүкіл қоғамдық саяси өмірінде маңызды орын алатынын керсетеді.
Қоғамдық ұйымдар өздерінің ұйымдастырушылык нысандарынан ғана емес, ол
заң бойынша жұмыс істеулерімен де ерекшеленеді. Осыған байланысты,
Қазақстан Республикасында республикалық, аумақтық және жергілікті қоғамдык
бірлестіктер құрылып қызмет етеді.
Қазақстан Республикасы облыстарының жартысынан астамының аумағында
өздерінің құрылымдық бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) бар
бірлестіктер республикалыққоғамдық бірлестіктерге жатады. Аймақтық қоғамдық
бірлестіктердің қатарына еліміздің облыстарының жартысынан азының аумағында
өздерінің құрылымдық белімшелері (филиалдары мен екілдіктері) бар
бірлестіктер жатады. Ал жергілікті қоғамдық бірлестіктерге тек бір облыс
шегінде жұмыс істейтін бірлестіктер жатады.
Әдетте, қоғамдық бірлестіктер заң алдында тең. Ол өз мүшелерінің
(қатысушыларының) еріктілігі, тең құқықтылығы, өзін-өзі баскару, кызметінің
зандылығы, есептілігі мен жариялылығы негізінде құрылып, жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (5-бап, 3-тармақ)
коғамдықбірлестіктерді құруға белгілі бір шектеулер қойған. Мысалы,
конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, оның түтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге және т.с.с. бағытталған қоғамдык
бірлестіктерді құруға және олардың кызметіне, заңсыз әскерилендірілген
құрамалар құруға тыйым салынады. [6]
4. Қоғамдық бірлестіктерді құру және оны тарату тәртібі. Мұны құру
үшін, ең алдымен бұл туралы жарғы қабылдануы және басқарушы органдар
қалыптастырылатын Құрылтай съезін (конференциясын, жиналысын) шақыру,
сонымен бірге кемінде 10 адамнан тұратын тобының бастамасы болуы тиіс.
Қоғамдық бірлестіктердің мүшелері мен қатысушыларына Заң белгілі бір талап
қояды. Әдетте, қоғамдық бірлестіктердің мүшелері және қатысушылары болып
Қазақстан Республикасының азаматтары және заңды тұлға ретінде қоғамдық
бірлестіктер болып саналады. Сонымен бірге, бұлардың қатарында шетел
азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар да бар (бұған саяси партиялар
кірмейді). Он алты жасқа толған азаматтар саяси партиялар жанындағы
жастардың коғамдық бірлестіктерінің мүшелері (қатысушылары) бола алады.
Өзге де қоғамдық жастар мен балалар бірлестіктері мүшелерінің жасы олардың
жарғыларымен (ережелерімен) анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасывың
18 жасқа толған азаматы саяси партияның мүшесі бола алады. Саяси
партияларға шетел азаматтарының, азаматтығы жок адамдардың мүшелігіне
сондай-ақ ұжымдық мүшелікке жол берілмейді (Саяси партия туралы Заңның 8-
бабы, 1—2-тармақтары). Әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының,
құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен судьялар саяси партияларда
болмауға, қандай да бір саяси партияға қолдау көрсетпеуге тиіс.
Азаматтың коғамдық бірлестік қызметіне қатысуы немесе қатыспауы оның
құқықтары мен бостандыктарын шектеу үшін негіз бола алмайды. Ресми
құжаттарда қоғамдық бірлестікке мүшелік (қатысу) туралы мәліметтерді
көрсетуге талап етуге жол берілмейді.
Қоғамдық. бірлестіктің занды тұлға ретіндегі құкық қабілеттілігі ол
Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша
тіркелген кезінен бастап пайда болады. Ал егер де занды түрде тіркелмесе,
онда олар занды ұйым құқығына ие бола алмайды. Тіркеуді Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігі (республикалық, аймактық коғамдық
бірлестіктердің қүрылымдык болімшелерін), аумақтық әділет органдары
(жергілікті қоғамдықбірлестіктерді және олардың филиалдары мен
өкілеттіктері) жүзеге асырады. Қоғамдык бірлестіктерді тіркеу үшін занда
козделген тәртіппен көзделген құжаттарды тапсыруы қажет. [7]
Оған қоса:
1) өтініш (екі айдан кешіктірілмеуі тиіс);
2) жарғы;
3) жарғыны қабылдаған Кұрылтай съезінің (конференциясының,
жиналысының) хаттамасы;
4) бірлестікті кұру бастамалары;
5) басшы органный мүшелері туралы мәліметтер;
6) крғамдық бірлестіктердің мәртебесін;
7) заңды мекен-жайын;
8) тіркеу алымының төленгенін растайтын құжаттарды табыстаулары тиіс.
Қоғамдык бірлестікті, оның кұрылымдык болімшелерін (филиалдары мен
окілдіктерін) тіркеуден бас тартуы мүмкін. Оның себептері занды түлғаларды
"Мемлекеттік тіркеу туралы" занда көрсетілген.
Қоғамдык бірлестіктерді қайта ұйымдастыру (косу, біріктіру, бөлу,
бөліп шығару, қайта құру) және оларды таратутәртібі мен негіздері Қазақстан
Республикасы зандарының шеңберінде жүргізіледі.
Қоғамдық бірлестіктің қызметі уақытша (үш айдан алты айға дейін)
тоқтатыла тұруы да мүмкін. Оның занды негіздеріне жататындар:
1) Қазақстан Республикасы Конституциясы мен зандарының бұзылуы;
2) жоғарыда белгіленген максаттар мен міндеттер шегінен шығатын
әрекеттердің бірнеше рет жасалуы;
3) бұл туралы прокуратура ішкі, істер органдарының ұсынысы; немесе
азаматтардың арыздары негізіндегі соттың шешімі. Қоғамдық бірлестіктердің
тәртіп бұзушылықтың зардаптарын жоймаған жағдайда прокуратураның, ішкі
істер органдары мен азаматтардың тиісті арыздары (шағымдары) бойынша сот
тарату туралы шешімді қабылдауы мүмкін.
5. Қоғамдық бірлестіктердің құқықтары мен міндеттері. Мемлекет пен
қоғамдық бірлестіктердің арақатынасы.
Қоғамдық ұйымдар - ерікті, өзін-өзі басқара алатын ассоцация.
Сондықтан, қоғамдық және мемлекеттік институттардың қосылуына мемлекет
қоғамдық бірлестіктер істеріне және қоғамдық бірлестіктер мемлекет істеріне
заңсыз араласуына, коғамдық бірлестіктеріне мемлекеттік органдардың
міндеттерін жүктеуге заң тыйым салады.
Көптеген қоғамдық бірлестіктер саяси өмірге белсене араласады,
мемлекеттік окімет органдарын сайлауға қатысады, саяси партиялар, басқа
қоғамдық бірлестіктер өкілдері депутаттар қызметін атқаруға сайланады,
мемлекеттік қызметте істейді. Өздігінен қоғамдык бірлестіктер мемлекеттік
билікті жүргізе алмайды, ейткені мемлекеттік билік өкілеттілігіне ие емес.
Бұл мемлекеттік органдарға ғана катысты.
Қоғамдық ұйымдар өз өкілеттілік шегінде көптеген құкықтарды іс-жүзіне
асырады. Олар оз қызметі туралы ақпарат таратуға; соттар мен баска да
мемлекеттік органдарда, өзге де қоғамдық бірлестіктерде өз мүшелерінің
кұкықтары мен занды мүдделерін білдіруге және қорғауға, бұқаралық ақпарат
құралдарын құруға хакылы. Сонымен бірге, олар жиналыстар, митингілер,
демонстрациялар шерулер мен пикеттер өткізуге, баспа қызметін жүзеге
асыруға, халықаралық коммерциялық емес үкіметтік емес бірлестіктерге кіруге
және Қазақстан Республикасының зандарына қайшы келмейтін өзге де
өкілеттілікті жүзеге асыруға қүқылы.
Қоғамдык бірлестіктерге, құқықтармен бірге, міндеттер жүктейді.
Айталық, еліміздің зандарын, сондай-ак оз жарғыларында көзделген нормаларды
сақтауға, оз мүшелерінщ құқықтары мен мүдделеріне қатысты күжаттармен және
шешімдермен олардың танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге; акша қаражатының
келіп түсуі мен жұмсалуы туралы өз мүшелерін хабардар етуге; тұрақты жүмыс
істейтін басшы орган орналасқан жердін және бірыңғай мемлекеттік тізбеге
енгізілетін мәліметтер көлемінде басшылар туралы деректердің озгергені
туралы тіркеуші органға хабарлап отыруға міндетті. Қоғамдық бірлестіктердін
қүқықтары мен міндеттерін аткар-ған кезде мемлекет тыс қалмайды, ойткені ол
олардың қызметін ұдайы бақылап, қадағалап отырады. Қазақстан Республикасы
Прокуратурасы мәселен, коғамдық бірлестіктердің зандарды қалай
орындайтындыктарын бакылайды. Тіркеуші органдар қоғамдық бірлестіктердін
кызметі жарғы мақсатына сай не сай еместігін бакыласа, ал каржы органдары
олардың кірістері мен шығындарын есептеп бақылау жүмыстарын жүргізеді.
Баска мемлекеттік бакылаушы және қадағалаушы органдары (экология, орт
сондіру, т.б.) қоғамдық бірлестіктердің тиісті Ереже нормаларын
орындауларына бақылау жасауға катысады. [8]
Қоғамдық бірлестіқтер туралы зандарды бүзғандығы үшін кінәлы занды
және жеке түлғалар, олардың ішінде мемлекеттік органдардың лауазымды
адамдары және қоғамдық бірлестіктердің басшы органдардың құрылымына кіретін
адамдар жауапты болады.
6. Қоғамдық бірлестіктерге, занда керсетілген негізде, діни
бірлестіктер, қүрылу тәртібі мен қызметі езге заң актілерімен белгіленген
аумақтық өзін-взі басқару органдары мен қоғамдық ынталы органдар кірмейді.
Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Қазақстан
Республикасының 1992 жылғы 15 каңтардағы Занында егжей-тегжейлі толық
тұжырымдалған. Бұл заң бойынша, діни бірлестіктер дегеніміз жергілікті діни
бірлестіктер (кауымдастықтар), діни басқармалар (орта-лыктар) және олардың
құрылымдык болімшелері, сондай-ақ діни оку орындары мен ғибадатханалар.
Қазақстан Республикасынын, басқа мемлекеттердің азамат-тары және
азаматтығы жоқ адамдар жеке озі, сондай-ақ басқалармен бірге кез келген
дінді еркін үстануға немесе ешқайсысын ұстанбауға құқылы, дінге, құдайға
құлшылық жасауға, діни жоралар мен рәсімдерге, дінді окып-үйренуге катысуға
немесе қатыспауға козкарасты айқындау кезінде қандай да бір күштеп мәжбүр
етуге жол берілмейді. Діни бірлестіктер кемінде кәмелетке толған 10
азаматтың бастамшылығымен құрылады. Бұл үшін олар жиналыс шакы-рып, жарғы
(ереже) қабылдайды. Жергілікті діни бірлестіктерді тіркеуді аумактық әділет
органдары жүзеге асырса, ал басқа-ларын (Республиканың екі не одан да көп
облыстарының аума-ғында кимыл жасайтын діни басқармаларды (орталықтарды),
бірлестіктерді, сондай-ақ олар кұратын діни оқу орындарын, монастырьларды
және басқа да бірлестіктерді) мемлекеттік тіркеуді Қазақстан Республикасы
Әділет министрлігі атқарады.
Діни бірлестіктер мен азаматтардың діни сенім бостанды-ғына байланысты
құқықтары баршылық. Айталық, діни бірлестіктер құдайға құлшылық етуге
немесе діни жиналыстар еткізуге жұрт емін-еркін келе алатын орындар, сондай-
ақ кдй-сыбір дінді ұстанушылар құрметтейтін орындар (қаржылық және басқа
орындар) ашып, оларды ұстауға құқылы.
Құдайға кұлшылық ету, діни жоралар мен рәсімдер соларға бөлінген
аумақтағы ғибадат үйлерінде, каржылық орындарында, діни бірлестіктер
мекемелерінде, зираттар мен крематорийлерде, сондай-ақ азаматтардың
пәтерлері мен үйлерінде бөгетсіз жүргізіледі. [9]
Азаматтардын діни жоралар мен рәсімдер жасауға және әскери бөлімдерде,
ауруханаларда, қартайғандар мен мүгедек үйлерінде, алдын ала қамау және
жазаны өтеу орындарында оларға қатысуға кұкығы бар. Ал, басқа жағдайларда
жүрт ал-дында құдайға қүлшылық ету, діни жоралар мен рәсімдер еткізу,
жиналыстар, митингілер, демонстрациялар мен шеру-лер өткізу белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады.
Осыған байланысты айта кететін бір жайт — діни бірлестіктер
мемлекеттен бөлінген. Барлық діндер мен діни бірлестіктер заң алдында
бірдей. Ешбір дін немесе діни бірлестіктер баскаларға қарағанда ешқандай
артықшылықтарды пайдаланбайды. Діни бірлестіктер қандай да болсын
мемлекеттік қызметтер атқар-майды, мемлекет те діни бірлестіктердің
кызметіне, егер ол заңға қайшы келмесе, араласпайды, әрі ол діни
бірлестіктерді қаржыландырмайды. Олар мемлекеттік окімет пен басқару
органдарының сайлауына қатыспайды. Діни сипаттағы парти-яларды және өзге де
саяси күрылымдарды қүруға, сондай-ақ діни бірлестіктердін саяси партиялар
кызметіне қатысуына немесе оларға қаржы жағынан колдау жасауына жол
бермейді. Бірак, діни бірлестіктердің қызметшілері саяси өмірге барлық
азаматтармен бірдей тек өз атынан ғана қатыса алады. Діни бірлестіктер заң
талаптарын және құқык тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекет дін үстанатын
және оны ұстанбайтын азаматтар арасында, сондай-ак әр түрлі діни
бірлестіктер арасында өзара төзімділік пен қүрмет катынастарын орнықты-руға
жәрдемдеседі.
Бұл істі діни бірлестіктермен байланыс жөніндегі мемлекеттік орган
жүзеге асырады, оны Қазақстан Республикасы-ның Президенті құрады. Оған
мынадай міндеттер жүктеледі:
— республикадағы діни жағдайдың жай-күйі және діни сенім бостандығы
туралы зандардың сакталуы жайында Қазақстан Республикасынын жоғары өкіметі
мен баскару органдарын хабардар ету;
— басқа мемлекеттердін тиісті мекемелерімен карым-каты-настар
үйлестіру байланыстарын орнату мен сақтау; респуб-ликада тіркелген діни
бірлестіктер туралы деректер банкін күрып, толықтыру;
— діни ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер, мемлекеттік орган-дар
окілдерінің, дінтанушылардың, заңгерлердің және адам-ның ар-ождан
бостандығы мен құқықтары саласындағы басқа да мамандардын қатысуымен
дінтану сараптамалары жүргізіл-уін қамтамасыз ету;
— ел ішіндегі және шетелдердегі діни сенімдері әр түрлі діни
бірлестіктер арасындағы озара түсіністік пен тозімділікті нығайту және діни
бірлестіктердің отініші бойынша оларға зан-дарға сәйкес қажетті көмек
көрсету.
Облыстардың жөне республикалык маңызы бар қалаларының әкімші және
атқарушы органдары діни бірлестіктермен байланыс жөніндегі жергілікті
органдарды құруға құқылы.
Республикада білім беру мен тәрбиелеудін мемлекеттік жүйесі діни
бірлестіктерден бөлінген және рухани сипатта болады. Діни пәндерді окыту
ерікті негізде мемлекеттік емес оқу және тәрбие орындарында жүргізілуі
мүмкін.
Дінтану пәндері мемлекеттік оку орындарының бағдарламаларына енгізілуі
мүмкін.
Діни сенім бостандығы мен діни бірлестіктер туралы заңдардың бұзылуына
кінәлы лауазымды адамдар мен азаматтар зан бойынша жауапкершілікке
тартылады. Бұл занның сакта-луын бақылауды Қазақстан Республикасынын окімші
және аткарушы өкімет органдары ез құзыретіне сәйкес жүзеге асырады.
1.3 Діни бірлестіктер және олардың мемлекетпен қатынасы
Тәуелсіздік жылдарында елімізде орын алған күрделі саяси-экономикалық
жаңарулар мен өзгерулер ағымында мемлекет билігінің қайнар көзі болып
табылатын халқымыздың рухани өмірі мен діни көзқарастары да бір жағынан
толығып, ал енді бір жағынан әралуан бағыттар бойынша дамып, бүгінгі
көптеген этникалық топтар мен түрлі діндерді ұстанатын зайырлы Қазақстан
қоғамы қалыптасты. Жоғарыда айтқанымыздай, халықсыз билік болмайды, ал –
дінсіз халық болмайды. Халықтың тұтастығы мен діннің тұтастығы және
мемлекеттің тұтастығы арасында тікелей тәуелді байланыс бар екенін
ескерелік. Көптеген этникалық топтар мен діни сенімдерден құралған біздің
қоғамымыздағы өтпелі кезеңде дін атаулының мемлекеттің ішкі тұрақтылығы мен
қауіпсіздігін қамсыздандырудағы рөлі, өндіруші күш болып табылатын халықты
ұйымдастыру құдіреті, халықаралық қатынастардағы салмағы және еліміздің
болашағы мен баяндылығына тікелей әсері өте анық көрініс берді.
Мемлекет – дін қатынастарының күрделілігі мен маңыздылығын түсіну үшін
алдымен еліміздегі діни ахуалға шолу жасайық:
Елімізде негізінен басты екі дін бар десек болады. Олар – ислам және
христиандық. Ислам дінін ұстанушылар халық санының шамамен 67-70 пайызын
құрайтын 24 этникалық топ. Республика халқының 58 пайызы қазақтар және
оларға қоса ойғыр, татар, өзбек, түрік, курд, дүнген, шешен, әзірбайжан,
башқұрт, ингуш, балкар қатарлы бауырлас халықтар түгелдей ислам дінін және
оның ішіндегі сүнни (суннит) жолын ұстанады. Тек, әзірбайжан және курд
халықтарының бір бөлігі мен шағын ирандық топ ғана шиға (шиит) жолын
ұстанады. Бүгінге дейін көп білінбейтін шиғалар, әсіресе, IV Кәрім Ага
Ханның (1936- ) елімізге жасаған сапарлары және Халықаралық тау
университетінің Қазақстан бөлімшесінің ашылуы арқасында соңғы жылдары
елімізде үгіт-насихаттарын күшейте түсуде. 2004 жылдың басындағы деректерге
қарағанда елімізде 1648 мұсылман діни бірлестігі уә 1534 мешіт жұмыс
істейді. Осы арада ислам дінінің Қазақстанның негізгі діні екенін және
халқымыздың тарихында үйлестіруші, ұйымдастырушы һәм біріктіруші күш
ретінде ең маңызды орын алғанын атап айтуымыз керек...
Қазақстандағы екінші орынды дін христиандықтың бүгінгі ахуалы исламмен
салыстырғанда тым күрделі. Біздегі христиандық (мәсіхшілдік) алуан түрлі
конфессиялар мен секталардан құралған және бір діни орталыққа бағынбайтын
бытыраңқы көрініс береді. Христиандардың басым көпшілігі славяндық
православие бағытында. 1956 жылы республика көлемінде 55 православие
жамағаты (приход) болса, бүгінгі күні 240 діни бірлестік уә 8 монастыр
жұмыс істейді. Қазақстандағы православие шіркеуінің тікелей Мәскеу
Патриархтығына және Қасиетті Синодына бағынатын митрополиттік деңгейіндегі
бөлім екенін ескерелік... [10]
Христиандықтың еліміздегі екінші тармағы католицизмді ұстанатын шағын
топ. Олардың өзі екі топқа бөлінеді: Рим католик шіркеуі және Грек католик
шіркеуі. Бұл екі шіркеу негізінен Астана, Алматы және Қарағанды қалаларында
белсенді жұмыс істеуде. Республика көлеміндегі католик жамағаттардың саны
38, діни бірлестіктер 80 мөлшерінде. Шетелдердегі католик шіркеулері,
әсіресе Ватикан және АҚШ-та орналасқан католик ұйымдары Қазақстанда
миссионерлік іс-әрекеттерді белсенді түрде жүзеге асырып келеді. Бүгінгі
күні елімізде материалдық қамсыздандырылған 150 шетелдік католик
миссионердің (ресми тіркелгендері ғана – М.Б.) тоқтаусыз үгіт-насихат
жұмыстарымен шұғылданып жатқанын айтсақ жеткілікті. Сонымен қатар
католиктердің Қарағанды, Астана, Павлодар қалаларында діни оқу орындары мен
басылымдары бар екенін айта кетелік.
Христиандардың саны аз болғанымен ең көп тармаққа бөлінген тобы –
протестанттар. Қазақстандағы ең басты протестант шіркеулері Евангелиялық
христиан-баптистер, жетінші күннің Адвентистері және Лютерандар. Еліміздегі
баптистердің саны 10-15 мың адам, дегенмен олардың жамағаттарының саны 300
мөлшерінде. Кейбір баптист топтардың ресми органдарда тіркелуден бас тартып
келе жатқанын да ескерген жөн. Лютерандардың орталығы Астана қаласында
орналасқан, 70-тей діни жамағаттары бар, негізінен немістер арасында көп
таралған. Адвентистердің де орталығы Астана қаласында. Осы аталған
протестант мәзһәбтары (конфессиялары) елімізде тек өткен ғасырда ғана пайда
болғаны, Кеңес билігі кезінде (1917-1991) қоныс аударған келімсектер арқылы
елімізге келгені белгілі. Жаңа елордамыз Астананың діни орталық ретінде
таңдалуы осы шіркеулердің орталық және солтүстік аймақтарда етене жұмыс
істеуіне мүмкіндік беруде.
Протестанттықтың жаңа формалары, әсіресе, тәуелсіздік жылдарында
елімізде өте белсенді миссионерлік іс-қимылдарды жүзеге асырып, бір сыпыра
азаматтарымызды өз қатарына тарта білді. Олар негізінен АҚШ-та орналасқан
протестант миссионер ұйымдары. Елуліктер, Методистер (Біріккен Методист
шіркеуі – АҚШ, Флорида уилаяты), Мун сектасы (Оңтүстік Корея), Меннондар,
Пресвитериандар (АҚШ), Жаңа апостолдар шіркеуі (АҚШ), Әлемдік Қырман
Шіркеуі (АҚШ, Колорадо уилаяты), Қожайындар шіркеуі (АҚШ, Флорида уилаяты),
Агапе, Жаңа өмір шіркеуі, Ізгі хабар, Иеһоуа куәгерлері (АҚШ) т.т. Елімізде
протестанттықтың 20 шақты сектасы және мыңнан астам діни бірлестіктері мен
қоғамдарының қызмет етіп жатқаны біраз нәрсені аңғартса керек. Күн сайын
шетелдердегі протестант шіркеулерінің жаңа тармақтары елімізге
миссионерлерін жөнелтуде. Олардың ең басты мақсаты – Қазақстанды
інжілдендіру (евангелизация) және қазақ халқын түгелдей өз нанымдарына
инандыру болып табылады. Осы арада АҚШ-тағы діни фундаментализмнің негізін
қалаған протестант шіркеулері екенін есте сақтаған жөн.
Қазақстанда мұсылмандар мен христиандар жалпы халықтың шамамен 97
пайызын құрайды. Бұларға қоса елімізде көптәңірлі (политеистік) және
атеистік бағыттағы нанымдарды ұстанатын шағын топтармен қатар біртәңірлі
(монотеист) йаһұдилік (иудаизм) дінінің уәкілдері де бар. Әсіресе,
йаһұдилер (еврейлер) мен олардың діни бірлестіктерінің саны тәуелсіздік
жылдарында шектен тыс артқан. Тәуелсіздікке дейін бірде бір діни ұйымы
болмаған йаһұдилердің бүгінгі күні 25 діни бірлестігі және барлық облыс
орталықтарында дерліктей синагогалары жұмыс істеп жатыр. Орталық Азия
бойынша ең үлкен синагога жуырда Астана қаласында ашылған. Израил, АҚШ және
өзге елдердегі бас раввиндер елімізге жиі келіп, ресми адамдар, кәсіпкерлер
және жамағат уәкілдерімен кездесулер өткізуде. Қазақстан йаһұдилері
құрылтайы Шалом деп аталатын газет шығарады. Йаһұдилердің елімізде
санының артуы және діни іс-шараларының бұдан да дамуы күтілуде...
Соңғы жылдары елімізде үгіт-насихат жұмыстарын күшейткен дәстүрлі емес діни
ағымдар қатарынан Сайнтология шіркеуі, Бахаизм, Қадияния (Ахмадия),
Кришна қоғамы, Сатанизм, Виссарионство шіркеуі сияқтыларды атауға болады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңында көрсетілгендей зайырлы мемлекет
болғандықтан, тәуелсіздіктен кейінгі жылдары мемлекет органдарының діни
ұйымдардың жұмыстарына бақылау функциясынан тыс тікелей араласпағаны
белгілі. АҚШ мемлекет басқармасының Демократия, адам құқықтары және еңбек
бюросы жариялаған Қазақстан – халықаралық діни бостандық есебі (2002 ж.)
де осыны растайды. Алайда, жоғарыда айтқанымыздай, дін мемлекетті
қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институттардың бастыларынан және
азаматтық қатынастарда маңызды рөл атқаратындықтан мемлекет ұйымдары мен
құрылымдарының ішінде дін саласымен жұмыс істейтін мекемелер уә органдар
болуы заңды. Осы орайда ҚР Үкіметі қарамағында діни бірлестіктермен
байланыстар жөніндегі Кеңес құрылған. Кеңестің облыстар мен Астана уә
Алматы қалаларындағы бөлімшелері тікелей діни бірлестіктер және
жамағаттармен, сонымен қатар әкімдіктер, Әділет министрлігінің тіркеу
қызметі, Ішкі істер министрлігіне қарасты мекемелер, Ұлттық қауіпсіздік
комитеті, Мәдениет министрлігі сияқты құзырлы мекемелермен етене байланыс
жасайды.
Конституциямыз бойынша орталығы шетелдерде орналасқан діни ұйымдардың
Қазақстандағы басшыларының тағайындалуы тиісті мемлекет мекемелерімен
үйлестіре отырып жүзеге асырылуы керек. Бұл жерде де сәл ойлануға тура
келетін жәйттер бар секілді. Жоғарыда көрсетілген көптеген діни ұйымдар мен
миссионерлер және экстремистік бағыттағы зиянды ағымдардың шектен тыс қажыр-
қайрат жасауы салдарынан бүгінгі күні еліміздегі діни ахуал аса күрделі
қалыпта десек болады. Ал, осы күрделі ахуал ертеңгі күні қандай болмақ?
Тиісті шаралар бүгін қолданылмаса, бірнеше жылдан кейін діндер арасы
қатынастар қандай кейіпте болмақ? Осындай мәселелерді ойлаған сәтте
шетелдік ұйымдардың еліміздегі жүз мыңдаған яки миллиондаған
азаматтарымыздың рухани тізгінін қолда ұстауы бір жағынан ішкі істерге қол
сұғушылық болса, ал екінші жағынан әлеуметтік балансты теңселтетін
нәтижелерді алып келетін қауіпті күш болуы мүмкін. Бұған қоса айтпағымыз,
болашақтағы президент және парламент сайлаулары кезінде (құдды АҚШ-тағы
сияқты) шетелдік діни ұйымдар біздегі жамағаттары арқылы Қазақстандағы
белгілі бір тұлғаны яки саяси партияны немесе топты қолдауы, сол арқылы
мемлекет билігіне ие болуы да әбден ықтимал...
1992 жылы қабылданған Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы
заң бойынша азаматтар діни бірлестіктер құра отырып, ұйымдаса алады. Діни
бірлестіктерді Әділет министрлігінде тіркеудің өзіндік шарттары бар. Бұл
шарттар орындалғанда ғана бірлестіктер тіркеледі және қызмет атқара алады.
30.01.2001 ж. қабылданған ҚР Әкімшілік заң бұзушылықтар жөніндегі Кодексі
ҚР соттарына белгілі тәртіп бойынша тіркелмеген діни бірлестіктердің
жұмысын тоқтатуға немесе айыппұл салуға құқық берген. 2001 жылғы ақпан
айынан бастап Республикамыздың кейбір аймақтарында аталмыш заң бұзушылықтар
орын алып, ҚР соттары тиісті шараларды қолданған. Мәселен, Қызыл-Орда
қалалық соты 14.03.2001 ж. шешімімен белгілі тәртіппен тіркеуден өтпеген
Иеһоуа куәгерлері жамағатының жұмысын тоқтатқан. Сол сияқты, Атырау
облысы Құлсары аудандық соты 02.05.2001 ж. Иман баптист шіркеуінің
жұмысын тіркелгенге дейін тоқтату жөнінде үкім шығарған. Құлсарыда Тараз
Сомаляк есімді Пентекосталь шіркеуінің (фундаменталист бағыттағы
протестант сектасы – М.Б.) қызметкерінің ресми тіркеуден өткенге дейін үгіт-
насихат жасауына тыйым салынған. Осы орайда айта кететін бір маңызды жәйт –
жоғарыда келтірілген Қызыл-Орда қаласындағы Иеһоуа куәгерлері жамағатының
басшылары Гүлжахан Жарықова және Бақыт Алтаев есімді Қазақстан азаматтары
екені және оларға сот тарапынан 7,750 теңге айыппұл салынғандығы.
Құлсарыдағы Иман шіркеуінің ұйымдастырушылары да Құрманғазы Әбдімұратов
және Асхат Әлімжанов есімді қазақ азаматтары екені назар аудартады. Нағыз
қазақи ортада миссионерлік жасап, шетелдің діни сенімдерін елімізде таратып
жатқан ұйымдардың қандай дәрежеге жеткені және қандай аймақтарды мекен
еткені біраз нәрседен хабар бергендей. [11]
Бұлар сияқты елімізде ислам атын жамылып, әртүрлі негізсіз һәм зиянды
үгіт-насихат жүргізіп жатқан діни ағымдар да баршылық. Бұлардың ішінде
баспасөз бетінде жиі аталатыны және қоғамдық тыныштыққа нұқсан тигізушісі
Хизб-ұт Тахрир ұйымы. Құран Кәрімде халифат құру туралы ешқандай
мәлімет келтірілмегеніне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Айдос Нұргүл
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни
бірлестіктер қызметінің құқықтық негіздері
Дипломдық жұмыс
050301 Заңтану мамандығы
Көкшетау 2013
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
____ ____________ 2013 ж.
Кафедра меңгерушісі
____________ з.ғ.к. Сыздықова Ғ.И.
(қолы)
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: “ Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни бірлестіктер
қызметінің құқықтық негіздері”
050301 Заңтану мамандығы бойынша
Орындаған
Айдос Н.
Ғылыми жетекшісі
Кушумбаев
Жетекшінің ТАЖ ғылыми атағы, қызметі
Көкшетау 2013
Көкше академиясы
___________________________________ _________________________ департаменті
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент___________________________________ __________________________
(тегі, аты-жөні)
Тобы___________________Мамандығы _______________________________
Дипломдық жұмыстың тақырыбы
___________________________________ __________________
ЖОО бұйрығымен бекітілген №__ "__"_________________ 20__ж.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі "___" ____________________ 20__ж.
Орындалған жұмысы туралы мағлұмат ___________________________________ _
___________________________________ ___________________________________
Дипломдық жұмысына туындаған сұрақтар немесе дипломдық жұмыстың қысқаша
мазмұны :
а)___________________________________ ___________________________________ ____
_______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
ә)___________________________________ ___________________________________ ____
_______
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
___________________________________ ___________________________________ ______
______
б)___________________________________ ___________________________________ ____
______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
Графикалық материалдардың
тізбесі___________________________________ __________
Негізгі әдебиеттер
___________________________________ __________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
______
___________________________________ ___________________________________ ______
______
Жұмыс бойынша не оның бөлімдеріне қатысты белгіленген кеңестер
Бөлімдері КонсультантМерзімі Қолы
Тапсырманың берілген күні _____________________________
Департамент директоры
__________________________________ _______________________ Тегі, аты-жөні,
қолы
Дипломдық жұмыстың ғылыми
жетекшісі_________________________ __________________ тегі, аты-жөні, қолы
Тапсырманы орындауға алған
студент __________________ Тегі, аты-жөні, қолы
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, CИМBОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ
5
1. ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
8
1.1 ҚР көп партиялық жүйенің қалыптасуы
8
1.2 Қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтық мәртебесі
12
1.3 Діни бірлестіктер және олардың мемлекетпен қатынасы
15
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ
ДІНИ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ 20
2.1 Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің құрылуы
және олардың құқықтары мен міндеттері
25
2.2 Қазақстан Республикасындағы діни бірлестіктер қызметінің жүзеге
асырылу тәртібі
35
2.3 Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар қызметінің негіздері
36
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ
ДІНИ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
37
3.1 Қоғамдық бiрлестiктер туралы заңдарды бұзғандық үшiн
жауапкершiлiк
40
3.2 Діни бірлестіктердің қызметін ұйымдастыруды жетілдіру
43
3.3 Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар жұмысының
белсенділігін арттыру мәселелері
45
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
60
КІРІСПЕ
Тақырыптың маңыздылығы. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты
міндеттерінің бірі өз азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарын
барынша қорғау болып табылады. Бұған сай Қазақстан Республикасының
Конституциясынын 1-бабында ең қымбат қазына адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары одан ешкім айыра алмайды деп көрсетілген.
Осыған орай адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстардың маңызы ерекше болып табылады. Қазақстан
мемлекті адам құқықтары жөніндегі халықаралық нормаларды толық қуаттай
отырып, оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық кепілдік береді. Оның айғағы
азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік жане басқа да құқықтарының Қазақстан
Республикасының Конституциясында толық жан-жақты көрініс табуы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген
Конституцияның 1-бабының 2-тармағында. Яғни Республиканың азаматы өзінің
азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (Конституцияның
12-бабының 3-тармағы). Адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан
келтірмеуге тиіс (5 -тармақ) [1].
Бірлесуге бостандық құқығы адам және азаматтардың аса маңызды
конституциялық құқықтарының бірі болып табылады.
Заң бойынша Конституцияға, мемлекет заңдарына қайшы келмейтін, олардың
ортақ мақсаттарын жүзеге асыру үшін құрылған саяси партиялар, кәсіптік
одақтар және азаматтардың басқа да бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп
аталады. Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, белсенділігі мен
өзіндік қызметін дамыту, кәсіби және өзі құмартқан мүдделерін,
қанағаттандыру, ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту,
адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғау, қоршаған табиғи ортаны қорғау,
қайырымдылық іс-шараларға қатысу, мәдени-ағарту, спорттық-сауықтыру
жұмыстарын өткізу, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, патриоттық
және гуманистік тәрбие, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту және басқа
мақсаттарда құрылып, жұмыс істейді. Бірлесу құқығы жүзеге асырудың сипатына
қарай жеке және ұжымдық құқыққа бөлінеді.
Азаматтардың саяси, әлеуметтік және басқа да құқықтарына қарсы
қылмыстық жауаптылық нормалары қылмыстық кодекстің төртінші тарауында
көрсетілген. Бұл қылмыстық заң нормалары азаматтардың конституциялық осы
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда аса маңызды рөл атқарады.
Айтылып отырған қылмыстың топтық объектісі болып азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтары саналады.
Азаматтарға ерекше құқықтар мен бостандықтар бере отырып, оларды
қорғау мәселесі өз жөнін табуы орынды болып табылады. Сондықтан да аталмыш
тақырыптың маңыздылығы сол, мемлекеттің өз азаматтарына берілген және
оларға табиғи тұрғыдан тумысынан жазылған құқықтарын қорғау, олардың
мемлекеттің саяси өміріне араласуына кепілдіктер бере отырып оны қалыпты
жағдайда жүзеге асыруын қадағалау маңызды болып табылатыны белгілі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу деңгейі. Адам және азаматтың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарына қарсы оның бостандықтары мен құқықтарына
зиян келтіру мен шеттетуден туындайтын қылмыстарды саралау мәселесіне
байланысты теориялық және тәжірибелік негіздемелері мен шарттары
талқыланып, қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және
діни бірлестіктердің қызметі құқықтық негіздерін қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттерді
қарастырамыз:
- ҚР көп партиялық жүйенің қалыптасуы;
- Қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтық мәртебесі;
- Діни бірлестіктер және олардың мемлекетпен қатынасы;
- Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің құрылуы және
олардың құқықтары мен міндеттері;
- Қазақстан Республикасындағы діни бірлестіктер қызметінің жүзеге
асырылу тәртібі;
- Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар қызметінің негіздері;
- Қоғамдық бiрлестiктер туралы заңдарды бұзғандық үшiн жауапкершiлiк
- Діни бірлестіктердің қызметін ұйымдастыруды жетілдіру;
- Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар жұмысының белсенділігін
арттыру мәселелері;
Демократиялық қоғамда саяси жүйе, саяси әр алуаңдылық пен адамдардың
ойлары мен мүдделерін көздейтін әр түрлі қарама-қайшы партиялық күштер
негізінде жұмыс істейді. Ондай көріністерді сайлау науқаны кезінде
сезілетінін білеміз. Бірақ, қалай да болса, саяси жүйе ешқашанда заң
шеңберінен шыға алмайды, оның іс-әрекеттері тек заңның нысандарына сай
болуы қажет. Қазақстанда демократизация барысында саяси әр алуандылық,
көппартиялық қалыптаса бастады. Әдетте мемлекет қоғамдық бірлестіктердің
және қоғамдық бірлестіктер мемлекет істеріне заңсыз араласпайды. Бірақ
бұдан келіп мемлекет қоғамдық бірлестіктерді құруға және оның кейбір
мәселесін шешуге мүлдем араласпайды деген жалған ой тумауы керек. Тек заңды
реттерде ғана, қоғамдык бірлестіктер мемлекеттік органдармен ынтымақтасып,
өзара іс-қимыл жасауына, олармен келісімдерге келуге әбден болады, тіпті
белгілі бір жүмыстарды орындаудары да мүмкін.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық жұмыстың зерттеу
деңгейі қоғамдық бірлестіктер мен діни бірлестіктердің қызметін жүзеге
асыруы мәселесіне байланысты теориялық және тәжірибелік мәліметтер жан –
жақты талқыланып, қарастырылды.
Зерттеу объектісі: Қоғамдық бірлестіктер мен діни бірлестіктердің
қызметінің құқықтық негіздерін саралау болып табылады.
Зерттеу пәні: Қоғамдық бірлестіктер мен діни бірлестіктердің
қызметінің ұйымдастырылуы, олардың құқықтары мен міндеттері, діни
бірлестіктерді, саяси партияларды құру, қайта құру, тарату, тіркеу олардың
мемлекетпен байланысы және қазіргі уақыттағы қызметін жүзеге асыру жағдайы
мен ахуалына, заң алдындағы жауапкершілігі мен міндетіне байланысты
қатынастар саналады.
Зерттеу тәсілдері: Жалпы диалектикалық, салыстырмалы құқықтану, жүйесі
– құрылымды, саралау тәсілдері қолданылады.
Ғылыми жаңалығы: Қоғамдық бірлестіктер мен діни бірлестіктердің
қызметін реттеудің теориялық негіздемесі ретінде негізгі шешілу жолдары
көрсетілген, практикада қолдануға ұсыныстар берілген.
Зерттеудің практикалық негіздемесі болып – қоғамдық бірлестіктер мен
діни бірлестіктердің қызметі саласындағы нормативтік құқықтық актілерді
қабылдаушылармен құқықтық реттеу механизім жетілдіру.
Зерттеу жұмысының құрылысы:
Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты,
міндеті, зерттеу объектісі, пәні, мәні, ғылыми жаңалығы, әдістемелік
негізі, зерттеу деңгейі және жұмыстың құрылысы қарастырылған.
Бірінші бөлімде, қоғамдық бірлестіктердің ұйымдастырылуы мен
қызметінің конституциялық негіздері, ҚР көп партиялық жүйенің
қалыптасуы, қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтық мәртебесі,
діни бірлестіктер және олардың мемлекетпен қатынасы қарастырылды.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни
бірлестіктердің қызметінің құқықтық негіздері, Қазақстан Республикасындағы
қоғамдық бірлестіктердің құрылуы және олардың құқықтары мен міндеттері,
Қазақстан Республикасындағы діни бірлестіктер қызметінің жүзеге асырылу
тәртібі, Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар қызметінің негіздері
талқыланған.
Үшінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық және діни
бірлестіктердің қызметін ұйымдастыру мен жетілдіру жолдары, қоғамдық
бiрлестiктер туралы заңдарды бұзғандық үшiн жауапкершiлiк, діни
бірлестіктердің қызметін ұйымдастыруды жетілдіру, Қазақстан
Республикасындағы саяси партиялар жұмысының белсенділігін арттыру
мәселелері талқыланған. Жұмыстың соңында қорытынды жасалып, қолданылған
әдебиеттердің тізімі берілген.
1 ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ҚР көп партиялық жүйенің қалыптасуы.
ҚР Конституциясы идеологиялық және саяси көпқырлылықты жақтайды.
Идеологиялық көпқырлылық дегеніміз әр түрлі, тіпті, бір-бірімен қарама-
қарсыға дейінгі идеологиялық көзқарастар мен ағымдардың өмірде орын алып,
әрекет етуіне жол ашылуын білдіреді.
Саяси көпқырлылық әр түрлі саяси партиялар мен ұйымдардың, сондай-ақ
негізгі саяси партиялар мен ұйымдардың өзара әрекеттері мен тепе-теңдігіне
негізделкген билік жүйелерінің өмір сүретіндігін білдіреді .
Саяси және идеологилық көпқырлылық бір – бірімен өзара байланысты
құбылыс. Саясатты адамның, таптардың, көпшілік пен тұтас қоғамның
санасынан, олардың мүдделерінен, қажеті мен дүниетанымынан бөліп алуға
болмайды, сондықтан идеология мен саясат тікелей сіңісіп кетеді. Нақты
саясатты әдетте идеологияның қолдаушысы саяси партиялар жүзеге асырады.
ҚР саяси партиялар туралы ұғым заңда берілген. Яғни саяси партиялар
деп - ҚР азаматтарының мемлекеттік билікті жезеге асыруда олардың саяси
еркін белдіріп, жариялауға өздерінің өкілдерін қатыстыру арқылы ықпал
ететін ерікті түрдегі бірігу танылады. Саяси партиялар қоғамның саяси
өміріне қатысу, азаматтардың саяси еркін қалыптастырып, жүзеге асыруға және
заңда көзделген тәртіппен мемлекеттік билік органдарын қалыптастыруға
қатысу үшін құрылады. [2]
Конституцияның 5-бабы саяси партиялардың негізгі қағидаларына
арналған.
1. Идеологиялық және саяси әралуандылықты тану әр түрлі идеологияға
негізделген әр түрлі саяси партиялардың пайда болуы үшін конституциялық
негіздердің жасалғандығын білдіреді.
2. Саяси партиялар мемлекеттік органдардан тәуелсіз жұмыс істейді.
Мемлекет пен саяси партияларджың қосылып кетуіне жол бермеу үшін
конституция мемлекеттік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға тыйым
салады.
3. Конституция барлық саяси партиялардың заң алдындағы теңдігін
белгілейді. Барлық партиялар конституцияны және саяси партиялар туралы
заңдарды сақтауы тиіс.
4. Конституция мемлекеттің саяси партиялардың ісіне араласуына тыйм
салады.
5. Саяси партияларға мемлекеттік органдар қызметін жүктеуге жол
берілмейді.
6. Сасяи партияларды мемлекеттік қаржыландыруға тыйм салынады. Саяси
партиялар шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардан, шет мемлекеттер мен
хылықаралық ұйымдардан қаржылай құралдарын алмауы тиіс. ол мемлекеттің
егемендігіне нұқсан келтіруі мүмкін.
7. Конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, республиканың тұтастығын
бұзуға, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық, діни, топтық-тектік және рулық алауыздықты қоздыруға бағытталған
саяси партиялар құруға және олардың қызметіне тыйм салады.
8. ҚР –да басқа мемлекеттердің саяси партияларының қызметіне жол
берілмейді.
9. Діни негіздегі саяси партияларға тыйм салынады.
ҚР 1996 жылғы екінші шілдедегі Саяси партиялар туралы заңы
партияларды құрудың құқықтық негіздерін, олардың құқықтары мен міндеттерін,
қызмет кепілдігін белгілейді, олардың мемлекеттік органдармен және басқа
ұйымдармен қатынастарын реттейді.
Азаматтардың заңға сәйкес партияға бірігу құқығы мынадай жағдайлардан
тұрады.
1. Азаматтардың партияларға еркін бірігуге және еркін шығуға құқығы
бар. 18 жасқа толған ҚР азаматы партияға мүші бола алады. Шетел азаматтары,
азаматтығы жоқтарға ұжымдық мүшелікке жол берілмейді. Әскери қызметкерлер,
ұлттық қауіпсіздік, құқық қорғау органдарының қызметкерлері және судьялар
партияның мүшелігіне қабылданбайды. Президент саяси партияның қатарында
болса, өзінің өкілеттігін жүзеге асырған кезде партиядағы өз қызметін
тоқтата тұрады.
2. ҚР азаматы тек бір партияға ғана мүше бола алады.
3. Саяси партияның мүшесі болу азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын шектеуге негіз болмайды.
4. Кез келген азамат өзінің қай партияға жататынын және жатпайтынын
көрсетуге құқылы. [3]
Мемлекет саяси партиялардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтаудың
кепілі қызметін атқарады. Ол барлық партияны қорғауға тиіс. Өйткені барлық
партия заң алдында бірдей.
Партиялар өз мүшелерінің еріктілігі мен теңқұқықтылығы,
есептесушілігі, жариялылық пен заңдылық, өзін-өзі басқару және өзін - өзі
қаржыландыру принципі негізінде құрылады және әрекет етеді. Партиялардың
ұйымдық құрылымы аумақтық принцип бойынша құрыллады.
Партиялар қызметінің өрісі кең. Олар: өздерінің қызметі туралы
ақпараттарды таратуға, өздерінің мақсаттары мен міндеттерін насихаттауға
(оқу процесінде емес); еріктілік негізде ассоциацияларға (одақтарға),
сайлау блоктарына бірігуге; ҚР Президенттігіне, Мәжіліс және маслихаттардың
депутаттығына кандидаттар ұсынуға; өз өкілдері арқылы Сенат депутаттығына
кандидаттар ұсынуға; БАҚ құрылтайшылығына; баспа қызметін жүзеге асыруға;
жиналыстар, митингілер, демонстрациялар, шерулер, бой көрсетулер өткізуге
және басқаларына құқылы.
1.2 Қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтық мәртебесі.
Бірлесуге бостандық құқығы адам және азаматтардың аса маңызды
конституциялық құқықтарының бірі болып табылады.
Заң бойынша Конституцияға, мемлекет заңдарына қайшы келмейтін, олардың
ортақ мақсаттарын жүзеге асыру үшін құрылған саяси партиялар, кәсіптік
одақтар және азаматтардың басқа да бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп
аталады.
Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, белсенділігі мен
өзіндік қызметін дамыту, кәсіби және өзі құмартқан мүдделерін,
қанағаттандыру, ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту,
адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғау, қоршаған табиғи ортаны қорғау,
қайырымдылық іс-шараларға қатысу, мәдени-ағарту, спорттық-сауықтыру
жұмыстарын өткізу, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, патриоттық
және гуманистік тәрбие, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту және басқа
мақсаттарда құрылып, жұмыс істейді. Бірлесу құқығы жүзеге асырудың сипатына
қарай жеке және ұжымдық құқыққа бөлінеді. [4]
Бірлесу құқығын жеке жүзеге асыру:
1) азаматтың қызмет етуші бірлестіктерге кіруі;
2) азаматтардың жаңа қоғамдық бірлестіктер құруға қатысуы;
3) азаматтардың қоғамдық бірлестіктерден еркін шығуы;
4) қоғамдық бірлестіктің өз ішінде белгілі бір мәртекбені иелену
жолымен жүргізіледі.
Ұжымдық жезеге асуы оның қызмет процесінде өтеді. Олар қызмет
саласының ерекшелігіне қарай үш топқа бөлінеді:
1) саяси бірлестіктер;
2) саяси емес қоғамдық бірлестіктер;
3) діни бірлестіктер.
Қоғамдық бірлестіктердің оларды бір топқа біріктіруге мүмкіндік
беретін ортақ қырлары бар:
1. Олардың барлығы коммерциялық емес бірлестіктер болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктердің ақшалай қаражаты ұйымға кіру және мүшелік
жарналардан, қайырымдылық жасаудан, жарғыға сәйкес лекциялар өткізуден
түскен қаражаттардан, өндірістік немесе өзге де шаруашылық қызмет
табысынан, заң тыйм салмаған басқа да түсімдерден құралады.
2. Барлық қоғамдық бірлестіктерді құру мен оның қызмет ету принципі
ортақ принцип болып табылады.
3. Барлық қоғамдық бірлестіктер өз қызметін Конституцияға және басқа
да заң актілерінің ережелеріне сәйкес жүзеге асырады. Олар заң нормаларын
бұзғаны үшін жауаптылықта болады.
4. қоғамдық бірлестіктер еректілік, мүшелерінің тең құқықтылығы, өзін-
өзі басқару, заңдылық, есептесу және қызметінің жариялылығы негізінде
құрылады және әрекет етеді.
5. Азаматтың қоғамдық бірлестікке қатысуы немесе қатыспауы оның
конституциялық құқығы болып табылады.
6. Қоғамдық бірлестіктердің мемлекет ісіне заңсыз араласуға құқығы
жоқ.
Жарғылық мақсаттарын жүзеге асыру үшін қоғамдық бірлестіктер ҚР
заңдарыныда белгіленген тәртіппен:
- өз қызметі туралы ақпарат таратуға;
- соттар мен басқа да мемлекеттік органдарда, өзге де қоғамдық
бірлестіктерде өз мүшелерінің құқықтары мен заңды мүдделерін білдіруге және
қорғауға;
- БАҚ құруға; жиналыстар, митингілер, демонстрациялар, шерулер және
пикеттер өткізуге; баспа қызметін жүзеге асыруға;
- халықаралық коммерциялық емес үкіметтік емес бірлестіктерге кіруге;
- ҚР заңдарына қайшы келмейтін өзге де өкілеттіктерді жүзене асыруға
құқылы.
Барлық қоғамдық бірлестіктердің міндеттері де ортақ:
ҚР заңдары мен жарғыда көрсетілген нормаларды сақтау;
өз мүшелерінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен және
шешімдермен танысуын қамтамасыз етуге т.б. міндетті.
Мемлекет егемендігін, қауіпсіздігін, азаматтарының құқықтары мен
бостандықтарын сақтау қажеттігіне орай мемлекет белгілі бір қоғамдық
бірлестіктерді құруға және қызмет етуіне тыйым сала алады.
Мақсаты мен іс-әрекеті ҚР конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге,
тұтастығын бұзуға, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық алауыздықты қоздыруға,
сондай-ақ заңда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға бағытталған
қоғамдық бірлестіктерді ұйымдастыруға және олардың қызметіне тыйым
салынады. [5]
Қоғамдық бірлестіктердің қүқықтық мәртебесінің негіздері.
1. Демократиялық қоғамда саяси жүйе, саяси әр алуаңдылық пен
адамдардың ойлары мен мүдделерін көздейтін әр түрлі қарама-қайшы партиялық
күштер негізінде жұмыс істейді. Ондай көріністерді сайлау науқаны кезінде
сезілетінін білеміз. Бірақ, қалай да болса, саяси жүйе ешқашанда заң
шеңберінен шыға алмайды, оның іс-әрекеттері тек заңның нысандарына сай
болуы қажет. Қазақстанда демократизация барысында саяси әр алуандылық,
көппартиялық қалыптаса бастады. Партиялар әр түрлі қоғамдық бірлестіктер
құрып жұмыс істеп жүр. Парламенттің өзінде депутаттық топтар бірігіп қызмет
етуде. Әдетте мемлекет қоғамдық бірлестіктердің және қоғамдық бірлестіктер
мемлекет істеріне заңсыз араласпайды. Бірақ бұдан келіп мемлекет қоғамдық
бірлестіктерді құруға және оның кейбір мәселесін шешуге мүлдем араласпайды
деген жалған ой тумауы керек. Тек заңды реттерде ғана, қоғамдык
бірлестіктер мемлекеттік органдармен ынтымақтасып, өзара іс-қимыл жасауына,
олармен келісімдерге келуге әбден болады, тіпті белгілі бір жүмыстарды
орындаудары да мүмкін. Мысалы, қоғамдық бірлестіктердің мүдделерін
қозғайтын мәселе-лерді олармен келісе отырып мемлекеттік органдар шешеді
және қүқықтык нормалардың орындалуын үнемі бақылап, қадағалап отырады.
2. Қоғамдық бірлестіктер туралы мәліметтерді Қазақстан Республикасының
Конституциясьшан және 1996 жылғы 31 мамырдағы "Қоғамдық бірлестіктер
туралы" Қазақстан Республикасының Заңынан көруге болады. Бұл занда КР
азаматтары-ның бірлесу бостандығы құқығы, қоғамдық бірлестіктердің
мәртебесі оларды құру, қайта ұйымдастыру, тарату құқыктары мен міндеттері
және т.б. сөз етіледі. Қоғамдық ұйымдардың әр түріне бағытталған бұдан да
баска зандар бар, мысалы, 2002 жылғы 15 шілдедегі "Саяси партиялар туралы"
Қазақстан Республикасының Заңы, Кәсіптік одақтар туралы заң және т.с.с.
3. Қоғамдық бірлестіктер үғымы және оның ұйымдастырушылық-құқықтық
нысандары (формалары). Жоғарыда айтылған заңда қоғамдық бірлестіктер
ұғымына түсінік береді. Онда: "Қазақстан Республикасында саяси партиялар,
кәсіптік одақтар және азаматтардың ортақ мақсаттарға жету үшін ерікті
негізде құрылған, зандарға қайшы келмейтін басқа да бірлестіктері қоғамдық
бірлестіктер деп танылады және олар коммерциялық емес ұйымдар қатарына
жатады", — делінген. Қоғамдык бірлестіктер қызметі оның мүшелері мен
қатысушылар арқылы атқарылады, олар жеке адам не занды тұлға түрінде болуы
да мүмкін. Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы сол, егер мүшелікке жеке
адамның арызы арқылы алынса, онда қатысушылар қоғамдық ұйымдардың
мүшелерінің санын есептеу қажеттілігінен туындайтын құжаттарда белгіленеді.
Қоғамдық ұйымдар алуан түрлі және өте көп. Олар мынадай
ұйымдастырушылық құқықтық нысандарда құрылуы мүмкін: қоғамдық ұйымдар,
бұқаралық қозғалыстар, саяси партиялар, кәсіптік одақтар, қоғамдық қор және
т.б.
Саяси партиялар дегеніміз азаматтардың, әртүрлі әлеуметтік топтардың
мүдделерін мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарында білдіру және оларды калыптастыру ісіне қатысу
мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан Республикасы
азаматтарының ерікті бірлестігі.
Егерде қоғамдық ұйымдарға келетін болсак, оның ерекшелігі басқа
қоғамдық бірлестіктердің нысандарына қарағанда мүшелік негізінің болуы.
Демек, коғамдық ұйымдар - бұл ортақ мүддесін корғау үшін және жарлықта
көрсетілген мақсаттарға жету үшін мүшелік негіздегі қоғамдық бірлестіктер.
Қоғамдық ұйымдардың ең жоғарғы баскарушы органы - съезд (конференция)
немесе жалпы жиналыс. Сонымен бірге оның тұрақты басқарушы органы да болады
(сайланбалы коллегиалды орган съездін, конференцияның немесе жалпы
жиналыстың алдында есеп береді).
Қазіргі біздің қоғамымызда кәсіподақтар орасан зор рол атқарады.
Атынан-ақ көрініп отырғандай, кәсіптік одақтар қызметшілерді кәсіптік,
жалпы өндірістік белгісіне қарай біріктіреді. Ол барлық қызметшілердің,
интеллигенциялардың түрлі топтарының талап-тілектерін қанағаттадыруға
тырыса отырып, өкілдік негізде азаматтардын әлеуметтік-еңбек құқықтары мен
мүдделерін қорғауға бағытталып, мемлекеттік органдармен тығыз
ынтымақтасады. Өз окілеттілігі шеңберінде ол жұмыссыздыкты болдыртпауға,
ұжымдық келісімдерді жүргізуге, келісімдерді, ұжымдық шарттарды жасауға,
олардың орындалуын бақылауға, ұжымдықдауларды шешуге қатысуға, еңбек
заңдарын орындауға байланысты кәсіподақтық бақылауды іс жүзінде жүргізуге,
қызметшілердің әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуге құқылы. Еңбекшілердің
мәдениет тұрмыстық қажеттерін өтеу, олардың денсаулығы жөнінде қамқорлық
жасау кәсіподақтарға жүктелген. Осының барлығы қосылып, кәсіподақтар
еліміздің бүкіл қоғамдық саяси өмірінде маңызды орын алатынын керсетеді.
Қоғамдық ұйымдар өздерінің ұйымдастырушылык нысандарынан ғана емес, ол
заң бойынша жұмыс істеулерімен де ерекшеленеді. Осыған байланысты,
Қазақстан Республикасында республикалық, аумақтық және жергілікті қоғамдык
бірлестіктер құрылып қызмет етеді.
Қазақстан Республикасы облыстарының жартысынан астамының аумағында
өздерінің құрылымдық бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) бар
бірлестіктер республикалыққоғамдық бірлестіктерге жатады. Аймақтық қоғамдық
бірлестіктердің қатарына еліміздің облыстарының жартысынан азының аумағында
өздерінің құрылымдық белімшелері (филиалдары мен екілдіктері) бар
бірлестіктер жатады. Ал жергілікті қоғамдық бірлестіктерге тек бір облыс
шегінде жұмыс істейтін бірлестіктер жатады.
Әдетте, қоғамдық бірлестіктер заң алдында тең. Ол өз мүшелерінің
(қатысушыларының) еріктілігі, тең құқықтылығы, өзін-өзі баскару, кызметінің
зандылығы, есептілігі мен жариялылығы негізінде құрылып, жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (5-бап, 3-тармақ)
коғамдықбірлестіктерді құруға белгілі бір шектеулер қойған. Мысалы,
конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, оның түтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге және т.с.с. бағытталған қоғамдык
бірлестіктерді құруға және олардың кызметіне, заңсыз әскерилендірілген
құрамалар құруға тыйым салынады. [6]
4. Қоғамдық бірлестіктерді құру және оны тарату тәртібі. Мұны құру
үшін, ең алдымен бұл туралы жарғы қабылдануы және басқарушы органдар
қалыптастырылатын Құрылтай съезін (конференциясын, жиналысын) шақыру,
сонымен бірге кемінде 10 адамнан тұратын тобының бастамасы болуы тиіс.
Қоғамдық бірлестіктердің мүшелері мен қатысушыларына Заң белгілі бір талап
қояды. Әдетте, қоғамдық бірлестіктердің мүшелері және қатысушылары болып
Қазақстан Республикасының азаматтары және заңды тұлға ретінде қоғамдық
бірлестіктер болып саналады. Сонымен бірге, бұлардың қатарында шетел
азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар да бар (бұған саяси партиялар
кірмейді). Он алты жасқа толған азаматтар саяси партиялар жанындағы
жастардың коғамдық бірлестіктерінің мүшелері (қатысушылары) бола алады.
Өзге де қоғамдық жастар мен балалар бірлестіктері мүшелерінің жасы олардың
жарғыларымен (ережелерімен) анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасывың
18 жасқа толған азаматы саяси партияның мүшесі бола алады. Саяси
партияларға шетел азаматтарының, азаматтығы жок адамдардың мүшелігіне
сондай-ақ ұжымдық мүшелікке жол берілмейді (Саяси партия туралы Заңның 8-
бабы, 1—2-тармақтары). Әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының,
құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен судьялар саяси партияларда
болмауға, қандай да бір саяси партияға қолдау көрсетпеуге тиіс.
Азаматтың коғамдық бірлестік қызметіне қатысуы немесе қатыспауы оның
құқықтары мен бостандыктарын шектеу үшін негіз бола алмайды. Ресми
құжаттарда қоғамдық бірлестікке мүшелік (қатысу) туралы мәліметтерді
көрсетуге талап етуге жол берілмейді.
Қоғамдық. бірлестіктің занды тұлға ретіндегі құкық қабілеттілігі ол
Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша
тіркелген кезінен бастап пайда болады. Ал егер де занды түрде тіркелмесе,
онда олар занды ұйым құқығына ие бола алмайды. Тіркеуді Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігі (республикалық, аймактық коғамдық
бірлестіктердің қүрылымдык болімшелерін), аумақтық әділет органдары
(жергілікті қоғамдықбірлестіктерді және олардың филиалдары мен
өкілеттіктері) жүзеге асырады. Қоғамдык бірлестіктерді тіркеу үшін занда
козделген тәртіппен көзделген құжаттарды тапсыруы қажет. [7]
Оған қоса:
1) өтініш (екі айдан кешіктірілмеуі тиіс);
2) жарғы;
3) жарғыны қабылдаған Кұрылтай съезінің (конференциясының,
жиналысының) хаттамасы;
4) бірлестікті кұру бастамалары;
5) басшы органный мүшелері туралы мәліметтер;
6) крғамдық бірлестіктердің мәртебесін;
7) заңды мекен-жайын;
8) тіркеу алымының төленгенін растайтын құжаттарды табыстаулары тиіс.
Қоғамдык бірлестікті, оның кұрылымдык болімшелерін (филиалдары мен
окілдіктерін) тіркеуден бас тартуы мүмкін. Оның себептері занды түлғаларды
"Мемлекеттік тіркеу туралы" занда көрсетілген.
Қоғамдык бірлестіктерді қайта ұйымдастыру (косу, біріктіру, бөлу,
бөліп шығару, қайта құру) және оларды таратутәртібі мен негіздері Қазақстан
Республикасы зандарының шеңберінде жүргізіледі.
Қоғамдық бірлестіктің қызметі уақытша (үш айдан алты айға дейін)
тоқтатыла тұруы да мүмкін. Оның занды негіздеріне жататындар:
1) Қазақстан Республикасы Конституциясы мен зандарының бұзылуы;
2) жоғарыда белгіленген максаттар мен міндеттер шегінен шығатын
әрекеттердің бірнеше рет жасалуы;
3) бұл туралы прокуратура ішкі, істер органдарының ұсынысы; немесе
азаматтардың арыздары негізіндегі соттың шешімі. Қоғамдық бірлестіктердің
тәртіп бұзушылықтың зардаптарын жоймаған жағдайда прокуратураның, ішкі
істер органдары мен азаматтардың тиісті арыздары (шағымдары) бойынша сот
тарату туралы шешімді қабылдауы мүмкін.
5. Қоғамдық бірлестіктердің құқықтары мен міндеттері. Мемлекет пен
қоғамдық бірлестіктердің арақатынасы.
Қоғамдық ұйымдар - ерікті, өзін-өзі басқара алатын ассоцация.
Сондықтан, қоғамдық және мемлекеттік институттардың қосылуына мемлекет
қоғамдық бірлестіктер істеріне және қоғамдық бірлестіктер мемлекет істеріне
заңсыз араласуына, коғамдық бірлестіктеріне мемлекеттік органдардың
міндеттерін жүктеуге заң тыйым салады.
Көптеген қоғамдық бірлестіктер саяси өмірге белсене араласады,
мемлекеттік окімет органдарын сайлауға қатысады, саяси партиялар, басқа
қоғамдық бірлестіктер өкілдері депутаттар қызметін атқаруға сайланады,
мемлекеттік қызметте істейді. Өздігінен қоғамдык бірлестіктер мемлекеттік
билікті жүргізе алмайды, ейткені мемлекеттік билік өкілеттілігіне ие емес.
Бұл мемлекеттік органдарға ғана катысты.
Қоғамдық ұйымдар өз өкілеттілік шегінде көптеген құкықтарды іс-жүзіне
асырады. Олар оз қызметі туралы ақпарат таратуға; соттар мен баска да
мемлекеттік органдарда, өзге де қоғамдық бірлестіктерде өз мүшелерінің
кұкықтары мен занды мүдделерін білдіруге және қорғауға, бұқаралық ақпарат
құралдарын құруға хакылы. Сонымен бірге, олар жиналыстар, митингілер,
демонстрациялар шерулер мен пикеттер өткізуге, баспа қызметін жүзеге
асыруға, халықаралық коммерциялық емес үкіметтік емес бірлестіктерге кіруге
және Қазақстан Республикасының зандарына қайшы келмейтін өзге де
өкілеттілікті жүзеге асыруға қүқылы.
Қоғамдык бірлестіктерге, құқықтармен бірге, міндеттер жүктейді.
Айталық, еліміздің зандарын, сондай-ак оз жарғыларында көзделген нормаларды
сақтауға, оз мүшелерінщ құқықтары мен мүдделеріне қатысты күжаттармен және
шешімдермен олардың танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге; акша қаражатының
келіп түсуі мен жұмсалуы туралы өз мүшелерін хабардар етуге; тұрақты жүмыс
істейтін басшы орган орналасқан жердін және бірыңғай мемлекеттік тізбеге
енгізілетін мәліметтер көлемінде басшылар туралы деректердің озгергені
туралы тіркеуші органға хабарлап отыруға міндетті. Қоғамдық бірлестіктердін
қүқықтары мен міндеттерін аткар-ған кезде мемлекет тыс қалмайды, ойткені ол
олардың қызметін ұдайы бақылап, қадағалап отырады. Қазақстан Республикасы
Прокуратурасы мәселен, коғамдық бірлестіктердің зандарды қалай
орындайтындыктарын бакылайды. Тіркеуші органдар қоғамдық бірлестіктердін
кызметі жарғы мақсатына сай не сай еместігін бакыласа, ал каржы органдары
олардың кірістері мен шығындарын есептеп бақылау жүмыстарын жүргізеді.
Баска мемлекеттік бакылаушы және қадағалаушы органдары (экология, орт
сондіру, т.б.) қоғамдық бірлестіктердің тиісті Ереже нормаларын
орындауларына бақылау жасауға катысады. [8]
Қоғамдық бірлестіқтер туралы зандарды бүзғандығы үшін кінәлы занды
және жеке түлғалар, олардың ішінде мемлекеттік органдардың лауазымды
адамдары және қоғамдық бірлестіктердің басшы органдардың құрылымына кіретін
адамдар жауапты болады.
6. Қоғамдық бірлестіктерге, занда керсетілген негізде, діни
бірлестіктер, қүрылу тәртібі мен қызметі езге заң актілерімен белгіленген
аумақтық өзін-взі басқару органдары мен қоғамдық ынталы органдар кірмейді.
Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Қазақстан
Республикасының 1992 жылғы 15 каңтардағы Занында егжей-тегжейлі толық
тұжырымдалған. Бұл заң бойынша, діни бірлестіктер дегеніміз жергілікті діни
бірлестіктер (кауымдастықтар), діни басқармалар (орта-лыктар) және олардың
құрылымдык болімшелері, сондай-ақ діни оку орындары мен ғибадатханалар.
Қазақстан Республикасынын, басқа мемлекеттердің азамат-тары және
азаматтығы жоқ адамдар жеке озі, сондай-ақ басқалармен бірге кез келген
дінді еркін үстануға немесе ешқайсысын ұстанбауға құқылы, дінге, құдайға
құлшылық жасауға, діни жоралар мен рәсімдерге, дінді окып-үйренуге катысуға
немесе қатыспауға козкарасты айқындау кезінде қандай да бір күштеп мәжбүр
етуге жол берілмейді. Діни бірлестіктер кемінде кәмелетке толған 10
азаматтың бастамшылығымен құрылады. Бұл үшін олар жиналыс шакы-рып, жарғы
(ереже) қабылдайды. Жергілікті діни бірлестіктерді тіркеуді аумактық әділет
органдары жүзеге асырса, ал басқа-ларын (Республиканың екі не одан да көп
облыстарының аума-ғында кимыл жасайтын діни басқармаларды (орталықтарды),
бірлестіктерді, сондай-ақ олар кұратын діни оқу орындарын, монастырьларды
және басқа да бірлестіктерді) мемлекеттік тіркеуді Қазақстан Республикасы
Әділет министрлігі атқарады.
Діни бірлестіктер мен азаматтардың діни сенім бостанды-ғына байланысты
құқықтары баршылық. Айталық, діни бірлестіктер құдайға құлшылық етуге
немесе діни жиналыстар еткізуге жұрт емін-еркін келе алатын орындар, сондай-
ақ кдй-сыбір дінді ұстанушылар құрметтейтін орындар (қаржылық және басқа
орындар) ашып, оларды ұстауға құқылы.
Құдайға кұлшылық ету, діни жоралар мен рәсімдер соларға бөлінген
аумақтағы ғибадат үйлерінде, каржылық орындарында, діни бірлестіктер
мекемелерінде, зираттар мен крематорийлерде, сондай-ақ азаматтардың
пәтерлері мен үйлерінде бөгетсіз жүргізіледі. [9]
Азаматтардын діни жоралар мен рәсімдер жасауға және әскери бөлімдерде,
ауруханаларда, қартайғандар мен мүгедек үйлерінде, алдын ала қамау және
жазаны өтеу орындарында оларға қатысуға кұкығы бар. Ал, басқа жағдайларда
жүрт ал-дында құдайға қүлшылық ету, діни жоралар мен рәсімдер еткізу,
жиналыстар, митингілер, демонстрациялар мен шеру-лер өткізу белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады.
Осыған байланысты айта кететін бір жайт — діни бірлестіктер
мемлекеттен бөлінген. Барлық діндер мен діни бірлестіктер заң алдында
бірдей. Ешбір дін немесе діни бірлестіктер баскаларға қарағанда ешқандай
артықшылықтарды пайдаланбайды. Діни бірлестіктер қандай да болсын
мемлекеттік қызметтер атқар-майды, мемлекет те діни бірлестіктердің
кызметіне, егер ол заңға қайшы келмесе, араласпайды, әрі ол діни
бірлестіктерді қаржыландырмайды. Олар мемлекеттік окімет пен басқару
органдарының сайлауына қатыспайды. Діни сипаттағы парти-яларды және өзге де
саяси күрылымдарды қүруға, сондай-ақ діни бірлестіктердін саяси партиялар
кызметіне қатысуына немесе оларға қаржы жағынан колдау жасауына жол
бермейді. Бірак, діни бірлестіктердің қызметшілері саяси өмірге барлық
азаматтармен бірдей тек өз атынан ғана қатыса алады. Діни бірлестіктер заң
талаптарын және құқык тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекет дін үстанатын
және оны ұстанбайтын азаматтар арасында, сондай-ак әр түрлі діни
бірлестіктер арасында өзара төзімділік пен қүрмет катынастарын орнықты-руға
жәрдемдеседі.
Бұл істі діни бірлестіктермен байланыс жөніндегі мемлекеттік орган
жүзеге асырады, оны Қазақстан Республикасы-ның Президенті құрады. Оған
мынадай міндеттер жүктеледі:
— республикадағы діни жағдайдың жай-күйі және діни сенім бостандығы
туралы зандардың сакталуы жайында Қазақстан Республикасынын жоғары өкіметі
мен баскару органдарын хабардар ету;
— басқа мемлекеттердін тиісті мекемелерімен карым-каты-настар
үйлестіру байланыстарын орнату мен сақтау; респуб-ликада тіркелген діни
бірлестіктер туралы деректер банкін күрып, толықтыру;
— діни ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер, мемлекеттік орган-дар
окілдерінің, дінтанушылардың, заңгерлердің және адам-ның ар-ождан
бостандығы мен құқықтары саласындағы басқа да мамандардын қатысуымен
дінтану сараптамалары жүргізіл-уін қамтамасыз ету;
— ел ішіндегі және шетелдердегі діни сенімдері әр түрлі діни
бірлестіктер арасындағы озара түсіністік пен тозімділікті нығайту және діни
бірлестіктердің отініші бойынша оларға зан-дарға сәйкес қажетті көмек
көрсету.
Облыстардың жөне республикалык маңызы бар қалаларының әкімші және
атқарушы органдары діни бірлестіктермен байланыс жөніндегі жергілікті
органдарды құруға құқылы.
Республикада білім беру мен тәрбиелеудін мемлекеттік жүйесі діни
бірлестіктерден бөлінген және рухани сипатта болады. Діни пәндерді окыту
ерікті негізде мемлекеттік емес оқу және тәрбие орындарында жүргізілуі
мүмкін.
Дінтану пәндері мемлекеттік оку орындарының бағдарламаларына енгізілуі
мүмкін.
Діни сенім бостандығы мен діни бірлестіктер туралы заңдардың бұзылуына
кінәлы лауазымды адамдар мен азаматтар зан бойынша жауапкершілікке
тартылады. Бұл занның сакта-луын бақылауды Қазақстан Республикасынын окімші
және аткарушы өкімет органдары ез құзыретіне сәйкес жүзеге асырады.
1.3 Діни бірлестіктер және олардың мемлекетпен қатынасы
Тәуелсіздік жылдарында елімізде орын алған күрделі саяси-экономикалық
жаңарулар мен өзгерулер ағымында мемлекет билігінің қайнар көзі болып
табылатын халқымыздың рухани өмірі мен діни көзқарастары да бір жағынан
толығып, ал енді бір жағынан әралуан бағыттар бойынша дамып, бүгінгі
көптеген этникалық топтар мен түрлі діндерді ұстанатын зайырлы Қазақстан
қоғамы қалыптасты. Жоғарыда айтқанымыздай, халықсыз билік болмайды, ал –
дінсіз халық болмайды. Халықтың тұтастығы мен діннің тұтастығы және
мемлекеттің тұтастығы арасында тікелей тәуелді байланыс бар екенін
ескерелік. Көптеген этникалық топтар мен діни сенімдерден құралған біздің
қоғамымыздағы өтпелі кезеңде дін атаулының мемлекеттің ішкі тұрақтылығы мен
қауіпсіздігін қамсыздандырудағы рөлі, өндіруші күш болып табылатын халықты
ұйымдастыру құдіреті, халықаралық қатынастардағы салмағы және еліміздің
болашағы мен баяндылығына тікелей әсері өте анық көрініс берді.
Мемлекет – дін қатынастарының күрделілігі мен маңыздылығын түсіну үшін
алдымен еліміздегі діни ахуалға шолу жасайық:
Елімізде негізінен басты екі дін бар десек болады. Олар – ислам және
христиандық. Ислам дінін ұстанушылар халық санының шамамен 67-70 пайызын
құрайтын 24 этникалық топ. Республика халқының 58 пайызы қазақтар және
оларға қоса ойғыр, татар, өзбек, түрік, курд, дүнген, шешен, әзірбайжан,
башқұрт, ингуш, балкар қатарлы бауырлас халықтар түгелдей ислам дінін және
оның ішіндегі сүнни (суннит) жолын ұстанады. Тек, әзірбайжан және курд
халықтарының бір бөлігі мен шағын ирандық топ ғана шиға (шиит) жолын
ұстанады. Бүгінге дейін көп білінбейтін шиғалар, әсіресе, IV Кәрім Ага
Ханның (1936- ) елімізге жасаған сапарлары және Халықаралық тау
университетінің Қазақстан бөлімшесінің ашылуы арқасында соңғы жылдары
елімізде үгіт-насихаттарын күшейте түсуде. 2004 жылдың басындағы деректерге
қарағанда елімізде 1648 мұсылман діни бірлестігі уә 1534 мешіт жұмыс
істейді. Осы арада ислам дінінің Қазақстанның негізгі діні екенін және
халқымыздың тарихында үйлестіруші, ұйымдастырушы һәм біріктіруші күш
ретінде ең маңызды орын алғанын атап айтуымыз керек...
Қазақстандағы екінші орынды дін христиандықтың бүгінгі ахуалы исламмен
салыстырғанда тым күрделі. Біздегі христиандық (мәсіхшілдік) алуан түрлі
конфессиялар мен секталардан құралған және бір діни орталыққа бағынбайтын
бытыраңқы көрініс береді. Христиандардың басым көпшілігі славяндық
православие бағытында. 1956 жылы республика көлемінде 55 православие
жамағаты (приход) болса, бүгінгі күні 240 діни бірлестік уә 8 монастыр
жұмыс істейді. Қазақстандағы православие шіркеуінің тікелей Мәскеу
Патриархтығына және Қасиетті Синодына бағынатын митрополиттік деңгейіндегі
бөлім екенін ескерелік... [10]
Христиандықтың еліміздегі екінші тармағы католицизмді ұстанатын шағын
топ. Олардың өзі екі топқа бөлінеді: Рим католик шіркеуі және Грек католик
шіркеуі. Бұл екі шіркеу негізінен Астана, Алматы және Қарағанды қалаларында
белсенді жұмыс істеуде. Республика көлеміндегі католик жамағаттардың саны
38, діни бірлестіктер 80 мөлшерінде. Шетелдердегі католик шіркеулері,
әсіресе Ватикан және АҚШ-та орналасқан католик ұйымдары Қазақстанда
миссионерлік іс-әрекеттерді белсенді түрде жүзеге асырып келеді. Бүгінгі
күні елімізде материалдық қамсыздандырылған 150 шетелдік католик
миссионердің (ресми тіркелгендері ғана – М.Б.) тоқтаусыз үгіт-насихат
жұмыстарымен шұғылданып жатқанын айтсақ жеткілікті. Сонымен қатар
католиктердің Қарағанды, Астана, Павлодар қалаларында діни оқу орындары мен
басылымдары бар екенін айта кетелік.
Христиандардың саны аз болғанымен ең көп тармаққа бөлінген тобы –
протестанттар. Қазақстандағы ең басты протестант шіркеулері Евангелиялық
христиан-баптистер, жетінші күннің Адвентистері және Лютерандар. Еліміздегі
баптистердің саны 10-15 мың адам, дегенмен олардың жамағаттарының саны 300
мөлшерінде. Кейбір баптист топтардың ресми органдарда тіркелуден бас тартып
келе жатқанын да ескерген жөн. Лютерандардың орталығы Астана қаласында
орналасқан, 70-тей діни жамағаттары бар, негізінен немістер арасында көп
таралған. Адвентистердің де орталығы Астана қаласында. Осы аталған
протестант мәзһәбтары (конфессиялары) елімізде тек өткен ғасырда ғана пайда
болғаны, Кеңес билігі кезінде (1917-1991) қоныс аударған келімсектер арқылы
елімізге келгені белгілі. Жаңа елордамыз Астананың діни орталық ретінде
таңдалуы осы шіркеулердің орталық және солтүстік аймақтарда етене жұмыс
істеуіне мүмкіндік беруде.
Протестанттықтың жаңа формалары, әсіресе, тәуелсіздік жылдарында
елімізде өте белсенді миссионерлік іс-қимылдарды жүзеге асырып, бір сыпыра
азаматтарымызды өз қатарына тарта білді. Олар негізінен АҚШ-та орналасқан
протестант миссионер ұйымдары. Елуліктер, Методистер (Біріккен Методист
шіркеуі – АҚШ, Флорида уилаяты), Мун сектасы (Оңтүстік Корея), Меннондар,
Пресвитериандар (АҚШ), Жаңа апостолдар шіркеуі (АҚШ), Әлемдік Қырман
Шіркеуі (АҚШ, Колорадо уилаяты), Қожайындар шіркеуі (АҚШ, Флорида уилаяты),
Агапе, Жаңа өмір шіркеуі, Ізгі хабар, Иеһоуа куәгерлері (АҚШ) т.т. Елімізде
протестанттықтың 20 шақты сектасы және мыңнан астам діни бірлестіктері мен
қоғамдарының қызмет етіп жатқаны біраз нәрсені аңғартса керек. Күн сайын
шетелдердегі протестант шіркеулерінің жаңа тармақтары елімізге
миссионерлерін жөнелтуде. Олардың ең басты мақсаты – Қазақстанды
інжілдендіру (евангелизация) және қазақ халқын түгелдей өз нанымдарына
инандыру болып табылады. Осы арада АҚШ-тағы діни фундаментализмнің негізін
қалаған протестант шіркеулері екенін есте сақтаған жөн.
Қазақстанда мұсылмандар мен христиандар жалпы халықтың шамамен 97
пайызын құрайды. Бұларға қоса елімізде көптәңірлі (политеистік) және
атеистік бағыттағы нанымдарды ұстанатын шағын топтармен қатар біртәңірлі
(монотеист) йаһұдилік (иудаизм) дінінің уәкілдері де бар. Әсіресе,
йаһұдилер (еврейлер) мен олардың діни бірлестіктерінің саны тәуелсіздік
жылдарында шектен тыс артқан. Тәуелсіздікке дейін бірде бір діни ұйымы
болмаған йаһұдилердің бүгінгі күні 25 діни бірлестігі және барлық облыс
орталықтарында дерліктей синагогалары жұмыс істеп жатыр. Орталық Азия
бойынша ең үлкен синагога жуырда Астана қаласында ашылған. Израил, АҚШ және
өзге елдердегі бас раввиндер елімізге жиі келіп, ресми адамдар, кәсіпкерлер
және жамағат уәкілдерімен кездесулер өткізуде. Қазақстан йаһұдилері
құрылтайы Шалом деп аталатын газет шығарады. Йаһұдилердің елімізде
санының артуы және діни іс-шараларының бұдан да дамуы күтілуде...
Соңғы жылдары елімізде үгіт-насихат жұмыстарын күшейткен дәстүрлі емес діни
ағымдар қатарынан Сайнтология шіркеуі, Бахаизм, Қадияния (Ахмадия),
Кришна қоғамы, Сатанизм, Виссарионство шіркеуі сияқтыларды атауға болады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңында көрсетілгендей зайырлы мемлекет
болғандықтан, тәуелсіздіктен кейінгі жылдары мемлекет органдарының діни
ұйымдардың жұмыстарына бақылау функциясынан тыс тікелей араласпағаны
белгілі. АҚШ мемлекет басқармасының Демократия, адам құқықтары және еңбек
бюросы жариялаған Қазақстан – халықаралық діни бостандық есебі (2002 ж.)
де осыны растайды. Алайда, жоғарыда айтқанымыздай, дін мемлекетті
қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институттардың бастыларынан және
азаматтық қатынастарда маңызды рөл атқаратындықтан мемлекет ұйымдары мен
құрылымдарының ішінде дін саласымен жұмыс істейтін мекемелер уә органдар
болуы заңды. Осы орайда ҚР Үкіметі қарамағында діни бірлестіктермен
байланыстар жөніндегі Кеңес құрылған. Кеңестің облыстар мен Астана уә
Алматы қалаларындағы бөлімшелері тікелей діни бірлестіктер және
жамағаттармен, сонымен қатар әкімдіктер, Әділет министрлігінің тіркеу
қызметі, Ішкі істер министрлігіне қарасты мекемелер, Ұлттық қауіпсіздік
комитеті, Мәдениет министрлігі сияқты құзырлы мекемелермен етене байланыс
жасайды.
Конституциямыз бойынша орталығы шетелдерде орналасқан діни ұйымдардың
Қазақстандағы басшыларының тағайындалуы тиісті мемлекет мекемелерімен
үйлестіре отырып жүзеге асырылуы керек. Бұл жерде де сәл ойлануға тура
келетін жәйттер бар секілді. Жоғарыда көрсетілген көптеген діни ұйымдар мен
миссионерлер және экстремистік бағыттағы зиянды ағымдардың шектен тыс қажыр-
қайрат жасауы салдарынан бүгінгі күні еліміздегі діни ахуал аса күрделі
қалыпта десек болады. Ал, осы күрделі ахуал ертеңгі күні қандай болмақ?
Тиісті шаралар бүгін қолданылмаса, бірнеше жылдан кейін діндер арасы
қатынастар қандай кейіпте болмақ? Осындай мәселелерді ойлаған сәтте
шетелдік ұйымдардың еліміздегі жүз мыңдаған яки миллиондаған
азаматтарымыздың рухани тізгінін қолда ұстауы бір жағынан ішкі істерге қол
сұғушылық болса, ал екінші жағынан әлеуметтік балансты теңселтетін
нәтижелерді алып келетін қауіпті күш болуы мүмкін. Бұған қоса айтпағымыз,
болашақтағы президент және парламент сайлаулары кезінде (құдды АҚШ-тағы
сияқты) шетелдік діни ұйымдар біздегі жамағаттары арқылы Қазақстандағы
белгілі бір тұлғаны яки саяси партияны немесе топты қолдауы, сол арқылы
мемлекет билігіне ие болуы да әбден ықтимал...
1992 жылы қабылданған Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы
заң бойынша азаматтар діни бірлестіктер құра отырып, ұйымдаса алады. Діни
бірлестіктерді Әділет министрлігінде тіркеудің өзіндік шарттары бар. Бұл
шарттар орындалғанда ғана бірлестіктер тіркеледі және қызмет атқара алады.
30.01.2001 ж. қабылданған ҚР Әкімшілік заң бұзушылықтар жөніндегі Кодексі
ҚР соттарына белгілі тәртіп бойынша тіркелмеген діни бірлестіктердің
жұмысын тоқтатуға немесе айыппұл салуға құқық берген. 2001 жылғы ақпан
айынан бастап Республикамыздың кейбір аймақтарында аталмыш заң бұзушылықтар
орын алып, ҚР соттары тиісті шараларды қолданған. Мәселен, Қызыл-Орда
қалалық соты 14.03.2001 ж. шешімімен белгілі тәртіппен тіркеуден өтпеген
Иеһоуа куәгерлері жамағатының жұмысын тоқтатқан. Сол сияқты, Атырау
облысы Құлсары аудандық соты 02.05.2001 ж. Иман баптист шіркеуінің
жұмысын тіркелгенге дейін тоқтату жөнінде үкім шығарған. Құлсарыда Тараз
Сомаляк есімді Пентекосталь шіркеуінің (фундаменталист бағыттағы
протестант сектасы – М.Б.) қызметкерінің ресми тіркеуден өткенге дейін үгіт-
насихат жасауына тыйым салынған. Осы орайда айта кететін бір маңызды жәйт –
жоғарыда келтірілген Қызыл-Орда қаласындағы Иеһоуа куәгерлері жамағатының
басшылары Гүлжахан Жарықова және Бақыт Алтаев есімді Қазақстан азаматтары
екені және оларға сот тарапынан 7,750 теңге айыппұл салынғандығы.
Құлсарыдағы Иман шіркеуінің ұйымдастырушылары да Құрманғазы Әбдімұратов
және Асхат Әлімжанов есімді қазақ азаматтары екені назар аудартады. Нағыз
қазақи ортада миссионерлік жасап, шетелдің діни сенімдерін елімізде таратып
жатқан ұйымдардың қандай дәрежеге жеткені және қандай аймақтарды мекен
еткені біраз нәрседен хабар бергендей. [11]
Бұлар сияқты елімізде ислам атын жамылып, әртүрлі негізсіз һәм зиянды
үгіт-насихат жүргізіп жатқан діни ағымдар да баршылық. Бұлардың ішінде
баспасөз бетінде жиі аталатыны және қоғамдық тыныштыққа нұқсан тигізушісі
Хизб-ұт Тахрир ұйымы. Құран Кәрімде халифат құру туралы ешқандай
мәлімет келтірілмегеніне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz