Жобаны басқару. Құрылыс фирмасын басқару тиімділігін арттыру құралы ретінде мәселелері және оны шешу жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1 Тарау Қазіргі жағдайдағы басқарудың түсінігі мен құрылысы ... ... ... .
1.1 Құрылыс материалдары өндірісі саласындағы кластерлік жүйе ... ... ... .
1.2 Ұйымдастыру басқару
функциясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Тарау Басқарудың кәсіпорындағы ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ..
2.1 Құрылыс фирмасын басқарудың ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ..
2.2 Ұйымдық құрылымды басқарудың жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Тарау Құрылыс фирмасын басқарудың тиімділігін арттыруға талдау ... ..
3.1 Фирманы басқарудың тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ..
3.2 Фирманы басқарудың тиімділігін арттыру мәселелерін шешу жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Бiздiң дипломдық жұмысымыздың тақырыбы Жобаны басқару. Құрылыс
фирмасын басқару тиімділігін арттыру құралы ретінде мәселелері және оны
шешу жолдары деп аталады. Осы тақырыптың өзектiлiгi қазiргi нарықтың
жағдайындағы тиiмдi басқарманы жүргізу болып табылады. Бұл дегеніміз
бизнестiң тиiмдiлiгiнің жоғарылатуды қажет ету, құру, дамыту және
кәсiпорынның бәсекелi артықшылықтарын өткiзу жағдайы.
Қазiргi жетекшiнiң алдында бизнестi дамыту бағытын таңдау туралы
стратегиялық сұрақтар және компанияның маңызды бәсекелi артықшылықтарын
анықтау сұрақтары тұрады. Мұндай сұрақтарды тудыру және ұйымның құзырын
басқару - компанияның менеджментiнiң маңызды кәсiпкерлiк функциясы болып
табылады.
Басшылық өзінің көп назарын компанияның оңтайландыру құрылымына зер
салуы мәжбүр. Сонымен бiрге, қазiргi жетекшiге жүйенi жасау сұрағы мен
компанияның тиiмдi операциялық қызметiн қамтамасыз ететiн басқарудың
технологиясы бiрдей маңызды.
Қазiргi әлеуметтiк-экономикалық жағдайда қоғамды ақпараттандырудың
оңтайлы шараларын iздестiру шартында және Қазақстанның әлемдiк ақпараттық
кеңiстiкке кiруi өзінің бастапқы мағынасын көп аспекті мәселелерді шешу,
ұйымның процестерiн құжаттардың көмегiмен басқаруды қамтамасыз етуде
түсіндіріледі, және құжат айналымы нормативтiк немесе ретке келтiрiлген
түрге айналды. Құжаттық, заңдық, экономикалық, ұйымдастырушылық, кадрлық
және тағы да басқа аспектiлер бүгiн басым.
Байырғы техникалық, өзгеріп кеткен әлеуметтiк-экономикалық салаларда
және жаңа тарихи мұра етiлген сипаттамаларда, сол сияқты құжаттамаларда
біздің қарастырып отырған мәселенің болуын сенiмдiлiкпен айғақтауға болады.
Ерекше iлтипатта ақпараттық өзара iс-әрекеттi мемлекеттiк және мемлекеттiк
емес құрылымдар, федералды, субъектілік басқармалар және тағы басқа басқару
деңгейлері "жеке" ұйымның зерттеуiн керексiнедi.
Ғылыми-теориялық зерттеулердің жеткiлiксiздігі, мемлекеттiң
концептуалды базаны жасауға тиiстi назарының жоқтығы және ұйымның құжаттық
қамтамасыз ету басқармасының бiртұтас тәсiлдерiн өндiруі әр түрлi жағымсыз
салдарды баурайды, жеке алғанда, халықаралық ережелер мен технологияларды,
тиiмсiздiк және бiр орында сақталатын ақпараттық ресурстарды, жеткiлiксiз
құндылықты және тағы басқаларын үзеді.
Мәселенiң көп аспекті, мекеме аралық мiнезi тиiстi iргелi
ұйымдастыруды, қолданбалы ғылыми зерттеулерді, үйлестiру әзiрлемесін және
бекiтуді талап етедi.
Осы жұмыстың мақсаты қазiргi уақытта құрылыс фирмасын басқарудың
мәселелері қандай болу керек екенін зерттеу.
Дипломдық жұмысының мiндеттері:
o қазiргi замандағы ұйым басқару әдiсiне анықтама беру;
o фирманың ұйымдық құрылымын сипаттау;
o құрылыс кәсiпорынындағы қазiргi басқаруы және тиiмдiлiктi талдау
қорытындысын шығару.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бiздiң дипломдық жұмысымыз үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен жәен қосымшадан тұрады.
Зерттелгендiктiң дәрежесi. Осы тақырып мамандандырылған әдебиетте кең
қолданылған. Бiз осы тақырып бойымен құрылыс фирмаларын басқару саласында
инновациялық технологияға арналған ақпаратқа өз қосатын әдебиет ғылыми-
әйгiлi пайдаландық.
1 ТАРАУ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ БАСҚАРУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚҰРЫЛЫСЫ
Құрылыс ұйымдарын дамытудың жетiлдiру мәселелері мен басқарудың жаңа
формаларын әзiрлеу және енгізу облысында жүргізілетін зерттеулерді
кеңейткiзуге мәжбүрледі. Есептеуіш техниканың құралдарын дамыту саласындағы
жетістіктер, оның бағасының елеулі төмендеуі басқарманы ақпараттандыру
саласындағы жетістіктер, алдыңғы ақпараттық технологияларды басқарма және
оқыту салаларына енгізудің шетелдік және отандық тәжірибесі, басқарма
бөлімдерінің лауазымды тұлғаларын жедел дайындаудың қазіргі уақыттағы
тиімділігін арттыру жедел оқытатын компьютерлік формаларды өндіруге және
енгізуге байланысты деп қорытынды жасауға мүмкiндiк бердi.
Құрылыс - материалдық өндiрiстiң саласы ретінде өндiрiстiң негiзгі
қорларын жасауды, өнімді немесе өнiмсiз тағайындауды қамтамасыз ететiні
белгілі. Ғимараттар мен құрылымдарды тұрғызудың өз процесi - құрылыс
объектiлерiн салу болып түсiндіріледі.
Объектiні тұрғызу келесi жұмыстарды орындауға байланысты:
o әр түрлi инженерлiк iзденiстер түрлерiн жүргiзу, сонымен бiрге
техникалық-экономикалық негізінде объектiнi тұрғызу
o (объектiнiң тұрғызуының әр түрлi кезеңдерiнде құрылыстың ұйымын
архитектуралық жобалау, конструкторлық жобалау, жобалау) жобалау-сметалық
құжаттамасының әзiрлеуi
o құрылыс индустриясының кәсiпорындарының жұмыс істеуі және құрылыс
материалдарын өндіруі және әрі қарай объектiнi жинақтауы
o объектiнi тұрғызу (құрылыс-жинақтау жұмысы, жабдықты монтаждау,
тәжiрибелік пайдалану).
Құрылыс процесiнің кең ауқымдылығы мен әр түрлiлiгі оның
қатысушыларының кең шеңберiн алдын ала анықтайды. Құрылыстың негiзгi
қатысушыларына келесі адамдар жатады:
• тапсырысшылар - мемлекеттiк, қоғамдық, ал қазiргi уақытта жеке ұйымдар
немесе жеке тұлғалар. Оларға құрылыстың жобасын жоспарлау, оның
қаржыландыруын қамтамасыз ету, жұмыс жүргізілу кезеңiнде бақылауларды
арттыру, және бiткен ғимараттар мен құрылымдарды қабылдау мiндеті
жүктеледі;
• тапсырысшымен жасалған келiсiм шарты бойынша объектiлерге жобалық және
сметалық құжаттама жасайтын жобалық ұйымдар (мұнда инженерлiк-
геологиялық, топограф-геодезиялық жұмыстарын жүргiзе алатын және
құрылысқа тағы да басқа ізденістер жүргізетін ұйымдар жатады);
• ғимараттар мен құрылымдарды тұрғызуына байланысты жұмыс кешенін
орындайтын мердiгерлiк және мердiгерлiк емес құрылыс ұйымдары. Бұл
ұйымдар құрылыс ұйымдарының ең көп тобы. Келiсiм шартты ұйым - бас
мердiгер, тiкелей тапсырысшымен орнатады. Бас мердігер жобаның дер
кезiнде және сапалы жүзеге асырылуына жауап бередi және объекттi
пайдалануға өткiзедi. Жұмыстың жекелеген түрлерiн: желiлеу,
механикаландыру, сантехникалық, электромонтаждық операцияларды жүргізу,
жабдықты монтаждау, құрылыс және т.б. орындау үшiн бас мердiгер
мердiгерлiк ұйымдарды тартады. Бас мердiгер өз күшiмен iске асатын
жұмыстарға (әдеттегiдей, жалпы құрылыс) ғана емес, субмердiгерлік
жұмыстарға да жауапкершілік көтереді; көптеген фирмалар жобалық
функциялар мен мердiгерлiк ұйымдардың функцияларын қоса атқарады;
• жеткiзушiлер - құрылысқа қажеттi өнiмдерді (құрастырмалы құралымдар,
құрылыс материалдары және бұйымдар) шығаратын кәсiпорындар. Кең мағынада
халық шаруашылықтың саласы үлкен немесе кiшi дәрежеде құрылыс өнiмдерінің
жеткiзушiлерi болып табылады; олар құрылыс өндiрiсiнiң кәсiпорындарын
салуда мамандандырылады
• мердiгерлермен келiскен шарт бойынша көлiктiң барлық түрлерімен сыртқы
немесе құрылыс iшiндегi заттық-техникалық ресурстар тасымалдарын
орындайтын көлiк ұйымдары
• құрылыс жұмыстарын жүргiзудiң тиiмдi тәсiлдерi бойынша нормативтiк
құжаттар, объектiлерді тұрғызу және зерттеу тәжiрибесін жүргізу, ғылым
және техниканың әр түрлі салаларында жаңа жетістіктерге жету негiзiнде
тиісті құрылыс жұмыстарының әдiстемелiк ұсыныстарын шығаратын ғылыми-
зерттеу ұйымдары
1.1 Құрылыс материалдары өндірісі саласындағы кластерлік жүйе
Отандық экономиканы дағдарыстан кейінгі жаңа бағытта дамыту жолында
бүгінгі қабылданып және жүзеге асырылып жатқан бағдарламалармен бірге
бірнеше жылдан бері әлі маңызын жоя қоймаған жобалардың бірі – ол
кластерлік жүйе болып табылады. Ел экономикасын дамыту аясында кластерлік
жобаларды енгізу қазіргі уақытта да аса маңызды және қажетті шара ретінде
қала береді. Әсіресе, экономиканы шикізаттық тәуелділіктен босатуда және
оны шикізаттық емес бағыттарда дамытуда кластерлер және кластерлік жүйенің
рөлі қазақстандық экономиканың дәл қазіргі жағдайын есепке ала отырып өзін
жаңа қырынан байқатуы тиіс. Себебі, ғалымдардың айтуынша, экономиканың
әртүрлі салаларында жұмыс істейтін кәсіпорындар өнім өндірудің шикізаттық
емес нарықтарында айтарлықтай тәжірибе жинақтаған, бірақ олардың өзара
байланыстылығы мен әрекеттілігі бір жүйеге келтірілмеген, әрі өз беттерінше
дербес және алшақтық тұрғысынан шешім қабылдайды. Осындай
кәсіпорындардың шеңберінде маман-кадрларды дайындау, ғылымды дамыту,
қаржылық институттар бойынша инфрақұрылымдар бар, алайда осылардың бәрі
жүйесіз негізде болып отыр. Сондықтанда, көп жағдайда олардың қызмет ету
нәтижелері мардымсыз. Бұл жерде кәсіпорындардың қызметін нәтижелілікке
жетелейтін жүйелік өзара ынтымақтастықты қалыптастыру үшін кластерлік
бағыттың жаңа серпіні қажет. Міне, кластерлік жүйенің отандық экономикадағы
көрінуі тиіс жаңа серпіні мен қыры шикізаттық емес салаларды дамыта отырып
экономиканы әртараптандыруда бүгінгі жаңа жобалармен ұштастырылуы тиіс.
Мемлекет экономиканы кластерлік жүйемен дамыту туралы шешім қабылдағанда
бір ғана мақсатты көздейді – ол қоғамның әлеуетін ондағы адамдардың
интеллектуалдық ресурстары, қаржылары, мүліктері, ғимараттары тұрғысынан
барынша толық пайдалану.
Қазіргі уақытта, мемлекет басты тұлға ретінде кластерлік тұрғыдан
келе отырып барлық салалардағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс-
әрекеттерін белгілі бір нақты бағытқа жұмылдыруы тиіс. Соған байланысты
елімізде кластерлік көзқарас тұрғысынан экономикада қоғамның әлеуетін
барынша пайдалануда мынадай жүйе құраушы органдарды есепке алған жөн:
• республиканы басқарудың мемлекеттік жүйесі;
• заңдылық және заң органдарының жүйесі;
• қаржы жүйесі және банктер;
• көлік жүйесі;
• энергетикалық жүйе.
Осы уақытқа дейін шикізаттық емес салаларда бәсекеге қабілетті, ғылымды көп
қажет ететін, жоғары технологиялық, әрі экспорттық бағыттылығы бар
өнімдерді өндіруде қауқарсыз болып отырмыз десек, онда осындай өнімдерді
өндіруде кластерлік тұрғыдан келу жүйесі арқылы еліміздің жұмыс күші
құрамын біріктіруіміз қажет. Олай болса, мемлекеттің экономиканың қазіргі
даму кезеңінде шикізаттық емес салаларда кластерлерді құруының басты
себебін күн тәртібіндегі осындай мәселелерді шешумен байланыстыруымыз
керек.
Жалпы алғанда, кластер деген ұғым біздің экономика үшін осы уақытқа
дейін қолданылып келген жаңа термин болып табылады. Білетініміздей,
кластердің атасы ретінде американ экономисі Майкл Портер саналады. Ғалымның
кластерлік көзқарасына сәйкес, бұл ұғымға отандық және шетелдік әдебиет
көздерінен анықтамалар көптеп беріледі. Яғни, біз де соларды ескере отырып,
кластерге мынадай анықтама бере аламыз.
Кластер – бұл географиялық жағынан бір біріне жақын орналасқан және
технологиялық тізбектер бойынша өзара байланысқан компаниялардың
(шикізаттарды, құрал-жабдықтарды, жинақтаушы бұйымдарды және арнайы
инфрақұрылымдық қызметтерді жеткізушілердің), ғылыми-зерттеу
орталықтарының, институттар мен университеттердің және басқа да
мекемелердің тобы ретінде сипатталуы және бұлар өз кезегінде бірін бірі
өзара толықтыра отырып жекелеген компаниялардың бәсекеге қабілетілік
артықшылықтарын күшейте түсуі және жалпы кластердің өзінің дамуын
қамтамасыз етуі тиіс [1].
Кластер ұғымының келтірілген осы анықтамасын ескере отырып, бұл
терминнің де біздің экономикада қалай қолданылатындығын білуіміз керек. Бұл
жерде кластерлердің қандай да бір салада құрылуында әрқашанда мемлекеттік
қолдау бар. Бірақ мемлекеттің қолдауымен кластерлер қандай бағытта құрылуы
тиіс деген маңызды сұрақ туындайды. Егер мемлекеттік қолдау бар десек, онда
бұл жүйе экономикада кез-келген бағытта құрыла алады, өйткені мемлекет
экономиканың барлық саласында бүгінгі күні басты инвесторға айналған. Бірақ
барлық салада жүзеге асырыла алады дегенмен бұл кластерлік жүйе өз
тиімділігін болашақта көрсете алады-ау деген шектеулі салалар ғана аясында
қолданыс таба алады.
Құрылыс материалдарын өндіру бойынша кластер бірнеше жылдан бері,
дәлірек айтсақ, 2005 жылдың 25-ші маусымынан бастап Үкіметтің қаулысымен
бекітілген негізгі жеті қанатқақты кластердің бірі ретінде саналады.
Құрылыс саласының қазіргі жағдайын ескере отырып, құрылыс
материалдарын өндіру бойынша кластерді былайша қарастыра аламыз. Яғни,
құрылыс қарқыны кезіндегі соңғы өнім болып қарапайым тұрғындар мен
азаматтар үшін ғимараттар, үймараттар және үй-жайлар табылады. Бұл жағдайда
өндірілген өнім тек ішкі нарықтық тұтынуға ғана арнала алады және
экспорттық бағыттылығы бар тауар деп қарастырыла алмайды. Алайда халықтың
жиынтық табыстары жылдан жылға өсіп жатыр, әрі тұрғын үйге деген сұраныс
күннен күнге артып келеді десек, онда бұл кластердің жұмыс істеуінің
болашағы зор деп күмәнсіз айта аламыз.
Құрылыс үшін бастапқы құрылыс материалдары – кірпіш, цемент, құм және
басқалары қажет. Сонымен қатар, көптеген ғылыми сиымды материалдар – металл
мен пластиктен, шыны мен бетоннан жасалған бұйымдар, сантехникалық
бұйымдар, жоғары сапалы әрлендіру материалдары, электр материалдары,
тұрмыстық приборлар және басқа да материалдар қажет. Яғни, біз құрылысты
әріқарай дамытамыз десек, онда құрылыс үшін өзімізге қажеттінің бәрін
қалайша өндіруге қабілеттілік таныта алатындығымызды анықтап алуымыз керек.
Әрине, құрылысқа қажетті құрылыс материалдарының барлығын өз ішімізде
өндіре алмаймыз. Бұл саланың әлеуетін ескере отырып, өз құрылысымызға
қажетті қолда бар негізгі бастапқы материалдарды ғана өндіре аламыз. Ал
қалған құрылыс материалдарының түрлерін бәрібір сырттан тасуға мәжбүрміз.
Сондықтанда, отандық құрылыс саласының өзіне тән артықшылықтары мен
кемшіліктері бар екенін біз естен шығара алмаймыз.
Құрылыс индустриясының бүгінгі жағдайын біле отырып және болашағын
елестете отырып, кұрылыс кластерлерін қалыптастыруда біз ең алдымен,
әлемдік экономикалық өзгерістердің әсерін және көрші мемлекеттердің
экономикалық даму ерекшеліктерін, сондай-ақ, шетелдік құрылыс салаларының
даму тәжірибелерін де мұқият зерделеуіміз қажет. Дегенменде, мұнымен қоса,
отандық экономикада құрылыс саласының әр аймақ бойынша да даму
ерекшеліктерін ескеруіміз керек.
Негізінен, қазіргі уақытта құрылыс материалдарын өндіру бойынша
кластерлік пилоттық жобаның іске асырылуы 2005-2014 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасында құрылыс материалдарының, бұйымдарының және
конструкцияларының өнеркәсібін дамыту бағдарламасының қабылдануымен
байланысты Астана, Алматы және Қызылорда аймақтарында ұйымдастырылып
келеді. Әсіресе, Астана қаласында аталмыш кластерді жаңадан құрылған
құрылыс материалдарын өндіру бойынша индустриалдық аймақ арқылы дамыту
үрдісі басты назарда болып отыр [2].
Сонымен, елімізде құрылыс материалдары өндірісі саласында кластерлік
жүйені енгізудің ерекшеліктеріне тоқталсақ. Алайда, ең алдымен құрылыс
кластері дегенге анықтама беріп көруіміз керек.
Құрылыс кластері - бұл құрылыс саласында шикізаттан бастап дайын
құрылыс материалдары өнімдерін өндіруге дейінгі қызметтерді жүзеге асыратын
көптеген географиялық және территориялық жағынан біріккен, әрі туыстас
құрылыс компаниялары мен ұйымдары болып табылады.
Қазақстанның құрылыс кластері (Астана, Алматы, Қызылорда) – бұл
жергілікті өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және сол аймақтың
экономикалық дамуына әсер ету мақсатындағы кәсіпкерліктік құрылымдардың,
ғылым мекемелерінің, қоғамдық ұйымдардың, жергілікті билік органдарының
еркін салалық территориялық бірлестіктері. Аталмыш кластер шамамен құрылыс
саласындағы жүздеген кәсіпорындарды біріктіреді. Олар құрылыс-жөндеу
жұмыстарын орындауға, құрылыс материалдарын өндіруге, жобалауға, дизайндық
жұмыстармен айналысуға маманданады және әртүрлі мақсаттағы құрылыс
нысандарын дайын өнімге айналдырғанға дейінгі құрылыс жұмыстарының толық
циклін орындауды қамтамасыз етеді. Құрылыс кластеріне, сонымен қатар,
саудалық, құқықтық, делдалдық, банктік, аудиторлық, маркетингтік,
ақпараттық салаларды, білім мекемелерін және ғылыми-зерттеу қызметтерін
қамтитын инфрақұрылымдық кәсіпорындар мен ұйымдар да кіреді (суретті
қараңыз).
Кооперативтік бірлесудің басқа да тұрпаттарына қарағанда құрылыс
кластерінің аса кең түрдегі мүшеліктері мен мақсаттары болады. Құрылыс
кластері қызмет көрсету саласы мен мамандандырылған инфрақұрылымды қоса
алғанда шикізатты жеткізушіден бастап соңғы өнімді тұтынушыға дейінгі
өндірістік үрдістің барлық компоненттерін біріктіреді. Кооперативтік
бірігудің негізгі мақсаты болып нақты экономикалық нәтижеге жету – бәсекеге
қабілетті өнімді өндіру табылады. Бұл әрбір жеке ұйым іс-әрекетінің
тиімділігін арттыруға және аймақ экономикасының біртұтас дамуын жеделдетуге
мүмкіндік береді [3].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кластерді басқару үшін қоғамдық коммерциялық
емес ұйым болуы тиіс, оның өкілеттіліктері ретінде сол кластердің
қатысушылары, қоғамдық ұйымдар мен аймақтың билік органдары табыла алады.
Құрылыс кластерінің қызмет етуінің негізгі принциптері мыналар болып
табылады:
1. Біртұтас ақпараттық кеңістікті қалыптастыру. Бас ұйым мен басқа да ұйым-
қатысушылардың арасындағы өзара әрекеттер арқылы жаңа ақпарат пайда болып
қалыптасуы тиіс, бұл өз кезегінде іскерлік белсенділіктің қозғаушы күшіне
айналады. Ол үшін мыналарға қол жеткізу қажет:
• жаңа ақпаратты іске қосу және айырбас жасау (тиімді технологияларды,
материалдар мен құрал-жабдықтарды енгізу есебінен құрылыстың құнын
төмендету бойынша іс-шаралар туралы, отандық және шетелдік материалдардың
негізгі түрлеріне деген бағалардың ауытқу жағдайлары туралы ақпараттармен
ұйымды қамтамасыз ету; оқу семинарларын, семинар-отырыстарды және басқа да
шараларды ұйымдастыру);
• біртұтас қаржылық кеңістікті қамтамасыз ету (ұйымның бюджеттік
қарыздарын жабу және оны толық жою бойынша есептер жүргізу; кластерге
кіретін ұйымдардың тапсырыстары бойынша жабдықтаушылар мен мердігерлердің
арасындағы есептерді жүргізу);
• біртұтас технологиялық және құрылыстық кеңістікті қамтамасыз ету
(құрылыс кешенінің технологиялық тұтастылығын сақтау; белгілі бір уақытта
қаржыландырылатын құрылыс нысандарын салу тізімдерін ойластыру);
• біртұтас құқықтық кеңістікті қамтамасыз ету (қаржылық мәселелер
бойынша желіге кіретін ұйымдарға методологиялық және кеңес берушілік көмек
беру; ұйымдарға олардың экономикалық мүдделерін қорғау мәселелері бойынша
тәжірибелік көмек беру; құрылыс жұмыстарымен айналысу үшін лицензия алуға
және оның мерзімін созу жөнінде көмек беру; материалдық-техникалық
жабдықтау саласында жұмыс істейтін ұйымдарға кеңес беру және методикалық
көмек беру).
2. Құрылыс үрдістерін жетілдіру. Жеке алынған құрылыс фирмасы белгілі
дәрежеде басқа ұйымдардың қарамағындағы ресурстарға тәуелді болады. Желіге
енетін фирма мынадай шараларды орындауға қол жеткізе бастайды, яғни ол:
• тиімді құрылыс технологияларын енгізеді (қазіргі заманғы
архитектуралық жобалар есебінен, инженерлік құрылғылары бар заманауи
автономдық жүйелерді қолданумен байланысты жылу қорғағыш талаптар есебінен
тұрғын үйлер салу; тиімді қабырғалық және жылу ұстағыш материалдар
өндірісінің технологиясын ұйымдастыру және жетілдіру; құрылыс бұйымдарын,
материалдарын, құрастырмаларын өндіру бойынша қуаттары қарқынды құрылыс
фирмаларын техникалық жағынан қайта жарақтау және қайта жөндеу; ауылды
мекендер мен тұрғын үйлерді инженерлік құрылғылармен қамтамасыз ету);
• жаңа архитектуралық-жобалық шешімдерді енгізеді (жылу техникасының
жаңа талаптары бойынша және тұрғын үйлердің бұрын шығарылған каталогтарына
түзету енгізу арқылы тұрғын үйлер жобаларының құжаттарын әзірлеу; шағын
шаруа қожалықтарының және өңдеуші кәсіпорындардың жүзеге асыратын
жобаларына құжаттық тізімдер дайындау және т.б.);
• құрылыс машиналары мен құрал-жабдықтардың жаңа түрлерін қолданады
(тиімділігі жоғары құрал-жабдықтарды енгізу, құрылыс машиналарының
тиімділігі жоғары негізгі түрлерін өндіру, машиналар мен құрал-жабдықтардың
жаңа үлгілерін жасау).
3. Жалпы коммерциялық саясат пен сыртқы экономикалық саясатты қалыптастыру,
яғни, мына шаралардың орындалуын қоса есептегенде:
• өнімді өткізу және сервистік қызмет көрсету, қажетті ресурстарды
тарту; инвестициялық жобаларға қатысу (фирманың бәсекеге қабілеттілігін
арттыратын инвестициялық-құрылыстық қызметіне максималды түрде тиімділік
әкелетін жұмыстар мен қызмет көрсетулерге деген конкурстарға қатысу үшін
материалдарды дайындауды ұйымдастыру);
• сыртқы экономикалық қызмет (өндірісті құрылымдық қайта құру, жаңа
технологияларды енгізу және өнімнің бәсекеге қабілетілігін арттыру бойынша
қызметтерді шетелдік ұйымдармен бірлесе отырып ұйымдастыру).
4. Қызметкерлердің кәсіби біліктілік деңгейлерін арттыру. Бұған
басқарушылар мен қызмет көрсетуші қатардағы персоналдардың кәсібилік
деңгейлерін көтеру және оларды еңбекке ынталандыру мен әлеуметтік қорғау
сияқты іс-шаралар кешені жатады [4].
Қазіргі уақытта, еліміз үшін құрылыс немесе тұрғын-үй кластері – бұл
кластерлік модельдің ерекше формасы болып табылады, өйткені ұлттық құрылыс
индустриясы мен тұрғын-үй коммуналдық шарушылығы – бұл ең алдымен, ішкі
нарықтың тұрғын үйге деген қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталатын, және
негізгі өнімі ретінде құрылыс пен заманауи қол жетімді баспанаға қызмет
көрсету болып саналатын қызметтің ерекше түріне жатады.
Сонымен, сөзімізді түйіндей келе біз мынадай қорытынды шығаруға
тырысамыз, яғни, еліміздің құрылыс материалдары өндірісі саласында
кластерлік жобаларды енгізуден болатын экономикалық тиімділіктер келесідей
ерекшеліктермен сипатталуы тиіс:
1. Өзара желіге кіретін әріптестердің барлық мүмкін болатын әлеуетін тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін өндірістік-құрылыстық жағынан бірігу.
2. Қызметтің нақты түрлеріне маманданған әріптестерге жұмыстарды үлестіру
жолымен құрылыс өнімдерін жаңартуға кететін шығындарды төмендету.
3. Ұзақ мерзімдік әрі тұрақты әріптестік байланыстар орнату негізінде
құрылыс өндірісін шикізаттармен, материалдармен, әртүрлі қосалқы
детальдермен қамтамасыз етудің тиімділігін арттыру.
4. Құрылыс кәсібін терең меңгерген арнайы мамандандырылған ұйымдарды тарту,
еңбек бөлінісі және мамандандыру есебінен кейбір басқарушылық қызметтерді
орындаудың тиімділігін арттыру.
5. Өнімді өткізу, сервистік қызмет көрсету және қажетті ресурстарды тарту
бойынша бірқатар жұмыстардың тиімділігін арттыру.
6. Инвестициялық-қаржылық және инвестициялық-құрылыстық кооперацияны
орнатқан желілік әріптестердің бір-біріне деген сенімділігін арттыру.
1.2 Ұйымдастыру басқару функциясы
Ерте ме, кеш пе қандай болмасын ұйым басшысы ұйым құру проблемасымен
кездеседі. Адамдар топтық әрекеттесудің артықшылықтарын түсінгеннен бері
бұл мәселені шешуге әрдайым зейін аударып отырады. Басшылар ұйым құрылымын
жобалау үшін белгілі бір теориялық негіздерге сүйенулері қажет.
Ұйымдастыру процесс ретінде қарастырылады және бұл -процесс көмегімен
жұмыстар мен өкілеттіктер ұғылымы жасалады. Бұл процесс кезінде түрлі
құрылымдардың салыстырмалы артықшылықтарын бағалай отырып шешім
қабылданады. Ол бір ретті немесе бірте-бірте дамуы мүмкін, онымен бір
басшы немесе басшылар тобы шұғылдануы мүмкін.
Құрылым ұйым ішіндегі әр түрлі жұмыстар арасындағы біршама
белгіленген арабайланыс қатарына жатады. Тұрақты арабайланыстар шешімдер
қабылдау процесінің нәтижесі болып табылады, ал соңғысы мынаны түсіндіреді:
1. Бөлімнің жалпы тапсырмасы тізбектелген ұсақ жұмыстарға бөлінеді және
оның әрқайсысын орындау үшін бөлім қызметкерлері маманданады.
2. Жұмыстардың жеке түрлерін қайтадан қиыстырып топты құруды рационалдау
үшін топтастырады; бөлімдерге бөлудің мәні осында жатыр.
3. Бір бастық алдында есеп беретін топтың шамасы анықталуы тиіс, бұл жерде
әңгіме бақылау мәселесі туралы туады.
4. Өкілеттіктер жұмыстар немесе жұмыс топтары арасында үлестіріледі. Бұл
жерде өкілеттіктерді табыстау туралы мәселе шешіледі.
Осы төрт мәселені шешудің нәтижесі боп ұйым құрылымы табылады.
Ұйымның тиімділігін қамтамасыз ету үшін жұмыстар дәл анықталып, бірыңғай
бөлімдер және бақылаудың тағылған салалары мен орталықтанған өкілеттері
анық болуы тиіс.
Ұйым құрылымын құрастыру принциптерін бірінші ұсынған автор — ол
А.Файоль болды. Ол 14 принципті ұсынды, алайда басқа да көптеген принциптер
қолдануға болатынын атап өткен.
Сонымен, ұйымдастыру басқару функциясы ретінде кәсіпорынның құрылымын құру
процесі болып табылады, бұл құрылым адамдарға бірігіп тиімді қызмет етіп
мақсатқа жетуді қамтамасыз етеді. Мұнда ұйымдастырудың екі аспектісін атап
өту қажет. Бірінші және ең маңызды аспект — жоғары және төменгі деңгейлерді
байланыстырып, тапсырмаларды үлестіріп және үйлестіруін қамтуға мүмкіндік
туғызатын өкілеттіктер, өзара қатынасы. Екінші және ең белгілі аспект —
ұйымды мақсаттар мен стратегияларға сәйкес бөлімшелерге бөлу.
Өкілет туралы түсінік ұйымның басқару иерархиясында белгілі бір
қызмет орынға тән заңды құқықтарды қолдану идеясымен тығыз байланысты.
Өкілеттер дегеніміз ұйымның ресурстарын қолдануда және оның кейбір
қызметкерлерін белгілі бір тапсырма орындауға бағыттауға берілген шектелген
құқығы болыл табылады. Өкілет адамға емес, оның қызмет орнына беріледі.
Адам жұмыс орнын ауыстырғанда ол бұрынғы қызмет орнына тән өкілеттіктерін
жоғалтып жаңаларын қабылдайды. Алайда қызмет орында адам болмағанынша
өкілетті табыстау мүмкін емес болғандықтан, әдетте өкілеттерді адамға
байланысты айтады.
Өкілеттікті аудару процесінің екі концепциясы бар. Классикалық
концепция бойынша өкілеттер ұйымның жоғары деңгейінен төменге беріледі.
Екінші концепция бойынша, егер бағынышты адам өз жетекшісінен өкілетті
қабылдамаса, онда өкілеттікті табыстау орын тепкен жоқ деп айтамыз.
Басшы өкілеттері олардың рангтарына байланысты түрлі болады, ұйым
басқарудың жоғарғы деңгейлеріне қарай олар кеңейе түседі. Бірақ ең жоғарғы
басқарманың да өкілеттіктері шектеулі болады, өйткені фирма жүргізілетін
саясат, қызмет орын нұсқалары, заңдылық дәстүр т.б. оған шектейтін әсерін
тигізеді.
Сонымен қатар, өкілеттік пен билік арасындағы айырмашылықты айқындау
өте маңызды. Өкілет белгілі бір қызмет орындағы адам бір іске құқығы бар
екенін анықтайды. Билік болса ол істі шын мәнісінде жасай алатынын
анықтайды. Өмірде адам еш өкілетке ие болмай, үлкен билік иесі болуы
мүмкін.
Табыстау (делегирование) дегеніміз — белгілі бір адамға тапсырма мен
өкілеттер беріледі де, ол адам оны орындауға жауапты болады. Табыстау
маңыздылығы ұйымның мақсатына жету үшін орындауға тиіс тапсырмаларды
қызметкерлер арасында тарату құралы болуында жатыр. М.П. Фоллет бойынша
басқару мәні жұмысты басқаларға істетуде жатыр. Демек, табыстау дегеніміз
— адамды басқарушыға айналдыратын акт.
Жауапуершілік — берілген тапсырмаларды орындауға міндеттеме алу және
олардың қанағаттандырарлықтай орындалуына жауап беру. Ескеретін жай,
басқарушы белгілі бір тапсырманы орындауға міндетті болмаса да, ол жұмыстың
қанағаттанарлық аяқталуына жауапты болады. Жауапкершілік басқа біреуге
табысталынбайды. Басшыларға еңбек ақының жоғары төленуі оған жүктелген
жауапкершілік көлемімен байланысты.
Басшы ұйымның мақсатына жету және даму үшін өкілеттерді автоматты
түрде тарата алмайды. Ол үшін басқару құрылымы жайлы түсінік болуы керек.
Басқару құрылымы жайлы көпшілікке танылған анықтама жоқ. Құрылым
категория ретінде процесс, құбылыс, жүйенің ішкі құрылысын бейнелейді.
Басқару саласында құрылым басқару субъектісінің ішкі құрылысын немесе
басқарушы жүйенің ішкі құрылысын бейнелейді.
Басқару құрылымы дегеніміз басқарушы шешім қабылдау және орындау үшін
еңбекті бөлу формасы. Демек ұйымның басқару құрылымы ең алдымен еңбек
бөлінісі мен мамандануына негізделеді. Басқарушы еңбектің мамандалуы, бір
жағынан функциялардың ұсақталуына әкеп соғады, басқару жұмысының
біртектілігін жоғарылатып, белгілі-бір салада білімді тереңдету және еңбек
біліктілігін жоғарылатуға негіз құрады. Ал мұның бәрі ең ақырында, ұйымда
жеке функцияның тиімді орындалуын өсіреді. Екінші жағынан, басқару
аппаратындағы мамандану олардың бөлімдері арасында байланыс санын
көбейтеді, мұның салдарынан іс-әрекеттің жеке түрлерінің үйлесуі мен
сабақтасуы қиындай түседі. Сонымен қатар, өкілеттер мен жауапкершіліктердің
ұсақталуы ұйым басшысының жігерлігі бөлініп бәсеңдеуіне әкеліп соғуы
ықтимал.
Сонымен, басқарушылық мүмкіндіктер, әсіресе жеке маманданған
жұмыстарды үйлестіруде, ұйым ішінде шектеулі болады, ал бұл өз алдына ұйым
көлемін шектейді. Бұл мәселені ұқсас жұмыстар мен оларды орындаушыларды
бірге топтастыра отырып, яғни оларды нақтылы жекелендіріп шешуге болады.
Басқарудың әр төменгі сатысындағы ұйым мүшелері өзінен жоғары
деңгейдегі басшыға тікелей бағынышты болады. Линиялық құрылымда әр
қызметкер тек бір басшыға бағынып оның алдында есеп береді, демек жоғары
жүйемен тек сол арқылы байланысты болады. Осылай басқару аппаратында бағыну
және жауапкершілік иерархиясы пайда болады, бұл нағыз линиялық құрылым
жағдайында ұйымдастыру қатынастарының бірде-бір және басым типі болып
табылады.
Басқару жүйесінде осы құрылым түрі орын тепкенде дара басшылық
принципі ең жоғары дәрежеде сақталынады, өйткені бір адам өз қолында ортақ
мақсатты операциялардың жиынтығын басқаруды шоғырландырады; басқарушылық
бірлігі де сақталады — орындалуға міндетті әмірлерді бағыныштылар тек бір
бастықтан алады.
Басқарудың таза функционалды құрылымы әрбір функционалды басшы өз
қызмет бабына байланысты мәселелері бойынша барлық басқарушылық құқықтарына
ие болады. Бірақ бұл жерде басқару бірлігі принципі бұзылады, өйткені әр
өндіріс звеносына әр түрлі басшылардан көптеген бұйрық түседі.
Басқару аппаратының функционалды мамандануы оның тиімділігін
әжептәуір жоғарылатады. Басқарудың барлық функцияларын орындайтын
универсалды басшылардың орнына өз саласында түсінігі бар, штаты бар және
тапсырылған қызмет участогі үшін жауап беретін мамандар аппараты пайда
болады.
Басқару бөлімшелерін құруда, жаңа қызмет орындарын енгізуімен және
т.с.с. басқару құрылымын жетілдірудің ірі мәселелерін шешуде ресми
ұйымдастырушылық факторлардың ролі әжептәуір өседі. Бұл жерде бөлімдер
туралы ереже жиынтығында, функциялар және операцияларды орындау бойынша
арнайы инструктивті материалдарда мақсаттарды, міндеттерді,
жауапкершіліктер және құқықтарды анық тұжырымдау өте маңызды. Ірі ұйымдарда
информацияны реттеуге ерекше мән беру қажет.
Үлкен ұйымдарда өкілеттіліктер мен жауапкершіліктерді жоғарғы
басшылардан төменгі деңгейлерге беру басқару құрылымында жаңа деңгейлер
құру арқылы жүргізіледі, өйткені басқарылу нормаларының шектілігімен
байланысты.
Ұйымды басқару иерархиясындары орынды деңгейлер саны, әр басшыға
бағынатын адамдар саны туралы шешім — басқару құрылымын қалыптастырудағы
басты сұрақтардың бірі болып табылады. Басқарылу нормаларын талдаған кезде
асығыс қорытындылар жасауға болмайды. Тиімді қызмет ететін ұйымдарда кейбір
жоғарғы басшылардың бақылау сферасы теоретикалық есептелген оптимальды
өлшеуден әжептәуір жоғары болған туралы мысалдар белгілі. Жоғарғы басшының
қол тимеу себебін ол бағынышты бөлімшелер және адамдармен нақты басқару
жұмысын шынында да жүргізе ме, әрқайсысына қанша уақыт бөледі, оған
тапсырылған құрылымдардары коммуникация және информация жүйелері қаншалықты
тиімді екенін талдау арқылы анықтауға болады. Көбісі жоғарғы басшы
орынбасарларының іскерлік қасиетінен және өз бетінше шешім қабылдай
алатындығына тәуелді болады. Кейбір жағдайларда кейбір бөлімшелерді жоғарғы
басшыға тек олардың жалпы статусын жоғарылату үшін бағындырады, ал шынында
олар дербес қызмет етіп мұндай бастықтың алдына өз мәселелерін коймайды.
Басқарудың аралас құрылымдарындағы функционалды басқару және штабтық
қызмет. Басшының барлық қызмет көлемі үшін жауап беретін линиялық жүйеге
қарағанда, функционалды басқару жалпы емес, ұйымдары белгіленген функция
үшін мамандандырылған жауапкершілікте негізделген. Мысалы, кадрлар бойынша
орынбасар әрбір линиялық басшы кадрлармен үлкен жұмыс жүргізуіне
қарамастан, кәсіпорындары барлық кадрларға байланысты жұмыстарды
функционалды басқарады. Мұндай мысалдарды көп келтіруге болады.
Басқару құрылымындағы функционалды қызметтерді бөлуде негізгі сұрақ
болып олардың статусы белгілеу және линиялық басшылармен өзара қарым-
қатынастарын анықтау болып табылады.
Егер де линиялық басшы белгілі іс-кимылдың қажеттілігін, мерзімін,
орнын және нақты орындаушыларды белгілесе, функционалды басшының ролі
негізінен орынды әдістерді және осы қызметтерді жүзеге асыру процедураларын
анықтауда болады. Сондықтан функционалдық бөлімшелер мамандары және
басшылары өз қызмет саласында жетік болу керек. процестер мен құбылыстарды
талдау және тәуелсіз бағалауға қабілетті, сонымен қатар өз қорытындысы мен
ұсыныстарын линиялық басшыға тиімді жолмен жеткізуге ебі болу керек.
Ұйымда линиялық және функционалдық басқарудың параллельді бар болуы,
оның қызмет ету процесінде біраз проблемаларды тудырады. Бір жағынан,
басқару бірлігі принципінен әрбір бағынышты бұйрық және жарлықты тек бір
басқарушыдан алатын және тек соған бағынатын ресми ұйым құрылымын орнатуды
қажет етеді. Екінші жағынан, егер осы принципті сөзбе-сөз түсінетін болсақ,
онда функционалды қызмет атқаратындар тек линиялық басшылармен іс жүргізу
керек.
Ресми түрде функционалды қызметтегілердің басқа бөлімшенің
қызметкерлеріне заңды түрде ықпал ету жолы тиісті бөлімшенің линиялық
басшысына қажетті бұйрықтар мен жарлықтарды шығаруды ұсыну. Осы жолмен
функционалды және линиялық қызметтегілер арасындағы дауларды шешуге болады.
Шын мәнісінде функционалды басқару процесінде көбінесе басқа бейресми
әсер ету формалары және әдістері кең қолданылады. Көптеген әсер етулердің
негізінде қызметкердің жоғары техникалық жағынан жетіктігі жатады. Мысалы,
білікті конструктордың немесе технологтың ұсынысы цехта қабылданады,
өйткені басқа альтернативалар жоқ болуынан. Көп жерде әсер ету функционалды
басшының биік статусына байланысты. Мысалы, заводтары бас экономистің цех
жоспарлаушысына беретін нұсқауы цех бастығының келісімінсіз орындалады.
Көбінесе линиялық басшылар белгілі сұрақтар бойынша функционалдык
мамандарға басқару процесінде кең ерікті береді.
Кейбір жағдайларда басшыға артқан жүкті азайту үшін оған көмекші
тағайындайды. Көмекшінің статусы функционалды басшының статусына қарағанда
ол белгілі нұсқаулар мен бұйрықтарды өз атынан бере алмайды, және де кез-
келген еш бөлімшелердің іс-әрекеті үшін жауапты емес болады.
Штаттық көмекші басшы жұмысына көмек көрсетеді, бірақ ол оның
орынбасары ретінде болмайды және басшының орнын баспайды. Оның функциясына
көмекшілік сипат тән — ол басшыға керек ақпаратты қажетті талдау және
зерттеу жүргізеді немесе басқа адамдар дайындаған доқументтерді біріктіріп
жинақтайды және т.б. Көмекші документтерді өңдейді, баяндамалар мен есеп
беру жобаларын дайындайды, жеке сұрақтар бойынша ұсыныстарды жинайды,
сондай-ақ басқарушысының және оның көмекші аппараты жұмысының ең рационалды
тәртібін және процедурасын құрып әртүрлі кеңестерде, комиссияларда хатшы
болуы мүмкін. Осының бәрі басшыға өз назарын өте принципиальді сұрақтарға
аударуға, өз білімінің деңгейін жоғарылатуға, өз ұйымындағы қызметкерлермен
көбірек араласуға және т.б. мүмкіншілік туғызады.
Тәжірибе көрсеткендей, көмекшінің қызметі әсіресе тармақталған
территориалды бөлімшелері бар үлкен ұйымдарда, басқару иерархиясындағы
команданың ұзын тізбегінде, орындалатын жұмыстың өте жан-жақты және
өзгермелі болғанында өзін-өзі ақтайды. Мұндай ұйымдарда функционалдық
үйлестірудің жаңа формалары дамиды, мысалы, коллегиялар, комитет,
кеңестердің топтық шешім қабылдау т.б.
Ұйымдарда топтық шешім қабылдау органдары әр түрлі мақсаттар және
өкілеттіліктің әр түрлі көлемдерімен құрылуы мүмкін. Олардың функциялары
қорытындылар, экспертизалар, жеке сұрақтар бойынша кеңестерді жасауда,
жауапты басшыларға ұсыныс және шешім жобаларын дайындауда, орындауға
міндетті шешімдерді қабылдауда жатады.
Топтық шешім қабылдау әр түрлі іс-әрекетті қозғайтын мәселелерді шешерде
білікті мамандар мен басшылардың ұжымдық тәжірибесі қажет болғанда, жаңа
идеяларды сын көзбен қарастыру, болашақ қиыншылықтарды айқындау т.с.с.
жағдайлар да орынды-ақ: ал егер де ол топтық ұжымдық орган мүшелерінен өте
көп уақыт талап етсе, олар бір-бірінің пікірін салыстыруға мүмкіндік
алмаса, қабылданған топтық шешімді орындаудың әр адамның жауапкершілігі
нақты көрсетілмесе, онда топтық шешім қабылдау өте тиімсіз болуы мүмкін.
Ұйымның дәстүрлі құрылымы индустриалдық қатынастарды түпкілікті
өзгертуде, ұйымдардың орасан зор корпорацияға дейін өсуге дейін, олардың
шикізат ресурстарын алудан бастап түпкі өнімнің шығуына дейін
шұғылдандыруда үлкен роль атқарады. Бірақ ұйым көлемі өскен сайын линиялық
және функционалды департаментализациялаудың біріккен кемшіліктері көріне
бастады. Басқарылу масштабын үлкейту ұйымды тиімді басқаруға кедергі
жасады. Ұйымның тік өсуі горизонтальды қатынастардың дамуын шектеді.
Осындай қатаң схемалы аса зор ұйымдар ішінде бейресми қатынастарға орын
қалмады.
Линиялық-функционалдық схемасы бойынша құрылған ұйымдағы проблеманы шешу
үшін дивизионалды құрылым ойлап табылған. Ең алғаш рет ол Дженерал Моторс
кәсіпорындарында 20-ші жылдардың аяғында пайда болған, өндірістік
бөлімшелердің іс-әрекетін бір орталықта жоспарлауы мен оны әр тиісті жерде
орындаумен ұштастырған.
Дивизионалды ұйым департаментизациядан туады, бірақ оның бөлу нышаны
ретінде өнім, тұтынушы немесе рынок алынады. Сондықтан бұл құрылым көп өнім
өндіру жағдайларында немесе көп ұлтты компанияларда, сондай-ақ мемлекеттік
аппаратты және қоғамдық ұйымдарды құруда кең қолданылады.
Дивизионалды құрылым рынок коньюнктурасының тербелуіне болмашы
ұшырайтын және технологиялық жаңалықтардан аз тәуелді болатын салаларда
тиімді болады. Дивизионалды құрылым ұйымға өз өсімін жалғастыруға және
өзіне тән қызмет түрлерін әр түрлі рынокта тиімді басқаруға мүмкіншілік
туғызады. Өнім немесе территориялық принципі бойынша соғылған бөлімдер
басшылары қызметті тек линия бойынша ғана емес, сонымен қатар функция
бойынша үйлестіріп отырады, сөйтіп ол жалпы басқаруға қажетті сапаларды
дамытады. Шешімдерді деңгейлер бойынша бөлу олардың қабылдауын тездетіп,
сапасын жоғарылатады.
Сонымен бірге, бұл құрылым басқарушылық шығындардың өзіне әкеліп
соғады, орталықтанған қорлардың жетіспеушілігінен бөлімаралық қайшылық
мүмкіншілігі туады, салааралық карьера қиындайды, адам табиғатындағы бар
мүмкіншіліктерді жеткіліксіз пайдаланады.
Егер тұрақты режимде қызмет ететін ұйым үшін дивизионалды құрылымдар
әжептәуір тиімді болса, онда жаңа проблемалардың пайда болуы оны тиімсіз
болуына әкеліп соқтырады. Себебі, жаңа проблемалар творчестволық шешуді
талап етеді. Оларға осы мәселелерді шешу үшін арнайы комиссия, кеңес,
комитет және т.б. құру жолы тиісті нәтиже бермеді.
Шешім 60-шы жылдардың басында сыртқы жағдайлардың тез өзгеруіне және
жаңа технологияның сипаттарына бейімделген, ұйым құрылымның икемді түрлері
құрылып, енгізіле бастаған кезде табылды. Бұл құрылымдар адаптивті немесе
органикалық деген ат алды.
Көптеген басқару концепциялары сияқты ұйымға орталықтандырмау пайдалы
ма екен деген сұраққа тура жауап бермейді. Әрине, мысалы, жұмыс күші,
бақылау диапазоны және әдісі сияқты әрбір факторларды қарастыру
орталықтандырмауға қатысты шешімдерді дайындау және қабылдау үшін алғышарт
болып табылады.
Дженерал Электрик компаниясындағы орталықтандырмау тәжірибесі
көптеген ұйымдар орталықтандырылмаған болады. Осындай әжептәуір
орталықтанбаған компаниялардың бірі боп Дженерал Электрик (ДЭ) компаниясы
табылады. Ол 100-ден астам операциялық өндірістік бөлімдерге бөлінген
болатын. ДЭ-ң 1950 жылы тағайындалған президенті Ральф Кординердің айтуынша
компания өндірістік сферасының бытыраңқы болғандығынан операциялардың
орталықтанбауы қажет. Оның көзқарасы бойынша фирманы жоғары дәрежедегі
автономияға ие болатын жеке операциялық бөлімдерге бөлу қажет.
Операциялық бөлімдердің басшылары олардың бөлімдеріндегі өндірілетін
өнім бойынша шешім қабылдауға автономия алған. Сөйтіп, басшылар шешім
қабылдауға құқықтары бар және олар өздерінің операциялық бірліктерінің
табысы мен шығыны үшін жауапты болады. Бөлімдер, шын мәнісіңде, негізгі
компания шеңберіндегі кішігірім біршама өзін-өзі басқаратын болып табылады.
Сөйтіп, корпорация басшылары экономика және технологиядағы
өзгерістерге бейімделетін және бәсекелестікке төзімді болатын,
орталықтандырмау бағытын қалады. Олардың үлкен ұйымдарға қажетті қолайсыз
және күрделі коммуникациялық жүйелерін қамтамасыз етуге мүмкіншілігі жоқ
болды. Осы тенденцияға қарсы келетін орташа басшылық персоналдың статусын
төмендететін және орталықтанған шешім қабылдауға қайтіп оралуға мүмкіншілік
жасайтын фактор ретінде информациялық технология және компьютерлерді
қолдану болып табылады.
Басқару ғылымында осы күнге дейін ұйымдардың басқару құрылымын
құрастыратын бірыңғай көпшілікке танылған методика жоқ. Тиімді құрылымды
қалыптастыру басқарушылық іс-әрекетті алдын-ала орнатылған тәртіптердің
қатаң шеңберіне енгізу және басқарушылық міндеттердің максимальды санын
математикалық және машиналық алгоритмдерге, ережелерге, нұсқауларға және
басқарудың функциялары мен операцияларын орындау процедурасына саю емес.
Тіршілікке икемді басқару құрылымы өзгеретін жағдайларға бейімделетін және
ұйымның мақсаты, міндеті және ресурстары езгеруіне қарай ыңғайланатын болу
керек.
Әр ұйымның басқару жүйесі ерекше болады, өйткені әрбір ұйымның
мақсаттары және міндеттері, оның дамуы, өздерінің өндірістік базалары, ұжым
қалыптасуы және т.б. өзгеше болады. Сондықтан да басқару құрылымын
қалыптастыру жұмысы ерекше болады.
Ұйымның басқару құрылымын қалыптастыру процесі — бұл, ең алдымен
ұйымды адамдар ұжымы ретінде құру процесі. Сондай-ақ басқару құрылымын құру
— бұл өндірістік құрылым қызметін жақсарту құралы, яғни басқару объектісін
жақсарту.
Техниканы, технологияны, өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру жұмысы
басқа құрылымын қалыптастыру, жетілдіру және қайта құрумен тығыз байланысты
екенін үнемі ескеріп отыру керек. Басқаруда ұйымдастырушылық құрылымын
қалыптастыру міндетін алға қою жаңа өндірістік комплекс жобалануы немесе
кәсіпорынның құрылымы жетілдіріп жатуына тәуелді. Екінші жайтте, жұмыстың
бұрынғы формаларына және әдістеріне өте ұқыпты қарау қажет, өйткені дұрыс
жақтарын сақтап қалу керек.
Басқаруда ұйымдастырудың жетілген жүйелерін құрудың жалпы схемасы
келесі стадиялардан тұрады:
1. Зерттеу және жобалау.
2. Құру және енгізу.
3. Пайдалану, қызмет етудің тиімділігін бағалау, модернизациялау.
Басқаруды ұйымдастырудың жетілдіру процесі бір жолғы шара емес: бұл
ұзақ мерзімді кері байланысы бар процесс, оның қызмет нәтижелері бастапқы
қабылданған шешімге қатты әсер ете алады. Бұл жерде ұйымды қайта құру
туралы шешім алдын-ала талдаумен, сондай-ақ келесі өзгерістерді жобалаумен
бірте-бірте қабылданады.
Басқару құрылымын қалыптастыру кезінде функцияларды қайталау,
ыдыратып жіберу және вакуум деп аталатын құбылыспен күресу керек. Қайталау
бір функцияға әр түрлі құрылымдық бөлімшелер жауап беретін кезде орын
тебеді. Кейде бұл сөзсіз болады, бірақ функцияны бір органда шоғырландыруға
ұмтылу керек. Ыдырату дегеніміз — бірнеше бөлімшелер (немесе органдар) бір
жұмысты үнемі орындауды айтады. Вакуум бір функцияның құрылымдық тордың
міндеттемесінен мүлдем түсіп қалғанын, құрылымнан тыс қалғанын көрсетеді.
2 ТАРАУ БАСҚАРУДЫҢ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҰЙЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Кәсiпорынды басқарудың ұйымдық құрылымы еңбек ұйымдастырудың жүйелік
техникасынан, құрылыстың жүйелік техникасы бағытынан, құрылыс фирмасын
басқару әдістерінен және де ең басты оның негізгі ұйымдастыру буынынан –
құрылыс бригадаларынан құралады. Бұлар жаңа жедел технологияларды өнеркәсіп
жұмыстарында кең қолдануға жол ашады. Құрылыс бригадаларының жұмыстарының
тиімділігі және барлық жоғары деңгейдегі басқармалардың қызметінің
тиімділігі соңғы нәтижемен анықталады.. Статистикалық мәлiметтерлер және
өткiзiлген зерттеулер 90 % дейін бригадалардың құрылыс объектілерінде
тоқтап қалуы құрылыс өнеркәсібінің жедел басқармасының
жетілдірілмегендігінен болатынын дәлелдеді. Жедел басқарудың бар
әдiстерiнде көптеген технологиялық және жұмыс өндірісінің экономикалық-
ұйымдастыру факторлары ескерiлмейдi. Осылай, атқарылған технологиялық
кешендердің жоспарлы көрсеткiштерінің оперативтiк есебі және жұмыс
кезеңдерi бригаданың деңгейінде емес, ал толығымен объект деңгейінде жүзеге
асырылады. Технологиялық кешендер бойынша атқарылған жұмыс ауқымдарының
талдауы iс жүзiнде өткiзілмейдi және бригада атқарылған кезеңнің жұмыс
кестелерiн құрамайды, себебi нақты кiнәлiлері және жоспарланатын
көрсеткiштердің ауытқуларының кiнәлiлері әрқашан анықталмайды. Бригадалар
жұмыстарының процесін бақылаудың қанағаттанарлықсыз ұйымдастырылуы құрылыс
өндiрiсiнiң реттеуiнің өндiрiстiк күйiне нақты әділет баға беруге, терiс
шешiмдердi қабылдауға жиi алып келедi. Құрылыс бригадаларын тиiмдi жедел
басқарудың тиімділігі тек қана құрылыстың жүйелiк техникасы және жаңа
ақпараттық технологияны жасау негiзінде мүмкiн. Құрылыс саласында жұмыс
iстейтiн игерiлген және автоматтандырылған жүйелерді талдау, Игерiлген
басқару жүйелері басшылық министрліктерінің, бiрлестiктердің, трестердiң
және құрылыс-жинақтау басқармалардың жоғары деңгейінде "тоқтап қалды",
жағдайлардың көпшiлiгiнде жұмыс орындарына және құрылыс бригадаларына дейiн
жетпейді. Жоғарғы және төменгі деңгейдегі басқармалардың ықпалдасуы,
басқарудың барлық міндеттерінің орындалуы (жоспарлау, есептеу, реттеу және
ынталандыру) және барлық басқарма жұмыс орындарындағы жүйенің мақсатты
әрекеті көп жылдар бойы бригадалардың дайын құрылыс өнімдерін жасайтын
кешенді орнатуы барлық кезеңдерде, басқарма мен БАЖ (басқарманың
автоматтық жүйесі) құрған кезде ақпараттық қорларды тозаңдатты. Сонымен
бiрге құрылыс өндiрiсiнiң ақпараттық ресурстары мен материалдық ресурстары
(металл, цемент, орман және т.б.) байлық болып табылады және өнеркәсiптiк
ақпараттық ресурстарды қолданудың тиiмдiлiгi интегралданған жүйелердің бiрі
қатарында үлкен дәрежеде капиталды құрылыс салудың негiзiнде экономикалық
тиiмдiлiкті анықтайды. Басқарманың кешендi байланыстыруларының, басқару
мiндеттерiнiң, жоспарлау, есептеу, бағалау, реттеу және өндiрiстiк
ынталандыру, игерiлген әдiстерді қолдану, дайындықтың үлгiлерi және құрылыс
жұмыстарының өндiрiсін басқару негiзінде қазіргі экономикалық-
ұйымдастырушылық өзгертулер мен техникалық инновациялар шарттарында құрылыс
бригадаларының жаңа ақпараттық технологияны салуы және құрылыс, сонымен
бiрге құрылысты басқарудың бағыныштағы жоғары деңгейлі тиiмдiлігін,
ықпалдасу капиталды құрылысының тиiмдiлiгiнің сапасын жоғарылатудың
мүмкiндiгін қамтамасыз етедi.
Электрондық құжат мәселелері басқарманың құжаттық жабдықталуының БАЖ
автоматтандыруының электрондық құжат мәселелерiмен тығыз байланысты.
Ерекше амалдық және компьютерлік-коммуникациялық өткізу тәсілдерімен
сипатталатын автоматтандырылған құжаттарды басқару жүйесі қазiргi уақытта
әр түрлi фирмалармен жасалады және енгізіледі. Өкiнiшке орай, бұндай
әзiрлемелерде бiрегейлендiрiлген терминология болмайды. Өңдеушiлердiң
фирмасының өнiмдері келесінше аталады: құжаттау жүйесін автоматтандыру, іс
жүргізу мен құжаттаудың компьютерлік автоматтандыру жүйесі, іс жүргізуді
басқару жүйесі, таратылған құжаттар басқармасының жүйесі, электрондық архив
және т.б. Жасалған және жасалып жатқан жүйелердің атауларының әртүрлілігі
тек келесі жағдайларды түсіндіреді: бұл жағдай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1 Тарау Қазіргі жағдайдағы басқарудың түсінігі мен құрылысы ... ... ... .
1.1 Құрылыс материалдары өндірісі саласындағы кластерлік жүйе ... ... ... .
1.2 Ұйымдастыру басқару
функциясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Тарау Басқарудың кәсіпорындағы ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ..
2.1 Құрылыс фирмасын басқарудың ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ..
2.2 Ұйымдық құрылымды басқарудың жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Тарау Құрылыс фирмасын басқарудың тиімділігін арттыруға талдау ... ..
3.1 Фирманы басқарудың тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ..
3.2 Фирманы басқарудың тиімділігін арттыру мәселелерін шешу жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Бiздiң дипломдық жұмысымыздың тақырыбы Жобаны басқару. Құрылыс
фирмасын басқару тиімділігін арттыру құралы ретінде мәселелері және оны
шешу жолдары деп аталады. Осы тақырыптың өзектiлiгi қазiргi нарықтың
жағдайындағы тиiмдi басқарманы жүргізу болып табылады. Бұл дегеніміз
бизнестiң тиiмдiлiгiнің жоғарылатуды қажет ету, құру, дамыту және
кәсiпорынның бәсекелi артықшылықтарын өткiзу жағдайы.
Қазiргi жетекшiнiң алдында бизнестi дамыту бағытын таңдау туралы
стратегиялық сұрақтар және компанияның маңызды бәсекелi артықшылықтарын
анықтау сұрақтары тұрады. Мұндай сұрақтарды тудыру және ұйымның құзырын
басқару - компанияның менеджментiнiң маңызды кәсiпкерлiк функциясы болып
табылады.
Басшылық өзінің көп назарын компанияның оңтайландыру құрылымына зер
салуы мәжбүр. Сонымен бiрге, қазiргi жетекшiге жүйенi жасау сұрағы мен
компанияның тиiмдi операциялық қызметiн қамтамасыз ететiн басқарудың
технологиясы бiрдей маңызды.
Қазiргi әлеуметтiк-экономикалық жағдайда қоғамды ақпараттандырудың
оңтайлы шараларын iздестiру шартында және Қазақстанның әлемдiк ақпараттық
кеңiстiкке кiруi өзінің бастапқы мағынасын көп аспекті мәселелерді шешу,
ұйымның процестерiн құжаттардың көмегiмен басқаруды қамтамасыз етуде
түсіндіріледі, және құжат айналымы нормативтiк немесе ретке келтiрiлген
түрге айналды. Құжаттық, заңдық, экономикалық, ұйымдастырушылық, кадрлық
және тағы да басқа аспектiлер бүгiн басым.
Байырғы техникалық, өзгеріп кеткен әлеуметтiк-экономикалық салаларда
және жаңа тарихи мұра етiлген сипаттамаларда, сол сияқты құжаттамаларда
біздің қарастырып отырған мәселенің болуын сенiмдiлiкпен айғақтауға болады.
Ерекше iлтипатта ақпараттық өзара iс-әрекеттi мемлекеттiк және мемлекеттiк
емес құрылымдар, федералды, субъектілік басқармалар және тағы басқа басқару
деңгейлері "жеке" ұйымның зерттеуiн керексiнедi.
Ғылыми-теориялық зерттеулердің жеткiлiксiздігі, мемлекеттiң
концептуалды базаны жасауға тиiстi назарының жоқтығы және ұйымның құжаттық
қамтамасыз ету басқармасының бiртұтас тәсiлдерiн өндiруі әр түрлi жағымсыз
салдарды баурайды, жеке алғанда, халықаралық ережелер мен технологияларды,
тиiмсiздiк және бiр орында сақталатын ақпараттық ресурстарды, жеткiлiксiз
құндылықты және тағы басқаларын үзеді.
Мәселенiң көп аспекті, мекеме аралық мiнезi тиiстi iргелi
ұйымдастыруды, қолданбалы ғылыми зерттеулерді, үйлестiру әзiрлемесін және
бекiтуді талап етедi.
Осы жұмыстың мақсаты қазiргi уақытта құрылыс фирмасын басқарудың
мәселелері қандай болу керек екенін зерттеу.
Дипломдық жұмысының мiндеттері:
o қазiргi замандағы ұйым басқару әдiсiне анықтама беру;
o фирманың ұйымдық құрылымын сипаттау;
o құрылыс кәсiпорынындағы қазiргi басқаруы және тиiмдiлiктi талдау
қорытындысын шығару.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бiздiң дипломдық жұмысымыз үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен жәен қосымшадан тұрады.
Зерттелгендiктiң дәрежесi. Осы тақырып мамандандырылған әдебиетте кең
қолданылған. Бiз осы тақырып бойымен құрылыс фирмаларын басқару саласында
инновациялық технологияға арналған ақпаратқа өз қосатын әдебиет ғылыми-
әйгiлi пайдаландық.
1 ТАРАУ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ БАСҚАРУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚҰРЫЛЫСЫ
Құрылыс ұйымдарын дамытудың жетiлдiру мәселелері мен басқарудың жаңа
формаларын әзiрлеу және енгізу облысында жүргізілетін зерттеулерді
кеңейткiзуге мәжбүрледі. Есептеуіш техниканың құралдарын дамыту саласындағы
жетістіктер, оның бағасының елеулі төмендеуі басқарманы ақпараттандыру
саласындағы жетістіктер, алдыңғы ақпараттық технологияларды басқарма және
оқыту салаларына енгізудің шетелдік және отандық тәжірибесі, басқарма
бөлімдерінің лауазымды тұлғаларын жедел дайындаудың қазіргі уақыттағы
тиімділігін арттыру жедел оқытатын компьютерлік формаларды өндіруге және
енгізуге байланысты деп қорытынды жасауға мүмкiндiк бердi.
Құрылыс - материалдық өндiрiстiң саласы ретінде өндiрiстiң негiзгі
қорларын жасауды, өнімді немесе өнiмсiз тағайындауды қамтамасыз ететiні
белгілі. Ғимараттар мен құрылымдарды тұрғызудың өз процесi - құрылыс
объектiлерiн салу болып түсiндіріледі.
Объектiні тұрғызу келесi жұмыстарды орындауға байланысты:
o әр түрлi инженерлiк iзденiстер түрлерiн жүргiзу, сонымен бiрге
техникалық-экономикалық негізінде объектiнi тұрғызу
o (объектiнiң тұрғызуының әр түрлi кезеңдерiнде құрылыстың ұйымын
архитектуралық жобалау, конструкторлық жобалау, жобалау) жобалау-сметалық
құжаттамасының әзiрлеуi
o құрылыс индустриясының кәсiпорындарының жұмыс істеуі және құрылыс
материалдарын өндіруі және әрі қарай объектiнi жинақтауы
o объектiнi тұрғызу (құрылыс-жинақтау жұмысы, жабдықты монтаждау,
тәжiрибелік пайдалану).
Құрылыс процесiнің кең ауқымдылығы мен әр түрлiлiгі оның
қатысушыларының кең шеңберiн алдын ала анықтайды. Құрылыстың негiзгi
қатысушыларына келесі адамдар жатады:
• тапсырысшылар - мемлекеттiк, қоғамдық, ал қазiргi уақытта жеке ұйымдар
немесе жеке тұлғалар. Оларға құрылыстың жобасын жоспарлау, оның
қаржыландыруын қамтамасыз ету, жұмыс жүргізілу кезеңiнде бақылауларды
арттыру, және бiткен ғимараттар мен құрылымдарды қабылдау мiндеті
жүктеледі;
• тапсырысшымен жасалған келiсiм шарты бойынша объектiлерге жобалық және
сметалық құжаттама жасайтын жобалық ұйымдар (мұнда инженерлiк-
геологиялық, топограф-геодезиялық жұмыстарын жүргiзе алатын және
құрылысқа тағы да басқа ізденістер жүргізетін ұйымдар жатады);
• ғимараттар мен құрылымдарды тұрғызуына байланысты жұмыс кешенін
орындайтын мердiгерлiк және мердiгерлiк емес құрылыс ұйымдары. Бұл
ұйымдар құрылыс ұйымдарының ең көп тобы. Келiсiм шартты ұйым - бас
мердiгер, тiкелей тапсырысшымен орнатады. Бас мердігер жобаның дер
кезiнде және сапалы жүзеге асырылуына жауап бередi және объекттi
пайдалануға өткiзедi. Жұмыстың жекелеген түрлерiн: желiлеу,
механикаландыру, сантехникалық, электромонтаждық операцияларды жүргізу,
жабдықты монтаждау, құрылыс және т.б. орындау үшiн бас мердiгер
мердiгерлiк ұйымдарды тартады. Бас мердiгер өз күшiмен iске асатын
жұмыстарға (әдеттегiдей, жалпы құрылыс) ғана емес, субмердiгерлік
жұмыстарға да жауапкершілік көтереді; көптеген фирмалар жобалық
функциялар мен мердiгерлiк ұйымдардың функцияларын қоса атқарады;
• жеткiзушiлер - құрылысқа қажеттi өнiмдерді (құрастырмалы құралымдар,
құрылыс материалдары және бұйымдар) шығаратын кәсiпорындар. Кең мағынада
халық шаруашылықтың саласы үлкен немесе кiшi дәрежеде құрылыс өнiмдерінің
жеткiзушiлерi болып табылады; олар құрылыс өндiрiсiнiң кәсiпорындарын
салуда мамандандырылады
• мердiгерлермен келiскен шарт бойынша көлiктiң барлық түрлерімен сыртқы
немесе құрылыс iшiндегi заттық-техникалық ресурстар тасымалдарын
орындайтын көлiк ұйымдары
• құрылыс жұмыстарын жүргiзудiң тиiмдi тәсiлдерi бойынша нормативтiк
құжаттар, объектiлерді тұрғызу және зерттеу тәжiрибесін жүргізу, ғылым
және техниканың әр түрлі салаларында жаңа жетістіктерге жету негiзiнде
тиісті құрылыс жұмыстарының әдiстемелiк ұсыныстарын шығаратын ғылыми-
зерттеу ұйымдары
1.1 Құрылыс материалдары өндірісі саласындағы кластерлік жүйе
Отандық экономиканы дағдарыстан кейінгі жаңа бағытта дамыту жолында
бүгінгі қабылданып және жүзеге асырылып жатқан бағдарламалармен бірге
бірнеше жылдан бері әлі маңызын жоя қоймаған жобалардың бірі – ол
кластерлік жүйе болып табылады. Ел экономикасын дамыту аясында кластерлік
жобаларды енгізу қазіргі уақытта да аса маңызды және қажетті шара ретінде
қала береді. Әсіресе, экономиканы шикізаттық тәуелділіктен босатуда және
оны шикізаттық емес бағыттарда дамытуда кластерлер және кластерлік жүйенің
рөлі қазақстандық экономиканың дәл қазіргі жағдайын есепке ала отырып өзін
жаңа қырынан байқатуы тиіс. Себебі, ғалымдардың айтуынша, экономиканың
әртүрлі салаларында жұмыс істейтін кәсіпорындар өнім өндірудің шикізаттық
емес нарықтарында айтарлықтай тәжірибе жинақтаған, бірақ олардың өзара
байланыстылығы мен әрекеттілігі бір жүйеге келтірілмеген, әрі өз беттерінше
дербес және алшақтық тұрғысынан шешім қабылдайды. Осындай
кәсіпорындардың шеңберінде маман-кадрларды дайындау, ғылымды дамыту,
қаржылық институттар бойынша инфрақұрылымдар бар, алайда осылардың бәрі
жүйесіз негізде болып отыр. Сондықтанда, көп жағдайда олардың қызмет ету
нәтижелері мардымсыз. Бұл жерде кәсіпорындардың қызметін нәтижелілікке
жетелейтін жүйелік өзара ынтымақтастықты қалыптастыру үшін кластерлік
бағыттың жаңа серпіні қажет. Міне, кластерлік жүйенің отандық экономикадағы
көрінуі тиіс жаңа серпіні мен қыры шикізаттық емес салаларды дамыта отырып
экономиканы әртараптандыруда бүгінгі жаңа жобалармен ұштастырылуы тиіс.
Мемлекет экономиканы кластерлік жүйемен дамыту туралы шешім қабылдағанда
бір ғана мақсатты көздейді – ол қоғамның әлеуетін ондағы адамдардың
интеллектуалдық ресурстары, қаржылары, мүліктері, ғимараттары тұрғысынан
барынша толық пайдалану.
Қазіргі уақытта, мемлекет басты тұлға ретінде кластерлік тұрғыдан
келе отырып барлық салалардағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс-
әрекеттерін белгілі бір нақты бағытқа жұмылдыруы тиіс. Соған байланысты
елімізде кластерлік көзқарас тұрғысынан экономикада қоғамның әлеуетін
барынша пайдалануда мынадай жүйе құраушы органдарды есепке алған жөн:
• республиканы басқарудың мемлекеттік жүйесі;
• заңдылық және заң органдарының жүйесі;
• қаржы жүйесі және банктер;
• көлік жүйесі;
• энергетикалық жүйе.
Осы уақытқа дейін шикізаттық емес салаларда бәсекеге қабілетті, ғылымды көп
қажет ететін, жоғары технологиялық, әрі экспорттық бағыттылығы бар
өнімдерді өндіруде қауқарсыз болып отырмыз десек, онда осындай өнімдерді
өндіруде кластерлік тұрғыдан келу жүйесі арқылы еліміздің жұмыс күші
құрамын біріктіруіміз қажет. Олай болса, мемлекеттің экономиканың қазіргі
даму кезеңінде шикізаттық емес салаларда кластерлерді құруының басты
себебін күн тәртібіндегі осындай мәселелерді шешумен байланыстыруымыз
керек.
Жалпы алғанда, кластер деген ұғым біздің экономика үшін осы уақытқа
дейін қолданылып келген жаңа термин болып табылады. Білетініміздей,
кластердің атасы ретінде американ экономисі Майкл Портер саналады. Ғалымның
кластерлік көзқарасына сәйкес, бұл ұғымға отандық және шетелдік әдебиет
көздерінен анықтамалар көптеп беріледі. Яғни, біз де соларды ескере отырып,
кластерге мынадай анықтама бере аламыз.
Кластер – бұл географиялық жағынан бір біріне жақын орналасқан және
технологиялық тізбектер бойынша өзара байланысқан компаниялардың
(шикізаттарды, құрал-жабдықтарды, жинақтаушы бұйымдарды және арнайы
инфрақұрылымдық қызметтерді жеткізушілердің), ғылыми-зерттеу
орталықтарының, институттар мен университеттердің және басқа да
мекемелердің тобы ретінде сипатталуы және бұлар өз кезегінде бірін бірі
өзара толықтыра отырып жекелеген компаниялардың бәсекеге қабілетілік
артықшылықтарын күшейте түсуі және жалпы кластердің өзінің дамуын
қамтамасыз етуі тиіс [1].
Кластер ұғымының келтірілген осы анықтамасын ескере отырып, бұл
терминнің де біздің экономикада қалай қолданылатындығын білуіміз керек. Бұл
жерде кластерлердің қандай да бір салада құрылуында әрқашанда мемлекеттік
қолдау бар. Бірақ мемлекеттің қолдауымен кластерлер қандай бағытта құрылуы
тиіс деген маңызды сұрақ туындайды. Егер мемлекеттік қолдау бар десек, онда
бұл жүйе экономикада кез-келген бағытта құрыла алады, өйткені мемлекет
экономиканың барлық саласында бүгінгі күні басты инвесторға айналған. Бірақ
барлық салада жүзеге асырыла алады дегенмен бұл кластерлік жүйе өз
тиімділігін болашақта көрсете алады-ау деген шектеулі салалар ғана аясында
қолданыс таба алады.
Құрылыс материалдарын өндіру бойынша кластер бірнеше жылдан бері,
дәлірек айтсақ, 2005 жылдың 25-ші маусымынан бастап Үкіметтің қаулысымен
бекітілген негізгі жеті қанатқақты кластердің бірі ретінде саналады.
Құрылыс саласының қазіргі жағдайын ескере отырып, құрылыс
материалдарын өндіру бойынша кластерді былайша қарастыра аламыз. Яғни,
құрылыс қарқыны кезіндегі соңғы өнім болып қарапайым тұрғындар мен
азаматтар үшін ғимараттар, үймараттар және үй-жайлар табылады. Бұл жағдайда
өндірілген өнім тек ішкі нарықтық тұтынуға ғана арнала алады және
экспорттық бағыттылығы бар тауар деп қарастырыла алмайды. Алайда халықтың
жиынтық табыстары жылдан жылға өсіп жатыр, әрі тұрғын үйге деген сұраныс
күннен күнге артып келеді десек, онда бұл кластердің жұмыс істеуінің
болашағы зор деп күмәнсіз айта аламыз.
Құрылыс үшін бастапқы құрылыс материалдары – кірпіш, цемент, құм және
басқалары қажет. Сонымен қатар, көптеген ғылыми сиымды материалдар – металл
мен пластиктен, шыны мен бетоннан жасалған бұйымдар, сантехникалық
бұйымдар, жоғары сапалы әрлендіру материалдары, электр материалдары,
тұрмыстық приборлар және басқа да материалдар қажет. Яғни, біз құрылысты
әріқарай дамытамыз десек, онда құрылыс үшін өзімізге қажеттінің бәрін
қалайша өндіруге қабілеттілік таныта алатындығымызды анықтап алуымыз керек.
Әрине, құрылысқа қажетті құрылыс материалдарының барлығын өз ішімізде
өндіре алмаймыз. Бұл саланың әлеуетін ескере отырып, өз құрылысымызға
қажетті қолда бар негізгі бастапқы материалдарды ғана өндіре аламыз. Ал
қалған құрылыс материалдарының түрлерін бәрібір сырттан тасуға мәжбүрміз.
Сондықтанда, отандық құрылыс саласының өзіне тән артықшылықтары мен
кемшіліктері бар екенін біз естен шығара алмаймыз.
Құрылыс индустриясының бүгінгі жағдайын біле отырып және болашағын
елестете отырып, кұрылыс кластерлерін қалыптастыруда біз ең алдымен,
әлемдік экономикалық өзгерістердің әсерін және көрші мемлекеттердің
экономикалық даму ерекшеліктерін, сондай-ақ, шетелдік құрылыс салаларының
даму тәжірибелерін де мұқият зерделеуіміз қажет. Дегенменде, мұнымен қоса,
отандық экономикада құрылыс саласының әр аймақ бойынша да даму
ерекшеліктерін ескеруіміз керек.
Негізінен, қазіргі уақытта құрылыс материалдарын өндіру бойынша
кластерлік пилоттық жобаның іске асырылуы 2005-2014 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасында құрылыс материалдарының, бұйымдарының және
конструкцияларының өнеркәсібін дамыту бағдарламасының қабылдануымен
байланысты Астана, Алматы және Қызылорда аймақтарында ұйымдастырылып
келеді. Әсіресе, Астана қаласында аталмыш кластерді жаңадан құрылған
құрылыс материалдарын өндіру бойынша индустриалдық аймақ арқылы дамыту
үрдісі басты назарда болып отыр [2].
Сонымен, елімізде құрылыс материалдары өндірісі саласында кластерлік
жүйені енгізудің ерекшеліктеріне тоқталсақ. Алайда, ең алдымен құрылыс
кластері дегенге анықтама беріп көруіміз керек.
Құрылыс кластері - бұл құрылыс саласында шикізаттан бастап дайын
құрылыс материалдары өнімдерін өндіруге дейінгі қызметтерді жүзеге асыратын
көптеген географиялық және территориялық жағынан біріккен, әрі туыстас
құрылыс компаниялары мен ұйымдары болып табылады.
Қазақстанның құрылыс кластері (Астана, Алматы, Қызылорда) – бұл
жергілікті өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және сол аймақтың
экономикалық дамуына әсер ету мақсатындағы кәсіпкерліктік құрылымдардың,
ғылым мекемелерінің, қоғамдық ұйымдардың, жергілікті билік органдарының
еркін салалық территориялық бірлестіктері. Аталмыш кластер шамамен құрылыс
саласындағы жүздеген кәсіпорындарды біріктіреді. Олар құрылыс-жөндеу
жұмыстарын орындауға, құрылыс материалдарын өндіруге, жобалауға, дизайндық
жұмыстармен айналысуға маманданады және әртүрлі мақсаттағы құрылыс
нысандарын дайын өнімге айналдырғанға дейінгі құрылыс жұмыстарының толық
циклін орындауды қамтамасыз етеді. Құрылыс кластеріне, сонымен қатар,
саудалық, құқықтық, делдалдық, банктік, аудиторлық, маркетингтік,
ақпараттық салаларды, білім мекемелерін және ғылыми-зерттеу қызметтерін
қамтитын инфрақұрылымдық кәсіпорындар мен ұйымдар да кіреді (суретті
қараңыз).
Кооперативтік бірлесудің басқа да тұрпаттарына қарағанда құрылыс
кластерінің аса кең түрдегі мүшеліктері мен мақсаттары болады. Құрылыс
кластері қызмет көрсету саласы мен мамандандырылған инфрақұрылымды қоса
алғанда шикізатты жеткізушіден бастап соңғы өнімді тұтынушыға дейінгі
өндірістік үрдістің барлық компоненттерін біріктіреді. Кооперативтік
бірігудің негізгі мақсаты болып нақты экономикалық нәтижеге жету – бәсекеге
қабілетті өнімді өндіру табылады. Бұл әрбір жеке ұйым іс-әрекетінің
тиімділігін арттыруға және аймақ экономикасының біртұтас дамуын жеделдетуге
мүмкіндік береді [3].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кластерді басқару үшін қоғамдық коммерциялық
емес ұйым болуы тиіс, оның өкілеттіліктері ретінде сол кластердің
қатысушылары, қоғамдық ұйымдар мен аймақтың билік органдары табыла алады.
Құрылыс кластерінің қызмет етуінің негізгі принциптері мыналар болып
табылады:
1. Біртұтас ақпараттық кеңістікті қалыптастыру. Бас ұйым мен басқа да ұйым-
қатысушылардың арасындағы өзара әрекеттер арқылы жаңа ақпарат пайда болып
қалыптасуы тиіс, бұл өз кезегінде іскерлік белсенділіктің қозғаушы күшіне
айналады. Ол үшін мыналарға қол жеткізу қажет:
• жаңа ақпаратты іске қосу және айырбас жасау (тиімді технологияларды,
материалдар мен құрал-жабдықтарды енгізу есебінен құрылыстың құнын
төмендету бойынша іс-шаралар туралы, отандық және шетелдік материалдардың
негізгі түрлеріне деген бағалардың ауытқу жағдайлары туралы ақпараттармен
ұйымды қамтамасыз ету; оқу семинарларын, семинар-отырыстарды және басқа да
шараларды ұйымдастыру);
• біртұтас қаржылық кеңістікті қамтамасыз ету (ұйымның бюджеттік
қарыздарын жабу және оны толық жою бойынша есептер жүргізу; кластерге
кіретін ұйымдардың тапсырыстары бойынша жабдықтаушылар мен мердігерлердің
арасындағы есептерді жүргізу);
• біртұтас технологиялық және құрылыстық кеңістікті қамтамасыз ету
(құрылыс кешенінің технологиялық тұтастылығын сақтау; белгілі бір уақытта
қаржыландырылатын құрылыс нысандарын салу тізімдерін ойластыру);
• біртұтас құқықтық кеңістікті қамтамасыз ету (қаржылық мәселелер
бойынша желіге кіретін ұйымдарға методологиялық және кеңес берушілік көмек
беру; ұйымдарға олардың экономикалық мүдделерін қорғау мәселелері бойынша
тәжірибелік көмек беру; құрылыс жұмыстарымен айналысу үшін лицензия алуға
және оның мерзімін созу жөнінде көмек беру; материалдық-техникалық
жабдықтау саласында жұмыс істейтін ұйымдарға кеңес беру және методикалық
көмек беру).
2. Құрылыс үрдістерін жетілдіру. Жеке алынған құрылыс фирмасы белгілі
дәрежеде басқа ұйымдардың қарамағындағы ресурстарға тәуелді болады. Желіге
енетін фирма мынадай шараларды орындауға қол жеткізе бастайды, яғни ол:
• тиімді құрылыс технологияларын енгізеді (қазіргі заманғы
архитектуралық жобалар есебінен, инженерлік құрылғылары бар заманауи
автономдық жүйелерді қолданумен байланысты жылу қорғағыш талаптар есебінен
тұрғын үйлер салу; тиімді қабырғалық және жылу ұстағыш материалдар
өндірісінің технологиясын ұйымдастыру және жетілдіру; құрылыс бұйымдарын,
материалдарын, құрастырмаларын өндіру бойынша қуаттары қарқынды құрылыс
фирмаларын техникалық жағынан қайта жарақтау және қайта жөндеу; ауылды
мекендер мен тұрғын үйлерді инженерлік құрылғылармен қамтамасыз ету);
• жаңа архитектуралық-жобалық шешімдерді енгізеді (жылу техникасының
жаңа талаптары бойынша және тұрғын үйлердің бұрын шығарылған каталогтарына
түзету енгізу арқылы тұрғын үйлер жобаларының құжаттарын әзірлеу; шағын
шаруа қожалықтарының және өңдеуші кәсіпорындардың жүзеге асыратын
жобаларына құжаттық тізімдер дайындау және т.б.);
• құрылыс машиналары мен құрал-жабдықтардың жаңа түрлерін қолданады
(тиімділігі жоғары құрал-жабдықтарды енгізу, құрылыс машиналарының
тиімділігі жоғары негізгі түрлерін өндіру, машиналар мен құрал-жабдықтардың
жаңа үлгілерін жасау).
3. Жалпы коммерциялық саясат пен сыртқы экономикалық саясатты қалыптастыру,
яғни, мына шаралардың орындалуын қоса есептегенде:
• өнімді өткізу және сервистік қызмет көрсету, қажетті ресурстарды
тарту; инвестициялық жобаларға қатысу (фирманың бәсекеге қабілеттілігін
арттыратын инвестициялық-құрылыстық қызметіне максималды түрде тиімділік
әкелетін жұмыстар мен қызмет көрсетулерге деген конкурстарға қатысу үшін
материалдарды дайындауды ұйымдастыру);
• сыртқы экономикалық қызмет (өндірісті құрылымдық қайта құру, жаңа
технологияларды енгізу және өнімнің бәсекеге қабілетілігін арттыру бойынша
қызметтерді шетелдік ұйымдармен бірлесе отырып ұйымдастыру).
4. Қызметкерлердің кәсіби біліктілік деңгейлерін арттыру. Бұған
басқарушылар мен қызмет көрсетуші қатардағы персоналдардың кәсібилік
деңгейлерін көтеру және оларды еңбекке ынталандыру мен әлеуметтік қорғау
сияқты іс-шаралар кешені жатады [4].
Қазіргі уақытта, еліміз үшін құрылыс немесе тұрғын-үй кластері – бұл
кластерлік модельдің ерекше формасы болып табылады, өйткені ұлттық құрылыс
индустриясы мен тұрғын-үй коммуналдық шарушылығы – бұл ең алдымен, ішкі
нарықтың тұрғын үйге деген қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталатын, және
негізгі өнімі ретінде құрылыс пен заманауи қол жетімді баспанаға қызмет
көрсету болып саналатын қызметтің ерекше түріне жатады.
Сонымен, сөзімізді түйіндей келе біз мынадай қорытынды шығаруға
тырысамыз, яғни, еліміздің құрылыс материалдары өндірісі саласында
кластерлік жобаларды енгізуден болатын экономикалық тиімділіктер келесідей
ерекшеліктермен сипатталуы тиіс:
1. Өзара желіге кіретін әріптестердің барлық мүмкін болатын әлеуетін тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін өндірістік-құрылыстық жағынан бірігу.
2. Қызметтің нақты түрлеріне маманданған әріптестерге жұмыстарды үлестіру
жолымен құрылыс өнімдерін жаңартуға кететін шығындарды төмендету.
3. Ұзақ мерзімдік әрі тұрақты әріптестік байланыстар орнату негізінде
құрылыс өндірісін шикізаттармен, материалдармен, әртүрлі қосалқы
детальдермен қамтамасыз етудің тиімділігін арттыру.
4. Құрылыс кәсібін терең меңгерген арнайы мамандандырылған ұйымдарды тарту,
еңбек бөлінісі және мамандандыру есебінен кейбір басқарушылық қызметтерді
орындаудың тиімділігін арттыру.
5. Өнімді өткізу, сервистік қызмет көрсету және қажетті ресурстарды тарту
бойынша бірқатар жұмыстардың тиімділігін арттыру.
6. Инвестициялық-қаржылық және инвестициялық-құрылыстық кооперацияны
орнатқан желілік әріптестердің бір-біріне деген сенімділігін арттыру.
1.2 Ұйымдастыру басқару функциясы
Ерте ме, кеш пе қандай болмасын ұйым басшысы ұйым құру проблемасымен
кездеседі. Адамдар топтық әрекеттесудің артықшылықтарын түсінгеннен бері
бұл мәселені шешуге әрдайым зейін аударып отырады. Басшылар ұйым құрылымын
жобалау үшін белгілі бір теориялық негіздерге сүйенулері қажет.
Ұйымдастыру процесс ретінде қарастырылады және бұл -процесс көмегімен
жұмыстар мен өкілеттіктер ұғылымы жасалады. Бұл процесс кезінде түрлі
құрылымдардың салыстырмалы артықшылықтарын бағалай отырып шешім
қабылданады. Ол бір ретті немесе бірте-бірте дамуы мүмкін, онымен бір
басшы немесе басшылар тобы шұғылдануы мүмкін.
Құрылым ұйым ішіндегі әр түрлі жұмыстар арасындағы біршама
белгіленген арабайланыс қатарына жатады. Тұрақты арабайланыстар шешімдер
қабылдау процесінің нәтижесі болып табылады, ал соңғысы мынаны түсіндіреді:
1. Бөлімнің жалпы тапсырмасы тізбектелген ұсақ жұмыстарға бөлінеді және
оның әрқайсысын орындау үшін бөлім қызметкерлері маманданады.
2. Жұмыстардың жеке түрлерін қайтадан қиыстырып топты құруды рационалдау
үшін топтастырады; бөлімдерге бөлудің мәні осында жатыр.
3. Бір бастық алдында есеп беретін топтың шамасы анықталуы тиіс, бұл жерде
әңгіме бақылау мәселесі туралы туады.
4. Өкілеттіктер жұмыстар немесе жұмыс топтары арасында үлестіріледі. Бұл
жерде өкілеттіктерді табыстау туралы мәселе шешіледі.
Осы төрт мәселені шешудің нәтижесі боп ұйым құрылымы табылады.
Ұйымның тиімділігін қамтамасыз ету үшін жұмыстар дәл анықталып, бірыңғай
бөлімдер және бақылаудың тағылған салалары мен орталықтанған өкілеттері
анық болуы тиіс.
Ұйым құрылымын құрастыру принциптерін бірінші ұсынған автор — ол
А.Файоль болды. Ол 14 принципті ұсынды, алайда басқа да көптеген принциптер
қолдануға болатынын атап өткен.
Сонымен, ұйымдастыру басқару функциясы ретінде кәсіпорынның құрылымын құру
процесі болып табылады, бұл құрылым адамдарға бірігіп тиімді қызмет етіп
мақсатқа жетуді қамтамасыз етеді. Мұнда ұйымдастырудың екі аспектісін атап
өту қажет. Бірінші және ең маңызды аспект — жоғары және төменгі деңгейлерді
байланыстырып, тапсырмаларды үлестіріп және үйлестіруін қамтуға мүмкіндік
туғызатын өкілеттіктер, өзара қатынасы. Екінші және ең белгілі аспект —
ұйымды мақсаттар мен стратегияларға сәйкес бөлімшелерге бөлу.
Өкілет туралы түсінік ұйымның басқару иерархиясында белгілі бір
қызмет орынға тән заңды құқықтарды қолдану идеясымен тығыз байланысты.
Өкілеттер дегеніміз ұйымның ресурстарын қолдануда және оның кейбір
қызметкерлерін белгілі бір тапсырма орындауға бағыттауға берілген шектелген
құқығы болыл табылады. Өкілет адамға емес, оның қызмет орнына беріледі.
Адам жұмыс орнын ауыстырғанда ол бұрынғы қызмет орнына тән өкілеттіктерін
жоғалтып жаңаларын қабылдайды. Алайда қызмет орында адам болмағанынша
өкілетті табыстау мүмкін емес болғандықтан, әдетте өкілеттерді адамға
байланысты айтады.
Өкілеттікті аудару процесінің екі концепциясы бар. Классикалық
концепция бойынша өкілеттер ұйымның жоғары деңгейінен төменге беріледі.
Екінші концепция бойынша, егер бағынышты адам өз жетекшісінен өкілетті
қабылдамаса, онда өкілеттікті табыстау орын тепкен жоқ деп айтамыз.
Басшы өкілеттері олардың рангтарына байланысты түрлі болады, ұйым
басқарудың жоғарғы деңгейлеріне қарай олар кеңейе түседі. Бірақ ең жоғарғы
басқарманың да өкілеттіктері шектеулі болады, өйткені фирма жүргізілетін
саясат, қызмет орын нұсқалары, заңдылық дәстүр т.б. оған шектейтін әсерін
тигізеді.
Сонымен қатар, өкілеттік пен билік арасындағы айырмашылықты айқындау
өте маңызды. Өкілет белгілі бір қызмет орындағы адам бір іске құқығы бар
екенін анықтайды. Билік болса ол істі шын мәнісінде жасай алатынын
анықтайды. Өмірде адам еш өкілетке ие болмай, үлкен билік иесі болуы
мүмкін.
Табыстау (делегирование) дегеніміз — белгілі бір адамға тапсырма мен
өкілеттер беріледі де, ол адам оны орындауға жауапты болады. Табыстау
маңыздылығы ұйымның мақсатына жету үшін орындауға тиіс тапсырмаларды
қызметкерлер арасында тарату құралы болуында жатыр. М.П. Фоллет бойынша
басқару мәні жұмысты басқаларға істетуде жатыр. Демек, табыстау дегеніміз
— адамды басқарушыға айналдыратын акт.
Жауапуершілік — берілген тапсырмаларды орындауға міндеттеме алу және
олардың қанағаттандырарлықтай орындалуына жауап беру. Ескеретін жай,
басқарушы белгілі бір тапсырманы орындауға міндетті болмаса да, ол жұмыстың
қанағаттанарлық аяқталуына жауапты болады. Жауапкершілік басқа біреуге
табысталынбайды. Басшыларға еңбек ақының жоғары төленуі оған жүктелген
жауапкершілік көлемімен байланысты.
Басшы ұйымның мақсатына жету және даму үшін өкілеттерді автоматты
түрде тарата алмайды. Ол үшін басқару құрылымы жайлы түсінік болуы керек.
Басқару құрылымы жайлы көпшілікке танылған анықтама жоқ. Құрылым
категория ретінде процесс, құбылыс, жүйенің ішкі құрылысын бейнелейді.
Басқару саласында құрылым басқару субъектісінің ішкі құрылысын немесе
басқарушы жүйенің ішкі құрылысын бейнелейді.
Басқару құрылымы дегеніміз басқарушы шешім қабылдау және орындау үшін
еңбекті бөлу формасы. Демек ұйымның басқару құрылымы ең алдымен еңбек
бөлінісі мен мамандануына негізделеді. Басқарушы еңбектің мамандалуы, бір
жағынан функциялардың ұсақталуына әкеп соғады, басқару жұмысының
біртектілігін жоғарылатып, белгілі-бір салада білімді тереңдету және еңбек
біліктілігін жоғарылатуға негіз құрады. Ал мұның бәрі ең ақырында, ұйымда
жеке функцияның тиімді орындалуын өсіреді. Екінші жағынан, басқару
аппаратындағы мамандану олардың бөлімдері арасында байланыс санын
көбейтеді, мұның салдарынан іс-әрекеттің жеке түрлерінің үйлесуі мен
сабақтасуы қиындай түседі. Сонымен қатар, өкілеттер мен жауапкершіліктердің
ұсақталуы ұйым басшысының жігерлігі бөлініп бәсеңдеуіне әкеліп соғуы
ықтимал.
Сонымен, басқарушылық мүмкіндіктер, әсіресе жеке маманданған
жұмыстарды үйлестіруде, ұйым ішінде шектеулі болады, ал бұл өз алдына ұйым
көлемін шектейді. Бұл мәселені ұқсас жұмыстар мен оларды орындаушыларды
бірге топтастыра отырып, яғни оларды нақтылы жекелендіріп шешуге болады.
Басқарудың әр төменгі сатысындағы ұйым мүшелері өзінен жоғары
деңгейдегі басшыға тікелей бағынышты болады. Линиялық құрылымда әр
қызметкер тек бір басшыға бағынып оның алдында есеп береді, демек жоғары
жүйемен тек сол арқылы байланысты болады. Осылай басқару аппаратында бағыну
және жауапкершілік иерархиясы пайда болады, бұл нағыз линиялық құрылым
жағдайында ұйымдастыру қатынастарының бірде-бір және басым типі болып
табылады.
Басқару жүйесінде осы құрылым түрі орын тепкенде дара басшылық
принципі ең жоғары дәрежеде сақталынады, өйткені бір адам өз қолында ортақ
мақсатты операциялардың жиынтығын басқаруды шоғырландырады; басқарушылық
бірлігі де сақталады — орындалуға міндетті әмірлерді бағыныштылар тек бір
бастықтан алады.
Басқарудың таза функционалды құрылымы әрбір функционалды басшы өз
қызмет бабына байланысты мәселелері бойынша барлық басқарушылық құқықтарына
ие болады. Бірақ бұл жерде басқару бірлігі принципі бұзылады, өйткені әр
өндіріс звеносына әр түрлі басшылардан көптеген бұйрық түседі.
Басқару аппаратының функционалды мамандануы оның тиімділігін
әжептәуір жоғарылатады. Басқарудың барлық функцияларын орындайтын
универсалды басшылардың орнына өз саласында түсінігі бар, штаты бар және
тапсырылған қызмет участогі үшін жауап беретін мамандар аппараты пайда
болады.
Басқару бөлімшелерін құруда, жаңа қызмет орындарын енгізуімен және
т.с.с. басқару құрылымын жетілдірудің ірі мәселелерін шешуде ресми
ұйымдастырушылық факторлардың ролі әжептәуір өседі. Бұл жерде бөлімдер
туралы ереже жиынтығында, функциялар және операцияларды орындау бойынша
арнайы инструктивті материалдарда мақсаттарды, міндеттерді,
жауапкершіліктер және құқықтарды анық тұжырымдау өте маңызды. Ірі ұйымдарда
информацияны реттеуге ерекше мән беру қажет.
Үлкен ұйымдарда өкілеттіліктер мен жауапкершіліктерді жоғарғы
басшылардан төменгі деңгейлерге беру басқару құрылымында жаңа деңгейлер
құру арқылы жүргізіледі, өйткені басқарылу нормаларының шектілігімен
байланысты.
Ұйымды басқару иерархиясындары орынды деңгейлер саны, әр басшыға
бағынатын адамдар саны туралы шешім — басқару құрылымын қалыптастырудағы
басты сұрақтардың бірі болып табылады. Басқарылу нормаларын талдаған кезде
асығыс қорытындылар жасауға болмайды. Тиімді қызмет ететін ұйымдарда кейбір
жоғарғы басшылардың бақылау сферасы теоретикалық есептелген оптимальды
өлшеуден әжептәуір жоғары болған туралы мысалдар белгілі. Жоғарғы басшының
қол тимеу себебін ол бағынышты бөлімшелер және адамдармен нақты басқару
жұмысын шынында да жүргізе ме, әрқайсысына қанша уақыт бөледі, оған
тапсырылған құрылымдардары коммуникация және информация жүйелері қаншалықты
тиімді екенін талдау арқылы анықтауға болады. Көбісі жоғарғы басшы
орынбасарларының іскерлік қасиетінен және өз бетінше шешім қабылдай
алатындығына тәуелді болады. Кейбір жағдайларда кейбір бөлімшелерді жоғарғы
басшыға тек олардың жалпы статусын жоғарылату үшін бағындырады, ал шынында
олар дербес қызмет етіп мұндай бастықтың алдына өз мәселелерін коймайды.
Басқарудың аралас құрылымдарындағы функционалды басқару және штабтық
қызмет. Басшының барлық қызмет көлемі үшін жауап беретін линиялық жүйеге
қарағанда, функционалды басқару жалпы емес, ұйымдары белгіленген функция
үшін мамандандырылған жауапкершілікте негізделген. Мысалы, кадрлар бойынша
орынбасар әрбір линиялық басшы кадрлармен үлкен жұмыс жүргізуіне
қарамастан, кәсіпорындары барлық кадрларға байланысты жұмыстарды
функционалды басқарады. Мұндай мысалдарды көп келтіруге болады.
Басқару құрылымындағы функционалды қызметтерді бөлуде негізгі сұрақ
болып олардың статусы белгілеу және линиялық басшылармен өзара қарым-
қатынастарын анықтау болып табылады.
Егер де линиялық басшы белгілі іс-кимылдың қажеттілігін, мерзімін,
орнын және нақты орындаушыларды белгілесе, функционалды басшының ролі
негізінен орынды әдістерді және осы қызметтерді жүзеге асыру процедураларын
анықтауда болады. Сондықтан функционалдық бөлімшелер мамандары және
басшылары өз қызмет саласында жетік болу керек. процестер мен құбылыстарды
талдау және тәуелсіз бағалауға қабілетті, сонымен қатар өз қорытындысы мен
ұсыныстарын линиялық басшыға тиімді жолмен жеткізуге ебі болу керек.
Ұйымда линиялық және функционалдық басқарудың параллельді бар болуы,
оның қызмет ету процесінде біраз проблемаларды тудырады. Бір жағынан,
басқару бірлігі принципінен әрбір бағынышты бұйрық және жарлықты тек бір
басқарушыдан алатын және тек соған бағынатын ресми ұйым құрылымын орнатуды
қажет етеді. Екінші жағынан, егер осы принципті сөзбе-сөз түсінетін болсақ,
онда функционалды қызмет атқаратындар тек линиялық басшылармен іс жүргізу
керек.
Ресми түрде функционалды қызметтегілердің басқа бөлімшенің
қызметкерлеріне заңды түрде ықпал ету жолы тиісті бөлімшенің линиялық
басшысына қажетті бұйрықтар мен жарлықтарды шығаруды ұсыну. Осы жолмен
функционалды және линиялық қызметтегілер арасындағы дауларды шешуге болады.
Шын мәнісінде функционалды басқару процесінде көбінесе басқа бейресми
әсер ету формалары және әдістері кең қолданылады. Көптеген әсер етулердің
негізінде қызметкердің жоғары техникалық жағынан жетіктігі жатады. Мысалы,
білікті конструктордың немесе технологтың ұсынысы цехта қабылданады,
өйткені басқа альтернативалар жоқ болуынан. Көп жерде әсер ету функционалды
басшының биік статусына байланысты. Мысалы, заводтары бас экономистің цех
жоспарлаушысына беретін нұсқауы цех бастығының келісімінсіз орындалады.
Көбінесе линиялық басшылар белгілі сұрақтар бойынша функционалдык
мамандарға басқару процесінде кең ерікті береді.
Кейбір жағдайларда басшыға артқан жүкті азайту үшін оған көмекші
тағайындайды. Көмекшінің статусы функционалды басшының статусына қарағанда
ол белгілі нұсқаулар мен бұйрықтарды өз атынан бере алмайды, және де кез-
келген еш бөлімшелердің іс-әрекеті үшін жауапты емес болады.
Штаттық көмекші басшы жұмысына көмек көрсетеді, бірақ ол оның
орынбасары ретінде болмайды және басшының орнын баспайды. Оның функциясына
көмекшілік сипат тән — ол басшыға керек ақпаратты қажетті талдау және
зерттеу жүргізеді немесе басқа адамдар дайындаған доқументтерді біріктіріп
жинақтайды және т.б. Көмекші документтерді өңдейді, баяндамалар мен есеп
беру жобаларын дайындайды, жеке сұрақтар бойынша ұсыныстарды жинайды,
сондай-ақ басқарушысының және оның көмекші аппараты жұмысының ең рационалды
тәртібін және процедурасын құрып әртүрлі кеңестерде, комиссияларда хатшы
болуы мүмкін. Осының бәрі басшыға өз назарын өте принципиальді сұрақтарға
аударуға, өз білімінің деңгейін жоғарылатуға, өз ұйымындағы қызметкерлермен
көбірек араласуға және т.б. мүмкіншілік туғызады.
Тәжірибе көрсеткендей, көмекшінің қызметі әсіресе тармақталған
территориалды бөлімшелері бар үлкен ұйымдарда, басқару иерархиясындағы
команданың ұзын тізбегінде, орындалатын жұмыстың өте жан-жақты және
өзгермелі болғанында өзін-өзі ақтайды. Мұндай ұйымдарда функционалдық
үйлестірудің жаңа формалары дамиды, мысалы, коллегиялар, комитет,
кеңестердің топтық шешім қабылдау т.б.
Ұйымдарда топтық шешім қабылдау органдары әр түрлі мақсаттар және
өкілеттіліктің әр түрлі көлемдерімен құрылуы мүмкін. Олардың функциялары
қорытындылар, экспертизалар, жеке сұрақтар бойынша кеңестерді жасауда,
жауапты басшыларға ұсыныс және шешім жобаларын дайындауда, орындауға
міндетті шешімдерді қабылдауда жатады.
Топтық шешім қабылдау әр түрлі іс-әрекетті қозғайтын мәселелерді шешерде
білікті мамандар мен басшылардың ұжымдық тәжірибесі қажет болғанда, жаңа
идеяларды сын көзбен қарастыру, болашақ қиыншылықтарды айқындау т.с.с.
жағдайлар да орынды-ақ: ал егер де ол топтық ұжымдық орган мүшелерінен өте
көп уақыт талап етсе, олар бір-бірінің пікірін салыстыруға мүмкіндік
алмаса, қабылданған топтық шешімді орындаудың әр адамның жауапкершілігі
нақты көрсетілмесе, онда топтық шешім қабылдау өте тиімсіз болуы мүмкін.
Ұйымның дәстүрлі құрылымы индустриалдық қатынастарды түпкілікті
өзгертуде, ұйымдардың орасан зор корпорацияға дейін өсуге дейін, олардың
шикізат ресурстарын алудан бастап түпкі өнімнің шығуына дейін
шұғылдандыруда үлкен роль атқарады. Бірақ ұйым көлемі өскен сайын линиялық
және функционалды департаментализациялаудың біріккен кемшіліктері көріне
бастады. Басқарылу масштабын үлкейту ұйымды тиімді басқаруға кедергі
жасады. Ұйымның тік өсуі горизонтальды қатынастардың дамуын шектеді.
Осындай қатаң схемалы аса зор ұйымдар ішінде бейресми қатынастарға орын
қалмады.
Линиялық-функционалдық схемасы бойынша құрылған ұйымдағы проблеманы шешу
үшін дивизионалды құрылым ойлап табылған. Ең алғаш рет ол Дженерал Моторс
кәсіпорындарында 20-ші жылдардың аяғында пайда болған, өндірістік
бөлімшелердің іс-әрекетін бір орталықта жоспарлауы мен оны әр тиісті жерде
орындаумен ұштастырған.
Дивизионалды ұйым департаментизациядан туады, бірақ оның бөлу нышаны
ретінде өнім, тұтынушы немесе рынок алынады. Сондықтан бұл құрылым көп өнім
өндіру жағдайларында немесе көп ұлтты компанияларда, сондай-ақ мемлекеттік
аппаратты және қоғамдық ұйымдарды құруда кең қолданылады.
Дивизионалды құрылым рынок коньюнктурасының тербелуіне болмашы
ұшырайтын және технологиялық жаңалықтардан аз тәуелді болатын салаларда
тиімді болады. Дивизионалды құрылым ұйымға өз өсімін жалғастыруға және
өзіне тән қызмет түрлерін әр түрлі рынокта тиімді басқаруға мүмкіншілік
туғызады. Өнім немесе территориялық принципі бойынша соғылған бөлімдер
басшылары қызметті тек линия бойынша ғана емес, сонымен қатар функция
бойынша үйлестіріп отырады, сөйтіп ол жалпы басқаруға қажетті сапаларды
дамытады. Шешімдерді деңгейлер бойынша бөлу олардың қабылдауын тездетіп,
сапасын жоғарылатады.
Сонымен бірге, бұл құрылым басқарушылық шығындардың өзіне әкеліп
соғады, орталықтанған қорлардың жетіспеушілігінен бөлімаралық қайшылық
мүмкіншілігі туады, салааралық карьера қиындайды, адам табиғатындағы бар
мүмкіншіліктерді жеткіліксіз пайдаланады.
Егер тұрақты режимде қызмет ететін ұйым үшін дивизионалды құрылымдар
әжептәуір тиімді болса, онда жаңа проблемалардың пайда болуы оны тиімсіз
болуына әкеліп соқтырады. Себебі, жаңа проблемалар творчестволық шешуді
талап етеді. Оларға осы мәселелерді шешу үшін арнайы комиссия, кеңес,
комитет және т.б. құру жолы тиісті нәтиже бермеді.
Шешім 60-шы жылдардың басында сыртқы жағдайлардың тез өзгеруіне және
жаңа технологияның сипаттарына бейімделген, ұйым құрылымның икемді түрлері
құрылып, енгізіле бастаған кезде табылды. Бұл құрылымдар адаптивті немесе
органикалық деген ат алды.
Көптеген басқару концепциялары сияқты ұйымға орталықтандырмау пайдалы
ма екен деген сұраққа тура жауап бермейді. Әрине, мысалы, жұмыс күші,
бақылау диапазоны және әдісі сияқты әрбір факторларды қарастыру
орталықтандырмауға қатысты шешімдерді дайындау және қабылдау үшін алғышарт
болып табылады.
Дженерал Электрик компаниясындағы орталықтандырмау тәжірибесі
көптеген ұйымдар орталықтандырылмаған болады. Осындай әжептәуір
орталықтанбаған компаниялардың бірі боп Дженерал Электрик (ДЭ) компаниясы
табылады. Ол 100-ден астам операциялық өндірістік бөлімдерге бөлінген
болатын. ДЭ-ң 1950 жылы тағайындалған президенті Ральф Кординердің айтуынша
компания өндірістік сферасының бытыраңқы болғандығынан операциялардың
орталықтанбауы қажет. Оның көзқарасы бойынша фирманы жоғары дәрежедегі
автономияға ие болатын жеке операциялық бөлімдерге бөлу қажет.
Операциялық бөлімдердің басшылары олардың бөлімдеріндегі өндірілетін
өнім бойынша шешім қабылдауға автономия алған. Сөйтіп, басшылар шешім
қабылдауға құқықтары бар және олар өздерінің операциялық бірліктерінің
табысы мен шығыны үшін жауапты болады. Бөлімдер, шын мәнісіңде, негізгі
компания шеңберіндегі кішігірім біршама өзін-өзі басқаратын болып табылады.
Сөйтіп, корпорация басшылары экономика және технологиядағы
өзгерістерге бейімделетін және бәсекелестікке төзімді болатын,
орталықтандырмау бағытын қалады. Олардың үлкен ұйымдарға қажетті қолайсыз
және күрделі коммуникациялық жүйелерін қамтамасыз етуге мүмкіншілігі жоқ
болды. Осы тенденцияға қарсы келетін орташа басшылық персоналдың статусын
төмендететін және орталықтанған шешім қабылдауға қайтіп оралуға мүмкіншілік
жасайтын фактор ретінде информациялық технология және компьютерлерді
қолдану болып табылады.
Басқару ғылымында осы күнге дейін ұйымдардың басқару құрылымын
құрастыратын бірыңғай көпшілікке танылған методика жоқ. Тиімді құрылымды
қалыптастыру басқарушылық іс-әрекетті алдын-ала орнатылған тәртіптердің
қатаң шеңберіне енгізу және басқарушылық міндеттердің максимальды санын
математикалық және машиналық алгоритмдерге, ережелерге, нұсқауларға және
басқарудың функциялары мен операцияларын орындау процедурасына саю емес.
Тіршілікке икемді басқару құрылымы өзгеретін жағдайларға бейімделетін және
ұйымның мақсаты, міндеті және ресурстары езгеруіне қарай ыңғайланатын болу
керек.
Әр ұйымның басқару жүйесі ерекше болады, өйткені әрбір ұйымның
мақсаттары және міндеттері, оның дамуы, өздерінің өндірістік базалары, ұжым
қалыптасуы және т.б. өзгеше болады. Сондықтан да басқару құрылымын
қалыптастыру жұмысы ерекше болады.
Ұйымның басқару құрылымын қалыптастыру процесі — бұл, ең алдымен
ұйымды адамдар ұжымы ретінде құру процесі. Сондай-ақ басқару құрылымын құру
— бұл өндірістік құрылым қызметін жақсарту құралы, яғни басқару объектісін
жақсарту.
Техниканы, технологияны, өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру жұмысы
басқа құрылымын қалыптастыру, жетілдіру және қайта құрумен тығыз байланысты
екенін үнемі ескеріп отыру керек. Басқаруда ұйымдастырушылық құрылымын
қалыптастыру міндетін алға қою жаңа өндірістік комплекс жобалануы немесе
кәсіпорынның құрылымы жетілдіріп жатуына тәуелді. Екінші жайтте, жұмыстың
бұрынғы формаларына және әдістеріне өте ұқыпты қарау қажет, өйткені дұрыс
жақтарын сақтап қалу керек.
Басқаруда ұйымдастырудың жетілген жүйелерін құрудың жалпы схемасы
келесі стадиялардан тұрады:
1. Зерттеу және жобалау.
2. Құру және енгізу.
3. Пайдалану, қызмет етудің тиімділігін бағалау, модернизациялау.
Басқаруды ұйымдастырудың жетілдіру процесі бір жолғы шара емес: бұл
ұзақ мерзімді кері байланысы бар процесс, оның қызмет нәтижелері бастапқы
қабылданған шешімге қатты әсер ете алады. Бұл жерде ұйымды қайта құру
туралы шешім алдын-ала талдаумен, сондай-ақ келесі өзгерістерді жобалаумен
бірте-бірте қабылданады.
Басқару құрылымын қалыптастыру кезінде функцияларды қайталау,
ыдыратып жіберу және вакуум деп аталатын құбылыспен күресу керек. Қайталау
бір функцияға әр түрлі құрылымдық бөлімшелер жауап беретін кезде орын
тебеді. Кейде бұл сөзсіз болады, бірақ функцияны бір органда шоғырландыруға
ұмтылу керек. Ыдырату дегеніміз — бірнеше бөлімшелер (немесе органдар) бір
жұмысты үнемі орындауды айтады. Вакуум бір функцияның құрылымдық тордың
міндеттемесінен мүлдем түсіп қалғанын, құрылымнан тыс қалғанын көрсетеді.
2 ТАРАУ БАСҚАРУДЫҢ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҰЙЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Кәсiпорынды басқарудың ұйымдық құрылымы еңбек ұйымдастырудың жүйелік
техникасынан, құрылыстың жүйелік техникасы бағытынан, құрылыс фирмасын
басқару әдістерінен және де ең басты оның негізгі ұйымдастыру буынынан –
құрылыс бригадаларынан құралады. Бұлар жаңа жедел технологияларды өнеркәсіп
жұмыстарында кең қолдануға жол ашады. Құрылыс бригадаларының жұмыстарының
тиімділігі және барлық жоғары деңгейдегі басқармалардың қызметінің
тиімділігі соңғы нәтижемен анықталады.. Статистикалық мәлiметтерлер және
өткiзiлген зерттеулер 90 % дейін бригадалардың құрылыс объектілерінде
тоқтап қалуы құрылыс өнеркәсібінің жедел басқармасының
жетілдірілмегендігінен болатынын дәлелдеді. Жедел басқарудың бар
әдiстерiнде көптеген технологиялық және жұмыс өндірісінің экономикалық-
ұйымдастыру факторлары ескерiлмейдi. Осылай, атқарылған технологиялық
кешендердің жоспарлы көрсеткiштерінің оперативтiк есебі және жұмыс
кезеңдерi бригаданың деңгейінде емес, ал толығымен объект деңгейінде жүзеге
асырылады. Технологиялық кешендер бойынша атқарылған жұмыс ауқымдарының
талдауы iс жүзiнде өткiзілмейдi және бригада атқарылған кезеңнің жұмыс
кестелерiн құрамайды, себебi нақты кiнәлiлері және жоспарланатын
көрсеткiштердің ауытқуларының кiнәлiлері әрқашан анықталмайды. Бригадалар
жұмыстарының процесін бақылаудың қанағаттанарлықсыз ұйымдастырылуы құрылыс
өндiрiсiнiң реттеуiнің өндiрiстiк күйiне нақты әділет баға беруге, терiс
шешiмдердi қабылдауға жиi алып келедi. Құрылыс бригадаларын тиiмдi жедел
басқарудың тиімділігі тек қана құрылыстың жүйелiк техникасы және жаңа
ақпараттық технологияны жасау негiзінде мүмкiн. Құрылыс саласында жұмыс
iстейтiн игерiлген және автоматтандырылған жүйелерді талдау, Игерiлген
басқару жүйелері басшылық министрліктерінің, бiрлестiктердің, трестердiң
және құрылыс-жинақтау басқармалардың жоғары деңгейінде "тоқтап қалды",
жағдайлардың көпшiлiгiнде жұмыс орындарына және құрылыс бригадаларына дейiн
жетпейді. Жоғарғы және төменгі деңгейдегі басқармалардың ықпалдасуы,
басқарудың барлық міндеттерінің орындалуы (жоспарлау, есептеу, реттеу және
ынталандыру) және барлық басқарма жұмыс орындарындағы жүйенің мақсатты
әрекеті көп жылдар бойы бригадалардың дайын құрылыс өнімдерін жасайтын
кешенді орнатуы барлық кезеңдерде, басқарма мен БАЖ (басқарманың
автоматтық жүйесі) құрған кезде ақпараттық қорларды тозаңдатты. Сонымен
бiрге құрылыс өндiрiсiнiң ақпараттық ресурстары мен материалдық ресурстары
(металл, цемент, орман және т.б.) байлық болып табылады және өнеркәсiптiк
ақпараттық ресурстарды қолданудың тиiмдiлiгi интегралданған жүйелердің бiрі
қатарында үлкен дәрежеде капиталды құрылыс салудың негiзiнде экономикалық
тиiмдiлiкті анықтайды. Басқарманың кешендi байланыстыруларының, басқару
мiндеттерiнiң, жоспарлау, есептеу, бағалау, реттеу және өндiрiстiк
ынталандыру, игерiлген әдiстерді қолдану, дайындықтың үлгiлерi және құрылыс
жұмыстарының өндiрiсін басқару негiзінде қазіргі экономикалық-
ұйымдастырушылық өзгертулер мен техникалық инновациялар шарттарында құрылыс
бригадаларының жаңа ақпараттық технологияны салуы және құрылыс, сонымен
бiрге құрылысты басқарудың бағыныштағы жоғары деңгейлі тиiмдiлігін,
ықпалдасу капиталды құрылысының тиiмдiлiгiнің сапасын жоғарылатудың
мүмкiндiгін қамтамасыз етедi.
Электрондық құжат мәселелері басқарманың құжаттық жабдықталуының БАЖ
автоматтандыруының электрондық құжат мәселелерiмен тығыз байланысты.
Ерекше амалдық және компьютерлік-коммуникациялық өткізу тәсілдерімен
сипатталатын автоматтандырылған құжаттарды басқару жүйесі қазiргi уақытта
әр түрлi фирмалармен жасалады және енгізіледі. Өкiнiшке орай, бұндай
әзiрлемелерде бiрегейлендiрiлген терминология болмайды. Өңдеушiлердiң
фирмасының өнiмдері келесінше аталады: құжаттау жүйесін автоматтандыру, іс
жүргізу мен құжаттаудың компьютерлік автоматтандыру жүйесі, іс жүргізуді
басқару жүйесі, таратылған құжаттар басқармасының жүйесі, электрондық архив
және т.б. Жасалған және жасалып жатқан жүйелердің атауларының әртүрлілігі
тек келесі жағдайларды түсіндіреді: бұл жағдай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz