ҚЫЛМЫС ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІН АНЫҚТАУ
МАЗМҰНЫ
КІРСІПЕ
4
1 ҚЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ ҚЫЛМЫС ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ
ҰҒЫМЫ
1.1 Қылмыстың ұғымы және белгілері
7
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
17
1.3 Қылмыс істеу сатыларының ұғымы
31
2 ҚЫЛМЫС ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІН АНЫҚТАУ 37
2.1 Қылмыс істеуге дайындалу, оның негізгі белгілері
37
2.2 Қылмыс істеуге оқталудың құқықтық табиғаты
42
2.3 Аяқталған қылмыс және қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту
48
3 ҚЫЛМЫС ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІНЕ ҚАРАЙ
ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТУЫНДАУ НЕГІЗДЕРІ
56
3.1 Дайындық сатысындағы қылмыстардың жауаптылығы мен саралануы 56
3.2 Қылмысқа оқталу сатысындағы жауаптылық
60
3.3 Аяқталған қылмыс үшін жаза тағайындау
65
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қасақана қылмыс істеу сатылары деп қылмысқа
дайындалу, оқталудан аяқталғанға дейінгі өтетін кезеңдерді айтамыз. Олар
қылмыстың объективтік жағы мен кінәлінің қасақаналық ниетін жүзеге асыру
дәрежесіне байланысты бір-бірінен ерекшеленіп, ажыратылады. Көрсетілген
сатыларды анықтау, аяқталған қылмыс құрамын құрамайтын қасақана қылмыстық
іс-әрекет жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін және жаза
тағайындау үшін өте қажет.
Қылмыс істеу сатыларын құрайтын іс-әрекеттер қоғамға қауіптіліктің
түрлі дәрежелерімен сипатталады. Тұлғаның жасаған қылмыстық іс-әрекеті
қылмыстың аяғына жақындаған сайын қоғамға қауіптірек болып табылады және ол
жаза тағайындау кезінде ескерілуі тиіс.
ҚР Қылмыстық кодексінде қылмыс істеу сатыларын үшке бөледі:
1. Қылмыс істеуге дайындалу.
2. Қылмыс істеуге оқталу.
3. Аяқталған қылмыс.
Қылмыс істеуге дайындалу қылмысты жасау үшін қасақана жағдай туғызудың
кез-келген түрлерін құрайды.
Қылмыс істеуге оқталу деп тұлғаның қылмыс істеуге тікелей іс-әрекет
жасағанымен, қайсыбір себептермен қылмыс іс жүзіне асырылмаған жағдайды
айтамыз.
Аяқталған қылмыс деп тұлғаның жасаған әрекетінде нақты қылмыс құрамының
барлық белгілері бар қылмысты айтамыз.
Алғашқы екі саты аяқталмаған қылмыс ретінде біріктіріліп түсіндіріледі
және олар қылмыстық құқық теориясында қылмыстық іс-әрекеттің бастапқы
сатысы деп қарастырылады. Қылмыстық заң қылмыстық ойдың ашылуын сатыларына
қоспайды, демек, қылмыстық жауаптылық көзделмейді
Қылмыстық ойдың ашылуы деп қылмыс істеуді ойлаған адамның өз ойын басқа
бір адамға ауызша және жазбаша түрде айтуын айтамыз.
Жалпы норма бойынша қылмыс істеу туралы ойдың ашылуы қылмыстық жауапқа
тартуға негіз болмайды. Қылмыстық заң кімді болмасын, тек сөзбен, хат
арқылы немесе басқа жолдармен қылмыс істеу туралы пікірі болғанын
білдіргені үшін жазалауға қоспайды. Өйткені мұндай жалаң ой қылмыстық заң
қорғайтын объектіге ешқандай зиян келтірмейді және зиян келтіру қаупін
туғызбайды. Сонымен қатар қылмыстық ойдың ашылуында қылмыстың негізгі
белгісінің бірі қоғамға қауіптілік жоқ. Қылмыстық ойдың ашылуын қорқыту
арқылы жасалынатын қылмыстармен шатастыруға болмайды.
Қылмыс істеу сатыларының үшке бөлінуі әрбір қылмыс өзінің көрсетілген
сатысында дамуы керектігін айтпайды. Мысалы, кейбір жағдайларда қылмыс
бірінші сатыдан өтіп кетіп ешқандай дайындықсыз әрекеттермен жасалады.
Қылмыс барлық сатыдан өтсе де, өзіндік қылмыстық-құқықтық маңызы тек соңғы
сатыны ғана иеленеді. Сондықтан да сот тәжірибесінде әрбір алдыңғы сатылар
соңғы сатылармен қамтылады. Демек, қылмысқа оқталу, қылмысқа дайындалу
сатысын өзіне сіңіреді, ал аяқталған қылмыс жоғарыда айтылған екі сатыны да
қамтиды (оқталу, дайындалу). Осыған сәйкес қылмысқа дайындалу және қылмысқа
оқталу сатылары, қылмыстық әрекет бірінші немесе екінші сатылармен
шектелгенде ғана өзіндік қылмыстық құқықтық мәнге ие бола алады. Осыған
байланысты ҚК жаза тағайындау тек аяқталған қылмыс үшін ғана емес, сонымен
бірге алдын ала қылмыстық іс-әрекетке дайындалғаны үшін, аяқталмаған
қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтың негізін құрайды.
Қылмыс істеуге дайындалу, қылмыс істеуге оқталу қасақана жасалған
әрекеттерінде анықталғандықтан аяқталмаған қылмыс сатыларының субъективтік
жағы тек қасақана жасалған қылмыстарда болады
Қылмыс істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмысқа дайындалу,
оқталудан біткенге дейінгі өтетін кезіңдерін айтамыз. Қасақаналықпен
істелетін қылмыста бірнеше саты болады. Олар қылмыс істеуге дайындалу,
қылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау.
Кез келген қылмысты істеу үшін адам өзін соған итермелейтін қоғамға
зиянды мүдделерді, қажеттіліктерді, зұлымдық пиғылдарды басшылыққа алады.
Яғни, адам қылмыс істеу үшін ең алдымен өзінің психологиялық ой-ниетін
қалыптастырады. Бұл адамның ішкі сезімін, ойын, ниетін білдіреді. Бірақ,
осы сезім, ой-ниет адамның нақты мінез-құлқы, қимылы, әрекеті арқылы
сырттай көрініс бемеуі де мүмкін. Соңдықтан да адамның мұндай сыртқа
шықпаған ішкі жан-дүниесінің белгілі бір іс-әрекет арқылы сырттай көрініс
бермеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Яғни, мұндай психологиялық
сана-сезім, жалаң ой, қиял, қылмыстық құқық нормасынан тысқары болады, ол
үшін қылмыстық жауатпылық жоқ.
Дипломдық жұмыстың зерттеу деңгейі - Қылмыстық құқықтағы қылмыс істеу
сатылары ұғымы мен оның әлеуметтік мәні, қылмыс істеу сатыларының көздері,
қылмыстық жауаптылықтың негіздері, қылмыс істеуге дайындалу, оның негізгі
белгілері, қылмыс істеуге оқталудың құқықтық табиғаты, аяқталған қылмыс
және қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту мәселесіне байланысты теориялық
және тәжірибелік мәліметтер жан – жақты талқыланып, қарастырылады.
Жұмысты жазу барысында қазақстандық ғалымдармен қоса шетелдік осы
мәселені зерттеуші ғалымдардың еңбектері де қолданылды. Жалпы жұмысты жазу
барысында еңбектері қолданылған мынадай авторларды атап көрсетуге болады
Ағыбаев А.Н., Алауханов А.А., Дулатбеков Н.О., Бажанов М.И., Наумов А.В.,
Бұғыбай Б.т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қылмыстық құқықтағы қылмыс істеу сатылары
ұғымын, міндеттері мен жүйесін, оның әлеуметтік мәні мен маңызын, қылмыстың
түсінігі мен белігілерін, қылмыстық жауаптылықтың негіздері, қылмыс істеуге
дайындалу, оның негізгі белгілерін, қылмыс істеуге оқталудың құқықтық
табиғатын, аяқталған қылмыс және қылмыс істеуден өз еркімен бас тартуды,
дайындық сатысындағы қылмыстардың жауаптылығы мен саралануын, қылмысқа
оқталу сатысындағы жауаптылықты, аяқталған қылмыс үшін жаза тағайындаудың
негіздерін қарастыру.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес
келесідей міндеттерді алға қою мен шешу:
- қылмыс істеу сатылары ұғымын, міндеттері мен жүйесін, оның
әлеуметтік мәні мен маңызын көрсету;
- қылмыстың түсінігі мен беліглерін, қылмыстық жауаптылықтың негіздерін
ашу;
- қылмыс істеуге дайындалу, оның негізгі белгілерін айқындау;
- қылмыс істеуге оқталудың құқықтық табиғатын негіздеп көрсету;
- аяқталған қылмыс және қылмыс істеуден өз еркімен бас тартудың мәнін
ашу;
- дайындық сатысындағы қылмыстардың жауаптылығы мен саралануын көрсету;
- қылмысқа оқталу сатысындағы жауаптылықтың негіздерін ашу;
- аяқталған қылмыс үшін жаза тағайындаудың негіздерін анықтап көрсету.
Аяќталған ќылмыстармен аяќталмаған ќылмыстардың басты айырмашылығы, ол
аяќталмаған ќылмысты әрекеттерде ќылмыстыќ ќұќыќта бейнеленген ќылмыс
ќұрамы белгілерінің толыќ болмауы болып табылады. Аяќталмаѓан ќылмыстарда
ќұрам элементтерін сипаттайтын белгілердің ішінен тек ќылмыс объектісі ғана
емес, сонымен бірге субъективтік белгілерден ќылмыстыњ маќсаты мен ниеті,
ал объективтік белгілердіњ ішінен көпшілік жаѓдайларда ќылмыстың орындалуын
білдіретін әрекет немесе әрекетсіздік және материальдыќ ќұрамдар бойынша
ќылмыстың зардабы орын алмайды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодекісі, Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары
мен ҚР Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және т.б. ғылыми еңбектер мен
зерттеу жұмыстары пайдаланылды.
Зерттеу обьектісі ҚР қылмыстық құқығындағы қылмыс істеу сатыларының
түсінігін және оның әлеуметтік мәнін саралау болып табылады.
Зерттеу пәні ҚР қылмыстық құқығындағы қылмыс істеу сатыларының
түсінігін және оның әлеуметтік мәнін, негіздері мен жүйесін, олардың
түрлері мен ерекшеліктерін, мәні мен маңызын анықтауға, аяқталмаған
қылмыстардың ерекшеліктеріне қарай жауаптылықтың туындау негіздерін
саралауға байланысты қатынастар саналады.
Дипломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстың ұғымы және белгілері
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын анықтау
болып табылады. Жеке адаммен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқықтық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу — қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады[1]. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамнын заң нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстың мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Бұрынғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы Қылмыстық
құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап): Қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп танылады
делінген. 1922 жылғы Қылмыстық кодексінде Қылмыс дегеніміз кез келген
қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен
тұжырымдалады[11].
1924 жылы одақтас республикалардың қылмыстық зандарының негізгі
бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ- 1926 жылғы
Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет деп
көрсетіледі (1-бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық тәртібіне
бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіті деп жарияланды. КСРО
және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық заңдардың негізінде
Қылмыстық заңмен көзделген, оның саяси және экономикалық жүйелеріне,
социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік
және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат жасайтын қоғамдық
қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік). сондай-ақ социалистік құқық
тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген қоғамдық қауіпті іс-
әрекет қылмыс деп табылады делінген[12]. Дәл осындай анықтама бұрынғы
Одаққа кірген барлық республикалардың, оның ішінде 1959 жылғы 22 шілдеде
қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап) берілді.
1997 жылғы жаңа Қылмыстық Кодексте өмірімізде, қоғамда орын алған
елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа
ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамға
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады
делінген (9-бап). Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға
қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық қылмыстың белгілері екеңдігі көрініп
тұр[13].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан[14].
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
керсетілғен соған ұқсас. жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конститупиясында,
осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді делінген.
Сурет 1.- қылмыстың белгілері
Адамның қылмыстық құқылық нормасы бойынша тыйым салынған іс-әрекеттерді
істеуін қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз.
Адамның қылмыстық заң тыйым салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-
әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы
ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіңдік беретін
оның мәнді белгілерін анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті
белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты
нормада көрсетілген қылмыстық құқылық санкция белгілеген жазаның белгілі
бір түрінің тағайындалуы болып табылады. Іс-әрекеттің қылмыстық құқыққа
қайшылық белгілеген тиісті заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-
әрекеттер қылмыс қатарына жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-
әрекеттер мен қылмыстық құқылық норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік
алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен күші жойылған қылмыстық-құқылық
норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп
саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып
тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру,
салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа
нормалар пайда болды.
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не
себетгті осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын
түсіндіреді. Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің
қоғамдық қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады.
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т. б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақта қоғамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны Істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1 -бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бастап, өзінің қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауіпті болады. Басқалары қылмыстық занда көрсетілген зардаптар болған
жағдайда ғана қоғамға қауіптілік силатына ие болады[15].
Қоғамға қауіптілік сипаты қылмыстың объектісі бойынша анықталады.
Объектілердін тізбегі қылмыстық кодекстің 2-бабында көрсетілген, қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімі топтық объектілері белгілері бойынша тарауларға
бөлінеді. Яғни, қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің жүйелері топтық
объектілерінің маңыздылығына қарай рет-ретімен орналасқан. Қоғамға
қауіптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян болып
табылады. Материалдық, моралъдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы
келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауіптілік
сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық - жалпыға қауіпті және зорлықпен
жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі
кінәнің нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстардың
абайсыздықпен істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға қауілтілік сипаты
едәуір ауыр.
Қылмыстың коғамға қауітілік дәрежесі қылмыстық заңда көрсетілген
санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қьзмет түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойьшша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды
бір-бірінен ажыратуға болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық занда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық занда қасақаналық
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе немқұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады[16].
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұған немқұрайлы қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-
бап).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады (21-
бап).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды. Яғни кінәсіз қылмыс та, жаза
да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннін өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үшін
қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын көрсетеді.
Бұл жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық
нормасының санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралы түсініктерді шатастыруға болмайды.
Жазалау қатерімен қорқытып тыйым салу қылмыстың белгісі болып табылады.
Нақты қылмыс істеген адамға жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатып, оған қоғамдық ықпал ету шараларын
қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан шығып қалмайды. Өйткені,
жазалаушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген әрбір қылмыс үшін жаза
тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық заңға қайшы іс-
әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады. Нақты өмірде қылмыс
істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза тағайындалмай қалады. Кейде
қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмысқа заңда белгіленген негіздермен жаза
тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек, қылмысты жазалау қатерімен тыйым
салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау немесе тағайындамау іс-әрекеттің
зардабының көрінісі болып табылады.
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқық бұзушылықтан
ажыратамыз.
Қылмысты бір – бірінен ажырату үшін, ол белгілі бір санаттарға
бөлінеді. Қылмыс санаттары негіздеріне әр түрлі критерилер жатқызылуы
мүмкін. Біріншіден, қылмыс объектісі. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі
қылмыс объектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қауіптілігі мен бір немесе
сол объектінің тегіне байланысты, маңыздылығына қарай (жеке адамға қарсы
қылмыстар, отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар т. б.)
топталған. Санаттаудың маңыздылығы сол, нақты қол сұғушылықтың әлеуметтік-
саяси мәнін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмысты санаттаудың екінші критериі болып кінәнің нысаны болып
табылады. Барлық қылмыстық әрекеттер жасалуына қарай қасақаналық және
абайсыздық болып бөлінеді. Қылмысты қасақана немесе абайсыздықтың қатарына
жатқызу заңды салдарға: қоғамға қауіптіліктің сипаты мен дәрежесін
анықтауға ерекше маңыздылығын тигізеді (абайсызда жасалынған қылмыстар ауыр
немесе аса ауыр деп табылуы мүмкін емес, қылмыстың қайталануы қасақана
жасалған қылмыстарға тән, кінәнің қасақана нысандары қылмысқа дайындалу
және қылмысқа оқталуда орын алады), жазалау (қасақана қылмыстар
ережедегідей неғұрлым қатаң жазаланылады. Кейбір жағдайда қылмыс
санаттарына қылмыстық ниет жатады, мысалы пайдақорлық (мүлікті тәркілеу
Қылмыстық кодексте көзделген пайдақорлық мақсатта жасалынған қылмыстар үшін
тағайындалуы мүмкін).
Үшіншіден, қылмыс санаттарының негізін, қоғамға қауіптілік сипаты мен
дәрежесі құрайды[17]. Осы критерилер бойынша қылмысты санатқа бөлу ҚК-тің
10-бабында орын алған.
Барлық ҚК Ерекше бөлімінде көзделген әрекеттер сипатына және қоғамдық
қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға, ауырлығы орташа
қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте он екі жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қасақана
жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмысты көрсетілген санаттарға бөлу маңызы зор. Қылмыс санаттары
қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселелерін, қылмысты дәрежелеуге, қылмыстық
жауаптылықтан немесе жазадан босатуды, жаза тағайындауды дұрыс шешуге
септігін тигізеді.
Онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыстарға дайындалғандық үшін
қылмыстық жауаптылық басталмайды.
Онша ауыр емес қылмыстарға оқталғандық үшін қылмыстық реттілік бойынша
Қылмыстық қудалау жоқ. Бірінші рет онша ауыр емес қылмыстар жасалғандық
болса, Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән жайлар болып
табылады. Қылмыстың жиынтығы бойынша жаза тағайыңцау кезінде кішігірім
ауырлықтағы қылмыс қамтылса, онда түпкілікті жаза жеңілірек, қатаң жазаны
ауырырақ қатаң жазаға сіңіру жолымен тағайындалынады[18]. Егер шартты түрде
сотталған адам сынақ мерзімі ішінде онша ауыр емес қылмыс жасаған жағдайда,
шартты түрде сотталудың күшін жою немесе оны сақтау туралы мәселені сот
шешеді. Сәйкес шарттар бойынша бірінші рет кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін;
егер шын өкінуіне байланысты болса; жәбірленушімен татуласса; жағдайдың
өзгеруіне байланысты; ескіру мерзімінің өтуі (кішігірім қылмыс жасағаннан
кейін екі жыл) және бес жыл (орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін)
айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күнінен бастап есептегенде, мынадай
мерзімде орындалмаған болса, кішігірім ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда
- үш жыл; орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда - алты жыл өтсе
жазаны өтеуден босатылады. Жазадан шартты түрде - мерзімінен бұрын босату
сотталған адамға: мерзімінен бұрын босату сотталған адамға; кішігірім
тағайындалған жаза мерзімінің кемінде жартысын өтегеннен кейін қолданылады,
кішігірім немесе ауырлығы орташа қылмыс жасағаны үшін бас бостандығын өтеп
жүрген адамдарға сот өтелмеген жаза бөлігін жеңілірек жазаның түрімен
ауыстыра алады. Кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшін бас
бостандығынан айыруға сотталған адамдар жөнінде - жазаны өтегеннен кейін үш
жыл өтуі бойынша; кәмелетке толмағаңдарға қатысты бір жылдың өтуі бойынша
соттылық жойылады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін
сотталған кәмелетке толмаған адам, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жазадан
босатуы мүмкін.
Ауыр қылмыс жасағандық үшін мынандай құқықтық салдарға әкеп соқтырады:
қылмыстың қайталануын қауіпті немесе аса қауіпті деп табу; Жазаны өтеуден
шартты түрде мерзімінен бұрын босату, кемінде үштен екісін нақты өтегеннен
кейін қолданылу (кәмелетке толмағандарға қатысты - жазаның кемінде
жартысын); қылмыстық жауаптылықтан ескіру мерзімінің өтуіне байланысты
босату, он жыл өткеннен кейін (кәмелетке толмағандарға қатысты - бес жыл);
бас босгандығынан айыруға сотталғандарға, жазаны өтегеннен кейін алты жыл
өтуі бойынша (кәмелетке толмағандарға қатысты - үш жыл) соттылығы жоқ деп
танылады.
Аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін, қылмыс қайталануын аса қауіпті деп
табу; өлім жазасын немесе өмір бойы бас бостандығынан айыруды қолдану; жаза
мерзімінің бір бөлігін, бас бостандығынан айыру жазасын өтеу кезінде
түрмеде өтеу; Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату, жаза
мерзімінің кемінде төрттен үшін (кәмелетке толмағандарға қатысты - үштен
екісін) өтегеннен кейін; айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күннен
бастап есептегенде, аса ауыр қылмысы үшін сотталғанда - он бес жыл
орындалмаған болса қылмыстық жауаптылықтан босату; бас бостандығынан
айыруға сотталғандарға жазаны өтегеннен кейін сегіз жыл өтуі бойынша
(кәмелетке толмағандарға қатысты - үш жыл) соттылығы жоқ деп танылады: Аса
ауыр қылмыс жасағаны үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға -
ерекше режимдегі түзеу колонияларына тағайындалынады[19].
Кейбір жағдайларда заң атқарушы қылмыстың бірқатар топтық белгілеріне
назар аударады. Мысалы, жеке адамға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмыс
жасаған адамды сот, егер ол ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық
(қылмыстық ұйым) жасаған қылмыстарды болғызбауға, ашуға немесе тергеуге,
ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) жасаған
қылмысқа басқа да қатысушыларды анықтауға белсенді түрде жәрдемдессе де
қылмыстық жауаптылықтан босатпайды; жеке адамға қарсы ауыр және өте ауыр
қылмысы үшін бес жылдан астам мерзімге сотталған жүкті әйелдерге және сегіз
жасқа толмаған балалары бар әйелдердің жазаны өтеуін кейінге қалтырмайды.
Осыларға байланысты тек қылмыс санаттары ғана емес, сонымен қатар қылмыс
объектісі немесе соңғы реттерде тағайындалған жазаның мерзімі де
ескерілінеді.
Ќылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты сипаттауға іс-әрекетінің ќоғамға ќауіптілігің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс ќұрамыныњң жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты саннатаудын үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің ќоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
саннатау. Осы белгі бойынша барлыќ қылмыстарды Қылмыстыќ кодекстің Ерекше
бөлімінде бірнеше санатќа бөлініп, объектісінің маңыздылығына ќарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыстар т.б. үшіншіден, қоғамға
қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипаттарына ќарай
жәй, күшейтілген (квалифицированные), артыќшылыќ берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, жеңілдетін
жағдайда жан күйзелу, қажатті ќорғану шегінен асып кісі өлтіру болып
бөлінеді, Қазақ КСР-інің 1959 жылы қабылдаған Қылмыстыќ кодексінде қылмыс
саннатары деген мәселе көрсетілмеген еді. Тек ќана 1972 жылы 4 қарашада
Қылмыстық кодексте 7-1 деген жаңа бап енгізіліп, бапта ауыр қылмыстың
түсінігі ғана берілді.
Ќылмыстыќ Кодексте көзделген әрекеттер сипатына және ќоғамдыќ
ќауіптілік дәрежесіне ќарай онша ауыр емес ќылмыстарға, ауырлығы орташа
ќылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Жасалғаны үшін Ќылмыстыќ Кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын ќасаќана жасалған әрекет, сондай-аќ
жасалғаны үшін Ќылмыстыќ Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
ќылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-аќ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа
қылмыс деп танылады. Жасалғаны үшін Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр
жаза он екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған
әрекет ауыр қылмыс деп танылады. Жасалғаны үшін Қылмыстық Кодексте он
екі жылдам астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе
өлім жазасы көзделген қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп
танылады[20].
Қылмыс санаттары негіздеріне әр түрлі критерийлер жатқызылуы мүмкін.
Біріншіден, қылмыс объектісі. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі қылмыс
объектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қауіптілігі мен бір немесе сол
объектінің тегіне байланысты, маңыздылығына ќарай топталған. Санаттаудың
маңыздылығы сол, нақты қол сұғушылықтың әлеуметтік-саяси мәнін дұрыс
анықтауға мүмкіндік береді. Қылмысты санаттардың екінші критериийлері болып
кінәнің нысаны болып табылады. Барлық қылмыстық әрекеттер жасалуына қарай
қасақаналық және абайсыздық болып бөлінеді. Қылмысты қасақана немесе
абайсыздықтың қатарына жатқызу заңды салдарға: қоғамға қауіптіліктің
сапасы мен дәрежесін анықтауға ерекше маңыздылығын тигізеді. Кейбір
жағдайда қылмыс санаттарына қылмыстық ниет жатады, мысалы пайдақорлық
(мүлікті тәркілеу Қылмыстық кодексте көзделген пайдақорлық мақсатта
жасалынған қылмыстар үшін тағайындалуы мүмкін).
Жалған құжат жасаудың табиғатын айқындау, оның сипаты мен қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін айқындау үшін осы қылмыстың объектісін анықтаудың
маңызы өте зор. Қылмыс объектісі – қылмыстық іс-әрекетті жасаған адамның не
нәрсеге қол сұғып отырғандығы және қылмыс нәтижесінде неге зиян келтіреді
немесе зиян келтіруі мүмкін дегенді білдіреді.
Қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігінде, сондай-ақ осы
игілікке келтірілетін зиянның қаншалықты маңызды екендігіне байланысты.
Қылмыс объектілерінің заңдық тізбесі ҚР Қылмыстық кодексінің 2 бабында
көрсетілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы, бостандығы мен заңды мүддесі
және қоғамдық тәртіппен қауіпсіздік, қоршаған орта, конституциялық құрылыс
және азаматтың қауіпсіздігі. Тіпті қылмыстың жалпы құрылымына талдау
жасаған кезде де, сонымен қатар қылмыстың жекелеген топтарына талдау
жасағанда да қылмыс объектісіне арналған арнайы зерттеулерде көптеген
мәселелер әлі күнге дейін біржақты шешілмеген, осы тұрғыда кейде қарама-
қайшы пікірлерде баршылық.
Революцияға дейінгі кезеңдегі ресейлік қылмыстық құқық ғылымындағы аса
ірі өкіл Н.С. Таганцев осыған ұқсас бағытты ұстанады.Ол қылмысты осы
елде нормамен қорѓалатын осындай өмірлік мәні бар мүдделерге қол сұғатын
әрекет осы мезгілде соншалықты маңызды болып табылатындықтан, мемлекет
басқа шаралар жеткіліксіз болуы себепті қол сұғушыға жаза қолдану
қауыпі бар екендігін ескертеді [21]. Қылмыс объектісін мүдде түсінігі
арқылы айқындауды біз Е.И.Ќайыржановтың жұмыстарынан да табамыз.
Бірқатар криминалистер қоғамдық қатынас екі элементтер: қатынасқа
қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды [22].
А.А.Пионтковский ќоғамдық қатынас құрылымында мынадай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындағы
белгілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдыќ дүниедегі
қандай да болмасын бір заттар [23].
Ќоғамдық қатынас дегеніміз – бұл күрделі әлеуметтік құбылыс. Қоғамдағы
барлық адамдар, өздерінің әлеуметтік қажеттіліктерін, мүдделерін жүзеге
асыра орындай отырып, өзінің мінез-құлқына жауап бере отырып өзара
көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай байланыстардың
болмауы мүмкін емес.Осы байланыстардың өзі қоғамдық қатынастар болып
табылады. Е.И. Қайыржанов қоғамдық қатынас субъектілері өз қажеттілігі
әсерінен объективті түрде бар қоғамдық қатынасқа қатысушылардың
қажеттілігін қанағаттандыра алатын материалдық немесе идеялық құбылысқа
қатысты өзара байланысты болады деп дұрыс көрсетеді.
Қоғамдық қатынастың субъективтік құрамын анықтау атап айтқанда қандай
қоғамдық қатынастардың қылмыс объектісі бола алатынын, мұндай қатынастардың
көлемін және қылмыстық заңның қолданылу шегін белгілеуге мүмкіндік береді.
Объектінің осы элементерінің бәріне құқық бұзушы қол сұгуы мүмкін. Н.И.
Коржанский қоғамдық қатынасты қылмыстық өзгерістерге душар ететін үш түрлі
ықпалды атап көрсетеді [24].
Субъект арќылы қоғамдық қатынас пайда болған, қалыптасқан және болып
отырған затқа, нєрсеге ықпал ете алады. өзін осы қатынасқа шығару арқылы,
қоғамдық қатынастың мәні болып табылатын субъектіге жатқызылған міндеттерді
атқармау жолымен єлеуметтік байланысты бұза отырып қоғамдық қатынасқа басқа
қатысушыларға ықпал ету жолымен қоғамдық қатынасты өзгерте алады.
Әлеуметтік байланыстарды бұзу жолымен қылмыс жасау қоғамға пайдалы
қызметті орындаудың орынына субъект қоғамға қауіпті әрекет істейтіндігін
көрсетеді, сонымен бірге, ол қатынасқа қатысушыларға немесе қоғамдық
қатынас затына зиян келтіре отырып қоғамдық мәні бар қызметті бұзу жолымен
қатынастар жүиесін бұзады. Бірақ қатынастарға іштей зиян келтіру- осы
жүйеге жататын, іс- әрекет етуге тиісті элемент әрекетсіздікпен жасалмаған
жағдайда болады. Бұл әрекетсіздік арқылы жасаладын қылмысќа тән. Көпшілік
жағдайда қоғамдық қатынастарға зиян келтіру қатынас субъектісіне және оның
затына сырттан ықпал ету арқылы жасалады.
Қылмыс объектісі туралы жалпы ілім объектілерді жіктеу мәселесіне
байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және ең
алдымен зиян келтіретіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында қылмыстық
құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей объектіні бөліп көрсету орын
алған. Жалпы объект- қылмыстық қол сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастардың барлық жүйесі. 1919 жылғы қылмыстық құқық жөніндегі
алғашқы басшылықтың өзі қылмысты қоғамдық қатынастың осы жүйесі үшін
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде айқындады. Топтық объект
дегеніміз біртекті және өзара байланысты қғамдық қатынастар тобын
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше билігі жүйесінің
заңдық ќұрылымының негізіне осы топтық объект алынған. Топтық объектінің
ішінде әр қылмыстың тікелей объектісінің сипатымен анықталады. Мұны белгілі
бір қылмысты жасау нәтижесінде зиян келтірілетін белгілі бір қоғамдық
қатынас деп түсінуге болады.
Тікелей объектінің қылмысты саралау үшін іс жүзінде маңызы зор, үйткені
ол кейбір жағдайларда қылмысты сол тектес басқа қылмыстардан ажыратғѓа
мүмкіндік береді. В.Н.Кудрявцев: қылмыстың объективтік жағы қоғамға
қауіпті, қылмыстың заң қорғайтын мүддеге субъектінің іс-әрекеті арқылы
қол сұғылуы арқылы келетін, ќылмыстың нәтижесімен ақиқат ќұбылыстар мен
оќиғалар жиынтығы деп тұжырымдады. Осы анықтамаға сәйкес объективтік жақ,
бұл белгілі бір уақытта және кеңістікте орын алатын объективтік процесс
екендігін көреміз [25].
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
Қылмыстық жауаптылық заң жүзіндегі жауалкершіліктің (азаматтық-
құқықтық, әкімшілік, тәртіптік және т.б. қатарында) бір түрі болып
табылады.
Біріншіден, қылмыстық жауаптылық қылмыс жасалған адамның өз істегеніне
қылмыстық заңға сәйкес жауап беруге міндетті екендігі ретінде
қарастырылады.
Екіншіден, қылмыстық жауаптылық деп әлгі көрсетілген міндеттің жүзеге
асырылуы, яғни ақыры қылмыстық-қүқықтық шама санкциясының жүзеге асырылуы
танылады.
Үшіншіден, соңғы жылдары қылмыстық жауаптылық оң (позитивтік) тұрғыда
(позитивтік қылмыстық жауаптылық дейтін) қарастырыла бастайды, бұл
жауаптылық негізінде жеке тұлғаның құқыққа сәйкес тәртібінде және оның
қылмыстық заң тыйым салған қылмысты іс-әрекетті жасамау керектігін
түйсінгендігінде жатыр[26].
Ізінше атап кетейік - қылмыстық жауаптылық ұғымын анықтауда көрсетілген
бағыттардың бәрі де өз алдына "өмір сүре алады, өйткені қылмыстық
жауаптылыққа тән оның мазмұнының өздеріне сәйкес ерекшеліктерін өздерінше
айқындайды. Тек мұндай жағдайлардың мақсатты бағыттарын дұрыс белгілеп және
олардың іс жүзінде қолдануын жөн анықтаудың маңызы бар.
Философиялық әдебиетте жауаптылық ұғымы:
• ретроспективті (өткендегі үшін жауаптылық) және
• белсенділік (болашақ үшін жауаптылық) тұрғысында (аспектісінде)
қарастырылады.
Екінші мағынадағы жауаптылық ұғымы әдетте иман (мораль) мен әдептің
(этиканың) еншісіне жатады. Бұл мағынадан алғанда, айталық, әңгіме ата-
аналардың балаларының болашағы үшін, оларды тәрбиелеудегі қоғам алдын-
дағы жауаптылығына қарай ойысады. Бұл тұрғыдан алғанда да, жауаптылық
адамның борышы, міндетімен сабақтасатын іштей бағыттаушы-реттеушісі
іспеттес сипатқа ие болады. Және қылмысты жауаптылықты анықтауға келгенде
аталған бағыттардың біріншісі жауаптылықтың әдептілік бағытталуынан
туындайды,
Заң жүзіндегі, оның ішінде қылмыстық жауаптылықтың өзіндік өзгешелігі
құқық бұзушыға қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен көбірек
байланысты екендігінде жатыр. Және бұл мағынадан алғанда қылмыстық
жауаптылық қылмыс жасаған адамға қолданылатын нақ осы қылмыстық-құқықтық
мәжбүрлеу шараларынан бой көрсетеді. Негізінде жеке тұлғаның қылмыстық
жауаптылықты оның жасаған қылмысы, үшін қылмыстық-құқықтық сипатындағы
мәжбүрлеу шараларына килігетін міндеті ретінде түсінуі мен бұл шаралардың
нақты қолдануын түсінуі арасында айтарлықтай қарама-қайшылық жоқ. Мәселе -
алғашқы көзқарастың да жауаптылықты анықтауды тек міндет ретінде ғана
"тіркеумен" шектелмей, бұл мәселені қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыруға,
іс жүзіне қарай аударатындығында жатыр. Бұл жүзеге асыруды түсіну қылмыстық
жауаптылықты жүзеге асыруға, іс жүзіне қарай аударатындығында жатыр. Бұл
жүзеге асыруды түсіну қылмыстық жауаптылықты қылмыстық заң тыйым салған
қылмысты іс-әрекет жасаған адамға қолданылатын қылмыстық-құқықтық сипаттағы
мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары ретінде түсіну үрдісімен астасып кетеді.
Қылмыстық-құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының арасында басты орын,
әрине, қылмыстық жауаптылықтың негізгі мазмұнын құрайтын жазаның үлесінде.
Бірақ, қылмыстық жауаптылық пен жаза - бір жерден шығып, сәйкес келмейтін
ұғымдар. Бұл ең алдымен қатар қоюдан туындайды: Кодекске қарасақ, ол баптар
мыналар - 2-баптың 2-бөлігі ("ҚР ҚК қылмыстық жауаптылықтың негізі мен
қағидаларын орнықтырады, қандай іс-әрекеттер адамға, қоғамға немесе
мемлекетке қауіпті екенін, олардың қылмыс деп табылатындығын, әрі олардың
жасалғандығы үшін қолданылатын шаралар түрлерін белгілейді"), 3-баптың 1-
бөлігі ("Іс әрекеттің қылмыстылығы, оның жазалатындығы және өзге де
қылмыстық-құқықтық зардаптар тек қана осы Кодекспен белгіленеді"), 8-бап
("осы кодексте көзделгеи қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет
қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады"). Осынау заң жүзіндегі
қисындастырылуларға қарағанда, қылмыстық жауаптылық ұғымы және ұғымынан
(оны өз ауқымына енгізіп алсадағы) кеңірек жатқандығын пайымдауға болады.
Бұл ұғымдар арасындағы нақты айырмашылық ҚК Жалпы бөлімінің 16
тарауында да ("Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату") айқындалған.
Онда қылмыстық жауаптылықтан босату жөніндегі 75-78-баптарда қарастырылған
шамалар 11-тарауда.
Осыған орай қылмыстық жауаптылық деп қылмыс жасаған адамға қолданылатын
қылмыстық-құқықтық тұрғыдан әсер ететін шаралардың баршасын ұғынған жөн.
Кодекстің көрсетілген (және басқа да) баптарына қарағанда қылмыстық
жауаптылық жаза және қылмыстық-құқықтық тұрғыдан әсер ететін жаза болып
табылмайтын өзге де шаралар (мәселен, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шаралары) болып бөлінеді[27]. Осыған орай қылмыстық жауаптылықтың өзі
жаза тағайындалмайтын және
жаза тағайындалатын сияқты екі түрге бөлінеді.
Алғашқы жағдайда қылмыстық жауаптылық жаза тұлғаны айыптаумен шектеледі
(қылмыстық-процессуалдық заңдарға сәйкес сот мұндай жағдайларда жаза
тағайындалмаған үкім шығаруға шешім қабылдайды). Екінші жағдайда тұлға
қылмыстық жауаптылығының мазмұны оны айыптау ғана емес, сонымен қатар оған
жаза қолдануды да қарастырады (оның ішінде кей жағдайларда бұған соттау
үрдісімен байланысты жаза өткерудің белгілі бір қылмыстық-құқықтық
нәтижелері де кіреді).
Қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыруда ең алдымен күдікті адам мен
айыпталушыға қолданылатын қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларының
(қамауға алу, ешқайда кетпеу туралы қолхат және т.б.) алар орны маңызды.
Мұндай шараларайыпталушыны адам алдын ала анықтаудан, тергеуден немесе
соттан бой тасалайды, әйт-песе қылмысты іс бойынша ақиқатты анықтауға бөгет
жасайды немесе қылмысты іс-әрекетін жалғастыра береді деуге негіздемелер
жеткілікті болғанда қолданылады. Бұл шараларды қолданудың мәнісі сондай-ақ
болашақ айыптау үкімін орындауды қамтамасыз етуде де жатыр. Мұндай
мәжбүрлеу шараларының процессуалдық сипаты бар, бірақ олар қылмыстық
жауаптылықтың материалдық-құқықтық тұрғыдағы құрамдас бөлігі болуы ғажап
емес. ҚР ҚК 72-бабының 3-бөлігіне сәйкес, істі сотта қарау барысында
қамауда ұстау мерзімі егер кінәлі адам сотталған жағдайда немесе әскери
қызметкерді тәртіпке салатын әскери бөлімшеде ұстауға үкім шығарылғанда
соттың шешімімен олардың жазаланған уақытына есептеледі. Сонымен,
айыпталушының кінәсі айыптау үкімімен бекітілгенде, оған қолданылған
процессуалдық мәжбүрлеу шаралары қылмыстық жауаптылықтың құрамдас бөлігіне
айналады.
Заң жүзіндегі жауаптылық құқық бұзушылықтан барып, яғни қорғалатын
құқық қатынастарының нәтижесінен (олардың негізінде құқық шамасын бұзу,
құқыққа қарсы қылық жатыр) туындайды[28]. Тап сондай-ақ, қылмыстық
жауаптылық оларды дәстүрлі түрде түйсінгендегі қорғалатын қылмысты құқықтық
қатынастардың нәтижесі болып табылады. Сондықтан қылмыстық жауаптылық ұғымы
қорғалатын қылмыстық-құқықтық қатынастардың мазмұнына байланысты болғанда
ғана айқындалуы мүмкін.
Әдетте құқықтың адамдардың еріктілік тәртібіне әсер ететіндігі белгілі
болса, ал құқықтық реттеудің көздегені қоғамдық қатынастар екені даусыз.
Қылмыс оқиғасы құқықтық қатынастардың үш түрін: қылмыстық-құқықтық,
қылмыстық-орындаушылық және қылмыстық-процессуалдық түрлерін туындатады.
Бұл қатынастар ішінара тығыз байланысты, сондықтан қылмыстық-құқықтық
қатынастарды қылмыстық-құқықтық реттеудің көздеген нысанасы ретінде ара
жігін айыру үшін, әрбіреуі ілгеріде көрсетілген құқықтық қатынастардың
әрқайсысына қатысы бар мына элементтерді анықтау қажет:
а) олармен байланысты тиісті құқықтық қатынас пайда болатын заң
жүзіндегі фактілер;
ә) құқықтық қатынастардың субъектілері;
б) құқықтық қатынастардың пайда болған және тоқтаған уақыты;
в) құқықтық қатынастар субъектілері құқықтары мен міндеттерінің
мазмұны.
Тек қылмыстық-құқықтық, қылмыстық-процессуалдық және қылмыстық-
орындаушылық құқық қатынастарының аталған бөлшектерін (компоненттерін)
салғастырып қана біз қылмыстық-құқықтық реттеудің қатынасын белгілей
аламыз.
Құқық қатынасы әрдайым заң жүзіндегі фактіге сәйкес туындайды.
Қорғалатын қылмыстық-құқықтық қатынас үшін ондай факті жеке тұлғаның қылмыс
жасауы болып табылады[29].
Бұл ереже кейбір криминалистер қарсы пікір айтыпта жүр.
Осыған орай, қайсыбір авторлар қылмыстық-құықтық қатынастың басталуын
қылмысты істің[30] қозғалуымен байланыстырса, енді біреулері оны жеке
тұлғаның айыпталушы ретінде[31] жауапқа тартылуынан бастайды, ал үшіншілері
қылмыстық-құқықтық қатынастар тек қана айыптау үкімі шығарылған (немесе
оның заңды күшіне енген) сәтте туындайды деп есептейді[32].
Ал, шындығында алдын-ала анықтау органы, тергеуші немесе соттың қылмыс
нышандарын анықтауы жасалған қылмыстың айқын екендігі жөніндегі мәселені
түпкілікті шешті деп алдын алуға-келмейді. Соңғы жағдайды заң жүзіндегі
факт ретінде қылмыс нышандарын әлдекім, оның ішінде тергеуші немесе
сотанықтады дегенге әкеп тіреу әсте дұрыс емес. Әрине, іс жүзінде
қателіктер жасалмауы керек болғанымен, олардың істі соттың қарауы және үкім
шығару кезінде де орын алуы мүмкін. Қате шығарылған үкім (мейлі ол айыптау
немесе ақтау тұрғысында болсын) іс жүзінде жасалған қылмысты "өзгертпейді",
немесе, керісінше оны дәйектей алмайды. Сондықтан, соңғы жағдай алдын ала
анықтау органдарының оның нышандарын табу фактісімен немесе соттың айыптау
үкімін шығаруымен байланысты емес. Егер қылмыс жасалған болса, бірақ алдын
ала анықтау және тергеу органдары оны анықтамаса да, қылмыстық-құқықтық
қатынастар бар деген сөз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРСІПЕ
4
1 ҚЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ ҚЫЛМЫС ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ
ҰҒЫМЫ
1.1 Қылмыстың ұғымы және белгілері
7
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
17
1.3 Қылмыс істеу сатыларының ұғымы
31
2 ҚЫЛМЫС ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІН АНЫҚТАУ 37
2.1 Қылмыс істеуге дайындалу, оның негізгі белгілері
37
2.2 Қылмыс істеуге оқталудың құқықтық табиғаты
42
2.3 Аяқталған қылмыс және қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту
48
3 ҚЫЛМЫС ІСТЕУ САТЫЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІНЕ ҚАРАЙ
ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТУЫНДАУ НЕГІЗДЕРІ
56
3.1 Дайындық сатысындағы қылмыстардың жауаптылығы мен саралануы 56
3.2 Қылмысқа оқталу сатысындағы жауаптылық
60
3.3 Аяқталған қылмыс үшін жаза тағайындау
65
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қасақана қылмыс істеу сатылары деп қылмысқа
дайындалу, оқталудан аяқталғанға дейінгі өтетін кезеңдерді айтамыз. Олар
қылмыстың объективтік жағы мен кінәлінің қасақаналық ниетін жүзеге асыру
дәрежесіне байланысты бір-бірінен ерекшеленіп, ажыратылады. Көрсетілген
сатыларды анықтау, аяқталған қылмыс құрамын құрамайтын қасақана қылмыстық
іс-әрекет жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін және жаза
тағайындау үшін өте қажет.
Қылмыс істеу сатыларын құрайтын іс-әрекеттер қоғамға қауіптіліктің
түрлі дәрежелерімен сипатталады. Тұлғаның жасаған қылмыстық іс-әрекеті
қылмыстың аяғына жақындаған сайын қоғамға қауіптірек болып табылады және ол
жаза тағайындау кезінде ескерілуі тиіс.
ҚР Қылмыстық кодексінде қылмыс істеу сатыларын үшке бөледі:
1. Қылмыс істеуге дайындалу.
2. Қылмыс істеуге оқталу.
3. Аяқталған қылмыс.
Қылмыс істеуге дайындалу қылмысты жасау үшін қасақана жағдай туғызудың
кез-келген түрлерін құрайды.
Қылмыс істеуге оқталу деп тұлғаның қылмыс істеуге тікелей іс-әрекет
жасағанымен, қайсыбір себептермен қылмыс іс жүзіне асырылмаған жағдайды
айтамыз.
Аяқталған қылмыс деп тұлғаның жасаған әрекетінде нақты қылмыс құрамының
барлық белгілері бар қылмысты айтамыз.
Алғашқы екі саты аяқталмаған қылмыс ретінде біріктіріліп түсіндіріледі
және олар қылмыстық құқық теориясында қылмыстық іс-әрекеттің бастапқы
сатысы деп қарастырылады. Қылмыстық заң қылмыстық ойдың ашылуын сатыларына
қоспайды, демек, қылмыстық жауаптылық көзделмейді
Қылмыстық ойдың ашылуы деп қылмыс істеуді ойлаған адамның өз ойын басқа
бір адамға ауызша және жазбаша түрде айтуын айтамыз.
Жалпы норма бойынша қылмыс істеу туралы ойдың ашылуы қылмыстық жауапқа
тартуға негіз болмайды. Қылмыстық заң кімді болмасын, тек сөзбен, хат
арқылы немесе басқа жолдармен қылмыс істеу туралы пікірі болғанын
білдіргені үшін жазалауға қоспайды. Өйткені мұндай жалаң ой қылмыстық заң
қорғайтын объектіге ешқандай зиян келтірмейді және зиян келтіру қаупін
туғызбайды. Сонымен қатар қылмыстық ойдың ашылуында қылмыстың негізгі
белгісінің бірі қоғамға қауіптілік жоқ. Қылмыстық ойдың ашылуын қорқыту
арқылы жасалынатын қылмыстармен шатастыруға болмайды.
Қылмыс істеу сатыларының үшке бөлінуі әрбір қылмыс өзінің көрсетілген
сатысында дамуы керектігін айтпайды. Мысалы, кейбір жағдайларда қылмыс
бірінші сатыдан өтіп кетіп ешқандай дайындықсыз әрекеттермен жасалады.
Қылмыс барлық сатыдан өтсе де, өзіндік қылмыстық-құқықтық маңызы тек соңғы
сатыны ғана иеленеді. Сондықтан да сот тәжірибесінде әрбір алдыңғы сатылар
соңғы сатылармен қамтылады. Демек, қылмысқа оқталу, қылмысқа дайындалу
сатысын өзіне сіңіреді, ал аяқталған қылмыс жоғарыда айтылған екі сатыны да
қамтиды (оқталу, дайындалу). Осыған сәйкес қылмысқа дайындалу және қылмысқа
оқталу сатылары, қылмыстық әрекет бірінші немесе екінші сатылармен
шектелгенде ғана өзіндік қылмыстық құқықтық мәнге ие бола алады. Осыған
байланысты ҚК жаза тағайындау тек аяқталған қылмыс үшін ғана емес, сонымен
бірге алдын ала қылмыстық іс-әрекетке дайындалғаны үшін, аяқталмаған
қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтың негізін құрайды.
Қылмыс істеуге дайындалу, қылмыс істеуге оқталу қасақана жасалған
әрекеттерінде анықталғандықтан аяқталмаған қылмыс сатыларының субъективтік
жағы тек қасақана жасалған қылмыстарда болады
Қылмыс істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмысқа дайындалу,
оқталудан біткенге дейінгі өтетін кезіңдерін айтамыз. Қасақаналықпен
істелетін қылмыста бірнеше саты болады. Олар қылмыс істеуге дайындалу,
қылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау.
Кез келген қылмысты істеу үшін адам өзін соған итермелейтін қоғамға
зиянды мүдделерді, қажеттіліктерді, зұлымдық пиғылдарды басшылыққа алады.
Яғни, адам қылмыс істеу үшін ең алдымен өзінің психологиялық ой-ниетін
қалыптастырады. Бұл адамның ішкі сезімін, ойын, ниетін білдіреді. Бірақ,
осы сезім, ой-ниет адамның нақты мінез-құлқы, қимылы, әрекеті арқылы
сырттай көрініс бемеуі де мүмкін. Соңдықтан да адамның мұндай сыртқа
шықпаған ішкі жан-дүниесінің белгілі бір іс-әрекет арқылы сырттай көрініс
бермеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Яғни, мұндай психологиялық
сана-сезім, жалаң ой, қиял, қылмыстық құқық нормасынан тысқары болады, ол
үшін қылмыстық жауатпылық жоқ.
Дипломдық жұмыстың зерттеу деңгейі - Қылмыстық құқықтағы қылмыс істеу
сатылары ұғымы мен оның әлеуметтік мәні, қылмыс істеу сатыларының көздері,
қылмыстық жауаптылықтың негіздері, қылмыс істеуге дайындалу, оның негізгі
белгілері, қылмыс істеуге оқталудың құқықтық табиғаты, аяқталған қылмыс
және қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту мәселесіне байланысты теориялық
және тәжірибелік мәліметтер жан – жақты талқыланып, қарастырылады.
Жұмысты жазу барысында қазақстандық ғалымдармен қоса шетелдік осы
мәселені зерттеуші ғалымдардың еңбектері де қолданылды. Жалпы жұмысты жазу
барысында еңбектері қолданылған мынадай авторларды атап көрсетуге болады
Ағыбаев А.Н., Алауханов А.А., Дулатбеков Н.О., Бажанов М.И., Наумов А.В.,
Бұғыбай Б.т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қылмыстық құқықтағы қылмыс істеу сатылары
ұғымын, міндеттері мен жүйесін, оның әлеуметтік мәні мен маңызын, қылмыстың
түсінігі мен белігілерін, қылмыстық жауаптылықтың негіздері, қылмыс істеуге
дайындалу, оның негізгі белгілерін, қылмыс істеуге оқталудың құқықтық
табиғатын, аяқталған қылмыс және қылмыс істеуден өз еркімен бас тартуды,
дайындық сатысындағы қылмыстардың жауаптылығы мен саралануын, қылмысқа
оқталу сатысындағы жауаптылықты, аяқталған қылмыс үшін жаза тағайындаудың
негіздерін қарастыру.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес
келесідей міндеттерді алға қою мен шешу:
- қылмыс істеу сатылары ұғымын, міндеттері мен жүйесін, оның
әлеуметтік мәні мен маңызын көрсету;
- қылмыстың түсінігі мен беліглерін, қылмыстық жауаптылықтың негіздерін
ашу;
- қылмыс істеуге дайындалу, оның негізгі белгілерін айқындау;
- қылмыс істеуге оқталудың құқықтық табиғатын негіздеп көрсету;
- аяқталған қылмыс және қылмыс істеуден өз еркімен бас тартудың мәнін
ашу;
- дайындық сатысындағы қылмыстардың жауаптылығы мен саралануын көрсету;
- қылмысқа оқталу сатысындағы жауаптылықтың негіздерін ашу;
- аяқталған қылмыс үшін жаза тағайындаудың негіздерін анықтап көрсету.
Аяќталған ќылмыстармен аяќталмаған ќылмыстардың басты айырмашылығы, ол
аяќталмаған ќылмысты әрекеттерде ќылмыстыќ ќұќыќта бейнеленген ќылмыс
ќұрамы белгілерінің толыќ болмауы болып табылады. Аяќталмаѓан ќылмыстарда
ќұрам элементтерін сипаттайтын белгілердің ішінен тек ќылмыс объектісі ғана
емес, сонымен бірге субъективтік белгілерден ќылмыстыњ маќсаты мен ниеті,
ал объективтік белгілердіњ ішінен көпшілік жаѓдайларда ќылмыстың орындалуын
білдіретін әрекет немесе әрекетсіздік және материальдыќ ќұрамдар бойынша
ќылмыстың зардабы орын алмайды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодекісі, Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары
мен ҚР Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және т.б. ғылыми еңбектер мен
зерттеу жұмыстары пайдаланылды.
Зерттеу обьектісі ҚР қылмыстық құқығындағы қылмыс істеу сатыларының
түсінігін және оның әлеуметтік мәнін саралау болып табылады.
Зерттеу пәні ҚР қылмыстық құқығындағы қылмыс істеу сатыларының
түсінігін және оның әлеуметтік мәнін, негіздері мен жүйесін, олардың
түрлері мен ерекшеліктерін, мәні мен маңызын анықтауға, аяқталмаған
қылмыстардың ерекшеліктеріне қарай жауаптылықтың туындау негіздерін
саралауға байланысты қатынастар саналады.
Дипломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстың ұғымы және белгілері
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын анықтау
болып табылады. Жеке адаммен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқықтық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу — қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады[1]. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамнын заң нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстың мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Бұрынғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы Қылмыстық
құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап): Қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп танылады
делінген. 1922 жылғы Қылмыстық кодексінде Қылмыс дегеніміз кез келген
қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен
тұжырымдалады[11].
1924 жылы одақтас республикалардың қылмыстық зандарының негізгі
бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ- 1926 жылғы
Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет деп
көрсетіледі (1-бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық тәртібіне
бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіті деп жарияланды. КСРО
және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық заңдардың негізінде
Қылмыстық заңмен көзделген, оның саяси және экономикалық жүйелеріне,
социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік
және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат жасайтын қоғамдық
қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік). сондай-ақ социалистік құқық
тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген қоғамдық қауіпті іс-
әрекет қылмыс деп табылады делінген[12]. Дәл осындай анықтама бұрынғы
Одаққа кірген барлық республикалардың, оның ішінде 1959 жылғы 22 шілдеде
қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап) берілді.
1997 жылғы жаңа Қылмыстық Кодексте өмірімізде, қоғамда орын алған
елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа
ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамға
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады
делінген (9-бап). Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға
қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық қылмыстың белгілері екеңдігі көрініп
тұр[13].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан[14].
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
керсетілғен соған ұқсас. жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конститупиясында,
осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді делінген.
Сурет 1.- қылмыстың белгілері
Адамның қылмыстық құқылық нормасы бойынша тыйым салынған іс-әрекеттерді
істеуін қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз.
Адамның қылмыстық заң тыйым салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-
әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы
ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіңдік беретін
оның мәнді белгілерін анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті
белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты
нормада көрсетілген қылмыстық құқылық санкция белгілеген жазаның белгілі
бір түрінің тағайындалуы болып табылады. Іс-әрекеттің қылмыстық құқыққа
қайшылық белгілеген тиісті заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-
әрекеттер қылмыс қатарына жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-
әрекеттер мен қылмыстық құқылық норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік
алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен күші жойылған қылмыстық-құқылық
норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп
саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып
тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру,
салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа
нормалар пайда болды.
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не
себетгті осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын
түсіндіреді. Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің
қоғамдық қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады.
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т. б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақта қоғамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны Істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1 -бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бастап, өзінің қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауіпті болады. Басқалары қылмыстық занда көрсетілген зардаптар болған
жағдайда ғана қоғамға қауіптілік силатына ие болады[15].
Қоғамға қауіптілік сипаты қылмыстың объектісі бойынша анықталады.
Объектілердін тізбегі қылмыстық кодекстің 2-бабында көрсетілген, қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімі топтық объектілері белгілері бойынша тарауларға
бөлінеді. Яғни, қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің жүйелері топтық
объектілерінің маңыздылығына қарай рет-ретімен орналасқан. Қоғамға
қауіптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян болып
табылады. Материалдық, моралъдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы
келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауіптілік
сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық - жалпыға қауіпті және зорлықпен
жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі
кінәнің нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстардың
абайсыздықпен істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға қауілтілік сипаты
едәуір ауыр.
Қылмыстың коғамға қауітілік дәрежесі қылмыстық заңда көрсетілген
санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қьзмет түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойьшша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды
бір-бірінен ажыратуға болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық занда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық занда қасақаналық
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе немқұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады[16].
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұған немқұрайлы қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-
бап).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады (21-
бап).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды. Яғни кінәсіз қылмыс та, жаза
да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннін өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үшін
қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын көрсетеді.
Бұл жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық
нормасының санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралы түсініктерді шатастыруға болмайды.
Жазалау қатерімен қорқытып тыйым салу қылмыстың белгісі болып табылады.
Нақты қылмыс істеген адамға жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатып, оған қоғамдық ықпал ету шараларын
қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан шығып қалмайды. Өйткені,
жазалаушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген әрбір қылмыс үшін жаза
тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық заңға қайшы іс-
әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады. Нақты өмірде қылмыс
істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза тағайындалмай қалады. Кейде
қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмысқа заңда белгіленген негіздермен жаза
тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек, қылмысты жазалау қатерімен тыйым
салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау немесе тағайындамау іс-әрекеттің
зардабының көрінісі болып табылады.
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқық бұзушылықтан
ажыратамыз.
Қылмысты бір – бірінен ажырату үшін, ол белгілі бір санаттарға
бөлінеді. Қылмыс санаттары негіздеріне әр түрлі критерилер жатқызылуы
мүмкін. Біріншіден, қылмыс объектісі. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі
қылмыс объектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қауіптілігі мен бір немесе
сол объектінің тегіне байланысты, маңыздылығына қарай (жеке адамға қарсы
қылмыстар, отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар т. б.)
топталған. Санаттаудың маңыздылығы сол, нақты қол сұғушылықтың әлеуметтік-
саяси мәнін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмысты санаттаудың екінші критериі болып кінәнің нысаны болып
табылады. Барлық қылмыстық әрекеттер жасалуына қарай қасақаналық және
абайсыздық болып бөлінеді. Қылмысты қасақана немесе абайсыздықтың қатарына
жатқызу заңды салдарға: қоғамға қауіптіліктің сипаты мен дәрежесін
анықтауға ерекше маңыздылығын тигізеді (абайсызда жасалынған қылмыстар ауыр
немесе аса ауыр деп табылуы мүмкін емес, қылмыстың қайталануы қасақана
жасалған қылмыстарға тән, кінәнің қасақана нысандары қылмысқа дайындалу
және қылмысқа оқталуда орын алады), жазалау (қасақана қылмыстар
ережедегідей неғұрлым қатаң жазаланылады. Кейбір жағдайда қылмыс
санаттарына қылмыстық ниет жатады, мысалы пайдақорлық (мүлікті тәркілеу
Қылмыстық кодексте көзделген пайдақорлық мақсатта жасалынған қылмыстар үшін
тағайындалуы мүмкін).
Үшіншіден, қылмыс санаттарының негізін, қоғамға қауіптілік сипаты мен
дәрежесі құрайды[17]. Осы критерилер бойынша қылмысты санатқа бөлу ҚК-тің
10-бабында орын алған.
Барлық ҚК Ерекше бөлімінде көзделген әрекеттер сипатына және қоғамдық
қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға, ауырлығы орташа
қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте он екі жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қасақана
жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмысты көрсетілген санаттарға бөлу маңызы зор. Қылмыс санаттары
қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселелерін, қылмысты дәрежелеуге, қылмыстық
жауаптылықтан немесе жазадан босатуды, жаза тағайындауды дұрыс шешуге
септігін тигізеді.
Онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыстарға дайындалғандық үшін
қылмыстық жауаптылық басталмайды.
Онша ауыр емес қылмыстарға оқталғандық үшін қылмыстық реттілік бойынша
Қылмыстық қудалау жоқ. Бірінші рет онша ауыр емес қылмыстар жасалғандық
болса, Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән жайлар болып
табылады. Қылмыстың жиынтығы бойынша жаза тағайыңцау кезінде кішігірім
ауырлықтағы қылмыс қамтылса, онда түпкілікті жаза жеңілірек, қатаң жазаны
ауырырақ қатаң жазаға сіңіру жолымен тағайындалынады[18]. Егер шартты түрде
сотталған адам сынақ мерзімі ішінде онша ауыр емес қылмыс жасаған жағдайда,
шартты түрде сотталудың күшін жою немесе оны сақтау туралы мәселені сот
шешеді. Сәйкес шарттар бойынша бірінші рет кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін;
егер шын өкінуіне байланысты болса; жәбірленушімен татуласса; жағдайдың
өзгеруіне байланысты; ескіру мерзімінің өтуі (кішігірім қылмыс жасағаннан
кейін екі жыл) және бес жыл (орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін)
айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күнінен бастап есептегенде, мынадай
мерзімде орындалмаған болса, кішігірім ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда
- үш жыл; орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда - алты жыл өтсе
жазаны өтеуден босатылады. Жазадан шартты түрде - мерзімінен бұрын босату
сотталған адамға: мерзімінен бұрын босату сотталған адамға; кішігірім
тағайындалған жаза мерзімінің кемінде жартысын өтегеннен кейін қолданылады,
кішігірім немесе ауырлығы орташа қылмыс жасағаны үшін бас бостандығын өтеп
жүрген адамдарға сот өтелмеген жаза бөлігін жеңілірек жазаның түрімен
ауыстыра алады. Кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшін бас
бостандығынан айыруға сотталған адамдар жөнінде - жазаны өтегеннен кейін үш
жыл өтуі бойынша; кәмелетке толмағаңдарға қатысты бір жылдың өтуі бойынша
соттылық жойылады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін
сотталған кәмелетке толмаған адам, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жазадан
босатуы мүмкін.
Ауыр қылмыс жасағандық үшін мынандай құқықтық салдарға әкеп соқтырады:
қылмыстың қайталануын қауіпті немесе аса қауіпті деп табу; Жазаны өтеуден
шартты түрде мерзімінен бұрын босату, кемінде үштен екісін нақты өтегеннен
кейін қолданылу (кәмелетке толмағандарға қатысты - жазаның кемінде
жартысын); қылмыстық жауаптылықтан ескіру мерзімінің өтуіне байланысты
босату, он жыл өткеннен кейін (кәмелетке толмағандарға қатысты - бес жыл);
бас босгандығынан айыруға сотталғандарға, жазаны өтегеннен кейін алты жыл
өтуі бойынша (кәмелетке толмағандарға қатысты - үш жыл) соттылығы жоқ деп
танылады.
Аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін, қылмыс қайталануын аса қауіпті деп
табу; өлім жазасын немесе өмір бойы бас бостандығынан айыруды қолдану; жаза
мерзімінің бір бөлігін, бас бостандығынан айыру жазасын өтеу кезінде
түрмеде өтеу; Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату, жаза
мерзімінің кемінде төрттен үшін (кәмелетке толмағандарға қатысты - үштен
екісін) өтегеннен кейін; айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күннен
бастап есептегенде, аса ауыр қылмысы үшін сотталғанда - он бес жыл
орындалмаған болса қылмыстық жауаптылықтан босату; бас бостандығынан
айыруға сотталғандарға жазаны өтегеннен кейін сегіз жыл өтуі бойынша
(кәмелетке толмағандарға қатысты - үш жыл) соттылығы жоқ деп танылады: Аса
ауыр қылмыс жасағаны үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға -
ерекше режимдегі түзеу колонияларына тағайындалынады[19].
Кейбір жағдайларда заң атқарушы қылмыстың бірқатар топтық белгілеріне
назар аударады. Мысалы, жеке адамға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмыс
жасаған адамды сот, егер ол ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық
(қылмыстық ұйым) жасаған қылмыстарды болғызбауға, ашуға немесе тергеуге,
ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) жасаған
қылмысқа басқа да қатысушыларды анықтауға белсенді түрде жәрдемдессе де
қылмыстық жауаптылықтан босатпайды; жеке адамға қарсы ауыр және өте ауыр
қылмысы үшін бес жылдан астам мерзімге сотталған жүкті әйелдерге және сегіз
жасқа толмаған балалары бар әйелдердің жазаны өтеуін кейінге қалтырмайды.
Осыларға байланысты тек қылмыс санаттары ғана емес, сонымен қатар қылмыс
объектісі немесе соңғы реттерде тағайындалған жазаның мерзімі де
ескерілінеді.
Ќылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты сипаттауға іс-әрекетінің ќоғамға ќауіптілігің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс ќұрамыныњң жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты саннатаудын үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің ќоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
саннатау. Осы белгі бойынша барлыќ қылмыстарды Қылмыстыќ кодекстің Ерекше
бөлімінде бірнеше санатќа бөлініп, объектісінің маңыздылығына ќарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыстар т.б. үшіншіден, қоғамға
қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипаттарына ќарай
жәй, күшейтілген (квалифицированные), артыќшылыќ берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, жеңілдетін
жағдайда жан күйзелу, қажатті ќорғану шегінен асып кісі өлтіру болып
бөлінеді, Қазақ КСР-інің 1959 жылы қабылдаған Қылмыстыќ кодексінде қылмыс
саннатары деген мәселе көрсетілмеген еді. Тек ќана 1972 жылы 4 қарашада
Қылмыстық кодексте 7-1 деген жаңа бап енгізіліп, бапта ауыр қылмыстың
түсінігі ғана берілді.
Ќылмыстыќ Кодексте көзделген әрекеттер сипатына және ќоғамдыќ
ќауіптілік дәрежесіне ќарай онша ауыр емес ќылмыстарға, ауырлығы орташа
ќылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Жасалғаны үшін Ќылмыстыќ Кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын ќасаќана жасалған әрекет, сондай-аќ
жасалғаны үшін Ќылмыстыќ Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
ќылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-аќ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа
қылмыс деп танылады. Жасалғаны үшін Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр
жаза он екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған
әрекет ауыр қылмыс деп танылады. Жасалғаны үшін Қылмыстық Кодексте он
екі жылдам астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе
өлім жазасы көзделген қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп
танылады[20].
Қылмыс санаттары негіздеріне әр түрлі критерийлер жатқызылуы мүмкін.
Біріншіден, қылмыс объектісі. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі қылмыс
объектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қауіптілігі мен бір немесе сол
объектінің тегіне байланысты, маңыздылығына ќарай топталған. Санаттаудың
маңыздылығы сол, нақты қол сұғушылықтың әлеуметтік-саяси мәнін дұрыс
анықтауға мүмкіндік береді. Қылмысты санаттардың екінші критериийлері болып
кінәнің нысаны болып табылады. Барлық қылмыстық әрекеттер жасалуына қарай
қасақаналық және абайсыздық болып бөлінеді. Қылмысты қасақана немесе
абайсыздықтың қатарына жатқызу заңды салдарға: қоғамға қауіптіліктің
сапасы мен дәрежесін анықтауға ерекше маңыздылығын тигізеді. Кейбір
жағдайда қылмыс санаттарына қылмыстық ниет жатады, мысалы пайдақорлық
(мүлікті тәркілеу Қылмыстық кодексте көзделген пайдақорлық мақсатта
жасалынған қылмыстар үшін тағайындалуы мүмкін).
Жалған құжат жасаудың табиғатын айқындау, оның сипаты мен қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін айқындау үшін осы қылмыстың объектісін анықтаудың
маңызы өте зор. Қылмыс объектісі – қылмыстық іс-әрекетті жасаған адамның не
нәрсеге қол сұғып отырғандығы және қылмыс нәтижесінде неге зиян келтіреді
немесе зиян келтіруі мүмкін дегенді білдіреді.
Қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігінде, сондай-ақ осы
игілікке келтірілетін зиянның қаншалықты маңызды екендігіне байланысты.
Қылмыс объектілерінің заңдық тізбесі ҚР Қылмыстық кодексінің 2 бабында
көрсетілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы, бостандығы мен заңды мүддесі
және қоғамдық тәртіппен қауіпсіздік, қоршаған орта, конституциялық құрылыс
және азаматтың қауіпсіздігі. Тіпті қылмыстың жалпы құрылымына талдау
жасаған кезде де, сонымен қатар қылмыстың жекелеген топтарына талдау
жасағанда да қылмыс объектісіне арналған арнайы зерттеулерде көптеген
мәселелер әлі күнге дейін біржақты шешілмеген, осы тұрғыда кейде қарама-
қайшы пікірлерде баршылық.
Революцияға дейінгі кезеңдегі ресейлік қылмыстық құқық ғылымындағы аса
ірі өкіл Н.С. Таганцев осыған ұқсас бағытты ұстанады.Ол қылмысты осы
елде нормамен қорѓалатын осындай өмірлік мәні бар мүдделерге қол сұғатын
әрекет осы мезгілде соншалықты маңызды болып табылатындықтан, мемлекет
басқа шаралар жеткіліксіз болуы себепті қол сұғушыға жаза қолдану
қауыпі бар екендігін ескертеді [21]. Қылмыс объектісін мүдде түсінігі
арқылы айқындауды біз Е.И.Ќайыржановтың жұмыстарынан да табамыз.
Бірқатар криминалистер қоғамдық қатынас екі элементтер: қатынасқа
қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды [22].
А.А.Пионтковский ќоғамдық қатынас құрылымында мынадай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындағы
белгілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдыќ дүниедегі
қандай да болмасын бір заттар [23].
Ќоғамдық қатынас дегеніміз – бұл күрделі әлеуметтік құбылыс. Қоғамдағы
барлық адамдар, өздерінің әлеуметтік қажеттіліктерін, мүдделерін жүзеге
асыра орындай отырып, өзінің мінез-құлқына жауап бере отырып өзара
көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай байланыстардың
болмауы мүмкін емес.Осы байланыстардың өзі қоғамдық қатынастар болып
табылады. Е.И. Қайыржанов қоғамдық қатынас субъектілері өз қажеттілігі
әсерінен объективті түрде бар қоғамдық қатынасқа қатысушылардың
қажеттілігін қанағаттандыра алатын материалдық немесе идеялық құбылысқа
қатысты өзара байланысты болады деп дұрыс көрсетеді.
Қоғамдық қатынастың субъективтік құрамын анықтау атап айтқанда қандай
қоғамдық қатынастардың қылмыс объектісі бола алатынын, мұндай қатынастардың
көлемін және қылмыстық заңның қолданылу шегін белгілеуге мүмкіндік береді.
Объектінің осы элементерінің бәріне құқық бұзушы қол сұгуы мүмкін. Н.И.
Коржанский қоғамдық қатынасты қылмыстық өзгерістерге душар ететін үш түрлі
ықпалды атап көрсетеді [24].
Субъект арќылы қоғамдық қатынас пайда болған, қалыптасқан және болып
отырған затқа, нєрсеге ықпал ете алады. өзін осы қатынасқа шығару арқылы,
қоғамдық қатынастың мәні болып табылатын субъектіге жатқызылған міндеттерді
атқармау жолымен єлеуметтік байланысты бұза отырып қоғамдық қатынасқа басқа
қатысушыларға ықпал ету жолымен қоғамдық қатынасты өзгерте алады.
Әлеуметтік байланыстарды бұзу жолымен қылмыс жасау қоғамға пайдалы
қызметті орындаудың орынына субъект қоғамға қауіпті әрекет істейтіндігін
көрсетеді, сонымен бірге, ол қатынасқа қатысушыларға немесе қоғамдық
қатынас затына зиян келтіре отырып қоғамдық мәні бар қызметті бұзу жолымен
қатынастар жүиесін бұзады. Бірақ қатынастарға іштей зиян келтіру- осы
жүйеге жататын, іс- әрекет етуге тиісті элемент әрекетсіздікпен жасалмаған
жағдайда болады. Бұл әрекетсіздік арқылы жасаладын қылмысќа тән. Көпшілік
жағдайда қоғамдық қатынастарға зиян келтіру қатынас субъектісіне және оның
затына сырттан ықпал ету арқылы жасалады.
Қылмыс объектісі туралы жалпы ілім объектілерді жіктеу мәселесіне
байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және ең
алдымен зиян келтіретіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында қылмыстық
құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей объектіні бөліп көрсету орын
алған. Жалпы объект- қылмыстық қол сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастардың барлық жүйесі. 1919 жылғы қылмыстық құқық жөніндегі
алғашқы басшылықтың өзі қылмысты қоғамдық қатынастың осы жүйесі үшін
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде айқындады. Топтық объект
дегеніміз біртекті және өзара байланысты қғамдық қатынастар тобын
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше билігі жүйесінің
заңдық ќұрылымының негізіне осы топтық объект алынған. Топтық объектінің
ішінде әр қылмыстың тікелей объектісінің сипатымен анықталады. Мұны белгілі
бір қылмысты жасау нәтижесінде зиян келтірілетін белгілі бір қоғамдық
қатынас деп түсінуге болады.
Тікелей объектінің қылмысты саралау үшін іс жүзінде маңызы зор, үйткені
ол кейбір жағдайларда қылмысты сол тектес басқа қылмыстардан ажыратғѓа
мүмкіндік береді. В.Н.Кудрявцев: қылмыстың объективтік жағы қоғамға
қауіпті, қылмыстың заң қорғайтын мүддеге субъектінің іс-әрекеті арқылы
қол сұғылуы арқылы келетін, ќылмыстың нәтижесімен ақиқат ќұбылыстар мен
оќиғалар жиынтығы деп тұжырымдады. Осы анықтамаға сәйкес объективтік жақ,
бұл белгілі бір уақытта және кеңістікте орын алатын объективтік процесс
екендігін көреміз [25].
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
Қылмыстық жауаптылық заң жүзіндегі жауалкершіліктің (азаматтық-
құқықтық, әкімшілік, тәртіптік және т.б. қатарында) бір түрі болып
табылады.
Біріншіден, қылмыстық жауаптылық қылмыс жасалған адамның өз істегеніне
қылмыстық заңға сәйкес жауап беруге міндетті екендігі ретінде
қарастырылады.
Екіншіден, қылмыстық жауаптылық деп әлгі көрсетілген міндеттің жүзеге
асырылуы, яғни ақыры қылмыстық-қүқықтық шама санкциясының жүзеге асырылуы
танылады.
Үшіншіден, соңғы жылдары қылмыстық жауаптылық оң (позитивтік) тұрғыда
(позитивтік қылмыстық жауаптылық дейтін) қарастырыла бастайды, бұл
жауаптылық негізінде жеке тұлғаның құқыққа сәйкес тәртібінде және оның
қылмыстық заң тыйым салған қылмысты іс-әрекетті жасамау керектігін
түйсінгендігінде жатыр[26].
Ізінше атап кетейік - қылмыстық жауаптылық ұғымын анықтауда көрсетілген
бағыттардың бәрі де өз алдына "өмір сүре алады, өйткені қылмыстық
жауаптылыққа тән оның мазмұнының өздеріне сәйкес ерекшеліктерін өздерінше
айқындайды. Тек мұндай жағдайлардың мақсатты бағыттарын дұрыс белгілеп және
олардың іс жүзінде қолдануын жөн анықтаудың маңызы бар.
Философиялық әдебиетте жауаптылық ұғымы:
• ретроспективті (өткендегі үшін жауаптылық) және
• белсенділік (болашақ үшін жауаптылық) тұрғысында (аспектісінде)
қарастырылады.
Екінші мағынадағы жауаптылық ұғымы әдетте иман (мораль) мен әдептің
(этиканың) еншісіне жатады. Бұл мағынадан алғанда, айталық, әңгіме ата-
аналардың балаларының болашағы үшін, оларды тәрбиелеудегі қоғам алдын-
дағы жауаптылығына қарай ойысады. Бұл тұрғыдан алғанда да, жауаптылық
адамның борышы, міндетімен сабақтасатын іштей бағыттаушы-реттеушісі
іспеттес сипатқа ие болады. Және қылмысты жауаптылықты анықтауға келгенде
аталған бағыттардың біріншісі жауаптылықтың әдептілік бағытталуынан
туындайды,
Заң жүзіндегі, оның ішінде қылмыстық жауаптылықтың өзіндік өзгешелігі
құқық бұзушыға қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен көбірек
байланысты екендігінде жатыр. Және бұл мағынадан алғанда қылмыстық
жауаптылық қылмыс жасаған адамға қолданылатын нақ осы қылмыстық-құқықтық
мәжбүрлеу шараларынан бой көрсетеді. Негізінде жеке тұлғаның қылмыстық
жауаптылықты оның жасаған қылмысы, үшін қылмыстық-құқықтық сипатындағы
мәжбүрлеу шараларына килігетін міндеті ретінде түсінуі мен бұл шаралардың
нақты қолдануын түсінуі арасында айтарлықтай қарама-қайшылық жоқ. Мәселе -
алғашқы көзқарастың да жауаптылықты анықтауды тек міндет ретінде ғана
"тіркеумен" шектелмей, бұл мәселені қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыруға,
іс жүзіне қарай аударатындығында жатыр. Бұл жүзеге асыруды түсіну қылмыстық
жауаптылықты жүзеге асыруға, іс жүзіне қарай аударатындығында жатыр. Бұл
жүзеге асыруды түсіну қылмыстық жауаптылықты қылмыстық заң тыйым салған
қылмысты іс-әрекет жасаған адамға қолданылатын қылмыстық-құқықтық сипаттағы
мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары ретінде түсіну үрдісімен астасып кетеді.
Қылмыстық-құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының арасында басты орын,
әрине, қылмыстық жауаптылықтың негізгі мазмұнын құрайтын жазаның үлесінде.
Бірақ, қылмыстық жауаптылық пен жаза - бір жерден шығып, сәйкес келмейтін
ұғымдар. Бұл ең алдымен қатар қоюдан туындайды: Кодекске қарасақ, ол баптар
мыналар - 2-баптың 2-бөлігі ("ҚР ҚК қылмыстық жауаптылықтың негізі мен
қағидаларын орнықтырады, қандай іс-әрекеттер адамға, қоғамға немесе
мемлекетке қауіпті екенін, олардың қылмыс деп табылатындығын, әрі олардың
жасалғандығы үшін қолданылатын шаралар түрлерін белгілейді"), 3-баптың 1-
бөлігі ("Іс әрекеттің қылмыстылығы, оның жазалатындығы және өзге де
қылмыстық-құқықтық зардаптар тек қана осы Кодекспен белгіленеді"), 8-бап
("осы кодексте көзделгеи қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет
қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады"). Осынау заң жүзіндегі
қисындастырылуларға қарағанда, қылмыстық жауаптылық ұғымы және ұғымынан
(оны өз ауқымына енгізіп алсадағы) кеңірек жатқандығын пайымдауға болады.
Бұл ұғымдар арасындағы нақты айырмашылық ҚК Жалпы бөлімінің 16
тарауында да ("Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату") айқындалған.
Онда қылмыстық жауаптылықтан босату жөніндегі 75-78-баптарда қарастырылған
шамалар 11-тарауда.
Осыған орай қылмыстық жауаптылық деп қылмыс жасаған адамға қолданылатын
қылмыстық-құқықтық тұрғыдан әсер ететін шаралардың баршасын ұғынған жөн.
Кодекстің көрсетілген (және басқа да) баптарына қарағанда қылмыстық
жауаптылық жаза және қылмыстық-құқықтық тұрғыдан әсер ететін жаза болып
табылмайтын өзге де шаралар (мәселен, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шаралары) болып бөлінеді[27]. Осыған орай қылмыстық жауаптылықтың өзі
жаза тағайындалмайтын және
жаза тағайындалатын сияқты екі түрге бөлінеді.
Алғашқы жағдайда қылмыстық жауаптылық жаза тұлғаны айыптаумен шектеледі
(қылмыстық-процессуалдық заңдарға сәйкес сот мұндай жағдайларда жаза
тағайындалмаған үкім шығаруға шешім қабылдайды). Екінші жағдайда тұлға
қылмыстық жауаптылығының мазмұны оны айыптау ғана емес, сонымен қатар оған
жаза қолдануды да қарастырады (оның ішінде кей жағдайларда бұған соттау
үрдісімен байланысты жаза өткерудің белгілі бір қылмыстық-құқықтық
нәтижелері де кіреді).
Қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыруда ең алдымен күдікті адам мен
айыпталушыға қолданылатын қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларының
(қамауға алу, ешқайда кетпеу туралы қолхат және т.б.) алар орны маңызды.
Мұндай шараларайыпталушыны адам алдын ала анықтаудан, тергеуден немесе
соттан бой тасалайды, әйт-песе қылмысты іс бойынша ақиқатты анықтауға бөгет
жасайды немесе қылмысты іс-әрекетін жалғастыра береді деуге негіздемелер
жеткілікті болғанда қолданылады. Бұл шараларды қолданудың мәнісі сондай-ақ
болашақ айыптау үкімін орындауды қамтамасыз етуде де жатыр. Мұндай
мәжбүрлеу шараларының процессуалдық сипаты бар, бірақ олар қылмыстық
жауаптылықтың материалдық-құқықтық тұрғыдағы құрамдас бөлігі болуы ғажап
емес. ҚР ҚК 72-бабының 3-бөлігіне сәйкес, істі сотта қарау барысында
қамауда ұстау мерзімі егер кінәлі адам сотталған жағдайда немесе әскери
қызметкерді тәртіпке салатын әскери бөлімшеде ұстауға үкім шығарылғанда
соттың шешімімен олардың жазаланған уақытына есептеледі. Сонымен,
айыпталушының кінәсі айыптау үкімімен бекітілгенде, оған қолданылған
процессуалдық мәжбүрлеу шаралары қылмыстық жауаптылықтың құрамдас бөлігіне
айналады.
Заң жүзіндегі жауаптылық құқық бұзушылықтан барып, яғни қорғалатын
құқық қатынастарының нәтижесінен (олардың негізінде құқық шамасын бұзу,
құқыққа қарсы қылық жатыр) туындайды[28]. Тап сондай-ақ, қылмыстық
жауаптылық оларды дәстүрлі түрде түйсінгендегі қорғалатын қылмысты құқықтық
қатынастардың нәтижесі болып табылады. Сондықтан қылмыстық жауаптылық ұғымы
қорғалатын қылмыстық-құқықтық қатынастардың мазмұнына байланысты болғанда
ғана айқындалуы мүмкін.
Әдетте құқықтың адамдардың еріктілік тәртібіне әсер ететіндігі белгілі
болса, ал құқықтық реттеудің көздегені қоғамдық қатынастар екені даусыз.
Қылмыс оқиғасы құқықтық қатынастардың үш түрін: қылмыстық-құқықтық,
қылмыстық-орындаушылық және қылмыстық-процессуалдық түрлерін туындатады.
Бұл қатынастар ішінара тығыз байланысты, сондықтан қылмыстық-құқықтық
қатынастарды қылмыстық-құқықтық реттеудің көздеген нысанасы ретінде ара
жігін айыру үшін, әрбіреуі ілгеріде көрсетілген құқықтық қатынастардың
әрқайсысына қатысы бар мына элементтерді анықтау қажет:
а) олармен байланысты тиісті құқықтық қатынас пайда болатын заң
жүзіндегі фактілер;
ә) құқықтық қатынастардың субъектілері;
б) құқықтық қатынастардың пайда болған және тоқтаған уақыты;
в) құқықтық қатынастар субъектілері құқықтары мен міндеттерінің
мазмұны.
Тек қылмыстық-құқықтық, қылмыстық-процессуалдық және қылмыстық-
орындаушылық құқық қатынастарының аталған бөлшектерін (компоненттерін)
салғастырып қана біз қылмыстық-құқықтық реттеудің қатынасын белгілей
аламыз.
Құқық қатынасы әрдайым заң жүзіндегі фактіге сәйкес туындайды.
Қорғалатын қылмыстық-құқықтық қатынас үшін ондай факті жеке тұлғаның қылмыс
жасауы болып табылады[29].
Бұл ереже кейбір криминалистер қарсы пікір айтыпта жүр.
Осыған орай, қайсыбір авторлар қылмыстық-құықтық қатынастың басталуын
қылмысты істің[30] қозғалуымен байланыстырса, енді біреулері оны жеке
тұлғаның айыпталушы ретінде[31] жауапқа тартылуынан бастайды, ал үшіншілері
қылмыстық-құқықтық қатынастар тек қана айыптау үкімі шығарылған (немесе
оның заңды күшіне енген) сәтте туындайды деп есептейді[32].
Ал, шындығында алдын-ала анықтау органы, тергеуші немесе соттың қылмыс
нышандарын анықтауы жасалған қылмыстың айқын екендігі жөніндегі мәселені
түпкілікті шешті деп алдын алуға-келмейді. Соңғы жағдайды заң жүзіндегі
факт ретінде қылмыс нышандарын әлдекім, оның ішінде тергеуші немесе
сотанықтады дегенге әкеп тіреу әсте дұрыс емес. Әрине, іс жүзінде
қателіктер жасалмауы керек болғанымен, олардың істі соттың қарауы және үкім
шығару кезінде де орын алуы мүмкін. Қате шығарылған үкім (мейлі ол айыптау
немесе ақтау тұрғысында болсын) іс жүзінде жасалған қылмысты "өзгертпейді",
немесе, керісінше оны дәйектей алмайды. Сондықтан, соңғы жағдай алдын ала
анықтау органдарының оның нышандарын табу фактісімен немесе соттың айыптау
үкімін шығаруымен байланысты емес. Егер қылмыс жасалған болса, бірақ алдын
ала анықтау және тергеу органдары оны анықтамаса да, қылмыстық-құқықтық
қатынастар бар деген сөз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz