Қылмысқа қатысушылық нысаның түсінігі
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі
1.1 Қылмысқа қатысушылықтың түсінігінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .6
1.2 Қылмысқа қатысуш ылықтың объективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 17
2 Қылмысқа қатысушылық нысаның түсінігі
2.1 Қылмысқа қатысушылық
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.2 Қылмысқа қатысушылық нысаны жөніндегі теориялық
негізгі
ағымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3 Қылмысқа қатысушылық нысанын
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..36
3 Қылмысқа қатысушылық нысанын талдау
3.1 Топ адамдардың қылмыс
жасауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
3.2 Әр түрлі рөлдер орындау арқылы қылмысқа
қатысу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Дипломдық жұмыста елімізде жүргізіліп жатқан
реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен
күрес шараларын күшейтуді қажет ететін мәселелер қарастырылған.
1995-ші жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық референдуммен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-ші бабында "Қазақстан
Республикасы өзін демократиялык, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады [1, 14бет].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмысқа қарсы
күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұңды баяндамасыңда
"еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырады", -деді [2, 7бет].
Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланды. Себебі қоғамның даму
бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың
орын алуына соқтыра алды. Бұл мәселе туралы профессор Ү.С.Жекебаев "жаңа,
әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық
күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994 жылғы сот-құқық
реформасы айтарлықтай нәтиже бере алмады, оның объективтік және
субъективтік себептері де болды"- деді [3, 12бет].
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау,
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Мемлекет басшысының
осындай Жарлықтары мен қаулыларының ішінен атап айтар болсақ: "Коррупциямен
және ұйымдасқан түрдегі қылмыстылықпен күресуді күшейтудің шаралары
жөніндегі" 1992 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Кеңес құру туралы" 1994 жылғы 11
ақпандағы Президенттің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы"
1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
"Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар
туралы" 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Қаулысы, "Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес жөніндегі
Республикалық комиссия кұру туралы" 1994 ж. 21 қыркүйектегі Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес және құқық
тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы" 1995 ж. 17 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы, сонымен қатар "Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы" 1995 жылғы 18 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы бойынша қылмысқа қатысушылық нысандары анықталып және алғашқы рет
арнайы жеке бапта көрсетілді [6, 45бет]. Сондай-ақ көрнекті ғалымдар мен
құқық қорғау органдарының жетекшілері ұйымдасқан қылмыстылықпен күресу
туралы арнайы заң қабылдау туралы ұсыныстар да білдіруде [7, 70 бет]. Бұған
заңды негіз туындады. Себебі елдің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты
ұйымдасқан қылмыстылықтың әртүрлі көріністері пайда болып, қарқын ала
бастады. Н.М. Әбдіров осы мәселе туралы "соңғы кезде ұйымдасқан және
маманданған қылмыстылықтың нашақорлық және наркобизнес саласында өзінің
бақылау жүргізуге тырысуы күшейгенін байқауға болады" деген болатын [8, 35
бет].
1997 ж. 5-қарашадағы Қазақстан Республикасының Президентінің "Ұлттық
қауіпсіздікті күшейту, ұйымдасқан қылмыстылықпен және нашақорлықпен күресті
ары қарай күшейту шаралары туралы" Жарлығында бұл қауіпті құбылыспен
күресті қарқындатудың алғашқы кезектегі шаралары анықталған [9, 67бет].
Тақырыптың жаңашылдығы: Қылмысты бірлесіп жасаушылық немесе қылмысқа
қатысушылық қоғамдық өмірде ғана күрделі мәселе болып саналмай, сонымен
бірге бұл мәселе теория жүзінде күрделі, толық шешілмеген мәселе ретінде
1940 жылдардан бері даулы болып келе жатыр. Сондықтан қылмысқа
қатысушылықтың теориялық мәселелеріне осы күнге дейін көптеген ғалымдардың
арнайы монографиялық еңбектерінде зерттеу жасалынды.
Әйтсе де осы мәселені зерттеген ғалымдар бір тектес шешімдерден гөрі,
әр түрлі немесе кейде бір-біріне қарама-қарсы пікірлерді көптеп келтіреді.
Қылмысқа қатысушылық мәселесін зерттеушілер қанша ой, тіл шешендіктерімен
қарастырса да қылмысқа қатысушылықтың түсінігі, қоғамға қауіптілік
дәрежесі, нысаны, түрлері, қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы тәрізді
мәселелері әлі де даулы болып қалып бара жатыр. Қылмыстық құқық теориясында
қалыптасқан даулылықты қарастыру және оларға шешім табу үшін осы жұмыстың
келесі беттерінде қылмысқа қатысушылықтың даулы деп танылатын мәселелеріне
зерттеу жасалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қылмысқа қатысушылықтың мәселелерін
жетілдірудің жолдарын қарастыру болып табылады. Бұндай жағдай, менің ойымша
әр бір Қазақстан Республикасының азаматын толғандыратын жайт деп ойлаймын.
Себебі соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Ұйымдасқан түрде қылмыс
жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға,
қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі.
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді орындау қажет:
- қылмыс заңнамасына байланысты заңдар, нормативтік актілер,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын, мақалаларды т.б. деректердің
барлық түрлерін жинап, салыстырып-саралау негізінде қылмысқа қатысушылықтың
алатын орнын мүмкіндігінше нақты көрсету;
- қылмыс Заңы баптарының Конституцияға қайшы келетін тұстарын қатаң
түрде қарастыру, бұрыс мағына беретін баптарды талқыға салу;
- Шет елдерінің қылмыс заңнамаларымен салыстыра отырып мұндағы
жетістіктерді қарастырып назарға алу.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қылмысқа қатысушылықтың негізін қарастыру
болып табылады.
Зерттеу обектісі Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қатысушылықтың
түсінігі қалыптасуы мен даму кезеңдері мен құрылымы.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қатысушылықтың
түсінігі және оның қылмысқа қатысушылық нысанын талдау болып табылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізідері нормативтік
құқықтық актілер мен Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясының
ғылыми әдебиеттерің қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар статистикалық
мәліметтер қолданылды.
Дипломдық зерттеулер жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды:
аналитикалық, жалпы диалектикалық, салыстыру, тарихи, логикалық және
қорытындылау әдістері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы, автормен Қазақстан
Республикасында қылмыс саласы саясатын қолдауға бағытталған негізгі
шараларды ұсынуынан тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде таңдалған жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен зерттеу
пәні, зерттеу тәсілдері, ғылыми жаңашылдығы мен құрылымы көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында қылмысқа қатысушылықтың түсінігі,
оның объективтік және субъективтік белгілері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында қылмысқа қатысушылық нысаны
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында қылмысқа қатысушылық нысанын талдау
жолдары қарастырылған.
1 Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі
1.1 Қылмысқа қатысушылықтың түсінігінің маңызы
Қылмысты бірнеше адамдардың бірлесіп жасауы және оларға жауапкершілік
қолдану мәселесі, тарихта қазақ елінің заңдарында ғана емес, өзге де
елдердің заңдарында қарастырылған кылмыстық құқықгық институттың бірі болып
табылады. Ежелгі және орта ғасырларда қолданылған әр түрлі мемлекеттердің
заңдарында қылмысқа қатысушылар және оларға жаза белгілеу қарастырылған.
Қазақ халкының әдет-ғұрып құқығының бұл мәселені толық қамти алмағандығы
байқалады. "Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмысқа қатысушылар
қылмысты жасаған адаммен бірдей дәрежеде жауапкершілікке тартылған. Мұны
қазақтардың мынандай кағидалық мақалымен дәлелдеуге болады: "Ұры серігімен,
жортуыл жолдасымен" дейді. Кейінгі уақыттарда қылмысқа қатысушылардың
жауапкершілігі кінәнің дәрежесіне қарай біршама жекешеленеді. Негізінен
жауапкершілікке жекешелей қарау, XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей
қылмыстық зандарының әсерінің нәтижесінде аяқталған. XIX ғасырдың екінші
жартысында Г.Загряжскийдің жарияланған қазақ әдеттік заңдарының жинағында:
"Егер қылмыс жасауда бірнеше адам қатысса, онда тағылған айып
қатысушылардың қылмысқа қатысу дәрежесіне қарай бөлінеді" делінген [10,
38бет].
Қазақ әдет-ғұрып құқығы туралы барлық материалдарда қылмысқа
көмектесушілер мен жасалған қылмысты жасырушылар оны орындаған адаммен
бірдей дәрежеде қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын келтірген. Бірақ билер
сотында көмектесушілер мен қылмысты жасырушыларды жазалау сирек кездескен.
Оның бір себебі қылмыстың ұйымдастырушысы, азғырушысы немесе көмектесушісі
ру басылар тәрізді беделді адамдар болуына байланысты болуы мүмкін.
Күлтелеев М.Т. қазақ заңдарында қылмысқа қатысудың түсінігі
қарастырылмаған, сол сияқты қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмыс деген ұғым да
болмаған. Оның орнына "жаман қылық" деген ұғым қолданылған. Бұл жаман
қылықтардың түрлері қазіргіше ұғыммен алғанда қылмыстарды білдірген. Қазақ
әдет-ғұрып зандарында қылмысты, яғни жаман қылықты бірнеше санатқа бөлу
болған тәрізді. (себебі "өте жаман қылық" деген ұғым қолданылып, ол жеке
адамға, хан, сұлтан, би, ру басылардың жеке басына, оньщ ішінде ар-намысқа,
сонымен қатар отбасы иесі болып табылатын адамға қарсы әрекеттерді
білдірген.
Т.М.Күлтелеев қазақтардағы қазіргі "қылмыс" термині "қылық жаман
қылық"деген сөзден шыққан тәрізді қылмыс терминінінің шығу себебі басқаша
да болуы мүмкін ''Қылмыс" сөзінің төркіні "жаман қылық қылма" деген
сөздегі ''қылма" сөзіне байланысты болуы мүмкін. Яғни жаман қылық қылма сөз
қылмас әрекеттер немесе қылмас жасамас деген мағынаға көшіп, бірақ қазақ
тілінің айтылуы икемділігіне қарай "қылмыс" болып кетуі де мүмкін.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі
көріністеріне ұқсас іс-әрекеттер кездеседі. Мысалы, қылмысты хабарламау,
өзге біреудің жұбайы немесе зайыбымен жьныстық қатынаста болу т.б. Ал
жасалған қылмыс туралы үндемеу (умолчание) қылмыс деп есептелмеген]. Бұл
"үндемеу" қылмысты хабарламауға ұқсас әрекет тәрізді, үндемеу ретінде
қылмысқа жол берушілік айтылып отыруы мүмкін. Жалпы қазақ әдет-ғұрып құқығы
бойынша қылмысты топ адамдар болып жасау, жауапкершілікті ауырлататын
жағдай ретінде бағаланған.
Қазақ елінің аумағында қылмысқа қатысушылық туралы алғашқы заңдар
Ресей заңдарының күшімен 1845 жылғы орыс заңдарының Уложениесі негізінде
пайда бола бастады. Бұл Уложение сол кездердегі Ресейдің қөрнекті
ғалымдарының бағытына келетіндей нұсқада қылмысқа қатысушылықты екі түрге
бөліп келтіреді.
Алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық.
Алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылық.
Бұл қылмысқа қатысу түрлерінің негізгі мағынасы осы ұғымдардың өз
атауынан көрініп тұрғандай қылмыс жасалар алдындағы келісімнің болу немесе
болмауына қарай ажыратылады. Сонымен қатар бұл заңның 15 бабы қылмысқа
қатысушылардың да түрлерін келтіріп, оларды 1) қылмыстың қоздырушысы
(зачинщик), 2) сыбайлас немесе қатысушы (сообщник), 3) үгіттеуші немесе
азғырушы, 4) көмектесуші деп бөлген. Мұнымен қатар қылмысқа қатысушылардың
бір түрі ретінде алдын ала келісім берген қылмысты жасырушьшық келтірілген
[11, 71бет] Ал алдын ала келісіммен немесе келісімсіз түрде қылмысты
хабарламау және қылмысқа қатысушылықтың нысандары немесе қылмысқа
қатысушылықтың белгілері туралы бұл заңда айтылмаған. Дегенмен бұл
ережелердің қазіргі қылмыстық заңмен ұқсастығын байқауға болады және бұл
ұқсастыққа қарай отырып, қазіргі қылмысқа қатысу институтының пайда
болуының алғашқы кезеңі болып табылады деп шамалауға болады.
Патшалы Ресейдің 1903 жылғы Қылмыстық қылмысқа қатысушылардың
жауапкершілігін қылмыстың түріне сәйкес белгілеген болатын.
Кеңес билігінің 1917-1918 жылдардағы декреттерінде қылмысқа
қатысушылықтың анықтамасы берілмеді. Ол декреттер контрреволюциялық ұйым,
банда, сөз байласу, шайка сияқты қылмыстардың жоғары қауіптілігін ерекше
атап көрсетіп, оларға жауаптылық қарастырды. Бірлескен қылмыстылық іс-
әрекеттер үшін жауаптылыққа тартылатын адамдар ретінде қылмыстағы басты
кінәлілер, яғни, ұйымдастырушылар мен орындаушылар, сонымен қатар айдап
салушылар мен көмектесушілер жатқызылды. Қылмысқа қатысушылармен қатар
қылмысқа қандай да бір қатысы болған адамдар да қылмысқа қатысушылар
ретінде бағаланды және олардың нақты түрлерінің сипаттамасы көрсетілмеді
[12, 141бет]. Сол уақыттардағы нормативтік актілерде қылмысқа қатысушылар
мен басқа да осы қылмысқа қатысы бар адамдардың қылмыс жасаудағы немесе оны
жасырудағы ролін ескере отырып, жауапкершілігін даралау идеясы келтірілді.
Сонымен бірге кейбір аса қауіпті қылмыстар үшін олардың тең дәрежеде
жазалануы белгіленді. Себебі бірлескен қылмыстық әрекеттер жаңа пайда
болған кеңестік мемлекеттің өмір сүруі үшін жоғары қауіпті қылмыстар деп
бағаланды.
Қылмысқа қатысушылықтың заң жүзінде қарастырылуын мұнан кейінгі де
Кеңес үкіметі зандарынан кездестіруге болады. 1918 жылғы 30 шілдедегі О
набатном звоне деп аталатын СНК деқретінің 2 тармағында халыкты
қозғалысқа ауызша, жазбаша немесе басылым құралдары арқылы шақырған
әрекеттерді жасаған қатысушьшар, азғырушылар немесе көмектесушілер, тіпті
байланыста болған адамдар революциялық трибунал алдында негізгі қінәлі
адамдармен бірдей жауаптылыққа тартылады делінген. Бірақ бұл заңда
қылмысқа қатысушылықтың түсінігі немесе қатысушылар түрлерінің үғымы
келтірілмеген.
1919 жылы 12 желтоқсанда қабылданған Руководящая начала деп аталатын
РСФСР қылмыстық құқығының 5 тарауы Қылмысқа катысу туралы деп аталып,
оның 27 бабыньщ 4-уі қылмысқа қатысушылыққа арналған еді. Мұнда қьлмысқа
қатысудың, қатысушылар түрлерінің, яғни орындаушы, айдап салушы,
көмектесушінің әрекеттеріне анықтама берілді, сонымен қатар олардың
жауапкершілігі қылмысқа қатысу дәрежесімен емес, қылмыскер мен оның
әрекетінің қауіптілік дәрежесімен анықталды. Қылмысқа қатысу дәрежесі
ескерілмей, тек қылмыс жасаған адамның қауіптілігі ескерілетін қылмысқа
қатысушылар анықтамасына осы тұрғыдан қарау Кеңестік қылмыстык құқықтық
доктринада, сот-тергеу практикасымен қылмыстық заңның тіпті 50-ші жылдар
аяғына дейін қылмысқа қатысу деп алдын ала уәде берілмеген қатысушылықты
санауына әкеп соқтырды. Сондай-ақ, көп жағдайларда қылмыскердің жанұясының
мүшелерін олардың жасалған қылмыс жайында хабардар еместігіне карамастан,
тек қылмыскермен бірге тұрғанына негізделіп жазалау дұрыс деп санаған.
Қылмысқа қатысудың бірқатар мәселелеріне байланысты бұл Руководящая
началоның шешімдерін сөзсіз дұрыс деп айта алмаймыз. Былай деуіміздің
себебі, қьлмысқа катысушьшықтың анықтамасы анық берілмеді, айдап
салушылыктың түсінігі тым кең айқындауды, өйткені айдап салушы болып, басқа
адамды кылмысқа азғырмақшы болып, бірақ азғыра алмаған адам да саналған.
Көмектесушілікті алдын ала уәде берілмеген қылмысты жасырушылықтан нақты
айырып қараған жоқ еді.
РСФСР -дің 1922 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша қылмысқа қатысудың
белгілері одан әрі шектелді. Айдап салушылықтың анықтамасы тарылды, бірақ
іске аспаған қылмысқа айдап салу алынып тасталды, қылмысқа қатысушылар
жауапкершілігін даралау идеясы нақты қалыптаса бастады. Жазаға тарту үшін
тек қылмыс қауіптілігінің дәрежесі мен кінәлі адамның жеке басын ғана емес,
бірлескен қылмысқа қатысу деңгейін де ескеру талап етілді. 1922 жылғы РСФСР
ҚК 15 бабында әр қылмысқа қатысушыға жаза оның қылмысқа қатысу көлеміне,
қылмыскердің қауіптілігіне, жасаған қылмысты әреқеттеріне қарай
белгіленеді деп көрсетілген. Бұл қылмыстық заңның 15, 16 баптарында
қылмысқа қатысушылардың үш түрі келтірілген, яғни қылмыстың
ұйымдастырушысынан басқа қылмысқа азғырушы, көмектесуші және
орындаушылардың рольдеріне анықтама берілді және мағынасына қарағанда
қалған қатысушылар орындаушымен бірдей жауаптылыққа тартылған [13, 52бет].
1924 жылғы Основное начало деген атаумен қолданылған қылмыстық
занда мұнан бұрынғы заңдардағыдай қылмысқа қатысушылықтың анықтамасы
берілмеген және 1922 жылғы ҚК тәрізді қылмыстың азғырушысы, көмектесушісі
тәрізді қатысушылар түрлерінің түсінігін берумен, оларға жауаптылық
белгілеу мәселелерін шешумен ғана шектелген. Кеңес үкіметінің бұл 1922-1926
жылдардағы қылмыстық зандарының қылмысқа қатысушылыққа қатысты мәселелерді
қарастырудағы негізгі жетістігі ретінде үш критерииге басым көңіл бөлгенін
айтуға болады. Бұлар әр бір қылмысқа қатысушының қауіптілік дәрежесі
- қылмысқа қатысу дәрежесі
- жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесі
Жаза белгілеу мәселесінде негізінен осы белгілерге басым көңіл
аударылған.
Қылмысқа қатысушылықтың анықтамасын алғаш рет 1938 жьлғы қылмыстық
құқық оқулығынан қездестіруге болады. Бұл оқулықта Кеңестік қылмыстық
құқық бойынша қылмысқа қатысушылық -бұл екі немесе одан көп адамдардың
қасақана түрде қасақана қылмыстарды жасауы болып табылады дей отырып
анықталған. Бұл анықтаманың қазіргі қолданыстағы ҚК 27 бабындағы түсінікпен
сәйкес белгілерін де және айырмашылықтарын да байқауға болады. Айырмашылығы
және негізгі кемшілігі, сол кездердегі заңдардың қылмысқа қатысудың жалпы
аныктамасын бермеуіне байланысты іс-әрекеттерді бірлескен түрде орындау
белгісі бұл анықтамада келтірілмеді, яғни қылмыска қатысушылардың
арасындағы обьективтік және субьективтік байланыстар ескерілмеді.
1922-1958 жылдар аралығындағы Кеңес республикаларының қыл-мыстық
заңдарында қылмысқа қатысу шектері бірдей анықталған жоқ. РСФСР мен басқа
көпшілік Кеңестік республикалардың Қылмыстық қодекстерінде қылмысқа
қатысушыларға орындаушы, айдап салушы, қөмектесушімен қатар, қылмысты
жасырушылықтың кез-келген түрлері де жатқызылды. Ал Украина және Грузия
республикаларының Қылмыстық қодекстері бойынша алдын ала уәде берілмеген
жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылар деп саналған жоқ.
КСРОдағы республикаларының қылмыстық зандарының негіздері және одақтас
республикалардың заңдары қылмысқа қатысу институтына қөптеген өзгерістер
енгізді. Сондай-ақ, барлық Кеңес республикалары үшін қатысушылардың
жауапкершілігінің бірдей негіздері мен шектерін белгілеңді. Бұл қылмыстық
заңның негізінде қылмысқа қатысу анықтамасы берілді және қатысушылықтьщ тек
қасақана түрде ғана орын алатындығы көрсетілді, қылмысты ұйымдастырушының
рөлі ерекше аталған және қатысушылар қатарынан күні бұрын уәде бермеген
жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушьшар қатарынан алынып тасталды.
Кеңестік қылмысқа қатысу жайындағы нормативтік ережелерінің елу жылдан
астам даму процессі келесі теңденцияларды қамтьиды. Біртіндеп қатысушылар
шеңбері мен олардың заңдағы сипаттамасы нақтыланды. Барлык Кеңестік
республикалардьң зандары бойынша қылмысқа қатысу ұғымы мен қатысушылар
түрлерін анықтаудың бірдей ортақ негіздері дамытылды. Біртіндеп анти-
кеңестік ұйымдардың анықтамалары нақтыланды. Контрреволюциялык
көтерілістер, сөз байласулар, аса қауіпті мемлекеттік қылмыстарды жасау
арнайы мақсаты болып табылатын әр текті анти-кеңестік ұйымдар сияқты
салыстырмалы кең ұғымдар жетілдірілді. Бандитизмнің түсінігі мен анықтамасы
белгіленді.
Заңда қатысушыларға жаза тағайындаудың ерекше тәртіптері то-
лықтырылып, бекітілді. Қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша
қатысушының тек тікелей өзі дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар
үшін жауапкершілігі бекітілді.
Қаз КСР 1959 жылғы Қылмыстық кодексінің 17-бабы қылмысқа қатысуға
арналды және онда қылмысқа қатысудың анықтамасы берілді онда, Екі немесе
одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға бірлесіп қатысуы қылмысқа
қатысу деп танылады - делінген. Бұл кодексте де қылмысқа қатысушылардың
төрт түрі анықталып, орындаушы, ұйымдастырушы, айдап салушы және
көмектесушінің анықттамалары берілді. Бірақ бұл кодексте қылмысқа
қатысушылардың қылмыстық жауаптылығына арналған арнайы бап болмады, тек 17-
бапта Сот жаза тағайындау кезінде әр қатысушының қылмыс жасауға қатысу
дәрежесі мен сипатын ескеруі қажет деп кана белгіленді.
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу ұғымы қылмыстық әрекеттің ерекше
нысаны ретінде қарастырылады. Өйткені қылмысты бұл нысанда істеудің жеке
дара қылмыс жасаумен салыстырғанда қауіптілік дәрежесі, келтіретін залалы
анағұрлым зор, сондай-ақ қылмыска қатысушылықтың негізгі мәселесі
әдеттегідей қылмысты бір адам жасаумен және бір адамға жауаптылық
белгілеумен салыстырғанда өзгеше қарастыруды қажет ететіндігіне немесе жеке
адамның әрекеттеріне талдау жасағанға қарағанда бір неше адамның жасаған
бір қылмыс уақиғасындағы қатысу сипаты мен дәрежесіне қарай өзгешелік орын
алатындығына байланысты болып табылады.
1958 жылғы қылмыстық заңның 17 бабында заң жүзінде алғаш рет берілген
қылмысқа қатысушылықтың анықтамасын жоғарыда аталған 1938 жылғы оқулықпен
салыстырғанда бұл анықтымада екі немесе одан көп адамдардың бірлескен түрде
әрекеттер жасау белгісі келтірілді және бұл белгі тек объективтік белгі
ретінде ғана емес, субъективтік белгі түрінде де бағаланды.
Қылмыстық құқыкта қылмысқа қатысушылық мәселесіне қатысты туындаған
даулы мәселелердің бірі, бірлескен түрдегі қылмыстық әрекеттердегі кінә
нысаны болып табылады. ҚР ҚК 27 бабы бойынша қылмысқа қатысу тек қасақана
түрде қасақаналықпен жасалатын қыл-мыстарда ғана орын алады. Бірақ зерттеу
әдебиеттеріне және окулықтарға көңіл аударсақ, онда қылмысқа қатысу тек
қасақана түрде ғана емес, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін екендігін
кездестіруге болады. Бұл даулы пікір алғаш рет А.Н. Трайниннің Екі немесе
одан көп адамдардың арасында кінәлілік бір формада болмаса қылмысқа қатысу
болмайды. Сондықтан қылмысқа қатысушылық қасақана немесе абайсыздықта
бірлесіп әрекет жасаған адамдарда ғана бола алады деген пікірінен
басталды. Ол абайсыздыктың үш жағдайын келтіреді: 1) абайсыздықпен жасалған
қылмысқа қасақана азғыру; 2) қасақаналықпен жасалатын қылмысқа
абайсыздықпен азғыру немесе көмектесу; 3) абайсыздықпен жасалатын қылмысқа
абайсыздықта азғыру немесе көмектесу. А.Н. Трайнин осы жағдайлардың әр
қайсысы үшін мысалдар келтіреді. Мысалы, абайсыздықпен жасалған қылмысқа
қасақана азғыру ретінде, басқа біреудің қолымен кісі өлтіруді көздеген
біреу түн уақытында мылтығын сынату үшін басқа біреуге атып көруін сұрайды.
Осының алдында ғана жауласып жүрген адамы қараңғы жаққа қарай кеткенін
пайдаланып, мылтықты атуға келіскен адам қай жаққа қарап атайын деп
сұрағанда, өлуін тілеген адамның кеткен жағын нұсқайды. Екінші жағдайдың
мысалы ретінде, топ адамдардың ортасында отырып біреу қылмыс жасаудың жолын
және қалай осы қылмыстың ашылмайтын әдісін жай әңгіме ретінде айтады. Осы
әңгімені тындап отырған бір адамда осы жоспар бойынша қылмыс жасау туралы
қасақаналык, тілек пайда болады. Үшінші жағдайдағы мысалда үш аңшының аңнан
қайтып келе жатып, ауылына таяғанда бір ауылдасының қақпа алдында трубкамен
темекі тартып тұрғанын көріп, бірінің екіншісіне сен мергенсің ғой ананың
трубкасына тигізіп бере аласың ба дейді. Үшінші аңшы оқ мүлт кетпесін деп
иығын қойып көмектесушілік әрекетті орындайды. Мылтықты атуға келіскен адам
атқанмен оқ трубкаға емес, адамға тиеді.
Мұндай бағытты ұстанушылар қылмысқа қатысуға ұқсас? абайсыз-дықтағы
әрекеттерді мысалға келтіре отырып, қылмысқа катысушылардың араларындағы
себепті байланыстардың ролін ескеріп олардың тек туындаған зардаппен
байланыста болуын жеткілікті деп түсінген [14, 90бет]. Сонымен қатар М.Д.
Шаргородский абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылық әрекет қасақана жасалған,
зардабы абайсыздықта туындаған қылмыстарда болады, себебі мұндай
жағдайларда қатысушылар орындаушының іс-әрекеттерінің сипатын біледі деген
пікір келтіріп, мысал ретінде үй төбесінен темір сынықтарын лақтырып жатқан
екі жұмысшының бірінің лақтырған темірі, төменде өтіп бара жатқан адамның
басына тиіп, денсаулыққа немесе адам өміріне зардап келтіруін алады [15,
103бет].
Бұл зерттеушілер қылмысқа қатысушылықтың абайсыздықта да кездесу
мүмкіндігін 40-60 жылдарда келтірген. Мұнан кейінгі кезеңдерде қылмысқа
қатысушылық мәселелерін арнайы зерттеген ғалымдар абайсыздықта қылмысқа
қатысу орын алуы мүмкін емес себебі біріншіден, абайсыздықта туындаған
зардаптарды бір неше адамдардың қылмысты ниетті бірлесіп іске асыруы, оның
нәтижесін бірлесе отырып жету деген ой жоқ дейді [16, 42бет]. Екінішіден
қылмыска қатысушылардың әрекеттері екі жақты субъективтік байланыстың
негізінде ғана бірлескен әрекеттер деп бағаланады және бірлескен түрдегі
екі немесе одан көп адамдардың әрекеттерінде орындалатын әрекет ғана емес,
оның нәтижесі де екі жақты байланыстаң негізінде орын алуы керек немесе
өзара түсіністікте болуы керек егер өзара түсіністік болмаса, онда қылмысқа
қатысушылық жоқ [17, 83 бет]. Үшіншіден, бұл зерттеушілердің ортақ пікірі
абайсыздықта жасалған қылмыстар бойынша тек сол әрекетті орындаған немесе
зардаптың туындауын көре білуге міндетті немесе көре білуге мүмкіндігі
болған адам жауап береді дегенге келеді. Зерттеушілердің негізгі дені
қылмысқа қатысу шылықтың тек қасақана кінә нысалы жасалатынын келтіреді.
Осыған байланысты 1958 жығы Қылмыстық кодексте Негізінің 17 бабында
қылмысқа қатысу дегеніміз екі немесе одан көп адамдардың қасақана
бірлескен түрде қылмыс жасауы болып табылады деген анықтама беріп, заң
жүзінде абайсыздықпен бірлескен адамдардың қылмысты әрекеттерін мойындау
тиым салды. Алайда бұл кездерде де кейбір зерттеушілер тарапыған 17
баптағы қылмысқа қатысу түсінігі қылмысқа қатысушылықтың абайсыздықтағы
түріне шектеу қойып отырған жоқ деген пікір келтірді.
Мысалы М.Д. Шаргородский қазіргі ҚК 17 бабындағы екі немесе одан көп
адамдардың қасақана бірлескен түрде қылмыс жасауы деген анықтамасы бір неше
адамдардың әрекеттерді қасақана жасап, бірақ зардабының абайсыздыкта
туындауына кедергі жасап отырған жоқ, сондықтан осы анықтаманың өзі де
абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты заң жүзінде тануға кедергі жасамайды
деген ұсыныс келтірді. Бірақ бұл ұсыныс жай пікір ретінде багаланып қала
берді, өйткені 1990 жылдардың аяғына дейін өмір сүрген қылмыстық заң
бойынша қылмысқа қатысушылық үшін жауаптылық тек қасақаналықпен жасалатын
қылмыс түрлері бойынша ғана мүмкін болды. М.Д. Шаргородскийдің осы пікіріне
тосқауыл қою мақсатына байланысты болар, жаңа Ресей, сондай-ақ Қазақстан
қылмыстық зандары Екі немесе одан көп адамның қасақана бірлескен түрде
қасақана қылмыстарды жасауы қылмысқа қатысу деп танылады деп қасақаналық
белгісін екі рет көрсете отырып анықтаған.
Біз М.Д. Шаргородскийдің ұсынысын және қолданыстағы қылмыстық заңның
27 бабындағы түсінікті талдаудан өткізгенді жөн көріп отырмыз.
Қылмыстық құқық кінә нысандарының және оның түрлерінің түсінігін
қылмысқа қатысуға ғана қатысты емес, жалпы қылмыстылыққа ортақ түрдегі
ереже ретінде келтіреді. Кінәнің түрлері жасалған әрекеттің қасақаналығына
байланысты емес, негізінен зардапқа қатысты психикалық қатынаспен
анықталады деуге болады. Формальдық құрамға жататын қылмыстарда әрекетке
деген психикалық қатынасты анықтау жеткілікті болса, ал материалдық құрамға
жататын қылмыстарда әрекетке және оның нәтижесіне қатысты психикалық
қатынасты анықтау қажетті болып табылады. Негізінде материалдық құрамдарда
қылмыстың қандай кінәмен жасалғандығы зардапқа деген шешімімен сипатталады
деуге болады. Мүндай құрамдарда қылмыс қасақаналықпен жасалды деп түсіну
үшін зардапты тілеу немесе саналы түрде жол беру орын алуы керек. Ал
абайсыздықтағы қылмыстарда, мысалы қылмысты менмендікте адам қоғамға
қауіпті әрекеттің жасалуын тілгенмен, туындауы мүмкін зардаптың болуын
тілемейді немесе саналы түрде жол бермейді. Сондыктан қылмысқа
қатысушылықтьщ түсінігіңде қасақана түрде деген белгі көрсетілуінің өзі
М.Д. Шаргородский айтқандай әрекеттің қасақана, ал зардаптардың
абайсыздықта туындауын біддірмейді. Қылмыстық құқықта кінә мәселесінде
интеллектуалдық белгілер қылмыстың қандай кінә нысанымен жасалғанын
білдіретін шешуші ұғымдарды білдіре алмайды, интеллектуалдық белгілер
мағынасы, роль бойынша кінәнің, оның түрлерінің түсінігін толықтырушы
сипатта колданылады деуге болады. Мысалы қылмысты менмендікте әрекет
қашанда қасақана түрде жасалады және зардаптың туындауы мүмкін екендігін
көре отырып осындай қауіпті әрекет жасалады, бірақ адамның мұндай
әрекеттерін абайсыздыққа жатқызушы белгі, ол басқа нәтижеге жету үшін
мұндай зардапты болдыртпаймын деп жеңіл ойлылықпен немесе жеткілікті
негіздерсіз есеп жасауы болып табылады. Демек, менмендікгі абайсыздықтағы
кінә түріне жатқызушы белгі, шешім жасау кезінде адамның ойында болған
психикалық қатынастың түрі болады. Сондықтан КҚ Жалпы және Ерекше бөлімнің
баптарында қасақана деген белгі кездескеңде біз әреқеттің ғана емес,
зардаптың да қасақаналықпен туындайтын жағдайларын ескереміз.
Интеллектуалык белгілер формальдық құрамдарға жататын қылмыстарда ғана
айтарлықтай роль атқарады деуге болады. Себебі формальдық құрамдарда
зардапқа қатысты психикалық қатынас қолданылмайтындыктан, адамның іс-
әрекетке деген психикалық қатынасы тілеу немесе саналы түрде жол беру
түрінде болса, онда қылмыс қасақаналықпен жасалады деп қорытынды жасауға
негіз береді. Ал абайсыздықпен сипатталатын қылмыс-тардың көпшілігі
материалдық құрамдарға жатады, сондықтан қылмысқа қатысудың абайсыздықтағы
түрін мойындаған күннің өзінде де әрекетке деген қасақаналық барлық кезде
мәселені шешпейді, мұнда негізінен зардапқа деген ішкі қатынасты ескеруіміз
керек болады. Осы айтылғандарды дұрыс деп бағалайтын болсақ, онда қазіргі
ҚК 27 бабындаға қасақана бірлескен түрде қасақана қылмыстарды жасау деген
түсініктегі қасақана қылмыстарды жасауға қатысу деген белгіні алып
тастаган жөн сияқты. Заң бабында қасақана деген белгі қолданылғанда
біздің түсінігімізше әрекетке деген қасақаналық емес, немесе зардапқа деген
қасқаналықта емес, жалпы осындай қылмысқа қатысу сияқты қылмыс жасаудың
ерекше бір тәсілі немесе бұл белгі Ерекше бөлімнің баптарында тікелей
көрсетілгенде осы қылмыс қасақаналықпен сипатталады дегенді білдіреді. Ал
қолданыстағы ҚК 27 бабында қасақаналық белгісін екі рет көрсеткенмен, бір
сөзді немесе бір белгіні екі рет қолданып отырған сияқты.
Соңғы кездерде абайсыздықпен қылмысқа қатысудың мүмкіндігін жанама
түрде мойындайтын бағыт кездеседі. Бұл бағыт бойынша абайсыздықтағы бір
неше адамдардың зардаптарға соқтырған әрекеттері қылмысқа қатысушылық емес,
абайсыздықпен бірге зардап келтіру (неосторожное сопричинение) деп аталу
керек және мұндай бағытты ұсынушылар ғылым мен техника дамыған заманда,
адамдардың өзара араласуы жиілеген кезде бір неше адамдардың салақтығы,
жеңіл ойльшығы салдарынан ауыр зардаптар келтіруінің ықтималдығы жоғары
және мұндай абайсыздықпен бірге зардап келтірудің қоғамға кауіптілігі де
жоғары болады, сонымен қатар осындай әрекеттер қылмысты саралауда басқаша
бағытты қажет етеді дейді [18, 77 бет].
Бұл жерде біріншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің болуы
мүмкін бе және екіншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің қылмысқа
қатысушылықтан айырмашылығы қаншалыкты деген сұрақ туындайды.
Өндірістерде немесе өзге де шаруашылық салаларында апатты жағдайлардың
орын алуы жиі кездеседі десе болады және мұндай өндірістік апаттарда
қауіпсіздік ережелерін сақтауға бір ғана адам емес, бір неше адамдар
жауапты болуы мүмкін. Мекеме қаншалыкты үлкен және қауіпті зардаптар
келтіруге ықтималдығы жоғары болса, соншалықты ол мекемеде жауапты адамдар
көп болуы мүмкін. Осындай мекемелерде, құрылыс саласында зардаптар
туындағанда, осы апатты жағдайдың алдын алуға қызметі бойынша міндетті
адамдар бір нешеу болғанда, олардың әр қайсысы өз қызметінің түріне қарай
жауапты болады. Мысалы үлкен өндіріс орындарында техникалық қауіпсіздік
ережелері бойынша жұмыс істейтін арнайы бөлім, инженерлер жұмыс істегенде,
олардың әр қайсысы бір басшылыққа бағына отырып, осы зардаптың алдын алу
жұмыстары бойынша міндетті бола алады. Бір неше адамдардың жауаптылығын
өндіріс салаларындағы арнайы ма-мандардың қызметі бойынша ғана емес,
қарапайым мысалдармен де келтіруге болады. М.Д. Шаргородскийдің жоғарыда
келтірілген мысалын, яғни екі жұмысшьшың үй төбесінен металл сыныктарын
төменге лақтырып жатқанда, біреуінің лақтырған металы төменде өтіп бара
жатқан адамның үсітіне түсіп, адамның өміріне немесе денсаулығына зардаптар
қелтіруін алайық. Кейінгі зерттеулерде осы тәріздес жағдайларда зардап
келтіргендік үшін бір неше адам емес, тікелей зардап келтірген адамнаң
әрекеті анықтылуы керек және сол адам жауаптылыққа тартылады деген шешім
қалыптасты. Біз осы мысалды сәл өзгертейік. Мысалы екі жұмысшы үлкен
темірді екі жағынан ұстап тұрып лақтыру арқьлы зардап келтірді дейік.
Мұндай жағдайда екі жұмысшының қызметі бірдей дәрижеде, яғни олардың
арасында біреуі зардапты көре білуге міндетті болмағанда, олардьщ екеуі де
қоғамға қауіпті зардаптың туындауы мүмкін екендігін көре білуге мүмкіндігі
болды деп саналады. Демек бұл екі адамның тек біреуі емес екеуі де кінәлі
деп танылады. Осы тұрғыдан алғанда бір неше адамдардың абайсыздықта зардап
келтіруі мүмкін жағдай болып табылады. Бірақ екі немесе одан көп адамдардың
абайсыздықпен келтірген зардаптары бірлескен түрде келтірілген деп
бағалауға болмайды. Себебі бір неше адамдардың бірлесуі бұл орындалатын
әрекеттер туралы өзара хабардар болуын, нақты бір мақсатқа жету жолындағы
күш біріктірген және бір-бірінің әрекеттерімен саналы түрдегі байланыста
болған әрекеттің сипатын білдіреді.
Абайсыздыкта бірге зардап келтірудің мүмкіндігін мойындайтын болсақ,
онда бұл ұғым абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты білдіре ме немесе одан
айырмашылығы бар бөтен ұғым ба деген сұрақ туындайды. Сырттай алып
қарағанда абайсыздықта бірге зардап келтіру дегеніміз, абайсыздықпен
жасалған кылмысқа қатысушылық болып табылатын сияқты. Өйткені ҚК 27 бабының
атауы қасақана кылмысқа катысушылық деп аталып тұрған жоқ, ол жай
қылмысқа катысушылық деп ғана аталған. Яғни кінә нысанынан басқа
айырмашылығы байқалмайды. Егер осы тұрғыдан танитын болсак, онда қылмысқа
қатысушылықтың тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздыкпен де жасалуына жол
беруге болады. Абайсыздыкта бірге зардап келтіру мен қылмысқа қатысушылықты
бір қылмыстық құқықтық ұғым деп бағалау үшін кінә нысанынан басқа,
қылмыстың бірлескен түрде жасалуын да табуымыз керек. Біздің ойымызша, екі
немесе одан көп адамдардың абайсыздықта зардап келтірген іс-әрекеттерінде
бірлестік белгісі, яғни саналы түрде белгілі бір қоғамға қауіпті деп
танылған әрекеттерді жасауға және нақты бір зардаптардың туындауына
бағытталған күш біріктіруі және бір-бірінің іс-әрекеттерімен себепті
байланыста болуы орын алмайды. Абайсыздыкпен бірге зардап келтіруде
зардаптың алдын алуға міндетті немесе мүмкіндігі бар адамдардың барлығы да
бірдей енжарлық немесе жалқаулық, сонымен қатар жеткілікті негіздерсіз
зардап бола қоймас деп әрекетсіздік танытқанда, олардың арасында бірлесу
белгісін білдіретін күш біріктіру және қылмыстың жасалуы үшін әр
қатысушының өз үлесін қосуы деген тэрізді белгілер болмайды. Демек,
абайсыздықта бірге зардап келтіруде бірлесу белгісі болмайды және осы
себептен қылмысқа қатысу деген ұғымға да сай келмейді, сондықтан
абайсыздықта бірге зардап келтіру қылмыстық құқықтың арнайы ережелерінің
бірі ретіңде танылғанда да жеке құқықтық институт ретінде енгізілуі керек.
Қылмысқа қатысу мен абайсыздықта бірге зардап келтіру ұғымдарының
арақатынасы міне осындай.
Қылмысқа қатысушылықта екі немесе одан көп адамдардың қатысуы міндетті
белгі болып саналатындықтан, қылмысты ниетті қанағатандырудың мұндай
тәсілінде әдетте бір адаммен жасалған қылмыстарға қарағанда күрделі,
шешімін табу қиын жағдайлар кездесіп жатады. Соның бірі қылмысқа
қатысушылық және топ адам болып қылмыс жасау ұғымдарының арақатынасы болып
табылады. Мұндай мәселені қозғау себебіміз, ол топ адам болып қылмыс
жасауды қьшмысқа қатысушылыққа жатқызбайтын көзқарас кездеседі. Біздің
қарастырған деректеріміз бойынша мұндай бағытты М.Д. Шаргородский
келтірген. Оның пікірінше қылмысты бірге орындаушылықтың немесе қылмыстық
топ әрекеттерінің қылмысқа қатысушылыққа қатысы жоқ. ҚК Жалпы және Ерекше
бөлімінің баптарында қылмысқа қатысушылықты құрамайтын, тек нақты бір
жағдайларда бір неше адаммен жасалатын, топ адамдардың әрекеттері жөнінде
айтылады. Кейіннен осы пікірді Ф.Г. Бурчакта ұстанып, ҚК 17 бабын қылмысқа
қатысушылық ретінде тек роль бөліп қылмыс жасайтын жағдайларға қатысты
пайдалануды ұсынады [19, 44 бет]. Егер қолданыстағы қылмыстық заңның
қылмысқа қатысу нысандарының түсінігін қарастыратын 31 бабына сүйенсек,
онда топ адамдардың алдын ала немесе алдын ала келісімсіз түрде жасаған
қылмысты әрекеттері қылмысқа қатысушылықтың жеке нысандары ретінде
бағаланғанын байқауға болады.
Бұл мәселенің шешімін табу үшін топ адам болып қылмыс жасау және
қылмысқа қатысушылық ұғымдарының араларында қаншалықты жақындық, қаншалықты
айырмашылық бар екендігін анықтау керек тәрізді. Бұл ұғымдардың
айырмашылығы ретінде бір ғана белгіні келтіруге болады, ол топ адамдардың
жасаған қылмысы ретінде қылмыстың объективтік белгілерін орындауға әр бір
адамның қатысуы болып табылады. Ал қылмысқа қатысушылық екі немесе одан көп
адамның қасақана бірлескен түрдегі кез-келген қылмысты әрекеттері түріңде
анықталады. Қылмысқа қатысушылық ретінде бір неше адамдардың қасақана
бірлесіп нақты бір қылмысты немесе қылмыстарды жасауы алынатындықтан топ
адам болып қылмысты жасау да осы түсініктің құрамына барлық белгілері
бойынша сәйкес келеді. Қылмысты топ адамдар нысанында орындау ретінде ҚК
Ерекше бөлімінің баптарында қарастырылған қылмыстары бір неше адамдардың
бірге орындауы болып табылады. Басқаша айтқанда қылмысты топ адам болып
орындау дегеніміз, қылмыстың объективтік жағының белгілерін толық немесе
ішінара орындау болып табылады. Осы түсінікпен қылмысқа қатысушылықтың
анықтамасын салыстыра қарағанда қылмысты топ адам болып орындаудың ерекше
белгісі, ол қылмысты бірге орындау немесе қылмыстың объективтік белгілерін
тікелей орындауға қатысу болып саналады. Ал жалпы қылмысқа қатысу
түсінігімен топ адам болып қылмысты орындаудың ортақ белгілері тіптен көп
десе болады. Бұл ұғымдардың ортақ белгілері ретінде екі немесе одан көп
адамның болуы, қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің бірлескен түрде орындалуы,
қатысушы адамдардың да қылмысты ой-ниеттерінің бірлескен түрде болуы және
кінәнің қасақаналық нысанымен сипатталуы, сондай-ақ қылмыстық зардаппен
немесе қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынасқа келтірілген нұқсанмен әр
бір топ мүшесінің немесе қатысушының себепті байланыста болуы алынады.
Топ адамдардың жасаған қылмыстарын арнайы зерттеумен айна-лысқан Р.Р.
Галиақбаров алдын ала келісіммен жасалған топ адамдардың қылмыстары
белгілерінің көлемі туралы топ адамдар жасаған қылмыс деп саралау үшін
мыналарды анықтау керек: а) орындаушылардың көп болуы, б) әр қайсысының
қылмыстың объективтіқ жағының белгілерін орындауға толық немесе ішінара
қатысуы, в) қылмысты бірлесіп жасауы, г) бірлесіп қылмыс жасаудағы әр
қатысушының қасақаналығы, д) бірлесіп қылмыс жасау жөніндегі түсіністікгі
құрайтын, топ мүшесінің әрекеттерінің қелісімділігі, е) топ болып қылмыс
жасаудағы алдын ала келісім [20, 84 бет].
Мұндай үнемі болатын белгілерден басқа, топ адамдар қылмыстарында кей
кездерде қосымша белгілерде бола алады. Мысалы алдын-ала келісім,
тұрақтылық. Мұндай белгілер болған кездерде, топ адамдардьщ бірлескен
әрекеттері басқа қылмыстық-құқықтық сапаға айналып, қылмыс басқаша
сараланады. Яғни қосымша белгілердің нәтижесінде ұйымдасқан топ,
қауымдастық тәрізді нысандарға айнала алады.
Р.Р. Галиакбаров өз зерттеулерінің денін топ адамдардың жасаған
қылмыстарына арнағанмен, топ болып қылмыс жасаудың қылмысқа қатысушылықпен
жақындығына күмән келтірмейді. Ол құқықтық табиғаты тұрғысынан алғанда топ
адамдардың қылмыстары - бұл қылмысқа қатысушылықтың бір көрінісі болып
табылады дей отырып, топ адамдардың қылмыстарына роль бөліп қылмысқа
қатысудан басқа барлық қылмысқа қатысушылықтың нысандарын жатқызады.
Біз де осы пікірге қосылғанды жен санаймыз, себебі топ адамдар жасаған
қылмыстарды сипаттайтын немесе оның түсінігін ашатын белгі объективтік жақ
белгілерін орыңдауға толық немесе ішінара қатысу екендігін байқауға
болады. Ал өзге белгілері бойынша толығымен қылмысқа қатысушылықтың
түсінігіне, оның белгілеріне дәлме-дәл келеді. Біздің ойымызша топ адамдар
қылмыстылығы қылмысқа қатысушылықтың бір көрінісі немесе оның жеке бір
нысаны болып табылады, мұның дәлелі ретінде ҚК 31 бабының 1 және 2
бөліктерінде топ адамдардың қылмысты әрекеттері қылмысқа қатысудың
жекелеген нысандары ретінде бейнеленуімен де дәлелдеуге болады. Қылмысқа
қатысудың нысандарының негізгі мағынасы да бір неше адамдардың қасақана
бірлескен қылмысты әрекеттері барлық кездерде бірдей бола бермей, оларда
кейде объективтік және субъективтік белгілеріне қарай айырмашылықтары
болатынын, соған сәйқес іс-әрекетті саралауда, жауаптылық белгілеуде
ерекшеліктер болатынын білдіреді. Яғни екі немесе одан көп адамдар бірлесіп
қасақана қылмыстарды жасағанда олар барлық кездерде роль бөліп қатыспай,
кейде бірге орындау түріне, ал кейде тұрақты түрде қылмысты әрекетермен
айналысуы мүмкін.
Топ адамдардың қылмысты әрекеттері мен қылмысқа қатысушылық ұғымдарын
ажырата қарастыратын зерттеушілер қылмысқа қатысу ұғымын тар мағынада
түсінетін және осындай мағынада қолдануды ұсынатын тәрізді. Тар мағынада
қылмысқа қатысу ретінде орындаушыдан басқа қатысушылардьщ тек көмектесу,
ұйымдастыру сияқты рольдерді орындап, осы рольдер арқылы қатысуын түсінуге
болады. Бірақ практиканың кең мүмкіндіктерін ескерсек, біз тек сол ақиқат
болмысын танумен ғана айналысатынымызды мойындасақ, онда қатысу
терминінің мағынасына болған оқиғаның басы- қасында бірге болуды,
әрекеттерді бірге орындауды да жатқызуға болады, яғни қылмысқа қатысу ұғымы
топ адамдардың жасаған қылмысы деген ұғыммен салыстырғанда кең ұғым болып
саналады.
Қорыта айтқанда, топ адамдардың жасаған қылмыстары барлық объективтік,
субъективтік белгілері бойынша қылмысқа қатысушылықтың жалпы белгілеріне
сәйкес келеді және мағынасы бойынша қылмысты бірлесіп жасау арқылы қылмысты
ниеттерін қанағаттандырудың жеке нысанын білдіреді деп түсінеміз.
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері
Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері ретінде жасалған
қылмысқа кем дегенде екі адамның қатысуы, іс-әрекеттердің бірлескен түрде
орындалуы немесе бұл іс-әрекеттердің бір-бірімен себепті байланыста болуы
алынады.
Қылмысқа қатысушылықтың негізгі белгілерінің бірі екі немесе одан көп
адамдардың әрекет етуі болып табылады. Жасалған қылмысты әрекеттерді
қылмысқа қатысушылыққа жатқызу үшін кем дегенде екі адамның арасында
бірлесіп қылмыс жасау туралы ой болуы шарт. Ал үшінші, төртінші адамдар
кәмелетке толмағандар, абайсыздықта қылмыс жасаушылар болғанымен, әдепкі
екі адамның әрекеті қылмысқа қатысушылыққа дәл келуі керек. Демек, кем
дегенде екі адам қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс және
абайсыздықта емес, қасақаналықпен бірлесіп қылмыс жасау туралы ойда болуы
керек.
Қылмысқа қатысушылардың арасында бірлесу белгісінің болуын зерттеу
әдебиеттерінде әр көлемде қарастырады. Бірлесіп қатысу белгісінің сипатын
анықтағанда, кінәлілердің қоғамға қауіпті іс-әрекетті өзара байланыста
жасауын және қылмыстың зардабына да әр бір қатысушының байланысы болуын
анықтауымыз керек. Қылмысқа қатысушылықтағы бірлесу белгісі қылмыс
жасаудың бастапқы кезеңінен соңғы кезеңіне дейін түгел орын алады және бұл
белгі мынандай элементтерден құралады:
а) әрбір қылмысқа қатысушының әрекеті басқа қатысушылардың
накты жағдайларда әрекеттер жасауының қажетті шарты болып табылады. Яғни
бірінің белгілі бір әрекеттерді жасауы, басқаларының да алдыңғы әрекетке
байланысты нақты бір әрекеттерді іске асыруына себеп болады;
ә) қылмыстың салдары немесе қылмыс уақиғасы әр қатысушьшың
әрекеттерімен себепті байланыста болады;
б) қылмыстың нәтижесі барлығына ортақ болады.
Қылмысқа қатысушылардың бірінің накты бір қылмысты әрекеттерді
орындауына байланысты (айдап салушылық, қөмектесушілік әрекеттер), екінші
адамның сол әрекетке сәйкес келесі әрекеттерді орындауы, бұл барлық
қылмысқа қатысушылық нысандарына дәл келмейді. Мұндай кезекті түрдегі
әрекеттерді орындау, қылмысқа қатысушылардың арасыңда роль бөліп қатысу
тәрізді нысанда орын алады. Ал қылмысты топ адам болып жасағанда,
қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде орындалуы белгісі, олардың бір
тектес қылмыстық әрекеттерді жасау арқылы қылмыстың салдарына күш
біріктірудін, нәтижесінде жетуін білдіреді. Мысалы бір топ адам болып бөтен
адамның өміріне немесе денсаулығына зардап келтіру. Мұндай жағдайларда
бірлесу белгісі топ мүшелерінің ортақ ниетпен бір тектес әрекеттерді
жасауымен көрінеді.
Жалпы, қылмысты бір неше адамдардың бірлесіп жасауы қылмысқа
қатысушылықтың қоғамға қауіптілігін барлық жағдайларда болмаған, негізінен
ауырлатады.
Екі немесе одан көп адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерін, қыл-мысқа
қатысушылыққа жатқызатын белгі - себептілік белгісі болып табылады. Егер
қылмыстың салдары немесе қылмыстың болу уақиғасы, адамның әрекеттерімен
себепті байланыста болмаса, онда еебепті байланыста әрекет жасамаған адамға
қылмыстық жауаптылық туындамайды немесе абайсыздықта қылмыс жасаған болып
саналуы мүмкін. Себебі бұл әрекеттердің арасындағы немесе қылмыстың
зардабына деген себепті байланыстар қасақана әрекеттерден туындаған болуы
керек. Яғни қасақана түрде көмектесушілік әрекеттерді орындау, қасақана
түрде қылмыстың жасалуына жол ашады. Қылмысқа қатысушылықтағы себепті
байланысты жасалған қылмыс мазмұның екі жерінде ескеру керек. Біріншісі,
қылмысқа қатысушылардың араларындағы байланыс, ал екіншісі, қылмысқа
қатысқан әрбір адам әрекетінің туындаған зардаппен байланысы. Бірінші
келтіріліп отырған себерті байланыс туралы жоғарыда айтылды, ал әрбір
қылмысты әрекеттің зардаппен себепті байланыста болуьш, қатысушылардың
әрекеттерінің мазмұны мен сипатынан көруге болады. Бұл көрініс, әрбір
қылмысқа қатысушының қоғамға қауіпті әрекетінің толығымен анықталады.
Қылмысқа қатысушылар бір мүддеге бағыты алған әрекеттерді орындауы арқылы
күш біріктірген болып есептеліп, қылмыстың зардабын туындатады. Демек,
қылмысты ұйымдастырған, қылмысқа азғырған, көмектескен және орындаған
адамдардың әрекеттерінің барлығы да қылмысқа қатысушылық болуы үшін,
туындаған зардаппен себепті байланыста болуы қерек. Бұл себепті байланыс
мысалы, айдап салушының біреуді қылмыс жасауға азғыруымен, көмектесушінің
қылмыстың орындалуы үшін кеңес, құрал-сай-ман, қылмыстың ізін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі
1.1 Қылмысқа қатысушылықтың түсінігінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .6
1.2 Қылмысқа қатысуш ылықтың объективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 17
2 Қылмысқа қатысушылық нысаның түсінігі
2.1 Қылмысқа қатысушылық
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.2 Қылмысқа қатысушылық нысаны жөніндегі теориялық
негізгі
ағымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3 Қылмысқа қатысушылық нысанын
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..36
3 Қылмысқа қатысушылық нысанын талдау
3.1 Топ адамдардың қылмыс
жасауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
3.2 Әр түрлі рөлдер орындау арқылы қылмысқа
қатысу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Дипломдық жұмыста елімізде жүргізіліп жатқан
реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен
күрес шараларын күшейтуді қажет ететін мәселелер қарастырылған.
1995-ші жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық референдуммен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-ші бабында "Қазақстан
Республикасы өзін демократиялык, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады [1, 14бет].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмысқа қарсы
күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұңды баяндамасыңда
"еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына, азаматтардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырады", -деді [2, 7бет].
Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланды. Себебі қоғамның даму
бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси дағдарыстың
орын алуына соқтыра алды. Бұл мәселе туралы профессор Ү.С.Жекебаев "жаңа,
әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық
күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994 жылғы сот-құқық
реформасы айтарлықтай нәтиже бере алмады, оның объективтік және
субъективтік себептері де болды"- деді [3, 12бет].
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау,
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Мемлекет басшысының
осындай Жарлықтары мен қаулыларының ішінен атап айтар болсақ: "Коррупциямен
және ұйымдасқан түрдегі қылмыстылықпен күресуді күшейтудің шаралары
жөніндегі" 1992 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Кеңес құру туралы" 1994 жылғы 11
ақпандағы Президенттің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы"
1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
"Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар
туралы" 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Қаулысы, "Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес жөніндегі
Республикалық комиссия кұру туралы" 1994 ж. 21 қыркүйектегі Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес және құқық
тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы" 1995 ж. 17 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы, сонымен қатар "Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы" 1995 жылғы 18 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы бойынша қылмысқа қатысушылық нысандары анықталып және алғашқы рет
арнайы жеке бапта көрсетілді [6, 45бет]. Сондай-ақ көрнекті ғалымдар мен
құқық қорғау органдарының жетекшілері ұйымдасқан қылмыстылықпен күресу
туралы арнайы заң қабылдау туралы ұсыныстар да білдіруде [7, 70 бет]. Бұған
заңды негіз туындады. Себебі елдің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты
ұйымдасқан қылмыстылықтың әртүрлі көріністері пайда болып, қарқын ала
бастады. Н.М. Әбдіров осы мәселе туралы "соңғы кезде ұйымдасқан және
маманданған қылмыстылықтың нашақорлық және наркобизнес саласында өзінің
бақылау жүргізуге тырысуы күшейгенін байқауға болады" деген болатын [8, 35
бет].
1997 ж. 5-қарашадағы Қазақстан Республикасының Президентінің "Ұлттық
қауіпсіздікті күшейту, ұйымдасқан қылмыстылықпен және нашақорлықпен күресті
ары қарай күшейту шаралары туралы" Жарлығында бұл қауіпті құбылыспен
күресті қарқындатудың алғашқы кезектегі шаралары анықталған [9, 67бет].
Тақырыптың жаңашылдығы: Қылмысты бірлесіп жасаушылық немесе қылмысқа
қатысушылық қоғамдық өмірде ғана күрделі мәселе болып саналмай, сонымен
бірге бұл мәселе теория жүзінде күрделі, толық шешілмеген мәселе ретінде
1940 жылдардан бері даулы болып келе жатыр. Сондықтан қылмысқа
қатысушылықтың теориялық мәселелеріне осы күнге дейін көптеген ғалымдардың
арнайы монографиялық еңбектерінде зерттеу жасалынды.
Әйтсе де осы мәселені зерттеген ғалымдар бір тектес шешімдерден гөрі,
әр түрлі немесе кейде бір-біріне қарама-қарсы пікірлерді көптеп келтіреді.
Қылмысқа қатысушылық мәселесін зерттеушілер қанша ой, тіл шешендіктерімен
қарастырса да қылмысқа қатысушылықтың түсінігі, қоғамға қауіптілік
дәрежесі, нысаны, түрлері, қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы тәрізді
мәселелері әлі де даулы болып қалып бара жатыр. Қылмыстық құқық теориясында
қалыптасқан даулылықты қарастыру және оларға шешім табу үшін осы жұмыстың
келесі беттерінде қылмысқа қатысушылықтың даулы деп танылатын мәселелеріне
зерттеу жасалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қылмысқа қатысушылықтың мәселелерін
жетілдірудің жолдарын қарастыру болып табылады. Бұндай жағдай, менің ойымша
әр бір Қазақстан Республикасының азаматын толғандыратын жайт деп ойлаймын.
Себебі соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде
жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына
сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда. Ұйымдасқан түрде қылмыс
жасаушылардың әрекеттері, әсіресе меншікке, экономикалық қатынастарға,
қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі.
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді орындау қажет:
- қылмыс заңнамасына байланысты заңдар, нормативтік актілер,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын, мақалаларды т.б. деректердің
барлық түрлерін жинап, салыстырып-саралау негізінде қылмысқа қатысушылықтың
алатын орнын мүмкіндігінше нақты көрсету;
- қылмыс Заңы баптарының Конституцияға қайшы келетін тұстарын қатаң
түрде қарастыру, бұрыс мағына беретін баптарды талқыға салу;
- Шет елдерінің қылмыс заңнамаларымен салыстыра отырып мұндағы
жетістіктерді қарастырып назарға алу.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қылмысқа қатысушылықтың негізін қарастыру
болып табылады.
Зерттеу обектісі Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қатысушылықтың
түсінігі қалыптасуы мен даму кезеңдері мен құрылымы.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қатысушылықтың
түсінігі және оның қылмысқа қатысушылық нысанын талдау болып табылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізідері нормативтік
құқықтық актілер мен Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясының
ғылыми әдебиеттерің қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар статистикалық
мәліметтер қолданылды.
Дипломдық зерттеулер жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды:
аналитикалық, жалпы диалектикалық, салыстыру, тарихи, логикалық және
қорытындылау әдістері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы, автормен Қазақстан
Республикасында қылмыс саласы саясатын қолдауға бағытталған негізгі
шараларды ұсынуынан тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде таңдалған жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен зерттеу
пәні, зерттеу тәсілдері, ғылыми жаңашылдығы мен құрылымы көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында қылмысқа қатысушылықтың түсінігі,
оның объективтік және субъективтік белгілері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында қылмысқа қатысушылық нысаны
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында қылмысқа қатысушылық нысанын талдау
жолдары қарастырылған.
1 Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі
1.1 Қылмысқа қатысушылықтың түсінігінің маңызы
Қылмысты бірнеше адамдардың бірлесіп жасауы және оларға жауапкершілік
қолдану мәселесі, тарихта қазақ елінің заңдарында ғана емес, өзге де
елдердің заңдарында қарастырылған кылмыстық құқықгық институттың бірі болып
табылады. Ежелгі және орта ғасырларда қолданылған әр түрлі мемлекеттердің
заңдарында қылмысқа қатысушылар және оларға жаза белгілеу қарастырылған.
Қазақ халкының әдет-ғұрып құқығының бұл мәселені толық қамти алмағандығы
байқалады. "Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмысқа қатысушылар
қылмысты жасаған адаммен бірдей дәрежеде жауапкершілікке тартылған. Мұны
қазақтардың мынандай кағидалық мақалымен дәлелдеуге болады: "Ұры серігімен,
жортуыл жолдасымен" дейді. Кейінгі уақыттарда қылмысқа қатысушылардың
жауапкершілігі кінәнің дәрежесіне қарай біршама жекешеленеді. Негізінен
жауапкершілікке жекешелей қарау, XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей
қылмыстық зандарының әсерінің нәтижесінде аяқталған. XIX ғасырдың екінші
жартысында Г.Загряжскийдің жарияланған қазақ әдеттік заңдарының жинағында:
"Егер қылмыс жасауда бірнеше адам қатысса, онда тағылған айып
қатысушылардың қылмысқа қатысу дәрежесіне қарай бөлінеді" делінген [10,
38бет].
Қазақ әдет-ғұрып құқығы туралы барлық материалдарда қылмысқа
көмектесушілер мен жасалған қылмысты жасырушылар оны орындаған адаммен
бірдей дәрежеде қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын келтірген. Бірақ билер
сотында көмектесушілер мен қылмысты жасырушыларды жазалау сирек кездескен.
Оның бір себебі қылмыстың ұйымдастырушысы, азғырушысы немесе көмектесушісі
ру басылар тәрізді беделді адамдар болуына байланысты болуы мүмкін.
Күлтелеев М.Т. қазақ заңдарында қылмысқа қатысудың түсінігі
қарастырылмаған, сол сияқты қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмыс деген ұғым да
болмаған. Оның орнына "жаман қылық" деген ұғым қолданылған. Бұл жаман
қылықтардың түрлері қазіргіше ұғыммен алғанда қылмыстарды білдірген. Қазақ
әдет-ғұрып зандарында қылмысты, яғни жаман қылықты бірнеше санатқа бөлу
болған тәрізді. (себебі "өте жаман қылық" деген ұғым қолданылып, ол жеке
адамға, хан, сұлтан, би, ру басылардың жеке басына, оньщ ішінде ар-намысқа,
сонымен қатар отбасы иесі болып табылатын адамға қарсы әрекеттерді
білдірген.
Т.М.Күлтелеев қазақтардағы қазіргі "қылмыс" термині "қылық жаман
қылық"деген сөзден шыққан тәрізді қылмыс терминінінің шығу себебі басқаша
да болуы мүмкін ''Қылмыс" сөзінің төркіні "жаман қылық қылма" деген
сөздегі ''қылма" сөзіне байланысты болуы мүмкін. Яғни жаман қылық қылма сөз
қылмас әрекеттер немесе қылмас жасамас деген мағынаға көшіп, бірақ қазақ
тілінің айтылуы икемділігіне қарай "қылмыс" болып кетуі де мүмкін.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі
көріністеріне ұқсас іс-әрекеттер кездеседі. Мысалы, қылмысты хабарламау,
өзге біреудің жұбайы немесе зайыбымен жьныстық қатынаста болу т.б. Ал
жасалған қылмыс туралы үндемеу (умолчание) қылмыс деп есептелмеген]. Бұл
"үндемеу" қылмысты хабарламауға ұқсас әрекет тәрізді, үндемеу ретінде
қылмысқа жол берушілік айтылып отыруы мүмкін. Жалпы қазақ әдет-ғұрып құқығы
бойынша қылмысты топ адамдар болып жасау, жауапкершілікті ауырлататын
жағдай ретінде бағаланған.
Қазақ елінің аумағында қылмысқа қатысушылық туралы алғашқы заңдар
Ресей заңдарының күшімен 1845 жылғы орыс заңдарының Уложениесі негізінде
пайда бола бастады. Бұл Уложение сол кездердегі Ресейдің қөрнекті
ғалымдарының бағытына келетіндей нұсқада қылмысқа қатысушылықты екі түрге
бөліп келтіреді.
Алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық.
Алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылық.
Бұл қылмысқа қатысу түрлерінің негізгі мағынасы осы ұғымдардың өз
атауынан көрініп тұрғандай қылмыс жасалар алдындағы келісімнің болу немесе
болмауына қарай ажыратылады. Сонымен қатар бұл заңның 15 бабы қылмысқа
қатысушылардың да түрлерін келтіріп, оларды 1) қылмыстың қоздырушысы
(зачинщик), 2) сыбайлас немесе қатысушы (сообщник), 3) үгіттеуші немесе
азғырушы, 4) көмектесуші деп бөлген. Мұнымен қатар қылмысқа қатысушылардың
бір түрі ретінде алдын ала келісім берген қылмысты жасырушьшық келтірілген
[11, 71бет] Ал алдын ала келісіммен немесе келісімсіз түрде қылмысты
хабарламау және қылмысқа қатысушылықтың нысандары немесе қылмысқа
қатысушылықтың белгілері туралы бұл заңда айтылмаған. Дегенмен бұл
ережелердің қазіргі қылмыстық заңмен ұқсастығын байқауға болады және бұл
ұқсастыққа қарай отырып, қазіргі қылмысқа қатысу институтының пайда
болуының алғашқы кезеңі болып табылады деп шамалауға болады.
Патшалы Ресейдің 1903 жылғы Қылмыстық қылмысқа қатысушылардың
жауапкершілігін қылмыстың түріне сәйкес белгілеген болатын.
Кеңес билігінің 1917-1918 жылдардағы декреттерінде қылмысқа
қатысушылықтың анықтамасы берілмеді. Ол декреттер контрреволюциялық ұйым,
банда, сөз байласу, шайка сияқты қылмыстардың жоғары қауіптілігін ерекше
атап көрсетіп, оларға жауаптылық қарастырды. Бірлескен қылмыстылық іс-
әрекеттер үшін жауаптылыққа тартылатын адамдар ретінде қылмыстағы басты
кінәлілер, яғни, ұйымдастырушылар мен орындаушылар, сонымен қатар айдап
салушылар мен көмектесушілер жатқызылды. Қылмысқа қатысушылармен қатар
қылмысқа қандай да бір қатысы болған адамдар да қылмысқа қатысушылар
ретінде бағаланды және олардың нақты түрлерінің сипаттамасы көрсетілмеді
[12, 141бет]. Сол уақыттардағы нормативтік актілерде қылмысқа қатысушылар
мен басқа да осы қылмысқа қатысы бар адамдардың қылмыс жасаудағы немесе оны
жасырудағы ролін ескере отырып, жауапкершілігін даралау идеясы келтірілді.
Сонымен бірге кейбір аса қауіпті қылмыстар үшін олардың тең дәрежеде
жазалануы белгіленді. Себебі бірлескен қылмыстық әрекеттер жаңа пайда
болған кеңестік мемлекеттің өмір сүруі үшін жоғары қауіпті қылмыстар деп
бағаланды.
Қылмысқа қатысушылықтың заң жүзінде қарастырылуын мұнан кейінгі де
Кеңес үкіметі зандарынан кездестіруге болады. 1918 жылғы 30 шілдедегі О
набатном звоне деп аталатын СНК деқретінің 2 тармағында халыкты
қозғалысқа ауызша, жазбаша немесе басылым құралдары арқылы шақырған
әрекеттерді жасаған қатысушьшар, азғырушылар немесе көмектесушілер, тіпті
байланыста болған адамдар революциялық трибунал алдында негізгі қінәлі
адамдармен бірдей жауаптылыққа тартылады делінген. Бірақ бұл заңда
қылмысқа қатысушылықтың түсінігі немесе қатысушылар түрлерінің үғымы
келтірілмеген.
1919 жылы 12 желтоқсанда қабылданған Руководящая начала деп аталатын
РСФСР қылмыстық құқығының 5 тарауы Қылмысқа катысу туралы деп аталып,
оның 27 бабыньщ 4-уі қылмысқа қатысушылыққа арналған еді. Мұнда қьлмысқа
қатысудың, қатысушылар түрлерінің, яғни орындаушы, айдап салушы,
көмектесушінің әрекеттеріне анықтама берілді, сонымен қатар олардың
жауапкершілігі қылмысқа қатысу дәрежесімен емес, қылмыскер мен оның
әрекетінің қауіптілік дәрежесімен анықталды. Қылмысқа қатысу дәрежесі
ескерілмей, тек қылмыс жасаған адамның қауіптілігі ескерілетін қылмысқа
қатысушылар анықтамасына осы тұрғыдан қарау Кеңестік қылмыстык құқықтық
доктринада, сот-тергеу практикасымен қылмыстық заңның тіпті 50-ші жылдар
аяғына дейін қылмысқа қатысу деп алдын ала уәде берілмеген қатысушылықты
санауына әкеп соқтырды. Сондай-ақ, көп жағдайларда қылмыскердің жанұясының
мүшелерін олардың жасалған қылмыс жайында хабардар еместігіне карамастан,
тек қылмыскермен бірге тұрғанына негізделіп жазалау дұрыс деп санаған.
Қылмысқа қатысудың бірқатар мәселелеріне байланысты бұл Руководящая
началоның шешімдерін сөзсіз дұрыс деп айта алмаймыз. Былай деуіміздің
себебі, қьлмысқа катысушьшықтың анықтамасы анық берілмеді, айдап
салушылыктың түсінігі тым кең айқындауды, өйткені айдап салушы болып, басқа
адамды кылмысқа азғырмақшы болып, бірақ азғыра алмаған адам да саналған.
Көмектесушілікті алдын ала уәде берілмеген қылмысты жасырушылықтан нақты
айырып қараған жоқ еді.
РСФСР -дің 1922 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша қылмысқа қатысудың
белгілері одан әрі шектелді. Айдап салушылықтың анықтамасы тарылды, бірақ
іске аспаған қылмысқа айдап салу алынып тасталды, қылмысқа қатысушылар
жауапкершілігін даралау идеясы нақты қалыптаса бастады. Жазаға тарту үшін
тек қылмыс қауіптілігінің дәрежесі мен кінәлі адамның жеке басын ғана емес,
бірлескен қылмысқа қатысу деңгейін де ескеру талап етілді. 1922 жылғы РСФСР
ҚК 15 бабында әр қылмысқа қатысушыға жаза оның қылмысқа қатысу көлеміне,
қылмыскердің қауіптілігіне, жасаған қылмысты әреқеттеріне қарай
белгіленеді деп көрсетілген. Бұл қылмыстық заңның 15, 16 баптарында
қылмысқа қатысушылардың үш түрі келтірілген, яғни қылмыстың
ұйымдастырушысынан басқа қылмысқа азғырушы, көмектесуші және
орындаушылардың рольдеріне анықтама берілді және мағынасына қарағанда
қалған қатысушылар орындаушымен бірдей жауаптылыққа тартылған [13, 52бет].
1924 жылғы Основное начало деген атаумен қолданылған қылмыстық
занда мұнан бұрынғы заңдардағыдай қылмысқа қатысушылықтың анықтамасы
берілмеген және 1922 жылғы ҚК тәрізді қылмыстың азғырушысы, көмектесушісі
тәрізді қатысушылар түрлерінің түсінігін берумен, оларға жауаптылық
белгілеу мәселелерін шешумен ғана шектелген. Кеңес үкіметінің бұл 1922-1926
жылдардағы қылмыстық зандарының қылмысқа қатысушылыққа қатысты мәселелерді
қарастырудағы негізгі жетістігі ретінде үш критерииге басым көңіл бөлгенін
айтуға болады. Бұлар әр бір қылмысқа қатысушының қауіптілік дәрежесі
- қылмысқа қатысу дәрежесі
- жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесі
Жаза белгілеу мәселесінде негізінен осы белгілерге басым көңіл
аударылған.
Қылмысқа қатысушылықтың анықтамасын алғаш рет 1938 жьлғы қылмыстық
құқық оқулығынан қездестіруге болады. Бұл оқулықта Кеңестік қылмыстық
құқық бойынша қылмысқа қатысушылық -бұл екі немесе одан көп адамдардың
қасақана түрде қасақана қылмыстарды жасауы болып табылады дей отырып
анықталған. Бұл анықтаманың қазіргі қолданыстағы ҚК 27 бабындағы түсінікпен
сәйкес белгілерін де және айырмашылықтарын да байқауға болады. Айырмашылығы
және негізгі кемшілігі, сол кездердегі заңдардың қылмысқа қатысудың жалпы
аныктамасын бермеуіне байланысты іс-әрекеттерді бірлескен түрде орындау
белгісі бұл анықтамада келтірілмеді, яғни қылмыска қатысушылардың
арасындағы обьективтік және субьективтік байланыстар ескерілмеді.
1922-1958 жылдар аралығындағы Кеңес республикаларының қыл-мыстық
заңдарында қылмысқа қатысу шектері бірдей анықталған жоқ. РСФСР мен басқа
көпшілік Кеңестік республикалардың Қылмыстық қодекстерінде қылмысқа
қатысушыларға орындаушы, айдап салушы, қөмектесушімен қатар, қылмысты
жасырушылықтың кез-келген түрлері де жатқызылды. Ал Украина және Грузия
республикаларының Қылмыстық қодекстері бойынша алдын ала уәде берілмеген
жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылар деп саналған жоқ.
КСРОдағы республикаларының қылмыстық зандарының негіздері және одақтас
республикалардың заңдары қылмысқа қатысу институтына қөптеген өзгерістер
енгізді. Сондай-ақ, барлық Кеңес республикалары үшін қатысушылардың
жауапкершілігінің бірдей негіздері мен шектерін белгілеңді. Бұл қылмыстық
заңның негізінде қылмысқа қатысу анықтамасы берілді және қатысушылықтьщ тек
қасақана түрде ғана орын алатындығы көрсетілді, қылмысты ұйымдастырушының
рөлі ерекше аталған және қатысушылар қатарынан күні бұрын уәде бермеген
жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушьшар қатарынан алынып тасталды.
Кеңестік қылмысқа қатысу жайындағы нормативтік ережелерінің елу жылдан
астам даму процессі келесі теңденцияларды қамтьиды. Біртіндеп қатысушылар
шеңбері мен олардың заңдағы сипаттамасы нақтыланды. Барлык Кеңестік
республикалардьң зандары бойынша қылмысқа қатысу ұғымы мен қатысушылар
түрлерін анықтаудың бірдей ортақ негіздері дамытылды. Біртіндеп анти-
кеңестік ұйымдардың анықтамалары нақтыланды. Контрреволюциялык
көтерілістер, сөз байласулар, аса қауіпті мемлекеттік қылмыстарды жасау
арнайы мақсаты болып табылатын әр текті анти-кеңестік ұйымдар сияқты
салыстырмалы кең ұғымдар жетілдірілді. Бандитизмнің түсінігі мен анықтамасы
белгіленді.
Заңда қатысушыларға жаза тағайындаудың ерекше тәртіптері то-
лықтырылып, бекітілді. Қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша
қатысушының тек тікелей өзі дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар
үшін жауапкершілігі бекітілді.
Қаз КСР 1959 жылғы Қылмыстық кодексінің 17-бабы қылмысқа қатысуға
арналды және онда қылмысқа қатысудың анықтамасы берілді онда, Екі немесе
одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға бірлесіп қатысуы қылмысқа
қатысу деп танылады - делінген. Бұл кодексте де қылмысқа қатысушылардың
төрт түрі анықталып, орындаушы, ұйымдастырушы, айдап салушы және
көмектесушінің анықттамалары берілді. Бірақ бұл кодексте қылмысқа
қатысушылардың қылмыстық жауаптылығына арналған арнайы бап болмады, тек 17-
бапта Сот жаза тағайындау кезінде әр қатысушының қылмыс жасауға қатысу
дәрежесі мен сипатын ескеруі қажет деп кана белгіленді.
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу ұғымы қылмыстық әрекеттің ерекше
нысаны ретінде қарастырылады. Өйткені қылмысты бұл нысанда істеудің жеке
дара қылмыс жасаумен салыстырғанда қауіптілік дәрежесі, келтіретін залалы
анағұрлым зор, сондай-ақ қылмыска қатысушылықтың негізгі мәселесі
әдеттегідей қылмысты бір адам жасаумен және бір адамға жауаптылық
белгілеумен салыстырғанда өзгеше қарастыруды қажет ететіндігіне немесе жеке
адамның әрекеттеріне талдау жасағанға қарағанда бір неше адамның жасаған
бір қылмыс уақиғасындағы қатысу сипаты мен дәрежесіне қарай өзгешелік орын
алатындығына байланысты болып табылады.
1958 жылғы қылмыстық заңның 17 бабында заң жүзінде алғаш рет берілген
қылмысқа қатысушылықтың анықтамасын жоғарыда аталған 1938 жылғы оқулықпен
салыстырғанда бұл анықтымада екі немесе одан көп адамдардың бірлескен түрде
әрекеттер жасау белгісі келтірілді және бұл белгі тек объективтік белгі
ретінде ғана емес, субъективтік белгі түрінде де бағаланды.
Қылмыстық құқыкта қылмысқа қатысушылық мәселесіне қатысты туындаған
даулы мәселелердің бірі, бірлескен түрдегі қылмыстық әрекеттердегі кінә
нысаны болып табылады. ҚР ҚК 27 бабы бойынша қылмысқа қатысу тек қасақана
түрде қасақаналықпен жасалатын қыл-мыстарда ғана орын алады. Бірақ зерттеу
әдебиеттеріне және окулықтарға көңіл аударсақ, онда қылмысқа қатысу тек
қасақана түрде ғана емес, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін екендігін
кездестіруге болады. Бұл даулы пікір алғаш рет А.Н. Трайниннің Екі немесе
одан көп адамдардың арасында кінәлілік бір формада болмаса қылмысқа қатысу
болмайды. Сондықтан қылмысқа қатысушылық қасақана немесе абайсыздықта
бірлесіп әрекет жасаған адамдарда ғана бола алады деген пікірінен
басталды. Ол абайсыздыктың үш жағдайын келтіреді: 1) абайсыздықпен жасалған
қылмысқа қасақана азғыру; 2) қасақаналықпен жасалатын қылмысқа
абайсыздықпен азғыру немесе көмектесу; 3) абайсыздықпен жасалатын қылмысқа
абайсыздықта азғыру немесе көмектесу. А.Н. Трайнин осы жағдайлардың әр
қайсысы үшін мысалдар келтіреді. Мысалы, абайсыздықпен жасалған қылмысқа
қасақана азғыру ретінде, басқа біреудің қолымен кісі өлтіруді көздеген
біреу түн уақытында мылтығын сынату үшін басқа біреуге атып көруін сұрайды.
Осының алдында ғана жауласып жүрген адамы қараңғы жаққа қарай кеткенін
пайдаланып, мылтықты атуға келіскен адам қай жаққа қарап атайын деп
сұрағанда, өлуін тілеген адамның кеткен жағын нұсқайды. Екінші жағдайдың
мысалы ретінде, топ адамдардың ортасында отырып біреу қылмыс жасаудың жолын
және қалай осы қылмыстың ашылмайтын әдісін жай әңгіме ретінде айтады. Осы
әңгімені тындап отырған бір адамда осы жоспар бойынша қылмыс жасау туралы
қасақаналык, тілек пайда болады. Үшінші жағдайдағы мысалда үш аңшының аңнан
қайтып келе жатып, ауылына таяғанда бір ауылдасының қақпа алдында трубкамен
темекі тартып тұрғанын көріп, бірінің екіншісіне сен мергенсің ғой ананың
трубкасына тигізіп бере аласың ба дейді. Үшінші аңшы оқ мүлт кетпесін деп
иығын қойып көмектесушілік әрекетті орындайды. Мылтықты атуға келіскен адам
атқанмен оқ трубкаға емес, адамға тиеді.
Мұндай бағытты ұстанушылар қылмысқа қатысуға ұқсас? абайсыз-дықтағы
әрекеттерді мысалға келтіре отырып, қылмысқа катысушылардың араларындағы
себепті байланыстардың ролін ескеріп олардың тек туындаған зардаппен
байланыста болуын жеткілікті деп түсінген [14, 90бет]. Сонымен қатар М.Д.
Шаргородский абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылық әрекет қасақана жасалған,
зардабы абайсыздықта туындаған қылмыстарда болады, себебі мұндай
жағдайларда қатысушылар орындаушының іс-әрекеттерінің сипатын біледі деген
пікір келтіріп, мысал ретінде үй төбесінен темір сынықтарын лақтырып жатқан
екі жұмысшының бірінің лақтырған темірі, төменде өтіп бара жатқан адамның
басына тиіп, денсаулыққа немесе адам өміріне зардап келтіруін алады [15,
103бет].
Бұл зерттеушілер қылмысқа қатысушылықтың абайсыздықта да кездесу
мүмкіндігін 40-60 жылдарда келтірген. Мұнан кейінгі кезеңдерде қылмысқа
қатысушылық мәселелерін арнайы зерттеген ғалымдар абайсыздықта қылмысқа
қатысу орын алуы мүмкін емес себебі біріншіден, абайсыздықта туындаған
зардаптарды бір неше адамдардың қылмысты ниетті бірлесіп іске асыруы, оның
нәтижесін бірлесе отырып жету деген ой жоқ дейді [16, 42бет]. Екінішіден
қылмыска қатысушылардың әрекеттері екі жақты субъективтік байланыстың
негізінде ғана бірлескен әрекеттер деп бағаланады және бірлескен түрдегі
екі немесе одан көп адамдардың әрекеттерінде орындалатын әрекет ғана емес,
оның нәтижесі де екі жақты байланыстаң негізінде орын алуы керек немесе
өзара түсіністікте болуы керек егер өзара түсіністік болмаса, онда қылмысқа
қатысушылық жоқ [17, 83 бет]. Үшіншіден, бұл зерттеушілердің ортақ пікірі
абайсыздықта жасалған қылмыстар бойынша тек сол әрекетті орындаған немесе
зардаптың туындауын көре білуге міндетті немесе көре білуге мүмкіндігі
болған адам жауап береді дегенге келеді. Зерттеушілердің негізгі дені
қылмысқа қатысу шылықтың тек қасақана кінә нысалы жасалатынын келтіреді.
Осыған байланысты 1958 жығы Қылмыстық кодексте Негізінің 17 бабында
қылмысқа қатысу дегеніміз екі немесе одан көп адамдардың қасақана
бірлескен түрде қылмыс жасауы болып табылады деген анықтама беріп, заң
жүзінде абайсыздықпен бірлескен адамдардың қылмысты әрекеттерін мойындау
тиым салды. Алайда бұл кездерде де кейбір зерттеушілер тарапыған 17
баптағы қылмысқа қатысу түсінігі қылмысқа қатысушылықтың абайсыздықтағы
түріне шектеу қойып отырған жоқ деген пікір келтірді.
Мысалы М.Д. Шаргородский қазіргі ҚК 17 бабындағы екі немесе одан көп
адамдардың қасақана бірлескен түрде қылмыс жасауы деген анықтамасы бір неше
адамдардың әрекеттерді қасақана жасап, бірақ зардабының абайсыздыкта
туындауына кедергі жасап отырған жоқ, сондықтан осы анықтаманың өзі де
абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты заң жүзінде тануға кедергі жасамайды
деген ұсыныс келтірді. Бірақ бұл ұсыныс жай пікір ретінде багаланып қала
берді, өйткені 1990 жылдардың аяғына дейін өмір сүрген қылмыстық заң
бойынша қылмысқа қатысушылық үшін жауаптылық тек қасақаналықпен жасалатын
қылмыс түрлері бойынша ғана мүмкін болды. М.Д. Шаргородскийдің осы пікіріне
тосқауыл қою мақсатына байланысты болар, жаңа Ресей, сондай-ақ Қазақстан
қылмыстық зандары Екі немесе одан көп адамның қасақана бірлескен түрде
қасақана қылмыстарды жасауы қылмысқа қатысу деп танылады деп қасақаналық
белгісін екі рет көрсете отырып анықтаған.
Біз М.Д. Шаргородскийдің ұсынысын және қолданыстағы қылмыстық заңның
27 бабындағы түсінікті талдаудан өткізгенді жөн көріп отырмыз.
Қылмыстық құқық кінә нысандарының және оның түрлерінің түсінігін
қылмысқа қатысуға ғана қатысты емес, жалпы қылмыстылыққа ортақ түрдегі
ереже ретінде келтіреді. Кінәнің түрлері жасалған әрекеттің қасақаналығына
байланысты емес, негізінен зардапқа қатысты психикалық қатынаспен
анықталады деуге болады. Формальдық құрамға жататын қылмыстарда әрекетке
деген психикалық қатынасты анықтау жеткілікті болса, ал материалдық құрамға
жататын қылмыстарда әрекетке және оның нәтижесіне қатысты психикалық
қатынасты анықтау қажетті болып табылады. Негізінде материалдық құрамдарда
қылмыстың қандай кінәмен жасалғандығы зардапқа деген шешімімен сипатталады
деуге болады. Мүндай құрамдарда қылмыс қасақаналықпен жасалды деп түсіну
үшін зардапты тілеу немесе саналы түрде жол беру орын алуы керек. Ал
абайсыздықтағы қылмыстарда, мысалы қылмысты менмендікте адам қоғамға
қауіпті әрекеттің жасалуын тілгенмен, туындауы мүмкін зардаптың болуын
тілемейді немесе саналы түрде жол бермейді. Сондыктан қылмысқа
қатысушылықтьщ түсінігіңде қасақана түрде деген белгі көрсетілуінің өзі
М.Д. Шаргородский айтқандай әрекеттің қасақана, ал зардаптардың
абайсыздықта туындауын біддірмейді. Қылмыстық құқықта кінә мәселесінде
интеллектуалдық белгілер қылмыстың қандай кінә нысанымен жасалғанын
білдіретін шешуші ұғымдарды білдіре алмайды, интеллектуалдық белгілер
мағынасы, роль бойынша кінәнің, оның түрлерінің түсінігін толықтырушы
сипатта колданылады деуге болады. Мысалы қылмысты менмендікте әрекет
қашанда қасақана түрде жасалады және зардаптың туындауы мүмкін екендігін
көре отырып осындай қауіпті әрекет жасалады, бірақ адамның мұндай
әрекеттерін абайсыздыққа жатқызушы белгі, ол басқа нәтижеге жету үшін
мұндай зардапты болдыртпаймын деп жеңіл ойлылықпен немесе жеткілікті
негіздерсіз есеп жасауы болып табылады. Демек, менмендікгі абайсыздықтағы
кінә түріне жатқызушы белгі, шешім жасау кезінде адамның ойында болған
психикалық қатынастың түрі болады. Сондықтан КҚ Жалпы және Ерекше бөлімнің
баптарында қасақана деген белгі кездескеңде біз әреқеттің ғана емес,
зардаптың да қасақаналықпен туындайтын жағдайларын ескереміз.
Интеллектуалык белгілер формальдық құрамдарға жататын қылмыстарда ғана
айтарлықтай роль атқарады деуге болады. Себебі формальдық құрамдарда
зардапқа қатысты психикалық қатынас қолданылмайтындыктан, адамның іс-
әрекетке деген психикалық қатынасы тілеу немесе саналы түрде жол беру
түрінде болса, онда қылмыс қасақаналықпен жасалады деп қорытынды жасауға
негіз береді. Ал абайсыздықпен сипатталатын қылмыс-тардың көпшілігі
материалдық құрамдарға жатады, сондықтан қылмысқа қатысудың абайсыздықтағы
түрін мойындаған күннің өзінде де әрекетке деген қасақаналық барлық кезде
мәселені шешпейді, мұнда негізінен зардапқа деген ішкі қатынасты ескеруіміз
керек болады. Осы айтылғандарды дұрыс деп бағалайтын болсақ, онда қазіргі
ҚК 27 бабындаға қасақана бірлескен түрде қасақана қылмыстарды жасау деген
түсініктегі қасақана қылмыстарды жасауға қатысу деген белгіні алып
тастаган жөн сияқты. Заң бабында қасақана деген белгі қолданылғанда
біздің түсінігімізше әрекетке деген қасақаналық емес, немесе зардапқа деген
қасқаналықта емес, жалпы осындай қылмысқа қатысу сияқты қылмыс жасаудың
ерекше бір тәсілі немесе бұл белгі Ерекше бөлімнің баптарында тікелей
көрсетілгенде осы қылмыс қасақаналықпен сипатталады дегенді білдіреді. Ал
қолданыстағы ҚК 27 бабында қасақаналық белгісін екі рет көрсеткенмен, бір
сөзді немесе бір белгіні екі рет қолданып отырған сияқты.
Соңғы кездерде абайсыздықпен қылмысқа қатысудың мүмкіндігін жанама
түрде мойындайтын бағыт кездеседі. Бұл бағыт бойынша абайсыздықтағы бір
неше адамдардың зардаптарға соқтырған әрекеттері қылмысқа қатысушылық емес,
абайсыздықпен бірге зардап келтіру (неосторожное сопричинение) деп аталу
керек және мұндай бағытты ұсынушылар ғылым мен техника дамыған заманда,
адамдардың өзара араласуы жиілеген кезде бір неше адамдардың салақтығы,
жеңіл ойльшығы салдарынан ауыр зардаптар келтіруінің ықтималдығы жоғары
және мұндай абайсыздықпен бірге зардап келтірудің қоғамға кауіптілігі де
жоғары болады, сонымен қатар осындай әрекеттер қылмысты саралауда басқаша
бағытты қажет етеді дейді [18, 77 бет].
Бұл жерде біріншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің болуы
мүмкін бе және екіншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің қылмысқа
қатысушылықтан айырмашылығы қаншалыкты деген сұрақ туындайды.
Өндірістерде немесе өзге де шаруашылық салаларында апатты жағдайлардың
орын алуы жиі кездеседі десе болады және мұндай өндірістік апаттарда
қауіпсіздік ережелерін сақтауға бір ғана адам емес, бір неше адамдар
жауапты болуы мүмкін. Мекеме қаншалыкты үлкен және қауіпті зардаптар
келтіруге ықтималдығы жоғары болса, соншалықты ол мекемеде жауапты адамдар
көп болуы мүмкін. Осындай мекемелерде, құрылыс саласында зардаптар
туындағанда, осы апатты жағдайдың алдын алуға қызметі бойынша міндетті
адамдар бір нешеу болғанда, олардың әр қайсысы өз қызметінің түріне қарай
жауапты болады. Мысалы үлкен өндіріс орындарында техникалық қауіпсіздік
ережелері бойынша жұмыс істейтін арнайы бөлім, инженерлер жұмыс істегенде,
олардың әр қайсысы бір басшылыққа бағына отырып, осы зардаптың алдын алу
жұмыстары бойынша міндетті бола алады. Бір неше адамдардың жауаптылығын
өндіріс салаларындағы арнайы ма-мандардың қызметі бойынша ғана емес,
қарапайым мысалдармен де келтіруге болады. М.Д. Шаргородскийдің жоғарыда
келтірілген мысалын, яғни екі жұмысшьшың үй төбесінен металл сыныктарын
төменге лақтырып жатқанда, біреуінің лақтырған металы төменде өтіп бара
жатқан адамның үсітіне түсіп, адамның өміріне немесе денсаулығына зардаптар
қелтіруін алайық. Кейінгі зерттеулерде осы тәріздес жағдайларда зардап
келтіргендік үшін бір неше адам емес, тікелей зардап келтірген адамнаң
әрекеті анықтылуы керек және сол адам жауаптылыққа тартылады деген шешім
қалыптасты. Біз осы мысалды сәл өзгертейік. Мысалы екі жұмысшы үлкен
темірді екі жағынан ұстап тұрып лақтыру арқьлы зардап келтірді дейік.
Мұндай жағдайда екі жұмысшының қызметі бірдей дәрижеде, яғни олардың
арасында біреуі зардапты көре білуге міндетті болмағанда, олардьщ екеуі де
қоғамға қауіпті зардаптың туындауы мүмкін екендігін көре білуге мүмкіндігі
болды деп саналады. Демек бұл екі адамның тек біреуі емес екеуі де кінәлі
деп танылады. Осы тұрғыдан алғанда бір неше адамдардың абайсыздықта зардап
келтіруі мүмкін жағдай болып табылады. Бірақ екі немесе одан көп адамдардың
абайсыздықпен келтірген зардаптары бірлескен түрде келтірілген деп
бағалауға болмайды. Себебі бір неше адамдардың бірлесуі бұл орындалатын
әрекеттер туралы өзара хабардар болуын, нақты бір мақсатқа жету жолындағы
күш біріктірген және бір-бірінің әрекеттерімен саналы түрдегі байланыста
болған әрекеттің сипатын білдіреді.
Абайсыздыкта бірге зардап келтірудің мүмкіндігін мойындайтын болсақ,
онда бұл ұғым абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты білдіре ме немесе одан
айырмашылығы бар бөтен ұғым ба деген сұрақ туындайды. Сырттай алып
қарағанда абайсыздықта бірге зардап келтіру дегеніміз, абайсыздықпен
жасалған кылмысқа қатысушылық болып табылатын сияқты. Өйткені ҚК 27 бабының
атауы қасақана кылмысқа катысушылық деп аталып тұрған жоқ, ол жай
қылмысқа катысушылық деп ғана аталған. Яғни кінә нысанынан басқа
айырмашылығы байқалмайды. Егер осы тұрғыдан танитын болсак, онда қылмысқа
қатысушылықтың тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздыкпен де жасалуына жол
беруге болады. Абайсыздыкта бірге зардап келтіру мен қылмысқа қатысушылықты
бір қылмыстық құқықтық ұғым деп бағалау үшін кінә нысанынан басқа,
қылмыстың бірлескен түрде жасалуын да табуымыз керек. Біздің ойымызша, екі
немесе одан көп адамдардың абайсыздықта зардап келтірген іс-әрекеттерінде
бірлестік белгісі, яғни саналы түрде белгілі бір қоғамға қауіпті деп
танылған әрекеттерді жасауға және нақты бір зардаптардың туындауына
бағытталған күш біріктіруі және бір-бірінің іс-әрекеттерімен себепті
байланыста болуы орын алмайды. Абайсыздыкпен бірге зардап келтіруде
зардаптың алдын алуға міндетті немесе мүмкіндігі бар адамдардың барлығы да
бірдей енжарлық немесе жалқаулық, сонымен қатар жеткілікті негіздерсіз
зардап бола қоймас деп әрекетсіздік танытқанда, олардың арасында бірлесу
белгісін білдіретін күш біріктіру және қылмыстың жасалуы үшін әр
қатысушының өз үлесін қосуы деген тэрізді белгілер болмайды. Демек,
абайсыздықта бірге зардап келтіруде бірлесу белгісі болмайды және осы
себептен қылмысқа қатысу деген ұғымға да сай келмейді, сондықтан
абайсыздықта бірге зардап келтіру қылмыстық құқықтың арнайы ережелерінің
бірі ретіңде танылғанда да жеке құқықтық институт ретінде енгізілуі керек.
Қылмысқа қатысу мен абайсыздықта бірге зардап келтіру ұғымдарының
арақатынасы міне осындай.
Қылмысқа қатысушылықта екі немесе одан көп адамдардың қатысуы міндетті
белгі болып саналатындықтан, қылмысты ниетті қанағатандырудың мұндай
тәсілінде әдетте бір адаммен жасалған қылмыстарға қарағанда күрделі,
шешімін табу қиын жағдайлар кездесіп жатады. Соның бірі қылмысқа
қатысушылық және топ адам болып қылмыс жасау ұғымдарының арақатынасы болып
табылады. Мұндай мәселені қозғау себебіміз, ол топ адам болып қылмыс
жасауды қьшмысқа қатысушылыққа жатқызбайтын көзқарас кездеседі. Біздің
қарастырған деректеріміз бойынша мұндай бағытты М.Д. Шаргородский
келтірген. Оның пікірінше қылмысты бірге орындаушылықтың немесе қылмыстық
топ әрекеттерінің қылмысқа қатысушылыққа қатысы жоқ. ҚК Жалпы және Ерекше
бөлімінің баптарында қылмысқа қатысушылықты құрамайтын, тек нақты бір
жағдайларда бір неше адаммен жасалатын, топ адамдардың әрекеттері жөнінде
айтылады. Кейіннен осы пікірді Ф.Г. Бурчакта ұстанып, ҚК 17 бабын қылмысқа
қатысушылық ретінде тек роль бөліп қылмыс жасайтын жағдайларға қатысты
пайдалануды ұсынады [19, 44 бет]. Егер қолданыстағы қылмыстық заңның
қылмысқа қатысу нысандарының түсінігін қарастыратын 31 бабына сүйенсек,
онда топ адамдардың алдын ала немесе алдын ала келісімсіз түрде жасаған
қылмысты әрекеттері қылмысқа қатысушылықтың жеке нысандары ретінде
бағаланғанын байқауға болады.
Бұл мәселенің шешімін табу үшін топ адам болып қылмыс жасау және
қылмысқа қатысушылық ұғымдарының араларында қаншалықты жақындық, қаншалықты
айырмашылық бар екендігін анықтау керек тәрізді. Бұл ұғымдардың
айырмашылығы ретінде бір ғана белгіні келтіруге болады, ол топ адамдардың
жасаған қылмысы ретінде қылмыстың объективтік белгілерін орындауға әр бір
адамның қатысуы болып табылады. Ал қылмысқа қатысушылық екі немесе одан көп
адамның қасақана бірлескен түрдегі кез-келген қылмысты әрекеттері түріңде
анықталады. Қылмысқа қатысушылық ретінде бір неше адамдардың қасақана
бірлесіп нақты бір қылмысты немесе қылмыстарды жасауы алынатындықтан топ
адам болып қылмысты жасау да осы түсініктің құрамына барлық белгілері
бойынша сәйкес келеді. Қылмысты топ адамдар нысанында орындау ретінде ҚК
Ерекше бөлімінің баптарында қарастырылған қылмыстары бір неше адамдардың
бірге орындауы болып табылады. Басқаша айтқанда қылмысты топ адам болып
орындау дегеніміз, қылмыстың объективтік жағының белгілерін толық немесе
ішінара орындау болып табылады. Осы түсінікпен қылмысқа қатысушылықтың
анықтамасын салыстыра қарағанда қылмысты топ адам болып орындаудың ерекше
белгісі, ол қылмысты бірге орындау немесе қылмыстың объективтік белгілерін
тікелей орындауға қатысу болып саналады. Ал жалпы қылмысқа қатысу
түсінігімен топ адам болып қылмысты орындаудың ортақ белгілері тіптен көп
десе болады. Бұл ұғымдардың ортақ белгілері ретінде екі немесе одан көп
адамның болуы, қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің бірлескен түрде орындалуы,
қатысушы адамдардың да қылмысты ой-ниеттерінің бірлескен түрде болуы және
кінәнің қасақаналық нысанымен сипатталуы, сондай-ақ қылмыстық зардаппен
немесе қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынасқа келтірілген нұқсанмен әр
бір топ мүшесінің немесе қатысушының себепті байланыста болуы алынады.
Топ адамдардың жасаған қылмыстарын арнайы зерттеумен айна-лысқан Р.Р.
Галиақбаров алдын ала келісіммен жасалған топ адамдардың қылмыстары
белгілерінің көлемі туралы топ адамдар жасаған қылмыс деп саралау үшін
мыналарды анықтау керек: а) орындаушылардың көп болуы, б) әр қайсысының
қылмыстың объективтіқ жағының белгілерін орындауға толық немесе ішінара
қатысуы, в) қылмысты бірлесіп жасауы, г) бірлесіп қылмыс жасаудағы әр
қатысушының қасақаналығы, д) бірлесіп қылмыс жасау жөніндегі түсіністікгі
құрайтын, топ мүшесінің әрекеттерінің қелісімділігі, е) топ болып қылмыс
жасаудағы алдын ала келісім [20, 84 бет].
Мұндай үнемі болатын белгілерден басқа, топ адамдар қылмыстарында кей
кездерде қосымша белгілерде бола алады. Мысалы алдын-ала келісім,
тұрақтылық. Мұндай белгілер болған кездерде, топ адамдардьщ бірлескен
әрекеттері басқа қылмыстық-құқықтық сапаға айналып, қылмыс басқаша
сараланады. Яғни қосымша белгілердің нәтижесінде ұйымдасқан топ,
қауымдастық тәрізді нысандарға айнала алады.
Р.Р. Галиакбаров өз зерттеулерінің денін топ адамдардың жасаған
қылмыстарына арнағанмен, топ болып қылмыс жасаудың қылмысқа қатысушылықпен
жақындығына күмән келтірмейді. Ол құқықтық табиғаты тұрғысынан алғанда топ
адамдардың қылмыстары - бұл қылмысқа қатысушылықтың бір көрінісі болып
табылады дей отырып, топ адамдардың қылмыстарына роль бөліп қылмысқа
қатысудан басқа барлық қылмысқа қатысушылықтың нысандарын жатқызады.
Біз де осы пікірге қосылғанды жен санаймыз, себебі топ адамдар жасаған
қылмыстарды сипаттайтын немесе оның түсінігін ашатын белгі объективтік жақ
белгілерін орыңдауға толық немесе ішінара қатысу екендігін байқауға
болады. Ал өзге белгілері бойынша толығымен қылмысқа қатысушылықтың
түсінігіне, оның белгілеріне дәлме-дәл келеді. Біздің ойымызша топ адамдар
қылмыстылығы қылмысқа қатысушылықтың бір көрінісі немесе оның жеке бір
нысаны болып табылады, мұның дәлелі ретінде ҚК 31 бабының 1 және 2
бөліктерінде топ адамдардың қылмысты әрекеттері қылмысқа қатысудың
жекелеген нысандары ретінде бейнеленуімен де дәлелдеуге болады. Қылмысқа
қатысудың нысандарының негізгі мағынасы да бір неше адамдардың қасақана
бірлескен қылмысты әрекеттері барлық кездерде бірдей бола бермей, оларда
кейде объективтік және субъективтік белгілеріне қарай айырмашылықтары
болатынын, соған сәйқес іс-әрекетті саралауда, жауаптылық белгілеуде
ерекшеліктер болатынын білдіреді. Яғни екі немесе одан көп адамдар бірлесіп
қасақана қылмыстарды жасағанда олар барлық кездерде роль бөліп қатыспай,
кейде бірге орындау түріне, ал кейде тұрақты түрде қылмысты әрекетермен
айналысуы мүмкін.
Топ адамдардың қылмысты әрекеттері мен қылмысқа қатысушылық ұғымдарын
ажырата қарастыратын зерттеушілер қылмысқа қатысу ұғымын тар мағынада
түсінетін және осындай мағынада қолдануды ұсынатын тәрізді. Тар мағынада
қылмысқа қатысу ретінде орындаушыдан басқа қатысушылардьщ тек көмектесу,
ұйымдастыру сияқты рольдерді орындап, осы рольдер арқылы қатысуын түсінуге
болады. Бірақ практиканың кең мүмкіндіктерін ескерсек, біз тек сол ақиқат
болмысын танумен ғана айналысатынымызды мойындасақ, онда қатысу
терминінің мағынасына болған оқиғаның басы- қасында бірге болуды,
әрекеттерді бірге орындауды да жатқызуға болады, яғни қылмысқа қатысу ұғымы
топ адамдардың жасаған қылмысы деген ұғыммен салыстырғанда кең ұғым болып
саналады.
Қорыта айтқанда, топ адамдардың жасаған қылмыстары барлық объективтік,
субъективтік белгілері бойынша қылмысқа қатысушылықтың жалпы белгілеріне
сәйкес келеді және мағынасы бойынша қылмысты бірлесіп жасау арқылы қылмысты
ниеттерін қанағаттандырудың жеке нысанын білдіреді деп түсінеміз.
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері
Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері ретінде жасалған
қылмысқа кем дегенде екі адамның қатысуы, іс-әрекеттердің бірлескен түрде
орындалуы немесе бұл іс-әрекеттердің бір-бірімен себепті байланыста болуы
алынады.
Қылмысқа қатысушылықтың негізгі белгілерінің бірі екі немесе одан көп
адамдардың әрекет етуі болып табылады. Жасалған қылмысты әрекеттерді
қылмысқа қатысушылыққа жатқызу үшін кем дегенде екі адамның арасында
бірлесіп қылмыс жасау туралы ой болуы шарт. Ал үшінші, төртінші адамдар
кәмелетке толмағандар, абайсыздықта қылмыс жасаушылар болғанымен, әдепкі
екі адамның әрекеті қылмысқа қатысушылыққа дәл келуі керек. Демек, кем
дегенде екі адам қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс және
абайсыздықта емес, қасақаналықпен бірлесіп қылмыс жасау туралы ойда болуы
керек.
Қылмысқа қатысушылардың арасында бірлесу белгісінің болуын зерттеу
әдебиеттерінде әр көлемде қарастырады. Бірлесіп қатысу белгісінің сипатын
анықтағанда, кінәлілердің қоғамға қауіпті іс-әрекетті өзара байланыста
жасауын және қылмыстың зардабына да әр бір қатысушының байланысы болуын
анықтауымыз керек. Қылмысқа қатысушылықтағы бірлесу белгісі қылмыс
жасаудың бастапқы кезеңінен соңғы кезеңіне дейін түгел орын алады және бұл
белгі мынандай элементтерден құралады:
а) әрбір қылмысқа қатысушының әрекеті басқа қатысушылардың
накты жағдайларда әрекеттер жасауының қажетті шарты болып табылады. Яғни
бірінің белгілі бір әрекеттерді жасауы, басқаларының да алдыңғы әрекетке
байланысты нақты бір әрекеттерді іске асыруына себеп болады;
ә) қылмыстың салдары немесе қылмыс уақиғасы әр қатысушьшың
әрекеттерімен себепті байланыста болады;
б) қылмыстың нәтижесі барлығына ортақ болады.
Қылмысқа қатысушылардың бірінің накты бір қылмысты әрекеттерді
орындауына байланысты (айдап салушылық, қөмектесушілік әрекеттер), екінші
адамның сол әрекетке сәйкес келесі әрекеттерді орындауы, бұл барлық
қылмысқа қатысушылық нысандарына дәл келмейді. Мұндай кезекті түрдегі
әрекеттерді орындау, қылмысқа қатысушылардың арасыңда роль бөліп қатысу
тәрізді нысанда орын алады. Ал қылмысты топ адам болып жасағанда,
қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде орындалуы белгісі, олардың бір
тектес қылмыстық әрекеттерді жасау арқылы қылмыстың салдарына күш
біріктірудін, нәтижесінде жетуін білдіреді. Мысалы бір топ адам болып бөтен
адамның өміріне немесе денсаулығына зардап келтіру. Мұндай жағдайларда
бірлесу белгісі топ мүшелерінің ортақ ниетпен бір тектес әрекеттерді
жасауымен көрінеді.
Жалпы, қылмысты бір неше адамдардың бірлесіп жасауы қылмысқа
қатысушылықтың қоғамға қауіптілігін барлық жағдайларда болмаған, негізінен
ауырлатады.
Екі немесе одан көп адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерін, қыл-мысқа
қатысушылыққа жатқызатын белгі - себептілік белгісі болып табылады. Егер
қылмыстың салдары немесе қылмыстың болу уақиғасы, адамның әрекеттерімен
себепті байланыста болмаса, онда еебепті байланыста әрекет жасамаған адамға
қылмыстық жауаптылық туындамайды немесе абайсыздықта қылмыс жасаған болып
саналуы мүмкін. Себебі бұл әрекеттердің арасындағы немесе қылмыстың
зардабына деген себепті байланыстар қасақана әрекеттерден туындаған болуы
керек. Яғни қасақана түрде көмектесушілік әрекеттерді орындау, қасақана
түрде қылмыстың жасалуына жол ашады. Қылмысқа қатысушылықтағы себепті
байланысты жасалған қылмыс мазмұның екі жерінде ескеру керек. Біріншісі,
қылмысқа қатысушылардың араларындағы байланыс, ал екіншісі, қылмысқа
қатысқан әрбір адам әрекетінің туындаған зардаппен байланысы. Бірінші
келтіріліп отырған себерті байланыс туралы жоғарыда айтылды, ал әрбір
қылмысты әрекеттің зардаппен себепті байланыста болуьш, қатысушылардың
әрекеттерінің мазмұны мен сипатынан көруге болады. Бұл көрініс, әрбір
қылмысқа қатысушының қоғамға қауіпті әрекетінің толығымен анықталады.
Қылмысқа қатысушылар бір мүддеге бағыты алған әрекеттерді орындауы арқылы
күш біріктірген болып есептеліп, қылмыстың зардабын туындатады. Демек,
қылмысты ұйымдастырған, қылмысқа азғырған, көмектескен және орындаған
адамдардың әрекеттерінің барлығы да қылмысқа қатысушылық болуы үшін,
туындаған зардаппен себепті байланыста болуы қерек. Бұл себепті байланыс
мысалы, айдап салушының біреуді қылмыс жасауға азғыруымен, көмектесушінің
қылмыстың орындалуы үшін кеңес, құрал-сай-ман, қылмыстың ізін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz