Л. Н. Гумилев туралы Қазақстан тарихы курсында түркі-моңғол халықтарының тарихын қарастырудың әдістемелік жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
1 Л.Н. Гумилевтің ғылыми шығармашылығының қалыптасу кезеңдері ... 6-14
2 Л.Н. Гумилевтің ғылыми
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15- 29
2.1 Хұндар тарихын зеттеудегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 15-29
2.2 Түркі-моңғол халықтарын зерттеудегі концептуалдық
жаңалықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-60
3 Л.Н.Гумилев туралы Қазақстан тарихы курсында түркі-моңғол халықтарының
тарихын қарастырудың әдістемелік жолдары ... ... ... ... ... 61-65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .66-68
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.69-70
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздік алғанға дейін тарихымыз
бұрмаланып, еуропоцентристік көзқарас тұрғысынан қаралып, идеологиялық
қасаңдық құрсауында болып келді. Әлемдік тарихтағы көшпенділер өркениетін
жете бағаламаудың салдарынан дүниежүзі мәдениетінің дамуы тек қана
отырықшылық өмір салты мен шаруашылық жүргізу әдісіне телінді. Тарихымыз
таптық көзқарас тұрғысынан кеңестік кезеңнің ыңғайына жығылып, сыңар жақты
тұрғыдан жазылды. Дегенмен, сол КСРО-ның құрамында болған кезде де түркі-
моңғол халықтарының тарихын зерттеп, оларға адал есімін қайтарған
ғалымдар бар. Солардың бірі – белгілі ғалым, тарихшы-еуразиятанушы,
географ, этнограф Лев Николаевич Гумилев. Ол зерттеуінің басты тиегі етіп
Ұлы Даланы таңдап алды және оны мекендеген халықтардың тарихына ақиқат
тұрғысынан қарады. Түркі халықтарына арнап Хұндар, Көне түріктер,
Қиял патшалығын іздеу, Хазарияны тану, Ежелгі Русь және Ұлы Дала,
Еуразия тарихынан, Конец и вновь начало, Черная легенда. Друзья и
недруги великой степи, Этногенез и Биосфера Земли, Тысачелетие вокруг
Каспия, Древний Тибет, От Руси к Росии және тағы басқа көптеген
еңбектерін арнап, газет-журнал беттеріне мақалаларын шығарды. Оның әрбір
еңбегінде өзінше бір ерекшелік байқалады. Лев Николаевичтің ғылымға келуіне
әр кезде еуразиятанушылар қатарына кірген тарихшы Г.В.Вернадский, географ
П.Н.Савицкий, философ И.П.Карсавин, филолог Н.С.Трубецкий, публицист Г.Ф.
Флоровский тағы басқа орыстың қуғынға ұшыраған ғылым және мәдениет
қайраткерлері тікелей әсер етті. Еуразиятанушылар үшін Ресей Моңғол ұлысы
негізінде құрылған біртұтас Еуразиялық империяның православиелік вариациясы
болып табылады. Осылайша, олар Ресейдің құрылуында көшпенділердің ролі
зор болғандығын айғақтап берді. Ғалым өзінің Хұндар еңбегінде Көне
Шығыстың байырғы халықтарының бірі, өзінің тарихи тіршілігімен Еуразия
құрлығын мекендеген халықтар өміріне орасан зор ықпал еткен, тарихта
Халықтардың Ұлы қоныс аударуы деген атпен белгілі оқиғаға тікелей қатысы
болған хұндар жайлы жазады. Олардың тіліне, дініне, мәдениетіне ерекше
тоқталып кетеді. Көне түріктер кітабында ежелгі түріктердің қуатты
мемлекеті – Түрік қағанатының туу, даму және құлау жолын зерттеп, олардың
саяси өміріне, тұрмысына, мәдениетіне көп көңіл бөлген. Бұл кітапты өз
ағайынымыз - Кеңес Одағының түрік халықтарына арнаймын,- деп бастайды.
Хазарияны тану еңбегінде бір кездері тарихта болып, із-түссіз жоғалып
кеткен хазарлар тарихын зерттеп, олардың жоқ болып кетуіне себепші болған
климотологиялық концепциясын ұсынды. Моңғолдар тарихын Қиял патшалығын
іздеу, Ежелгі Русь және Ұлы Дала, Еуразия тарихынан, От Руси к
России еңбектерінде жазып кетеді. Бүгінде Гумилев шығармашылығына деген
қызығушылық арта түсуде. Еңбектері қазақ тіліне аударылып, елордамыз Астана
қаласындағы университеттердің біріне есімі берілді. Дегенмен, әлі де болса
ғалымның мұрасына үстірт қарамай, терең зерттеу талап етіледі.
Тақырыптың зерттелу мақсаты: Бұл ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты Лев
Николаевич Гумилевтің түркі-моңғол халықтарын зерттеуші ретіндегі орны
ерекше екенін көрсетіп, оған тиесілі бағасын беру. Ғалым шығармашылығының
қалыптасу кезеңдеріне тоқтала отырып, оның ғылыми зерттеулеріндегі, соның
ішінде хұндар тарихын зеттеудегі ерекшеліктерін, түркі-моңғол халықтарын
зерттеудегі концептуалдық жаңалықтарын қарастыру.
Тақырыптың деректемелік базасы: Ғылыми жұмысты жазу барысында Л.Н.
Гумилевтің Дала трилогиясына арналған 3 кітабы Хұндар, Көне түріктер,
Қиял патшалығын іздеу, сондай-ақ, Ежелгі Русь және Ұлы Дала, Хазарияны
тану, Еуразия тарихынан, От Руси до России, Конец и вновь начало,
Черная легенда. Друзья и недруги великой степи, Этногенез и Биосфера
Земли, Тысачелетие вокруг Каспия, От Руси к Росии, Древний Тибет
және тағы басқа көптеген еңбектері қолданылды. Л.Н.Гумилевтің өмірі мен
шығармашылығына Т.Л. Фроловская Евразиийский Лев еңбегінде сипаттама
береді. Сондай-ақ, Т.В. Сережкинаның Этническая культура в процессе
глобализации в концепции Л.Н.Гумилева деп аталатын, Б. Нурманның
Л.Н.Гумилев как основоположник идеи Евразийства, В.Н. Лимаревтің
Евроазиатский треугольник или перспективы формирования нового суперэтноса
сынды мақалалары алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Осы тақырыпқа байланысты түрлі ақпарат
агенттіктері мен газет-журналдарда жарияланған мақалалар, интернеттен
алынған материалдар, ғылыми зерттеулер зерделенді. Көптеген түркі
халықтарының тарихын зерттеген ғалымдар: Ж.О. Артыкбаев Кочевники Евразии
в калейдоскопе веков и тысячалетий еңбегінде, А.М.Хазанов Кочевники
Евразии еңбегінде, елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Тарих толқынында еңбегінде
Л.Н. Гумилевтің еңбектеріне сілтеме жасайды. Гумилевтің өмірі мен
шығармашылығы жайлы шәкірті Айдер Измаилович Куркчи жазған. Сонымен бірге,
Хабаршы, Евразия, Молодая Гвардия, Казахская цивилизация,
Зеркало, Nomad-Kazakhstan, журналдарында Л.Н. Гумилевтің
шығармашылығы, концепциялары жайлы мәліметтер беріледі. Ғалымның атындағы
Еуразия Ұлттық университетінде ғалымның еңбектерін талдауға байланысты
түрлі конференциялар, симпозиумдар, ғылыми жиналыстар өтеді.
Тақырыптың тәжірибелік маңызы: Бұл жұмыстың ғылыми маңыздылығы
Л.Н.Гумилевтің қызғылықты да әсерлі жазылған әрі тілге жеңіл оқылатын
еңбектерінің оқушылар мен студенттерге, әсіресе, Тарих мамандығының
студенттеріне өз тарихының шынайы болмысын оқып – білуде маңызы зор бірден-
бір ғылыми жұмыс болып табылуында.
1 Л.Н. Гумилевтің ғылыми шығармашылығының қалыптасу кезеңдері
Л.Н.Гумилев 1912 жылдың қазанында орыстың текті ақсүйегі, атақты ақыны
Николай Степанович Гумилев пен ақын Анна Андреевна Ахматованың отбасында
дүниеге келді. Ата-анасының көп ұзамай айырылысып кетуіне байланысты ол
балалық және жастық шағында көп қиыншылықтар көреді. Бойы өсіп, бұғанасы
қатайғанға дейін Санкт-Петербург түбіндегі Бежецк қаласында әжесі Анна
Ивановнаның қолында өседі. Оның Конец и вновь начало атты кітабының
кіріспе бөлімі Лев Гумилев в зеркале истории атты деректі фильмінен
(режиссер А.Н.Марутян, 1988ж.) алынған синхронды сұхбатынан басталады.
Ғалым өзінің өмірбаяны, шығармашылық жолының қалыптасуы, ондағы орын алған
келеңсіздіктер жайында баяндайды [8, 5]. Мектепті тәмамдаған соң Ленинград
университетінің Тарих факультетіне құжаттарын тапсырады. Оны емтихан
тапсырмастан бұрын-ақ талапкерлердің қатарынан сызып тастайды. Осыдан соң
Гумилев Геология комитетіне коллектор болып жұмысқа тұрады. Түрлі
экспедицияларға қатысып, Оңтүстік Балтық маңына, Слюдянка, Оңтүстік
Тәжікстанға барып қайтады. Сөйтіп, Азияның табиғатымен таныс болады,
мәдени өмірін өз көзімен көреді.
1934 жылы 22 жасында Ленинград университетінің қайта ашылған
Тарих факультетінің студенті атанады. Мұнда өзінің Удельно-лествичная
система у тюрок в VІ-VІІІ веках деп аталатын алғашқы ғылыми мақаласын
жазады, ол кейін Хұндар еңбегінен сәл ертерек жарияланады [9, 9].
Осы жылы Ленинград облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы
С.М Кировтың қастандықпен атылуына байланысты жазалаушы ақпарат күшіне
еніп, мыңдаған адам тұтқындалып, жер аударылды. Солардың қатарында
Л.Гумилев те (1935ж.) абақтыға қамалды, оны тұтқынға алған күні оқудан
шығарып тастайды. Мұнда алғаш рет Тарихи құбылыстар неліктен жасалады?
Олар қалай пайда болады? деген ой келеді. Талантты жасқа арашашы адамдар
табылып, тез босатылады. Ең алдымен, анасы Анна Ахматова Сталинге тікелей
хат жазады. Лев Николаевичтің ұстазы әрі досы М.Артамонов та оны босатуға
белсене қатысады [1, 5].
1938 жылы екінші рет қамауға алынып, университеттің 4 курсынан
Таймырға, Норильск қаласындағы Кресты лагеріне 5 жылға жіберілді. Мұнда
өзі сұранып, 1944 жылы майданға аттанады.
Оның айтуына қарағанда құжынаған тұтқындардан мезі болып, темір
тордан күн шұғыласына ойлана қарап отырғанда өзінің пассионарлық деп
атаған теориясы туған. Ол дегеніміз латын тілінен аударғанда құштарлық
дегенді білдіреді. Бірақ бұл ер мен әйел арасындағы махаббат құштарлығы
емес. Гумилевтің айтуынша ол іс жүзінде барды місе тұтпайтын қанағатсыз
құштарлыққа саяды. Оны Александр Македонскийдің шартарапқа өз билігін
жүргізуді, эллиндер мен парсылар тәрізді екі бөлек суперэтносты қосуды
аңсап өткенін, Напалеонның бар әлемді өз қол астына қарату үшін жасаған
жорығын мысалға ала отырып түсіндіреді. Л.Гумилевтің сөзіне жүгінсек,
пассионарлық барлық тарихи үрдісте кездеседі, ол бір адамға емес, белгілі
бір топқа байланысты. Яғни, қанша күш-қайраты жетіп тұрғанымен жалғыз адам
аз. Этноста ерекше жаратылған, идеямен қанаттанып, шабыттанып шыға келетін
тұлғалар жеткілікті болуы керек. Дегенмен, мұны ол кезде Гумилев ешкімге
жеткізе алмады.
Тұтқында жүргенде шығыстанушы-ғалымдармен хат алмасып тұрған. Оның
ғылымға келуіне әр кезде еуразиятанушылар қатарына кірген тарихшы
Г.В.Вернадский, географ П.Н.Савицкий, философ И.П.Карсавин, филолог
Н.С.Трубецкий, публицист Г.Ф. Флоровский тағы басқа орыстың қуғынға
ұшыраған ғылым және мәдениет қайраткерлері тікелей әсер етті.
Еуразиятанушылар үшін Ресей Моңғол ұлысы негізінде құрылған біртұтас
Еуразиялық империяның православиелік вариациясы болып табылады. Осылайша,
олар Ресейдің құрылуында көшпенділердің ролі зор болғандығын айғақтап
берді [9, 13б].
Бостандыққа шыққан соң университетті тәмамдап, Шығыстану институтына
өрт сөндіруші болып орналасады. Мұнда Л.Гумилев әдеттегі өрт сөндірушілер
сияқты бір бөлмеде отырмай, кітапханаға баратын болған. Осы институтта
жүрген кезінде ол енді өзін ешкім бақылап, ойын жазуға бөгет болмайды
деп ойлайды. Алайда, Ждановтың Звезда және Ленинград журналдарына
байланысты шыққан қаулысынан кейін қуғынға ұшырайды [8, 9]. 1947 жылы
аспирантурадан шығарылып, кандидаттық диссертациясын қорғауға жіберілмейді.
Сол кезде Санкт-Петербургтегі Эрмитаж мұражайының директоры М.И.Артамонов
Л.Гумилевтің осы еңбегін жоғары бағалайды. Оның ректор А.А.Вознесенскиймен
тікелей жолығуы кандидаттық жұмысын қорғауға мүмкіндік береді. Бірінші
түрік қағанатының тарихы (546-569жж.) жөнінде кандидаттық диссертация
дайындап, 1948 жылы Ленинградта қорғап шығады.
1945-1948 жылдар аралығында Л.Гумилев 3 археологиялық экспедицияға
қатысты: 2 рет Оңтүстік Подольскіге, оны М.Артамонов басқарды, үшіншісі
Пазырық қорғанына жасалды. Соңғы экспедициясына дейін ол жындылар үйінде
кітапханашы болып жұмыс істеді. Мұнда кандидаттық диссертациясын қорғауға
жіберу үшін ақырғы жұмыс орнынан анықтама керек болғандықтан орналасқан
екен.
Л.Гумилев түрмеде жатқан кезде жазуға рұқсат етілмесе де заманның үстем
идеясының ығына жығылмай тіпті балықтың астына төселген қағазға да жазған
екен. Түрмеден шыққан соң (1956 жылы 44 жасында) оны М.Артамонов
Эрмитаждың ғылыми қызметкері етіп жұмысқа алады. Лев Николаевич Ленинградта
бір кездері П.Савицкиймен лагерьде болған М.Гуковскиймен кездесіп, Прагаға
барғанында таба алмаған П.Савицкийдің мекен-жайын алады. Ғалым ол арқылы
Г.В.Вернадскиймен сырттай таныс болатын және Венада қайтыс болған
Н.Г.Трубецкий жайлы сұрастырып, біледі. 1957 жылы оның Хұндар кітабы
жарық көреді, 1960 жылы Г.В.Вернадский осы еңбекті жоғары бағалап, рецензия
жазады. Көне түріктер деген тақырыпқа жазылған докторлық диссертациясын
1961 жылы қорғады және 733 беттен тұратын бұл еңбегі 1967 жылы кітап
болып басылып шықты.
1962 жылы сәуірдің 25-інде Лев Николаевич ЛМУ-дің ректоры
А.Д.Александровтың атына университетке жұмысқа қабылдауын сұрап, өтініш
жазады. Университеттің тарих факультетінде шығыстану бойынша кафедралар
болмағандықтан географ болуына тура келді. Ол мұнда 30 жыл бойы өндіріп
жұмыс істеді.
Жалпы, Лев Николаевичтің шығармашылығы сан қырлы. Қазіргі таңда
Гумилевтің этногенез бен Еуразия халықтарының этникалық тарихына арналған
кітаптары қайта басылып шығуда. Гумилевті оқиды, ол жайында пікір
таластырады. Университетте жүрген кезінде Еуразия даласының түркі-моңғол
халықтарының тарихы жайлы қызығып оқиды. Өркениетті еуропалықтардың
үндістерге қатынасының түркі-моңғолдарға деген көзқарасынан айырмашылығы
жоқ екенін байқайды. Неліктен бұлай? деген сұраққа жауап іздеп, бар
ғұмырын далалықтардың тарихына арнаумен өткізеді. Ол өз тарихына терең
үңілген адам, сөйте отыра әлемдік тарихқа шықты. Лев Николаевич елгезек
оқырманға ғұндар мен түріктер жайлы, Хазарияның жоғалып кетуі жайлы, XIII
ғасырдағы моңғолдар жайлы кемеліне келтіріп жазып кетуге шын ниетпен
ұмтылды.
Автордың хұндар туралы жазған кітабы Дала трилогиясының бірінші
бөлімі болып табылады. Батыс және Шығыс тарихшыларының жазба деректерін
мейлінше молынан пайдалана отырып, бедерлі тілмен жазылған осы бір еңбекті
ғылыми жұртшылық оң қабағымен қабылдады. Автор әуелден-ақ халқының
көптігімен әйгілі болған, Қытайдың солтүстік жағындағы көшпелі көршісі
ретінде танылған және адам саны олардан 30 есе кем болса да, ұлы көршісінің
тынымсыз шабуылынан өзінің дербестігін сақтап қалған шақар халық хұндардың
тіршілігін, олардың мемлекетінің әлеуметтік–экономикалық, саяси құрылысының
ерекшеліктерін бай материалдар негізінде қызғылықты баяндайды. Хұндар
қатігез көршісінің залымдық саясаты мен жорықтарының салдарынан алты бақан
алауыз болып, ең соңында туған ел-жұртын тастап, қазіргі Қазақстан жерінің
Арқа жағын басып өтіп, Еділ мен Жайық аймағына қоныстанып, жергілікті угор
халықтарымен араласып кетеді. Сол арада 200 жыл тұрып, нығайып алғаннан
кейін сарматтар мемлекетін талқандап, Қара теңіздің теріскейі арқылы қаптай
шауып ғұндар деген атпен Еуропаға ауыз салады [1, 12].
Л.Гумилевтің өз сөзіне қарағанда байырғы түріктерге арналған кітабын
1935жылдың 5-желтоқсанында бастайды. Осы Көне түріктер кітабында қысқа
уақыт ішінде әлемдік мәні бар мемлекет құрып, Батыс пен Шығыс арасындағы
Ұлы Жібек жолы деп аталған керуен жолына өз бақылауын орнатқан түркі
халқы жайлы жазады. 580 жылы қағанаттың жері батысында Византиямен,
түскейінде Иран, Үндістанмен, шығысында Қытаймен шектесіп жатты. 603 жылы
қағанат батыс және шығыс болып бөлініп кетті. 625 жылы 2 орасан зор
коалиция құрылды: 1) Қытай, Батыс түрік қағанаты 2) Шығыс түрік қағанаты
және Иран мен аварлар мемлекеті. Олардың арасында болған соғысты автор
дүниежүзілік деп атаған. Осы соғыстың нәтижесінде Батыс қағанат біржола
жойылса, шығыс түріктері Ордосқа көшіп барып, көк түрік атын алып, 679
жылы қағанатты қалпына келтіреді. Қорыта келгенде, түріктерге Қытай
мәдениетінің қысымы қатты болды, оның үстіне ислам факторы да елеулі роль
атқарды. Кейін Ұйғыр қағанаты Шығыс түрік қағанатының мұрагеріне айналады,
осымен кітап аяқталады. Лев Николаевич осы кітабында: - Сібір мен Орта
Азияның байырғы халықтарын Қытай мен Иранның көршілері ретінде ғана қарауды
тоқтату керек. Олардың тарихы мен мәдениеті өз бетімен дербес дамыды деген
даусыз қағидадан тәжірибелік қорытынды жасайтын уақыт жетті... Бүгінгі
күннің, тіпті болашақтың да қайнар көзі өткен заман қатпарларында жасырынып
жатыр, ал байырғы түріктер Кеңес Одағының көптеген халықтарының арғы тегі
емес пе?! – деп әділін айтады [2, 85].
Дала трилогиясының қорытынды бөлімі Қиял патшалығын іздеу 1970 жылы
басылып шықты. Сөз болып отырған патшалық - пірәдар Иоанның Шығыстығы
қиялдан туған қуатты мемлекеті туралы. Орта ғасырдағы еуропалықтар сол
патшалықтан көмек аламыз деп дәм етеді. ХІІ ғасырда еуропалықтар арнайы
әскер-діни ұйым-ордендерге бірігеді. Ол кездегі халық санасы мифологиялық
деңгейде болғандықтан кез-келген аңыз шындық деп қабылданатын болған. Өз
кезегінде мұны тамплиерлер жақсы пайдалана білген. Сирия мен Иерусалим
королдігінде орналасып алған кресттағушылар Еуропадан қосымша әскери күш
алуға мүдделі болатын, бірақ олар жаңадан келушілерге жаулап алған
жетістіктерін бергісі келмеді. Ендеше, олар құдай табытын қорғау жолына
түскен жаңа жауынгерлерді алысырақ, қиялдан туған одақтас-қаруластарына
қарай жөнелтуі қажет еді. Л.Гумилев пірәдар Иоанның патшалығы туралы және
ол жіберген әскердің келе жатқаны туралы аңыз, хат-хабар емес, елді
адастыру үшін әдейі ойдан шығарылған жалған сыбыс деп жариялайды. Кітапта
осы аңыздың тууы Шыңғысхан мен моңғол жаугершілігінің пайда болуын баяндау
арқылы анықталады. Гумилевтің айтуына тоқтасақ, өздерінің опасыздығын ақтау
үшін моңғолдардың қандыбалақ қаталдығын кресттағушылар қасақана ойлап
тапқан. Еуропа тарихшылары түріктерден өткен моңғолдармен мәмлеге келу
мүмкін еместігін сан-саққа жүгіртіп, байбалам салғанда Лев Николаевич:-
Висланың шығысында жатқанның бәрін түгелдей тағылық деп ұғатын
еуропалықтардың дандайсыған паңдығын түсінуден гөрі, тамплиерлердің
опасыздығын түсіну әлдеқайда оңай!- деп жауап береді [2, 16]. Осылайша,
Гумилев еуропалықтардың Еуразия далалықтарына мәдени ошақтарды жермен-
жексен етуші қатал әрі жабайы халық ретінде қарауының нақты тарихи
болмысын ашып көрсетті. Бұл кітап Ресейде үлкен дау–шарға ұшырады, себебі
автор мұнда тұңғыш рет моңғол басқыншылығы орыстар үшін апат болмағанын
айтты. Оның айтуынша, қираған қалалар мен құрбан болған адамдар саны орыс
князьдерінің іштей, өзара қырқысуларынан артық болмаған. Моңғолдар
рақымсыз қатыгездікті тек нақты қылмысы үшін, мысалға, елшілерді өлтіргені
үшін жасаған. Лев Николаевич христиан дінінің православиелік бағытын
ұстанушы [16, 218]. Ол моңғолдардың дінге, соның ішінде православие дініне
қысымдық жасамағанын, сол себепті де орыс кінәздіктері олармен еркін қарым-
қатынас жасағанын айтты. Бұл кітаптың Игорь жасағы туралы жырға қатысты
тараулары моңғол қысымы мәселесінен де өткен жанжалдың ошағына айналды.
Лев Николаевич поэманың тарихи оқиғаның ізін суытпастан шығарылғанын,
моңғолдармен қарым-қатынасты қалыптастыруға бағытталған Александр Невский
саясатын айыптайтынын ашық көрсетеді. Кейін Олжас Сүлейменов те өзінің Аз
и Я кітабын Гумилев сарынында жазған болатын.
Енді оның 1966 жылы жарыққа шыққан Хазарияны тану атты кітабын
қысқаша шолып шығалық. Автордың осы бір шағын кітабы кезінде көп айқай-шу
туғызды. Өйткені Еуразияны мекен еткен халықтар ішіндегі ең жұмбағы осы
хазарлар еді. Л.Гумилев сол елдің құпия сырын бүгіп, жоғалып кетуін
анықтауға көңіл бөледі. Көбіне оның қорытындысы тосын болып көрінеді.
Хазарияның жоқ болып кетуіне саяси-әлеуметтік апат та, әскери соғыс та
емес, табиғаттың зұлмат күші себеп болған. Кітапта Хазарияның гүлденген
шағында Каспийдің деңгейі әлемдік мұхиттан 36 метр төмен болған еді. Сосын
су тасып, Хазарияны түгел басып қалғаны хабарланады. Ол кездері судың тасуы
немесе қайтуы сияқты нәрселерге мән берілмейтін, сондықтан автор
географиялық және биологиялық детерменизмге ұрынды, - деп айыпталды [1,
11]. Бірақ, Л.Гумилевтің пікірін қуаттағандай сол жылы Каспий қайтадан
тасып, ол тарихшылар назарын табиғи факторға аудара білді.
Дала трилогиясын тәмамдаған соң ғалым жаңа, біршама үлкен жобаны
–пассионарлық теориясын құруды қолға алады. Оны нақтылауда бір кездері
оқыған В.И.Вернадскийдің Химическое строение биосферы Земли и ее
окружение атты кітабы көп көмек көрсетті. Ғалымның Этногенез и биосфера
Земли атты еңбегіне жүгінсек, этносты әлеуметтік емес, биологиялық-
географиялық феномен ретінде қарастырған дұрыс [12, 10]. Сол кездегі КСРО-
ның академик Ю.В.Бромлей бастаған Этнография Институтының ғалымдары бұл
пікірге қарсы шығып, оған бихевиоризм, биологизм сияқты айыптар тақты.
Гумилев этнос, суперэтнос, комплиментарность сияқты ұғымдарға
кеңінен тоқталады. Этникалық поле деп аталатын құбылыстың болатындығын және
оны сығандардың VІІІ ғасырда Үндістаннан шығып, әлі күнге өзге халықпен
араласып-сіңісіп кетпегендігін, еврейлердің бүкіл Ойкуменаға таралып,
суперэтносты құрап отырғандықтарын мысалға келтіру арқылы түсіндіреді.
Этностардың арасында комплиментарность болатындығын айтады, ол жағымды әрі
жағымсыз болып келеді. Мысалы: қытайлықтардың көшпенділерді жек көргені
соншалық сүтті қолданудан да бас тартқан, өйткені сүт-көшпенділердің
тағамы. Өз кезегінде бұл теріс комплиментарность болып табылады. Ал,
орыстар мен татарлардың араласып кетуіне түрлі дінді ұстанудың өзі кедергі
жасамағанын, мұны оң комплиментарность деп табу керектігін айтады. Бұл
құбылыстың ерекше зертттеуді қажет ететінін, осыдан этностардың қанды
қақтығыстарына алып келетін мәселені түсінуге, оның алдын алуға
болатындығын түсіндіреді [8, 15].
Ғалым өзінің пассионарлық теориясына сүйене отырып, Еуразияның
хұндардан бастап орыстарға дейінгі тарихын жазуды қолға алады. Ол 1989 жылы
жарық көрген Ежелгі Русь және Ұлы Дала трактатында көрініс тапты. Еңбек
VІІІ-ХІV ғасырлардағы Ресей мен Ұлы Даланың арасындағы қарым-қатынасты
саралауға арналды. Кейінірек хазар тақырыбы да автордың осы еңбегінде
жалғасын тапты. Бұл кітап ғалымның тірісінде мемлекеттік сыйлық алды.
Ғалым осы теориясын оқырмандарға түсінікті етіп жеткізу мақсатымен кітапқа
түрлі кестелер мен диаграммалар салған. Бұл еңбектің толықтырылған
нұсқасы, ғалымның басып шығаруға дайындаған соңғы еңбегі От Руси до
России деп аталады.
Лев Николаевичтің ғылыми қағидасы бойынша, кез-келген этнос тау мен
дала, шөл мен көк орайлы алқап тәрізді ландшафтары тоғысқан өңірлерде өсіп-
өнеді. Әрбір этностың өмір жасының ұзақтығы 1200 жылдан аспайды. Осындай
өлшеулі уақыт аясында этностың дүниеге келіп, өсіп-өркендеп, дамып,
құлдырап барып құритын үрдісін этногенез деп атайды. Оны қарапайым
оқырманға түсінікті болуы үшін былайша баяндайды. Хұндарды, Герман
корольдігін және Элладаны тарих сахнасына шыққан уақыттан бастап
пассионарлық өсу, акматикалық фазаға өту, құлдырау, құру, инерциялы фаза
сияқты кезеңдер аралығында этнологияның диахрония принципін қолдана отырып
қарастырады [9, 35]. Ол дегеніміз Гумилев бойынша профессорды, студентті
және оқушыны бірдей жас шамасында алып қарау. Мысалы: Аталған этностардың
пассионарлық өсу кезеңінен акматикалық фазаға өтуі үшін шамамен 250-300 жыл
қажет болған. Хұндарда - б.з.д.209ж. державаның құрылуынан бастап б.з.д.
46ж.-оңтүстік және солтүстікке бөлінуге дейінгі аралық. Германия 841ж
Верден келісімінен 1147ж крест жорықтарына дейінгі аралық. Афины
б.з.д.621жылдан б.з.д.449ж. – грек - парсы соғысының соңына дейінгі аралық.
Акматикалық фазада хұндар б.з.д. 46 жылдан 181жылға дейін сянбилермен
біртұтас суперэтносты құрады, көрші Хань империясын, усундерді, динлиндер
мен аландарды бағындырды. Германияда Гогенштауфен 1268 жылға дейін Рим
папасына қарсы күресіп, құлдырайды. Афины мен Спарта Пелепоннесс және Фиван
соғысында өз күштерін жоғалтып, б.з.д. 337 жылы Македонияның қол астына
өтеді. Құлдырау фазасында дала империясы ІІІ ғасырдағы құрғақшылыққа
байланысты кішігірім мемлекеттерге бөлініп кетеді. Германияда гусшілер
соғысына алып келген чех билігі орнап, Қайта өрлеу дәуірі басталады.
Элладада бұл кезде гректердің Үндістан жеріне дейін жетуі, Александрия мен
Анатолияның салынуы, жалпы эллинизмнің гүлденуі жүріп жатты. Алайда сәл
кейінірек грек-македондықтарды римдіктер жаулап алады. Инерциялы фазада
хұндарды түркілер (546-745жж.) алмастырады. Германияда Габсбургтер әулеті
билік басына келеді (1438-1918жж.). Бұл фазада соңғы хұндар – түркі - шато
оңғұт және ақ татарлар ретінде гомеостазға өтті. Гректер мен римдіктер
мұндайды жасай алмады, немістердің жасай алар-алмасы уақыт еншісінде. Олай
болса бір кездері маврлардан моншаға түсуді үйренген франктер мен
норманндар - бүгінде еуропалықтардың далалықтарды кемсітуіне еш себеп
жоқ. Керісінше, хұндардың 1500 жыл өмір сүріп, Ұлы Даланы моңғолдар мен
орыстарға мұра етіп қалдырғандарына ақиқат тұрғысынан келу қажет деп
көрсетеді [9, 38].
Сөз бар ма, Лев Гумилев ғылымда қалыптасқан адамзат тарихына деген
еуропоцентристік көзқарасты қиратты. Еуропалық русофобиядағы Поскреби
русского-найдешь татарина деген сөздің мән-мағынасын ашып берді [9, 5].
Ғалым ортағасырлардағы батысеуропалықтар мен қытайлықтардың көз алдында
Ресей мен Моңғолия халқы біртұтас қарастырылғанын, сондай-ақ, бірінші
этнологиялық концепцияның авторы - Ибн Халдунға сүйене отырып, мұсылман
елдерінде де түріктер мен славяндардың туыстығы жоққа шығарылмағандығын
жазады.
13 жыл түрмеде және 1 жыл Отан соғысында өткізген жылдар оны бұзар
еді, бірақ ғалым зұлым күшке бағынбай, керісінше, өлең шығарып, қытай,
бурят, қалмақ сияқты тілдер үйренді. Лев Николаевичтің От Руси до России
еңбегінде Орыс географиялық қоғамының вице-министрі С.Б.Лавров ол жайлы
өз ойын жазып кетеді: Осы кітапты оқи бастағанымда мен кейбір оқиғалардың
қайталанатынын байқадым. Бірақ оқи келе күдігім сейілді, себебі мұнда мүлде
басқа оқиғалар жазылған екен. Оның кітаптары бірін-бірі толықтырып,
көркемдей түседі. Л.Николаевич абақтыда болған кездері жайлы айтуды
ұнатпайтын, түрмеден шыққан соң да оның бойында зұлымдықтың орнына
адамдарға деген мейірімділік болды. Ол маған өзі қайтыс болар алдында:
Дегенмен мен бақыттымын, мен әрқашан өз ойымды жаздым, ал басқалары оларға
бұйырғанды жазды, - деген еді [7, 232].
Гумилевтің Черная легенда атты жинағында Меня называют
евразийцем... деп аталатын сұбаттан алынған үзінді келтірілген. Онда Лев
Николаевич еуразиятанушы-ғалымдардың негізгі тарихи-әдістемелік
қорытындыларымен келісетіндігін, алайда, олардың этногенездің басты
теориясы – пассионарлық ұғымын білмегендіктерін айтады. Ғалым тарихтың
қандай екені, ненің тарихы екендігіне ерекше тоқталуды жөн санайды.
Мысалға: материалдық игіліктер өндірісін оқытатын экономикалық тарих,
қоғамдық-саяси институттардың эволюциясын оқытатын құқықтық тарих, мәдениет
тарихы, әскери іс тарихы т.с.с. болатындығын, ал өзінің этникалық тарихты
зерттеумен айналысқандығын айтады [9, 220].
Өзі өмір сүрген посткеңестік кеңістікте Кеңес үкіметінің өгей
баласына айналып, ұдайы күдіктілер қатарында болған Гумилевке шет елге
шығуға тыйым салынды. Оған Моңғолиядан, Татария, Қазақстаннан құттықтаулар,
алғыс хаттар; түрлі делегация өкілдері келіп, тақия, пиала, қамзол сияқты
заттар сыйлайтын болған. Десек те, ғалым жергілікті шығармашылық
интеллигенция өкілдерінен, аталған елдердің билік басындағылардан ешқандай
қолдау тапқан емес. Ғұмырының соңына дейін Гумилевтің Дала трилогиясының
бірде бір кітабы моңғол не болмаса түрік тілдерінің біріне аударылмаған
екен. Көзі тірісінде Әзербайжанда Акиф Фарзалиев деген ғалымның
арқасында Тысячалетие вокруг Каспия деп аталатын монографиясы орыс
тілінде жарық көрді [9, 22].
Тағдырдың оған тартқан сыйы-53 жасында қосылған жары Наталья Викторовна
еді. Қабілетті суретшілер қатарындағы осы бір кесек пішінді орыс сұлуы
ғалымның Қиял патшалығын іздеу, Хұндар Қытайда кітаптарының
көркемдеушісі болып табылады.
Лев Николаевичтің кітаптарының басылып шығуы ол қайтыс болғаннан кейін
тоқтап қалмады. Қазіргі уақытта Мир Гумилева қоры мен Ди-Дик
баспасы оның шығармаларын 15 том етіп жарыққа шығаруда (бірақ барлық томы
шыққан жоқ). Ғалымның кітаптарынан басқа ол сұхбат бергендегі материалдар,
әлі де болса жиналмаған дәрістері, түсірілімдері сақталған. Бүгінде Гумилев
шығармашылығына деген қызығушылық арта түсуде. Бұл орайда елордамыз Астана
қаласындағы Еуразия ұлттық университетіне ғалымның есімі беріліп
отырғандығын айтпай кетуге болмас. Мұнда ғалымның еңбектерін талдауға
байланысты түрлі конференциялар, симпозиумдар, ғылыми жиналыстар өтеді.
2 Л.Н. Гумилевтің ғылыми зерттеулері
2.1 Хұндар тарихын зеттеудегі ерекшеліктері
Ұлы еуразиялық құрлықтың орталық бөлігі тек сырт көзге ғана құнарсыз,
тұл да жабайы түз болып көрінеді. Шығысында Қытайдың ежелгі өркениетімен,
батысында-батыс Еуропа жартылай құрлығының тап сондай көне мәдениетімен
шектесіп жатқан осынау Ұлы даланы мекендеген шақар халық - хұндардың
тарихына Л.Гумилевтің сөзімен қысқаша шолу жасап өтсек.
Баяғы заманда Қытай аумағы қазіргісіне ұқсамайтын. Оны меңіреу
ормандар, шалқыған көлдер мен өткел бермес сорлар басып жататын. Оның
аумағында ата–бабалары әртүрлі, мәдениеттері әр алуан тайпалар тіршілік
етті. Өздері мекендеген жерде табиғаттың дүлей күшімен күресу үшін әрбір
тайпа өздерінің жеке мәдениетін дамытқан. Осы тайпалар бір-бірімен таласып-
тартысып жататын. Қытайдың тарихи дәстүрімен келіссек, қытай әулетінің
біріншісі Ся ол жерде б.з.д. ІІІ мыңыншы жылда мекендеген өзге тайпалармен
күрес–тартысқа түскен. Ол тайпалар жұндар мен дилер деп аталған. Б.з.
дейінгі XVIII ғасырдың орта кезінде Қытайда төңкеріс салдарынан бұл
әулеттің орнына Шан әулеті орнығады, оның кезінде ежелгі Қытай өркениетінің
негізі қаланып, көне Қытай халқы құралады. Шан-Инь мемлекеті өкімет билігі
мирас болып қалдырылатын және ақсүйектері бар нағыз құлиеленуші мемлекет
болған. Сол дәуірдің аса маңызды жетістігі-иероглифтік жазудың ойлап
табылуы еді. Осы ғасырдың басында орасан зорнәтижеге жеткізген екі оқиға
болды. 1797 жылы Қытай бекзаты Гун-лю патшаның қырына алынады да, батыстағы
жұндарға қашып кетеді. Тегі, оның соңына қыруар жақтастары ерген болуы
керек ол өзіне ана жақта шағын қала салдырып, Ся патшалығынан бөлініп,
дербес билік жүргізеді. Алайда, 300 жыл бірлесіп өмір сүрсе де, эмигрант-
қытайлар жұндарға сіңісіп кете алмайды, сөйтіп 1327 жылы жұндардың
қудалауымен Отанына қайтып келеді де, Шэньсиден қоныс тебеді. Осы бір жаңа
құрылған тайпадан Чжоу әулеті шығады. Шағын кінәздік болып тұрғанның
өзінде Чжоу жұндарға қарсы ұдайы күрес жүргізіп отырады, сөйтіп, 1140-1130
жылдары жұндарды Гин және Ло өзендерінен қуып тастайды. Жұндар біраз уақыт
Чжоудың алым-салық төлеушілері болып тұрады, бірақ олар айырылып қалған
жерлерін қайтару мақсатымен күреске шығады. Чжоу падишасы Вэн-ван баласының
қарамағына көптеген аламан сарбаздарды қалдырып, Шан-Инь мемлекетін
бағындыруды өсиет етеді. Оның баласы У-ван соғысты бастап, Хуанхэ өзеніне
дейін жетеді, бірақ жаудан беті қайтады. екінші рет жасаған жорығын сәтті
аяқтап, Шан-Иньнің әскері құл етіліп, әскербасыларына беріледі.
Дәл осы кезде Гобидің түскей бетімен жалғасып жатқан иен түзде хяньюнь
мен хуньюй тайпалары көшіп жүрген. Бұлардың екеуі де хұндар еместі, өйткені
ол дәуірде хұндар атымен жоқ болатын. Бірақ Ся әулеті құлатылғаннан кейін
қуғында жүріп көз жұмған соңғы патша Цзе-күйдің ұлы Шун Вэй үй ішімен, қол
астындағы ел-жұртымен солтүстік даласына кетіп қалады. Қытайдың тарихи
дәстүрі бойынша Шун Вэй хұндардың арғы аталары болып табылады. Бұл дәстүрге
сәйкес хұндар қытай келімсектері мен даланың көшпелі тайпаларының сүйек
жаңғыртып, араласуынан пайда болған. Осынау аңыз деректердің тарихи
ақиқатқа болмашы болжам түрінде ғана жақын келетіні даусыз. Бірақ оның
қажетті дәні бар екенін жоққа шығару дұрыс болмас [1, 32].
Шун Вэйдің қарулас серіктері араласып кететін сол бір жұмбақ тайпалар
хяньюань мен хуньюйлер кімдер болған? Қадым заманда қытайлар Гобидің шет
аймағын Шасай құм елі деп атаған және оны динлиндердің отаны деп
есептеген. Антропологиялық деректерге сүйенсек бұл арада ол кезде
еуропеоидті талпақ бас тұрпаттылар моңғолоидті сопақ бет тұрпаттылармен,
яғни қытайлармен араласып-будандасады. Хяньюань мен хуньюй тайпаларын
қытайлардың қарабасты арғы аталары сонау б.з.д.ІІІ мыңжылдықта далаға
тықсырып тастаған Терістік Қытайдың байырғы жұртының ұрпақтары деп
қорытынды жасау шарт. Осынау тайпалармен Шун Вэйге еріп келген қытайлар
араласып кетті де, хұндардың ежелгі дүниедегі ең бірінші субстраты
құралады,сөйтіп хұндардың арғы аталары құмшағылды шөлдерді басып өтетін
дәуірден кейін барып хұнға айналады. Тап сол кезде Халханың иен жазығында
халықтар қайта тоғысады да, соның нәтижесінде тарихи хұндар пайда болады.
Демек, хұндар шөлді жеңген бірінші халық болған. Ежелгі кезеңдегі хұндар
туралы деректер үзік-үзік болып келеді. Осыған байланысты хұндарды
жұндармен бір халық деп санауға тырысушылар да болған. Бірақ барлық
деректерде жұндар атауы ұдайы дилермен бірге жүреді және жұндар даланы
емес, тауды мекендеген. Цзин шудан алынған үзінді оны жеткілікті түрде
айғақтайды, онда хұндар батысында алты жұн тайпасымен шектеседі делінген,
яғни осынау екі халықтың айырмашылығы айқын атап көрсетілген.
Ежелгі хұндардың Қытайға бірінші басып кіруі ІХ ғасыр аяқталып қалған
кезде жүзеге асады. Бұл уақытта Қытайда Чжоудың вандары әл-ауқатынан
айырыла бастаған, ал ван Сюань өзінің бүліншілікке бейім бодандарының
наразылығынан сезіктене бастайды. Тап сол кезде ежелгі хұндар тұңғыш рет
әлемге өздерінің кім екендіктерін көрсетеді. Қытай поэзиясы оларды
тәңірінің тәкаппарлары десе, добал проза – жауыз тұтқындар деп атады.
Қайта жаңарып, құрамдасып үлгерген, сол себепті де айбарлы да қаһарлы
көрінетін хұндар жөніндегі тұңғыш поэтикалық дерек б.з.д. 822ж. жатады.
Бір ғажабы осыдан кейін хұндар 500 жылға жуық еске алынбайды, тегі оларды
жұндар теріскейге тықсырып тастаса керек [1, 55].
Б.з.д. ІІІ ғасырда хұндардың Қытайға жасайтын шабуылы күшейе түседі.
Чжао (Шэньсиде) князьдігінің қолбасшысы Ли Му хұндардың үздіксіз
шапқыншылығына тойтарыс беріп отырған, - деп хабарлайды Сыма Цянь. Ол
қорғаныс позициясын қолдаған: Хұндар біздің иелігімізге баса-көктеп кіріп,
талай бастағаннан-ақ сендер дереу лагерьге жетіп, қорғануға кірісіңдер,-деп
ескертеді сарбаздарына. – Тұтқын қалғанның барлығын аяусыз жазалаймын!
Мұндай тактикадан ол ешбір шығынға ұшырамайды, бірақ өз ванының наразылығын
тудырады. Ол бұған: не тактиканы өзгертесің, не қызметтен кетесің, - дейді.
Ли Му екінші ұсынысын таңдап алады, бірақ мұның дұшпанмен соғысқа бірден
кірісіп кеткен мұрагерінің үлкен шығынға ұшырағаны сондай шекараны қорғау
мүмкіндігінен тде айырылып қалады. Содан орасан зор өкілеттілік беріліп, Ли
Му қайтадан тағайындалады. Хұндардың тактикасы шағын топтармен найзағайдай
шапшаңдықпен шауып кету болатын. Осындай топтар күллі шекаралақ аудандарда
жортуылдап жүретін, бірақ олар сол арада орналасқан қытай гарнизондарының
соққысына ұшырап, тайып кететін. Олардан сақтану үшін хұндар сарбаздар
санын көбейте бастады. Ли Мудың күткені де сол еді. Ол ақырында шаньюй
жер қайысқан көп қолды бастап келіп өзінің әбден оқып-жаттыққан әскеріне
лап қойса деген тілегіне жетті. Ли Мудың қол астында 1300 соғыс арбасы,
13.000 салт атты, 50.000 жауынгер,оның ішінде 10.000 садақшысы бар еді.
Әрине, бұл сандарды қаз-қалпында қабылдауға болмайды. Ли Му жауды жартылай
қоршауға алып, тікелей соғысуға мәжбүр етеді. Айқаста хұндар көп қырылып,
ойсырай жеңіледі. Бірақ Чжао князьдігі өз жеңісінің рахатын көп көре
алмайды. Б.з.д. 226ж. оны Цинь патшалығы тізе бүктіреді, енді бес жылдан
кейін ол бүкіл Қытайды біріктіреді.
Ежелгі заманда Цинь князьдігі жұндармен күрескен шекарадағы еншілік
еді. 12 жұн тайпасын бағындырған соң князьдік оларды өз еншілігіне қосады,
едәуір мөлшерде олардың әдет-ғұрпын игереді. Шан-Инь патшалығынан шыққан
қашқындар іргесін салған Бо князьдігін өзіне қосып алғаннан кейін Цинь Чжоу
мәдениетін емес, Қытай мәдениетінің Шань тармағын қабылдайды. Осынау екі
жағдай Циньді өзге князьдіктерден айрықша еткені сондай олар мұны
жұндардың иелігі деп есептеген, сол себепті оның жалпықытайлық құрылтайлар
мен одақтарға қатысып отыруына кейде келісім бермейтін болған. Алайда,
Цинь князьдерінің қолына орасан зор аумақты берген оңтүстік пен батыстағы
жеңістері Циньді Қытайдың ең қуатты князьдігіне айналдырды. Солтүстікте
Цинь көшпелі юечжилермен байланыс жасайды. Цинь князьдерінен юечжилер
таңғажайып маталар мен айналар алады, олар таулы Алтай қорғандарында біздің
заманымызға дейін сақталған. Ал, циньдіктер аса үлкен, қолайсыз соғыс
арбаларын құртып, юечжилерден атты әскер сапын алады. Сол сияқты мына бір
жайтты білген артық болмас, әсілі, Иран мен Үндістан жұрты шығыста қытай
елі бар екендігін юечжилер арқылы біледі, ирандықтар мен үнділер осы
уақытқа дейін Қытайды Шын немесе Машын (Ұлы Цинь) деп атайды. Әскери
реформа Цинь әулетінің соғыстық қуат-құдіретін нығайтып, оның Шығыс Қытай
патшалықтарын жеңіп шығуын жеңілдетті. Цинь патшалығының құдірет-қуатын
жасаушы Шан Ян деген бекзат болады, ол қауымдасып жер иелену тәртібін
жойып, көне ақсүйек руларын әлсіретеді, сөйтіп Циньді орталықтанған
мемлекетке айналдырады және Қытайдың бірігуін жүзеге асырады. Шығыс
қытайлықтар жанқиярлықпен қарсыласады, соғыс 200 жылға созылады. Бұл дәуір
Қытай тарихында Патшалықтар шайқасы деп аталады. Цинь дипломатиясы шығыс
патшаларын шеберлікпен өзара шекістіріп қояды,ал Цинь армиясы оларды
оңалмастай етіп күйрете береді. Ақырында князь Ин Чжэн шығыс патшалықтарын
бағындыру әрекетін аяқтайды да, жалпықытайлық әулет Циньнің императоры Ши-
Хуанди лауазымын алады. Мұнымен шектеліп қалмай ол оңтүстікке жорыққа
шығып, түскей юелерін империяның жоғары мәртебелі өкіметін мойындауға
күшпен көндіреді. Содан соң Ордосты жаулап алып, хұндарды Иншаньнан әрі
қуып тастайды. Қисапсыз мол қаржыға ие болған Ши-Хуанди өзінің теріскей
шекарасын қауіпсіздендіру қамын ойлап Қытайды Еуразия даласынан бөліп
тастайтын Ұлы Қорғанды салуға кіріседі. Бұрыннан келе жатқан үзік-создық
дуалдарды аса құдіретті біртұтас бекіністер тізбегіне біріктіру ісі қолға
алынады. Жұмыс күні-түні бірдей жүргізіледі; адамдардың жетіспейтіндігі
анықталғаннан кейін құрылысқа соғыс тұтқындары мен жазаға кесілгендерді
жөнелтеді. Жұмыс жағдайы жан төзгісіз ауыр болатын, қабырғаның жал-жал
үйіндісі астына талай өліктер көміледі. Сонымен құрылыс аяқталады. Қорған 4
мың шақырымға созылды, биіктігі 10м жетеді, әрбір 60-100м сайын күзет
мұнаралары көкке шаншылып тұрады. Бірақ жұмыс аяқталған соң мұндағы
қорғаныс ісін тиімді ұйымдастыруға Қытайдық күллі қарулы күші жетпейтіні
мәлім болады. Шынында, егер әрбір мұнараға бір-бір топтан қойса қашан
көршілері жиналып, көмек көрсетіп үлгергенше дұшпан оның көзін құртады. Ал,
егер сирек етіп үлкен топтар қоятын болса онда ашық аралықтар арқылы л
ішіне жау оп-оңай, елеусіз ғана тереңдеп еніп кетеді. Көптеген Қытай
бекзаттары қорғанды салуға қарсы болды. Б.з. ІІ ғ. Янь Ю былай деп жазды:
Цинь-хуанди беті бүлк етпестен, халықтың күш-жігерін қастерлемей ұзын
қабырғаны 10.000 ли бойына тұрғызды. Ішіп-жем қоры тіпті теңіз арқылы да
жеткізілді. Шекараны бекіту ісі аяқтала бергені сол еді, кіндік мемлекет
әбден титықтап көтерем болып қалды, сөйтіп Цинь үйі тақтан айырылды.
Расында, қорған хұн жортуылын тоқтата алмады,сондықтан да Хань әулеті
маневрлік соғыс жүйесіне қайта оралды. Дегенмен, Ұлы қорғанды салу ісін
мағынасыз-мәнсіз нәрсе деп есептеуге болмайды. Егер Қытайдың қорғанда
тұрақты әскер ұстауға қаржысы жететін болса, онда хұндардың атты сарбаздары
одан өте алмас кді. Қорғанды салғанда Цинь үкіметі тек ұорғану мақсатын
ғана көздемеген. Хоу Ин деген шенеуніктің баяндамасында Қытай
шенеуніктерінің қанауындағы шекаралық тайпалар, ұлдар мен күңдер,
қылмыскерелер мен саяси эмигранттардың отбасылары хұндар арасында өмір
сүру көңілді деп, иәнә келсе қашуды армандайтыны айтылады. Қорған тіпті
күзетілмеген күннің өзінде одан атты алып өте алмайсың, ал Азия
кеңістігінде атсыз жүру мүмкін емес. Осындай жайт көшпеділердің шағын
топтарының жортуылдарына бөгет болып, Қытайдың отырықшы облыстарына шабуыл
жасайтын жолдарды таңдап алуды қиындатып жібереді. Қорғанды күзетуге кейде
жазасын шекарадағы әскери қызметпен өтесін деп қылмыскерлерді пайданады,
бірақ олар қалт етсе қашуға бейім тұратын, сенімсіз әскер еді. Бағзы бір
уақытта шекараны күзету міндеті жүктеліп, қорған төңірегінде шаруаларды да
қоныстандырған, бірақ жоғарыда сияқты бұдан да еш нәтиже шықпаған. Ақырында
күзетуді шекара бойындағы көшпелі тайпаларға-жұндардың жұрағаттары мен ху
тайпаларының жұрнақтарына тапсырады. Егер реті келсе осы шекарашылардың
өздері де талап алудан немесе хұндар жағына шығып кетуден тайынбайтын.
Хұндар жөнінде жоғарыда қарастырылған қысқа хабардан кейін Қытай тарихы
б.з.б. ІІІ ғасырдың аяғына дейін оларды мүлде еске алмайды. Бұл кезде
хұндардың батыстағы позицияларының басым көпшілігінен айырылып қалғанын тек
алыстан аңғаруға болады. Мұнда юэчжилер жеңісті шабуылдар жасап, Алашаньге
дейін жетеді, ал шығыста ежелгі моңғол – дунхулар жетекші рольді тартып
алады. Хұндардың дунхуларға тәуелдігі, әсілі, тек алым-салық төлеп
тұрғанында болуы керек,өйткені хұндардың дербес сыртқы саясат жүргізетін өз
көсемдері болған. Шын мәнінде дунху мемлекет емес, бәрінен де бұрын
тайпалар одағы болғанға ұқсайды, онда басқару ісін өз руластарынан байлығы
жағынан да, салтанат-санаты жағынан да ешбір айырмасы жоқ, қалың жұрт
арасынан үздік шыққан тайпабасылары мен көсемдер жүргізеді. Сол уақытта
хұндарды шаньюй-тәңірқұт билеген, ол абсолютті монарх емес, тұрақты, тіпті
өмірлік те көсем болған деп санаған жөн. Сол себепті де хұндардың дунхудың
ықпалы жүретін жерлер аясына енуін мынадай жәйттермен түсіндіруге болады:
содан сәл ғана бұрын олар, бәлкім, юэчжилермен бе әлде динлиндермен бе,
әйтеуір, біреумен күресте жеңіліске ұшырайды, соның салдарынан өзінің
шығыс көршісіне тиісті қарсылық көрсете алмайды. Хұндардың жай-күйіне ел
ішіндегі өзгерістердің әсер етуі де ғажап емес.
Қытайдың күшеюі сол сияқты хұндарға да жағымсыз тиеді. 214 жылы Цинь
Ши-Хуанди терістікке хуларға қарсы 100 мың әскермен Мэнь Тянь деген
қолбасшыны аттандырады, оның әскерінің санын көптіктің белгісі деп түсіну
керек. Мэнь Тянь Ордосты жаулап алып, Сары өзеннің бойына 44 қалашық
салдырады, сөйтіп, онда жер аударылған қылмыскерлерден тұрақты әскерлер
қалдырады. Шекарадағы таулар бекініс ретінде пайдаланылады: көлбеу
жартастарды қашап, тікірейтті де көшпелілердің ішке өтуін шектейді.
Ақырында Мэнь Тяньнің қалың қолы Сары өзеннен көктей өтіп, Иньшаньның
бөктерін басып алады. Хұндар, сөйтіп, тау ішіндегі орманды, шалғынды,
аңдары мен құстары жыртылып-айырылатын, өздері садақтар мен жебелер жасап,
жортуылға шығып тұратын құнарлы жерден қол астындағы танғұт тайпалары –
ляуфань баянь жайлаған Ордос даласынан айырылып қалады. Хұндардың сор
маңдай тәңірқұты Тұман халқымен бірге қопарыла көшіп, Халха өңіріне барады,
сөйтіп, Қытай жаяу әскерлерінің найзасынан Шамо шөлінің құба түзіне кетіп
құтылады. Тіпті сол жақтың өзінде ол мамыражай тыныштықты қамтамасыз ету
үшін баласы Мүдені көршілері – юэчжиге аманат етуіне тура келеді. Жұртқа
хұндардың күні біткендей, енді олардың көршілері хұн даласын бөліп
алатындай болып көрінеді. Бірақ тарихи жағдай өзгеше қалыптасады. Қазір
юэчжи мен дунхуларды кім біледі, ал хұндардың аты дүниеге кеңінен мәлім [1,
68].
Енді Мүде тәңірқұт және хұндар мемлекетінің пайда болу тарихына келер
болсақ.
Тұман шаньюйдің әр әйелінен екі ұлы болған. Көңілі сүйетін кіші ұлына
тақты қалдыру үшін, ол үлкен ұлы Мүдені құрбан етіп, оны юэчжилерге аманат
етіп береді. Сосын оларға тосын шабуыл жасайды да, Тұман, жаулары енді
баласын өлтіреді деп ойлайды. Бірақ Мүде батыл жігіт болып шығады. Ол
юэчжилердің бір атын ұрлап мінеді де, әкесіне қайтып оралады, әлбетте, ол
әкесінің опасыздығын біліп келеді. Мүденің мәрттігіне қайран қалған Тұман
оның қоластына бір түменді, яғни 10.000 шаңырақ береді. Мүде атты әскерін
жаттықтырып, атқанда ысқырып дыбыс шығаратын жебені қолдануға үйретеді. Ол
әскеріне садақты өзі ысқырмалы оқты жібергеннен кейін барып атуға әмір
етеді; бұл бұйрықты орындамағаны өлім жазасына кесілді. Сарбаздардың
тәртібін сынап көру үшін ол өз арғымағын ысқырып ұшатын жебемен атып салады
және оны атпағанның басын кесуге әмір береді. Біраз уақыттан кейін Мүде
өзінің айдай сұлу әйелін атады. Оның қасындағы кейбір жақын-жуықтары
панасыз келіншекті атуға жүрексініп, садақтарын түсіре қояды. Олардың да
бастары табанда кесіледі. Осыдан кейін бір күні аңда жүрген Мөде ысқырғыш
жебесін азынатып, әкесінің арғымағын атады, бұл жолы жалтарып қалған жан
болмады. Сарбаздардың әзірлігіне көзі жеткен Мүде, әкесіне еріп аңға
шыққанда, оған ысқырғыш жебесін жөнелтеді, сол сәтте Тұман шаньюйге көп
жебе түйреледі. Осылайша таққа отырып, мойынсұнғысы келмеген өгей шешесін,
інісін және рубасыларын түгел қырып, өзін шаньюй деп жариялайды (б.з.д.
209ж.). Мұндағы өзара қырқыстан хабардар болған дунхулар соны желеу етіп,
хұндардың қазынасы-желжетпес жүйрік аты мен Мүденің нақсүйер әйелін беруді
талап етеді. Ақсақалдар бұған ашуланып, олардың бетін қайтарғысы келгенде,
Мүде тұрып: Соның керегі не, жұртпен тату көрші болып тұрып, солардан бір
ат пен бір әйелді аяймызба? - дейді де екеуін де береді. Сосын дунхулар
мал жаюға қолайсыз құла түз танабын беруді талап етеді. Ол жер иесіз
болатын, оның батысында хұндар, шығысында дунхулар тұратын. Хұндардың
рубасылары: сол бір құнарсыз жерді берсек те, бермесек те бәрібір, несіне
дауласамыз деп есептейді. Бірақ Мүде Жер-мемлекеттің негізі, оны неге
бермекпіз?! - дейді сазарып. Сөйтіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
1 Л.Н. Гумилевтің ғылыми шығармашылығының қалыптасу кезеңдері ... 6-14
2 Л.Н. Гумилевтің ғылыми
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15- 29
2.1 Хұндар тарихын зеттеудегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 15-29
2.2 Түркі-моңғол халықтарын зерттеудегі концептуалдық
жаңалықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-60
3 Л.Н.Гумилев туралы Қазақстан тарихы курсында түркі-моңғол халықтарының
тарихын қарастырудың әдістемелік жолдары ... ... ... ... ... 61-65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .66-68
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.69-70
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздік алғанға дейін тарихымыз
бұрмаланып, еуропоцентристік көзқарас тұрғысынан қаралып, идеологиялық
қасаңдық құрсауында болып келді. Әлемдік тарихтағы көшпенділер өркениетін
жете бағаламаудың салдарынан дүниежүзі мәдениетінің дамуы тек қана
отырықшылық өмір салты мен шаруашылық жүргізу әдісіне телінді. Тарихымыз
таптық көзқарас тұрғысынан кеңестік кезеңнің ыңғайына жығылып, сыңар жақты
тұрғыдан жазылды. Дегенмен, сол КСРО-ның құрамында болған кезде де түркі-
моңғол халықтарының тарихын зерттеп, оларға адал есімін қайтарған
ғалымдар бар. Солардың бірі – белгілі ғалым, тарихшы-еуразиятанушы,
географ, этнограф Лев Николаевич Гумилев. Ол зерттеуінің басты тиегі етіп
Ұлы Даланы таңдап алды және оны мекендеген халықтардың тарихына ақиқат
тұрғысынан қарады. Түркі халықтарына арнап Хұндар, Көне түріктер,
Қиял патшалығын іздеу, Хазарияны тану, Ежелгі Русь және Ұлы Дала,
Еуразия тарихынан, Конец и вновь начало, Черная легенда. Друзья и
недруги великой степи, Этногенез и Биосфера Земли, Тысачелетие вокруг
Каспия, Древний Тибет, От Руси к Росии және тағы басқа көптеген
еңбектерін арнап, газет-журнал беттеріне мақалаларын шығарды. Оның әрбір
еңбегінде өзінше бір ерекшелік байқалады. Лев Николаевичтің ғылымға келуіне
әр кезде еуразиятанушылар қатарына кірген тарихшы Г.В.Вернадский, географ
П.Н.Савицкий, философ И.П.Карсавин, филолог Н.С.Трубецкий, публицист Г.Ф.
Флоровский тағы басқа орыстың қуғынға ұшыраған ғылым және мәдениет
қайраткерлері тікелей әсер етті. Еуразиятанушылар үшін Ресей Моңғол ұлысы
негізінде құрылған біртұтас Еуразиялық империяның православиелік вариациясы
болып табылады. Осылайша, олар Ресейдің құрылуында көшпенділердің ролі
зор болғандығын айғақтап берді. Ғалым өзінің Хұндар еңбегінде Көне
Шығыстың байырғы халықтарының бірі, өзінің тарихи тіршілігімен Еуразия
құрлығын мекендеген халықтар өміріне орасан зор ықпал еткен, тарихта
Халықтардың Ұлы қоныс аударуы деген атпен белгілі оқиғаға тікелей қатысы
болған хұндар жайлы жазады. Олардың тіліне, дініне, мәдениетіне ерекше
тоқталып кетеді. Көне түріктер кітабында ежелгі түріктердің қуатты
мемлекеті – Түрік қағанатының туу, даму және құлау жолын зерттеп, олардың
саяси өміріне, тұрмысына, мәдениетіне көп көңіл бөлген. Бұл кітапты өз
ағайынымыз - Кеңес Одағының түрік халықтарына арнаймын,- деп бастайды.
Хазарияны тану еңбегінде бір кездері тарихта болып, із-түссіз жоғалып
кеткен хазарлар тарихын зерттеп, олардың жоқ болып кетуіне себепші болған
климотологиялық концепциясын ұсынды. Моңғолдар тарихын Қиял патшалығын
іздеу, Ежелгі Русь және Ұлы Дала, Еуразия тарихынан, От Руси к
России еңбектерінде жазып кетеді. Бүгінде Гумилев шығармашылығына деген
қызығушылық арта түсуде. Еңбектері қазақ тіліне аударылып, елордамыз Астана
қаласындағы университеттердің біріне есімі берілді. Дегенмен, әлі де болса
ғалымның мұрасына үстірт қарамай, терең зерттеу талап етіледі.
Тақырыптың зерттелу мақсаты: Бұл ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты Лев
Николаевич Гумилевтің түркі-моңғол халықтарын зерттеуші ретіндегі орны
ерекше екенін көрсетіп, оған тиесілі бағасын беру. Ғалым шығармашылығының
қалыптасу кезеңдеріне тоқтала отырып, оның ғылыми зерттеулеріндегі, соның
ішінде хұндар тарихын зеттеудегі ерекшеліктерін, түркі-моңғол халықтарын
зерттеудегі концептуалдық жаңалықтарын қарастыру.
Тақырыптың деректемелік базасы: Ғылыми жұмысты жазу барысында Л.Н.
Гумилевтің Дала трилогиясына арналған 3 кітабы Хұндар, Көне түріктер,
Қиял патшалығын іздеу, сондай-ақ, Ежелгі Русь және Ұлы Дала, Хазарияны
тану, Еуразия тарихынан, От Руси до России, Конец и вновь начало,
Черная легенда. Друзья и недруги великой степи, Этногенез и Биосфера
Земли, Тысачелетие вокруг Каспия, От Руси к Росии, Древний Тибет
және тағы басқа көптеген еңбектері қолданылды. Л.Н.Гумилевтің өмірі мен
шығармашылығына Т.Л. Фроловская Евразиийский Лев еңбегінде сипаттама
береді. Сондай-ақ, Т.В. Сережкинаның Этническая культура в процессе
глобализации в концепции Л.Н.Гумилева деп аталатын, Б. Нурманның
Л.Н.Гумилев как основоположник идеи Евразийства, В.Н. Лимаревтің
Евроазиатский треугольник или перспективы формирования нового суперэтноса
сынды мақалалары алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Осы тақырыпқа байланысты түрлі ақпарат
агенттіктері мен газет-журналдарда жарияланған мақалалар, интернеттен
алынған материалдар, ғылыми зерттеулер зерделенді. Көптеген түркі
халықтарының тарихын зерттеген ғалымдар: Ж.О. Артыкбаев Кочевники Евразии
в калейдоскопе веков и тысячалетий еңбегінде, А.М.Хазанов Кочевники
Евразии еңбегінде, елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Тарих толқынында еңбегінде
Л.Н. Гумилевтің еңбектеріне сілтеме жасайды. Гумилевтің өмірі мен
шығармашылығы жайлы шәкірті Айдер Измаилович Куркчи жазған. Сонымен бірге,
Хабаршы, Евразия, Молодая Гвардия, Казахская цивилизация,
Зеркало, Nomad-Kazakhstan, журналдарында Л.Н. Гумилевтің
шығармашылығы, концепциялары жайлы мәліметтер беріледі. Ғалымның атындағы
Еуразия Ұлттық университетінде ғалымның еңбектерін талдауға байланысты
түрлі конференциялар, симпозиумдар, ғылыми жиналыстар өтеді.
Тақырыптың тәжірибелік маңызы: Бұл жұмыстың ғылыми маңыздылығы
Л.Н.Гумилевтің қызғылықты да әсерлі жазылған әрі тілге жеңіл оқылатын
еңбектерінің оқушылар мен студенттерге, әсіресе, Тарих мамандығының
студенттеріне өз тарихының шынайы болмысын оқып – білуде маңызы зор бірден-
бір ғылыми жұмыс болып табылуында.
1 Л.Н. Гумилевтің ғылыми шығармашылығының қалыптасу кезеңдері
Л.Н.Гумилев 1912 жылдың қазанында орыстың текті ақсүйегі, атақты ақыны
Николай Степанович Гумилев пен ақын Анна Андреевна Ахматованың отбасында
дүниеге келді. Ата-анасының көп ұзамай айырылысып кетуіне байланысты ол
балалық және жастық шағында көп қиыншылықтар көреді. Бойы өсіп, бұғанасы
қатайғанға дейін Санкт-Петербург түбіндегі Бежецк қаласында әжесі Анна
Ивановнаның қолында өседі. Оның Конец и вновь начало атты кітабының
кіріспе бөлімі Лев Гумилев в зеркале истории атты деректі фильмінен
(режиссер А.Н.Марутян, 1988ж.) алынған синхронды сұхбатынан басталады.
Ғалым өзінің өмірбаяны, шығармашылық жолының қалыптасуы, ондағы орын алған
келеңсіздіктер жайында баяндайды [8, 5]. Мектепті тәмамдаған соң Ленинград
университетінің Тарих факультетіне құжаттарын тапсырады. Оны емтихан
тапсырмастан бұрын-ақ талапкерлердің қатарынан сызып тастайды. Осыдан соң
Гумилев Геология комитетіне коллектор болып жұмысқа тұрады. Түрлі
экспедицияларға қатысып, Оңтүстік Балтық маңына, Слюдянка, Оңтүстік
Тәжікстанға барып қайтады. Сөйтіп, Азияның табиғатымен таныс болады,
мәдени өмірін өз көзімен көреді.
1934 жылы 22 жасында Ленинград университетінің қайта ашылған
Тарих факультетінің студенті атанады. Мұнда өзінің Удельно-лествичная
система у тюрок в VІ-VІІІ веках деп аталатын алғашқы ғылыми мақаласын
жазады, ол кейін Хұндар еңбегінен сәл ертерек жарияланады [9, 9].
Осы жылы Ленинград облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы
С.М Кировтың қастандықпен атылуына байланысты жазалаушы ақпарат күшіне
еніп, мыңдаған адам тұтқындалып, жер аударылды. Солардың қатарында
Л.Гумилев те (1935ж.) абақтыға қамалды, оны тұтқынға алған күні оқудан
шығарып тастайды. Мұнда алғаш рет Тарихи құбылыстар неліктен жасалады?
Олар қалай пайда болады? деген ой келеді. Талантты жасқа арашашы адамдар
табылып, тез босатылады. Ең алдымен, анасы Анна Ахматова Сталинге тікелей
хат жазады. Лев Николаевичтің ұстазы әрі досы М.Артамонов та оны босатуға
белсене қатысады [1, 5].
1938 жылы екінші рет қамауға алынып, университеттің 4 курсынан
Таймырға, Норильск қаласындағы Кресты лагеріне 5 жылға жіберілді. Мұнда
өзі сұранып, 1944 жылы майданға аттанады.
Оның айтуына қарағанда құжынаған тұтқындардан мезі болып, темір
тордан күн шұғыласына ойлана қарап отырғанда өзінің пассионарлық деп
атаған теориясы туған. Ол дегеніміз латын тілінен аударғанда құштарлық
дегенді білдіреді. Бірақ бұл ер мен әйел арасындағы махаббат құштарлығы
емес. Гумилевтің айтуынша ол іс жүзінде барды місе тұтпайтын қанағатсыз
құштарлыққа саяды. Оны Александр Македонскийдің шартарапқа өз билігін
жүргізуді, эллиндер мен парсылар тәрізді екі бөлек суперэтносты қосуды
аңсап өткенін, Напалеонның бар әлемді өз қол астына қарату үшін жасаған
жорығын мысалға ала отырып түсіндіреді. Л.Гумилевтің сөзіне жүгінсек,
пассионарлық барлық тарихи үрдісте кездеседі, ол бір адамға емес, белгілі
бір топқа байланысты. Яғни, қанша күш-қайраты жетіп тұрғанымен жалғыз адам
аз. Этноста ерекше жаратылған, идеямен қанаттанып, шабыттанып шыға келетін
тұлғалар жеткілікті болуы керек. Дегенмен, мұны ол кезде Гумилев ешкімге
жеткізе алмады.
Тұтқында жүргенде шығыстанушы-ғалымдармен хат алмасып тұрған. Оның
ғылымға келуіне әр кезде еуразиятанушылар қатарына кірген тарихшы
Г.В.Вернадский, географ П.Н.Савицкий, философ И.П.Карсавин, филолог
Н.С.Трубецкий, публицист Г.Ф. Флоровский тағы басқа орыстың қуғынға
ұшыраған ғылым және мәдениет қайраткерлері тікелей әсер етті.
Еуразиятанушылар үшін Ресей Моңғол ұлысы негізінде құрылған біртұтас
Еуразиялық империяның православиелік вариациясы болып табылады. Осылайша,
олар Ресейдің құрылуында көшпенділердің ролі зор болғандығын айғақтап
берді [9, 13б].
Бостандыққа шыққан соң университетті тәмамдап, Шығыстану институтына
өрт сөндіруші болып орналасады. Мұнда Л.Гумилев әдеттегі өрт сөндірушілер
сияқты бір бөлмеде отырмай, кітапханаға баратын болған. Осы институтта
жүрген кезінде ол енді өзін ешкім бақылап, ойын жазуға бөгет болмайды
деп ойлайды. Алайда, Ждановтың Звезда және Ленинград журналдарына
байланысты шыққан қаулысынан кейін қуғынға ұшырайды [8, 9]. 1947 жылы
аспирантурадан шығарылып, кандидаттық диссертациясын қорғауға жіберілмейді.
Сол кезде Санкт-Петербургтегі Эрмитаж мұражайының директоры М.И.Артамонов
Л.Гумилевтің осы еңбегін жоғары бағалайды. Оның ректор А.А.Вознесенскиймен
тікелей жолығуы кандидаттық жұмысын қорғауға мүмкіндік береді. Бірінші
түрік қағанатының тарихы (546-569жж.) жөнінде кандидаттық диссертация
дайындап, 1948 жылы Ленинградта қорғап шығады.
1945-1948 жылдар аралығында Л.Гумилев 3 археологиялық экспедицияға
қатысты: 2 рет Оңтүстік Подольскіге, оны М.Артамонов басқарды, үшіншісі
Пазырық қорғанына жасалды. Соңғы экспедициясына дейін ол жындылар үйінде
кітапханашы болып жұмыс істеді. Мұнда кандидаттық диссертациясын қорғауға
жіберу үшін ақырғы жұмыс орнынан анықтама керек болғандықтан орналасқан
екен.
Л.Гумилев түрмеде жатқан кезде жазуға рұқсат етілмесе де заманның үстем
идеясының ығына жығылмай тіпті балықтың астына төселген қағазға да жазған
екен. Түрмеден шыққан соң (1956 жылы 44 жасында) оны М.Артамонов
Эрмитаждың ғылыми қызметкері етіп жұмысқа алады. Лев Николаевич Ленинградта
бір кездері П.Савицкиймен лагерьде болған М.Гуковскиймен кездесіп, Прагаға
барғанында таба алмаған П.Савицкийдің мекен-жайын алады. Ғалым ол арқылы
Г.В.Вернадскиймен сырттай таныс болатын және Венада қайтыс болған
Н.Г.Трубецкий жайлы сұрастырып, біледі. 1957 жылы оның Хұндар кітабы
жарық көреді, 1960 жылы Г.В.Вернадский осы еңбекті жоғары бағалап, рецензия
жазады. Көне түріктер деген тақырыпқа жазылған докторлық диссертациясын
1961 жылы қорғады және 733 беттен тұратын бұл еңбегі 1967 жылы кітап
болып басылып шықты.
1962 жылы сәуірдің 25-інде Лев Николаевич ЛМУ-дің ректоры
А.Д.Александровтың атына университетке жұмысқа қабылдауын сұрап, өтініш
жазады. Университеттің тарих факультетінде шығыстану бойынша кафедралар
болмағандықтан географ болуына тура келді. Ол мұнда 30 жыл бойы өндіріп
жұмыс істеді.
Жалпы, Лев Николаевичтің шығармашылығы сан қырлы. Қазіргі таңда
Гумилевтің этногенез бен Еуразия халықтарының этникалық тарихына арналған
кітаптары қайта басылып шығуда. Гумилевті оқиды, ол жайында пікір
таластырады. Университетте жүрген кезінде Еуразия даласының түркі-моңғол
халықтарының тарихы жайлы қызығып оқиды. Өркениетті еуропалықтардың
үндістерге қатынасының түркі-моңғолдарға деген көзқарасынан айырмашылығы
жоқ екенін байқайды. Неліктен бұлай? деген сұраққа жауап іздеп, бар
ғұмырын далалықтардың тарихына арнаумен өткізеді. Ол өз тарихына терең
үңілген адам, сөйте отыра әлемдік тарихқа шықты. Лев Николаевич елгезек
оқырманға ғұндар мен түріктер жайлы, Хазарияның жоғалып кетуі жайлы, XIII
ғасырдағы моңғолдар жайлы кемеліне келтіріп жазып кетуге шын ниетпен
ұмтылды.
Автордың хұндар туралы жазған кітабы Дала трилогиясының бірінші
бөлімі болып табылады. Батыс және Шығыс тарихшыларының жазба деректерін
мейлінше молынан пайдалана отырып, бедерлі тілмен жазылған осы бір еңбекті
ғылыми жұртшылық оң қабағымен қабылдады. Автор әуелден-ақ халқының
көптігімен әйгілі болған, Қытайдың солтүстік жағындағы көшпелі көршісі
ретінде танылған және адам саны олардан 30 есе кем болса да, ұлы көршісінің
тынымсыз шабуылынан өзінің дербестігін сақтап қалған шақар халық хұндардың
тіршілігін, олардың мемлекетінің әлеуметтік–экономикалық, саяси құрылысының
ерекшеліктерін бай материалдар негізінде қызғылықты баяндайды. Хұндар
қатігез көршісінің залымдық саясаты мен жорықтарының салдарынан алты бақан
алауыз болып, ең соңында туған ел-жұртын тастап, қазіргі Қазақстан жерінің
Арқа жағын басып өтіп, Еділ мен Жайық аймағына қоныстанып, жергілікті угор
халықтарымен араласып кетеді. Сол арада 200 жыл тұрып, нығайып алғаннан
кейін сарматтар мемлекетін талқандап, Қара теңіздің теріскейі арқылы қаптай
шауып ғұндар деген атпен Еуропаға ауыз салады [1, 12].
Л.Гумилевтің өз сөзіне қарағанда байырғы түріктерге арналған кітабын
1935жылдың 5-желтоқсанында бастайды. Осы Көне түріктер кітабында қысқа
уақыт ішінде әлемдік мәні бар мемлекет құрып, Батыс пен Шығыс арасындағы
Ұлы Жібек жолы деп аталған керуен жолына өз бақылауын орнатқан түркі
халқы жайлы жазады. 580 жылы қағанаттың жері батысында Византиямен,
түскейінде Иран, Үндістанмен, шығысында Қытаймен шектесіп жатты. 603 жылы
қағанат батыс және шығыс болып бөлініп кетті. 625 жылы 2 орасан зор
коалиция құрылды: 1) Қытай, Батыс түрік қағанаты 2) Шығыс түрік қағанаты
және Иран мен аварлар мемлекеті. Олардың арасында болған соғысты автор
дүниежүзілік деп атаған. Осы соғыстың нәтижесінде Батыс қағанат біржола
жойылса, шығыс түріктері Ордосқа көшіп барып, көк түрік атын алып, 679
жылы қағанатты қалпына келтіреді. Қорыта келгенде, түріктерге Қытай
мәдениетінің қысымы қатты болды, оның үстіне ислам факторы да елеулі роль
атқарды. Кейін Ұйғыр қағанаты Шығыс түрік қағанатының мұрагеріне айналады,
осымен кітап аяқталады. Лев Николаевич осы кітабында: - Сібір мен Орта
Азияның байырғы халықтарын Қытай мен Иранның көршілері ретінде ғана қарауды
тоқтату керек. Олардың тарихы мен мәдениеті өз бетімен дербес дамыды деген
даусыз қағидадан тәжірибелік қорытынды жасайтын уақыт жетті... Бүгінгі
күннің, тіпті болашақтың да қайнар көзі өткен заман қатпарларында жасырынып
жатыр, ал байырғы түріктер Кеңес Одағының көптеген халықтарының арғы тегі
емес пе?! – деп әділін айтады [2, 85].
Дала трилогиясының қорытынды бөлімі Қиял патшалығын іздеу 1970 жылы
басылып шықты. Сөз болып отырған патшалық - пірәдар Иоанның Шығыстығы
қиялдан туған қуатты мемлекеті туралы. Орта ғасырдағы еуропалықтар сол
патшалықтан көмек аламыз деп дәм етеді. ХІІ ғасырда еуропалықтар арнайы
әскер-діни ұйым-ордендерге бірігеді. Ол кездегі халық санасы мифологиялық
деңгейде болғандықтан кез-келген аңыз шындық деп қабылданатын болған. Өз
кезегінде мұны тамплиерлер жақсы пайдалана білген. Сирия мен Иерусалим
королдігінде орналасып алған кресттағушылар Еуропадан қосымша әскери күш
алуға мүдделі болатын, бірақ олар жаңадан келушілерге жаулап алған
жетістіктерін бергісі келмеді. Ендеше, олар құдай табытын қорғау жолына
түскен жаңа жауынгерлерді алысырақ, қиялдан туған одақтас-қаруластарына
қарай жөнелтуі қажет еді. Л.Гумилев пірәдар Иоанның патшалығы туралы және
ол жіберген әскердің келе жатқаны туралы аңыз, хат-хабар емес, елді
адастыру үшін әдейі ойдан шығарылған жалған сыбыс деп жариялайды. Кітапта
осы аңыздың тууы Шыңғысхан мен моңғол жаугершілігінің пайда болуын баяндау
арқылы анықталады. Гумилевтің айтуына тоқтасақ, өздерінің опасыздығын ақтау
үшін моңғолдардың қандыбалақ қаталдығын кресттағушылар қасақана ойлап
тапқан. Еуропа тарихшылары түріктерден өткен моңғолдармен мәмлеге келу
мүмкін еместігін сан-саққа жүгіртіп, байбалам салғанда Лев Николаевич:-
Висланың шығысында жатқанның бәрін түгелдей тағылық деп ұғатын
еуропалықтардың дандайсыған паңдығын түсінуден гөрі, тамплиерлердің
опасыздығын түсіну әлдеқайда оңай!- деп жауап береді [2, 16]. Осылайша,
Гумилев еуропалықтардың Еуразия далалықтарына мәдени ошақтарды жермен-
жексен етуші қатал әрі жабайы халық ретінде қарауының нақты тарихи
болмысын ашып көрсетті. Бұл кітап Ресейде үлкен дау–шарға ұшырады, себебі
автор мұнда тұңғыш рет моңғол басқыншылығы орыстар үшін апат болмағанын
айтты. Оның айтуынша, қираған қалалар мен құрбан болған адамдар саны орыс
князьдерінің іштей, өзара қырқысуларынан артық болмаған. Моңғолдар
рақымсыз қатыгездікті тек нақты қылмысы үшін, мысалға, елшілерді өлтіргені
үшін жасаған. Лев Николаевич христиан дінінің православиелік бағытын
ұстанушы [16, 218]. Ол моңғолдардың дінге, соның ішінде православие дініне
қысымдық жасамағанын, сол себепті де орыс кінәздіктері олармен еркін қарым-
қатынас жасағанын айтты. Бұл кітаптың Игорь жасағы туралы жырға қатысты
тараулары моңғол қысымы мәселесінен де өткен жанжалдың ошағына айналды.
Лев Николаевич поэманың тарихи оқиғаның ізін суытпастан шығарылғанын,
моңғолдармен қарым-қатынасты қалыптастыруға бағытталған Александр Невский
саясатын айыптайтынын ашық көрсетеді. Кейін Олжас Сүлейменов те өзінің Аз
и Я кітабын Гумилев сарынында жазған болатын.
Енді оның 1966 жылы жарыққа шыққан Хазарияны тану атты кітабын
қысқаша шолып шығалық. Автордың осы бір шағын кітабы кезінде көп айқай-шу
туғызды. Өйткені Еуразияны мекен еткен халықтар ішіндегі ең жұмбағы осы
хазарлар еді. Л.Гумилев сол елдің құпия сырын бүгіп, жоғалып кетуін
анықтауға көңіл бөледі. Көбіне оның қорытындысы тосын болып көрінеді.
Хазарияның жоқ болып кетуіне саяси-әлеуметтік апат та, әскери соғыс та
емес, табиғаттың зұлмат күші себеп болған. Кітапта Хазарияның гүлденген
шағында Каспийдің деңгейі әлемдік мұхиттан 36 метр төмен болған еді. Сосын
су тасып, Хазарияны түгел басып қалғаны хабарланады. Ол кездері судың тасуы
немесе қайтуы сияқты нәрселерге мән берілмейтін, сондықтан автор
географиялық және биологиялық детерменизмге ұрынды, - деп айыпталды [1,
11]. Бірақ, Л.Гумилевтің пікірін қуаттағандай сол жылы Каспий қайтадан
тасып, ол тарихшылар назарын табиғи факторға аудара білді.
Дала трилогиясын тәмамдаған соң ғалым жаңа, біршама үлкен жобаны
–пассионарлық теориясын құруды қолға алады. Оны нақтылауда бір кездері
оқыған В.И.Вернадскийдің Химическое строение биосферы Земли и ее
окружение атты кітабы көп көмек көрсетті. Ғалымның Этногенез и биосфера
Земли атты еңбегіне жүгінсек, этносты әлеуметтік емес, биологиялық-
географиялық феномен ретінде қарастырған дұрыс [12, 10]. Сол кездегі КСРО-
ның академик Ю.В.Бромлей бастаған Этнография Институтының ғалымдары бұл
пікірге қарсы шығып, оған бихевиоризм, биологизм сияқты айыптар тақты.
Гумилев этнос, суперэтнос, комплиментарность сияқты ұғымдарға
кеңінен тоқталады. Этникалық поле деп аталатын құбылыстың болатындығын және
оны сығандардың VІІІ ғасырда Үндістаннан шығып, әлі күнге өзге халықпен
араласып-сіңісіп кетпегендігін, еврейлердің бүкіл Ойкуменаға таралып,
суперэтносты құрап отырғандықтарын мысалға келтіру арқылы түсіндіреді.
Этностардың арасында комплиментарность болатындығын айтады, ол жағымды әрі
жағымсыз болып келеді. Мысалы: қытайлықтардың көшпенділерді жек көргені
соншалық сүтті қолданудан да бас тартқан, өйткені сүт-көшпенділердің
тағамы. Өз кезегінде бұл теріс комплиментарность болып табылады. Ал,
орыстар мен татарлардың араласып кетуіне түрлі дінді ұстанудың өзі кедергі
жасамағанын, мұны оң комплиментарность деп табу керектігін айтады. Бұл
құбылыстың ерекше зертттеуді қажет ететінін, осыдан этностардың қанды
қақтығыстарына алып келетін мәселені түсінуге, оның алдын алуға
болатындығын түсіндіреді [8, 15].
Ғалым өзінің пассионарлық теориясына сүйене отырып, Еуразияның
хұндардан бастап орыстарға дейінгі тарихын жазуды қолға алады. Ол 1989 жылы
жарық көрген Ежелгі Русь және Ұлы Дала трактатында көрініс тапты. Еңбек
VІІІ-ХІV ғасырлардағы Ресей мен Ұлы Даланың арасындағы қарым-қатынасты
саралауға арналды. Кейінірек хазар тақырыбы да автордың осы еңбегінде
жалғасын тапты. Бұл кітап ғалымның тірісінде мемлекеттік сыйлық алды.
Ғалым осы теориясын оқырмандарға түсінікті етіп жеткізу мақсатымен кітапқа
түрлі кестелер мен диаграммалар салған. Бұл еңбектің толықтырылған
нұсқасы, ғалымның басып шығаруға дайындаған соңғы еңбегі От Руси до
России деп аталады.
Лев Николаевичтің ғылыми қағидасы бойынша, кез-келген этнос тау мен
дала, шөл мен көк орайлы алқап тәрізді ландшафтары тоғысқан өңірлерде өсіп-
өнеді. Әрбір этностың өмір жасының ұзақтығы 1200 жылдан аспайды. Осындай
өлшеулі уақыт аясында этностың дүниеге келіп, өсіп-өркендеп, дамып,
құлдырап барып құритын үрдісін этногенез деп атайды. Оны қарапайым
оқырманға түсінікті болуы үшін былайша баяндайды. Хұндарды, Герман
корольдігін және Элладаны тарих сахнасына шыққан уақыттан бастап
пассионарлық өсу, акматикалық фазаға өту, құлдырау, құру, инерциялы фаза
сияқты кезеңдер аралығында этнологияның диахрония принципін қолдана отырып
қарастырады [9, 35]. Ол дегеніміз Гумилев бойынша профессорды, студентті
және оқушыны бірдей жас шамасында алып қарау. Мысалы: Аталған этностардың
пассионарлық өсу кезеңінен акматикалық фазаға өтуі үшін шамамен 250-300 жыл
қажет болған. Хұндарда - б.з.д.209ж. державаның құрылуынан бастап б.з.д.
46ж.-оңтүстік және солтүстікке бөлінуге дейінгі аралық. Германия 841ж
Верден келісімінен 1147ж крест жорықтарына дейінгі аралық. Афины
б.з.д.621жылдан б.з.д.449ж. – грек - парсы соғысының соңына дейінгі аралық.
Акматикалық фазада хұндар б.з.д. 46 жылдан 181жылға дейін сянбилермен
біртұтас суперэтносты құрады, көрші Хань империясын, усундерді, динлиндер
мен аландарды бағындырды. Германияда Гогенштауфен 1268 жылға дейін Рим
папасына қарсы күресіп, құлдырайды. Афины мен Спарта Пелепоннесс және Фиван
соғысында өз күштерін жоғалтып, б.з.д. 337 жылы Македонияның қол астына
өтеді. Құлдырау фазасында дала империясы ІІІ ғасырдағы құрғақшылыққа
байланысты кішігірім мемлекеттерге бөлініп кетеді. Германияда гусшілер
соғысына алып келген чех билігі орнап, Қайта өрлеу дәуірі басталады.
Элладада бұл кезде гректердің Үндістан жеріне дейін жетуі, Александрия мен
Анатолияның салынуы, жалпы эллинизмнің гүлденуі жүріп жатты. Алайда сәл
кейінірек грек-македондықтарды римдіктер жаулап алады. Инерциялы фазада
хұндарды түркілер (546-745жж.) алмастырады. Германияда Габсбургтер әулеті
билік басына келеді (1438-1918жж.). Бұл фазада соңғы хұндар – түркі - шато
оңғұт және ақ татарлар ретінде гомеостазға өтті. Гректер мен римдіктер
мұндайды жасай алмады, немістердің жасай алар-алмасы уақыт еншісінде. Олай
болса бір кездері маврлардан моншаға түсуді үйренген франктер мен
норманндар - бүгінде еуропалықтардың далалықтарды кемсітуіне еш себеп
жоқ. Керісінше, хұндардың 1500 жыл өмір сүріп, Ұлы Даланы моңғолдар мен
орыстарға мұра етіп қалдырғандарына ақиқат тұрғысынан келу қажет деп
көрсетеді [9, 38].
Сөз бар ма, Лев Гумилев ғылымда қалыптасқан адамзат тарихына деген
еуропоцентристік көзқарасты қиратты. Еуропалық русофобиядағы Поскреби
русского-найдешь татарина деген сөздің мән-мағынасын ашып берді [9, 5].
Ғалым ортағасырлардағы батысеуропалықтар мен қытайлықтардың көз алдында
Ресей мен Моңғолия халқы біртұтас қарастырылғанын, сондай-ақ, бірінші
этнологиялық концепцияның авторы - Ибн Халдунға сүйене отырып, мұсылман
елдерінде де түріктер мен славяндардың туыстығы жоққа шығарылмағандығын
жазады.
13 жыл түрмеде және 1 жыл Отан соғысында өткізген жылдар оны бұзар
еді, бірақ ғалым зұлым күшке бағынбай, керісінше, өлең шығарып, қытай,
бурят, қалмақ сияқты тілдер үйренді. Лев Николаевичтің От Руси до России
еңбегінде Орыс географиялық қоғамының вице-министрі С.Б.Лавров ол жайлы
өз ойын жазып кетеді: Осы кітапты оқи бастағанымда мен кейбір оқиғалардың
қайталанатынын байқадым. Бірақ оқи келе күдігім сейілді, себебі мұнда мүлде
басқа оқиғалар жазылған екен. Оның кітаптары бірін-бірі толықтырып,
көркемдей түседі. Л.Николаевич абақтыда болған кездері жайлы айтуды
ұнатпайтын, түрмеден шыққан соң да оның бойында зұлымдықтың орнына
адамдарға деген мейірімділік болды. Ол маған өзі қайтыс болар алдында:
Дегенмен мен бақыттымын, мен әрқашан өз ойымды жаздым, ал басқалары оларға
бұйырғанды жазды, - деген еді [7, 232].
Гумилевтің Черная легенда атты жинағында Меня называют
евразийцем... деп аталатын сұбаттан алынған үзінді келтірілген. Онда Лев
Николаевич еуразиятанушы-ғалымдардың негізгі тарихи-әдістемелік
қорытындыларымен келісетіндігін, алайда, олардың этногенездің басты
теориясы – пассионарлық ұғымын білмегендіктерін айтады. Ғалым тарихтың
қандай екені, ненің тарихы екендігіне ерекше тоқталуды жөн санайды.
Мысалға: материалдық игіліктер өндірісін оқытатын экономикалық тарих,
қоғамдық-саяси институттардың эволюциясын оқытатын құқықтық тарих, мәдениет
тарихы, әскери іс тарихы т.с.с. болатындығын, ал өзінің этникалық тарихты
зерттеумен айналысқандығын айтады [9, 220].
Өзі өмір сүрген посткеңестік кеңістікте Кеңес үкіметінің өгей
баласына айналып, ұдайы күдіктілер қатарында болған Гумилевке шет елге
шығуға тыйым салынды. Оған Моңғолиядан, Татария, Қазақстаннан құттықтаулар,
алғыс хаттар; түрлі делегация өкілдері келіп, тақия, пиала, қамзол сияқты
заттар сыйлайтын болған. Десек те, ғалым жергілікті шығармашылық
интеллигенция өкілдерінен, аталған елдердің билік басындағылардан ешқандай
қолдау тапқан емес. Ғұмырының соңына дейін Гумилевтің Дала трилогиясының
бірде бір кітабы моңғол не болмаса түрік тілдерінің біріне аударылмаған
екен. Көзі тірісінде Әзербайжанда Акиф Фарзалиев деген ғалымның
арқасында Тысячалетие вокруг Каспия деп аталатын монографиясы орыс
тілінде жарық көрді [9, 22].
Тағдырдың оған тартқан сыйы-53 жасында қосылған жары Наталья Викторовна
еді. Қабілетті суретшілер қатарындағы осы бір кесек пішінді орыс сұлуы
ғалымның Қиял патшалығын іздеу, Хұндар Қытайда кітаптарының
көркемдеушісі болып табылады.
Лев Николаевичтің кітаптарының басылып шығуы ол қайтыс болғаннан кейін
тоқтап қалмады. Қазіргі уақытта Мир Гумилева қоры мен Ди-Дик
баспасы оның шығармаларын 15 том етіп жарыққа шығаруда (бірақ барлық томы
шыққан жоқ). Ғалымның кітаптарынан басқа ол сұхбат бергендегі материалдар,
әлі де болса жиналмаған дәрістері, түсірілімдері сақталған. Бүгінде Гумилев
шығармашылығына деген қызығушылық арта түсуде. Бұл орайда елордамыз Астана
қаласындағы Еуразия ұлттық университетіне ғалымның есімі беріліп
отырғандығын айтпай кетуге болмас. Мұнда ғалымның еңбектерін талдауға
байланысты түрлі конференциялар, симпозиумдар, ғылыми жиналыстар өтеді.
2 Л.Н. Гумилевтің ғылыми зерттеулері
2.1 Хұндар тарихын зеттеудегі ерекшеліктері
Ұлы еуразиялық құрлықтың орталық бөлігі тек сырт көзге ғана құнарсыз,
тұл да жабайы түз болып көрінеді. Шығысында Қытайдың ежелгі өркениетімен,
батысында-батыс Еуропа жартылай құрлығының тап сондай көне мәдениетімен
шектесіп жатқан осынау Ұлы даланы мекендеген шақар халық - хұндардың
тарихына Л.Гумилевтің сөзімен қысқаша шолу жасап өтсек.
Баяғы заманда Қытай аумағы қазіргісіне ұқсамайтын. Оны меңіреу
ормандар, шалқыған көлдер мен өткел бермес сорлар басып жататын. Оның
аумағында ата–бабалары әртүрлі, мәдениеттері әр алуан тайпалар тіршілік
етті. Өздері мекендеген жерде табиғаттың дүлей күшімен күресу үшін әрбір
тайпа өздерінің жеке мәдениетін дамытқан. Осы тайпалар бір-бірімен таласып-
тартысып жататын. Қытайдың тарихи дәстүрімен келіссек, қытай әулетінің
біріншісі Ся ол жерде б.з.д. ІІІ мыңыншы жылда мекендеген өзге тайпалармен
күрес–тартысқа түскен. Ол тайпалар жұндар мен дилер деп аталған. Б.з.
дейінгі XVIII ғасырдың орта кезінде Қытайда төңкеріс салдарынан бұл
әулеттің орнына Шан әулеті орнығады, оның кезінде ежелгі Қытай өркениетінің
негізі қаланып, көне Қытай халқы құралады. Шан-Инь мемлекеті өкімет билігі
мирас болып қалдырылатын және ақсүйектері бар нағыз құлиеленуші мемлекет
болған. Сол дәуірдің аса маңызды жетістігі-иероглифтік жазудың ойлап
табылуы еді. Осы ғасырдың басында орасан зорнәтижеге жеткізген екі оқиға
болды. 1797 жылы Қытай бекзаты Гун-лю патшаның қырына алынады да, батыстағы
жұндарға қашып кетеді. Тегі, оның соңына қыруар жақтастары ерген болуы
керек ол өзіне ана жақта шағын қала салдырып, Ся патшалығынан бөлініп,
дербес билік жүргізеді. Алайда, 300 жыл бірлесіп өмір сүрсе де, эмигрант-
қытайлар жұндарға сіңісіп кете алмайды, сөйтіп 1327 жылы жұндардың
қудалауымен Отанына қайтып келеді де, Шэньсиден қоныс тебеді. Осы бір жаңа
құрылған тайпадан Чжоу әулеті шығады. Шағын кінәздік болып тұрғанның
өзінде Чжоу жұндарға қарсы ұдайы күрес жүргізіп отырады, сөйтіп, 1140-1130
жылдары жұндарды Гин және Ло өзендерінен қуып тастайды. Жұндар біраз уақыт
Чжоудың алым-салық төлеушілері болып тұрады, бірақ олар айырылып қалған
жерлерін қайтару мақсатымен күреске шығады. Чжоу падишасы Вэн-ван баласының
қарамағына көптеген аламан сарбаздарды қалдырып, Шан-Инь мемлекетін
бағындыруды өсиет етеді. Оның баласы У-ван соғысты бастап, Хуанхэ өзеніне
дейін жетеді, бірақ жаудан беті қайтады. екінші рет жасаған жорығын сәтті
аяқтап, Шан-Иньнің әскері құл етіліп, әскербасыларына беріледі.
Дәл осы кезде Гобидің түскей бетімен жалғасып жатқан иен түзде хяньюнь
мен хуньюй тайпалары көшіп жүрген. Бұлардың екеуі де хұндар еместі, өйткені
ол дәуірде хұндар атымен жоқ болатын. Бірақ Ся әулеті құлатылғаннан кейін
қуғында жүріп көз жұмған соңғы патша Цзе-күйдің ұлы Шун Вэй үй ішімен, қол
астындағы ел-жұртымен солтүстік даласына кетіп қалады. Қытайдың тарихи
дәстүрі бойынша Шун Вэй хұндардың арғы аталары болып табылады. Бұл дәстүрге
сәйкес хұндар қытай келімсектері мен даланың көшпелі тайпаларының сүйек
жаңғыртып, араласуынан пайда болған. Осынау аңыз деректердің тарихи
ақиқатқа болмашы болжам түрінде ғана жақын келетіні даусыз. Бірақ оның
қажетті дәні бар екенін жоққа шығару дұрыс болмас [1, 32].
Шун Вэйдің қарулас серіктері араласып кететін сол бір жұмбақ тайпалар
хяньюань мен хуньюйлер кімдер болған? Қадым заманда қытайлар Гобидің шет
аймағын Шасай құм елі деп атаған және оны динлиндердің отаны деп
есептеген. Антропологиялық деректерге сүйенсек бұл арада ол кезде
еуропеоидті талпақ бас тұрпаттылар моңғолоидті сопақ бет тұрпаттылармен,
яғни қытайлармен араласып-будандасады. Хяньюань мен хуньюй тайпаларын
қытайлардың қарабасты арғы аталары сонау б.з.д.ІІІ мыңжылдықта далаға
тықсырып тастаған Терістік Қытайдың байырғы жұртының ұрпақтары деп
қорытынды жасау шарт. Осынау тайпалармен Шун Вэйге еріп келген қытайлар
араласып кетті де, хұндардың ежелгі дүниедегі ең бірінші субстраты
құралады,сөйтіп хұндардың арғы аталары құмшағылды шөлдерді басып өтетін
дәуірден кейін барып хұнға айналады. Тап сол кезде Халханың иен жазығында
халықтар қайта тоғысады да, соның нәтижесінде тарихи хұндар пайда болады.
Демек, хұндар шөлді жеңген бірінші халық болған. Ежелгі кезеңдегі хұндар
туралы деректер үзік-үзік болып келеді. Осыған байланысты хұндарды
жұндармен бір халық деп санауға тырысушылар да болған. Бірақ барлық
деректерде жұндар атауы ұдайы дилермен бірге жүреді және жұндар даланы
емес, тауды мекендеген. Цзин шудан алынған үзінді оны жеткілікті түрде
айғақтайды, онда хұндар батысында алты жұн тайпасымен шектеседі делінген,
яғни осынау екі халықтың айырмашылығы айқын атап көрсетілген.
Ежелгі хұндардың Қытайға бірінші басып кіруі ІХ ғасыр аяқталып қалған
кезде жүзеге асады. Бұл уақытта Қытайда Чжоудың вандары әл-ауқатынан
айырыла бастаған, ал ван Сюань өзінің бүліншілікке бейім бодандарының
наразылығынан сезіктене бастайды. Тап сол кезде ежелгі хұндар тұңғыш рет
әлемге өздерінің кім екендіктерін көрсетеді. Қытай поэзиясы оларды
тәңірінің тәкаппарлары десе, добал проза – жауыз тұтқындар деп атады.
Қайта жаңарып, құрамдасып үлгерген, сол себепті де айбарлы да қаһарлы
көрінетін хұндар жөніндегі тұңғыш поэтикалық дерек б.з.д. 822ж. жатады.
Бір ғажабы осыдан кейін хұндар 500 жылға жуық еске алынбайды, тегі оларды
жұндар теріскейге тықсырып тастаса керек [1, 55].
Б.з.д. ІІІ ғасырда хұндардың Қытайға жасайтын шабуылы күшейе түседі.
Чжао (Шэньсиде) князьдігінің қолбасшысы Ли Му хұндардың үздіксіз
шапқыншылығына тойтарыс беріп отырған, - деп хабарлайды Сыма Цянь. Ол
қорғаныс позициясын қолдаған: Хұндар біздің иелігімізге баса-көктеп кіріп,
талай бастағаннан-ақ сендер дереу лагерьге жетіп, қорғануға кірісіңдер,-деп
ескертеді сарбаздарына. – Тұтқын қалғанның барлығын аяусыз жазалаймын!
Мұндай тактикадан ол ешбір шығынға ұшырамайды, бірақ өз ванының наразылығын
тудырады. Ол бұған: не тактиканы өзгертесің, не қызметтен кетесің, - дейді.
Ли Му екінші ұсынысын таңдап алады, бірақ мұның дұшпанмен соғысқа бірден
кірісіп кеткен мұрагерінің үлкен шығынға ұшырағаны сондай шекараны қорғау
мүмкіндігінен тде айырылып қалады. Содан орасан зор өкілеттілік беріліп, Ли
Му қайтадан тағайындалады. Хұндардың тактикасы шағын топтармен найзағайдай
шапшаңдықпен шауып кету болатын. Осындай топтар күллі шекаралақ аудандарда
жортуылдап жүретін, бірақ олар сол арада орналасқан қытай гарнизондарының
соққысына ұшырап, тайып кететін. Олардан сақтану үшін хұндар сарбаздар
санын көбейте бастады. Ли Мудың күткені де сол еді. Ол ақырында шаньюй
жер қайысқан көп қолды бастап келіп өзінің әбден оқып-жаттыққан әскеріне
лап қойса деген тілегіне жетті. Ли Мудың қол астында 1300 соғыс арбасы,
13.000 салт атты, 50.000 жауынгер,оның ішінде 10.000 садақшысы бар еді.
Әрине, бұл сандарды қаз-қалпында қабылдауға болмайды. Ли Му жауды жартылай
қоршауға алып, тікелей соғысуға мәжбүр етеді. Айқаста хұндар көп қырылып,
ойсырай жеңіледі. Бірақ Чжао князьдігі өз жеңісінің рахатын көп көре
алмайды. Б.з.д. 226ж. оны Цинь патшалығы тізе бүктіреді, енді бес жылдан
кейін ол бүкіл Қытайды біріктіреді.
Ежелгі заманда Цинь князьдігі жұндармен күрескен шекарадағы еншілік
еді. 12 жұн тайпасын бағындырған соң князьдік оларды өз еншілігіне қосады,
едәуір мөлшерде олардың әдет-ғұрпын игереді. Шан-Инь патшалығынан шыққан
қашқындар іргесін салған Бо князьдігін өзіне қосып алғаннан кейін Цинь Чжоу
мәдениетін емес, Қытай мәдениетінің Шань тармағын қабылдайды. Осынау екі
жағдай Циньді өзге князьдіктерден айрықша еткені сондай олар мұны
жұндардың иелігі деп есептеген, сол себепті оның жалпықытайлық құрылтайлар
мен одақтарға қатысып отыруына кейде келісім бермейтін болған. Алайда,
Цинь князьдерінің қолына орасан зор аумақты берген оңтүстік пен батыстағы
жеңістері Циньді Қытайдың ең қуатты князьдігіне айналдырды. Солтүстікте
Цинь көшпелі юечжилермен байланыс жасайды. Цинь князьдерінен юечжилер
таңғажайып маталар мен айналар алады, олар таулы Алтай қорғандарында біздің
заманымызға дейін сақталған. Ал, циньдіктер аса үлкен, қолайсыз соғыс
арбаларын құртып, юечжилерден атты әскер сапын алады. Сол сияқты мына бір
жайтты білген артық болмас, әсілі, Иран мен Үндістан жұрты шығыста қытай
елі бар екендігін юечжилер арқылы біледі, ирандықтар мен үнділер осы
уақытқа дейін Қытайды Шын немесе Машын (Ұлы Цинь) деп атайды. Әскери
реформа Цинь әулетінің соғыстық қуат-құдіретін нығайтып, оның Шығыс Қытай
патшалықтарын жеңіп шығуын жеңілдетті. Цинь патшалығының құдірет-қуатын
жасаушы Шан Ян деген бекзат болады, ол қауымдасып жер иелену тәртібін
жойып, көне ақсүйек руларын әлсіретеді, сөйтіп Циньді орталықтанған
мемлекетке айналдырады және Қытайдың бірігуін жүзеге асырады. Шығыс
қытайлықтар жанқиярлықпен қарсыласады, соғыс 200 жылға созылады. Бұл дәуір
Қытай тарихында Патшалықтар шайқасы деп аталады. Цинь дипломатиясы шығыс
патшаларын шеберлікпен өзара шекістіріп қояды,ал Цинь армиясы оларды
оңалмастай етіп күйрете береді. Ақырында князь Ин Чжэн шығыс патшалықтарын
бағындыру әрекетін аяқтайды да, жалпықытайлық әулет Циньнің императоры Ши-
Хуанди лауазымын алады. Мұнымен шектеліп қалмай ол оңтүстікке жорыққа
шығып, түскей юелерін империяның жоғары мәртебелі өкіметін мойындауға
күшпен көндіреді. Содан соң Ордосты жаулап алып, хұндарды Иншаньнан әрі
қуып тастайды. Қисапсыз мол қаржыға ие болған Ши-Хуанди өзінің теріскей
шекарасын қауіпсіздендіру қамын ойлап Қытайды Еуразия даласынан бөліп
тастайтын Ұлы Қорғанды салуға кіріседі. Бұрыннан келе жатқан үзік-создық
дуалдарды аса құдіретті біртұтас бекіністер тізбегіне біріктіру ісі қолға
алынады. Жұмыс күні-түні бірдей жүргізіледі; адамдардың жетіспейтіндігі
анықталғаннан кейін құрылысқа соғыс тұтқындары мен жазаға кесілгендерді
жөнелтеді. Жұмыс жағдайы жан төзгісіз ауыр болатын, қабырғаның жал-жал
үйіндісі астына талай өліктер көміледі. Сонымен құрылыс аяқталады. Қорған 4
мың шақырымға созылды, биіктігі 10м жетеді, әрбір 60-100м сайын күзет
мұнаралары көкке шаншылып тұрады. Бірақ жұмыс аяқталған соң мұндағы
қорғаныс ісін тиімді ұйымдастыруға Қытайдық күллі қарулы күші жетпейтіні
мәлім болады. Шынында, егер әрбір мұнараға бір-бір топтан қойса қашан
көршілері жиналып, көмек көрсетіп үлгергенше дұшпан оның көзін құртады. Ал,
егер сирек етіп үлкен топтар қоятын болса онда ашық аралықтар арқылы л
ішіне жау оп-оңай, елеусіз ғана тереңдеп еніп кетеді. Көптеген Қытай
бекзаттары қорғанды салуға қарсы болды. Б.з. ІІ ғ. Янь Ю былай деп жазды:
Цинь-хуанди беті бүлк етпестен, халықтың күш-жігерін қастерлемей ұзын
қабырғаны 10.000 ли бойына тұрғызды. Ішіп-жем қоры тіпті теңіз арқылы да
жеткізілді. Шекараны бекіту ісі аяқтала бергені сол еді, кіндік мемлекет
әбден титықтап көтерем болып қалды, сөйтіп Цинь үйі тақтан айырылды.
Расында, қорған хұн жортуылын тоқтата алмады,сондықтан да Хань әулеті
маневрлік соғыс жүйесіне қайта оралды. Дегенмен, Ұлы қорғанды салу ісін
мағынасыз-мәнсіз нәрсе деп есептеуге болмайды. Егер Қытайдың қорғанда
тұрақты әскер ұстауға қаржысы жететін болса, онда хұндардың атты сарбаздары
одан өте алмас кді. Қорғанды салғанда Цинь үкіметі тек ұорғану мақсатын
ғана көздемеген. Хоу Ин деген шенеуніктің баяндамасында Қытай
шенеуніктерінің қанауындағы шекаралық тайпалар, ұлдар мен күңдер,
қылмыскерелер мен саяси эмигранттардың отбасылары хұндар арасында өмір
сүру көңілді деп, иәнә келсе қашуды армандайтыны айтылады. Қорған тіпті
күзетілмеген күннің өзінде одан атты алып өте алмайсың, ал Азия
кеңістігінде атсыз жүру мүмкін емес. Осындай жайт көшпеділердің шағын
топтарының жортуылдарына бөгет болып, Қытайдың отырықшы облыстарына шабуыл
жасайтын жолдарды таңдап алуды қиындатып жібереді. Қорғанды күзетуге кейде
жазасын шекарадағы әскери қызметпен өтесін деп қылмыскерлерді пайданады,
бірақ олар қалт етсе қашуға бейім тұратын, сенімсіз әскер еді. Бағзы бір
уақытта шекараны күзету міндеті жүктеліп, қорған төңірегінде шаруаларды да
қоныстандырған, бірақ жоғарыда сияқты бұдан да еш нәтиже шықпаған. Ақырында
күзетуді шекара бойындағы көшпелі тайпаларға-жұндардың жұрағаттары мен ху
тайпаларының жұрнақтарына тапсырады. Егер реті келсе осы шекарашылардың
өздері де талап алудан немесе хұндар жағына шығып кетуден тайынбайтын.
Хұндар жөнінде жоғарыда қарастырылған қысқа хабардан кейін Қытай тарихы
б.з.б. ІІІ ғасырдың аяғына дейін оларды мүлде еске алмайды. Бұл кезде
хұндардың батыстағы позицияларының басым көпшілігінен айырылып қалғанын тек
алыстан аңғаруға болады. Мұнда юэчжилер жеңісті шабуылдар жасап, Алашаньге
дейін жетеді, ал шығыста ежелгі моңғол – дунхулар жетекші рольді тартып
алады. Хұндардың дунхуларға тәуелдігі, әсілі, тек алым-салық төлеп
тұрғанында болуы керек,өйткені хұндардың дербес сыртқы саясат жүргізетін өз
көсемдері болған. Шын мәнінде дунху мемлекет емес, бәрінен де бұрын
тайпалар одағы болғанға ұқсайды, онда басқару ісін өз руластарынан байлығы
жағынан да, салтанат-санаты жағынан да ешбір айырмасы жоқ, қалың жұрт
арасынан үздік шыққан тайпабасылары мен көсемдер жүргізеді. Сол уақытта
хұндарды шаньюй-тәңірқұт билеген, ол абсолютті монарх емес, тұрақты, тіпті
өмірлік те көсем болған деп санаған жөн. Сол себепті де хұндардың дунхудың
ықпалы жүретін жерлер аясына енуін мынадай жәйттермен түсіндіруге болады:
содан сәл ғана бұрын олар, бәлкім, юэчжилермен бе әлде динлиндермен бе,
әйтеуір, біреумен күресте жеңіліске ұшырайды, соның салдарынан өзінің
шығыс көршісіне тиісті қарсылық көрсете алмайды. Хұндардың жай-күйіне ел
ішіндегі өзгерістердің әсер етуі де ғажап емес.
Қытайдың күшеюі сол сияқты хұндарға да жағымсыз тиеді. 214 жылы Цинь
Ши-Хуанди терістікке хуларға қарсы 100 мың әскермен Мэнь Тянь деген
қолбасшыны аттандырады, оның әскерінің санын көптіктің белгісі деп түсіну
керек. Мэнь Тянь Ордосты жаулап алып, Сары өзеннің бойына 44 қалашық
салдырады, сөйтіп, онда жер аударылған қылмыскерлерден тұрақты әскерлер
қалдырады. Шекарадағы таулар бекініс ретінде пайдаланылады: көлбеу
жартастарды қашап, тікірейтті де көшпелілердің ішке өтуін шектейді.
Ақырында Мэнь Тяньнің қалың қолы Сары өзеннен көктей өтіп, Иньшаньның
бөктерін басып алады. Хұндар, сөйтіп, тау ішіндегі орманды, шалғынды,
аңдары мен құстары жыртылып-айырылатын, өздері садақтар мен жебелер жасап,
жортуылға шығып тұратын құнарлы жерден қол астындағы танғұт тайпалары –
ляуфань баянь жайлаған Ордос даласынан айырылып қалады. Хұндардың сор
маңдай тәңірқұты Тұман халқымен бірге қопарыла көшіп, Халха өңіріне барады,
сөйтіп, Қытай жаяу әскерлерінің найзасынан Шамо шөлінің құба түзіне кетіп
құтылады. Тіпті сол жақтың өзінде ол мамыражай тыныштықты қамтамасыз ету
үшін баласы Мүдені көршілері – юэчжиге аманат етуіне тура келеді. Жұртқа
хұндардың күні біткендей, енді олардың көршілері хұн даласын бөліп
алатындай болып көрінеді. Бірақ тарихи жағдай өзгеше қалыптасады. Қазір
юэчжи мен дунхуларды кім біледі, ал хұндардың аты дүниеге кеңінен мәлім [1,
68].
Енді Мүде тәңірқұт және хұндар мемлекетінің пайда болу тарихына келер
болсақ.
Тұман шаньюйдің әр әйелінен екі ұлы болған. Көңілі сүйетін кіші ұлына
тақты қалдыру үшін, ол үлкен ұлы Мүдені құрбан етіп, оны юэчжилерге аманат
етіп береді. Сосын оларға тосын шабуыл жасайды да, Тұман, жаулары енді
баласын өлтіреді деп ойлайды. Бірақ Мүде батыл жігіт болып шығады. Ол
юэчжилердің бір атын ұрлап мінеді де, әкесіне қайтып оралады, әлбетте, ол
әкесінің опасыздығын біліп келеді. Мүденің мәрттігіне қайран қалған Тұман
оның қоластына бір түменді, яғни 10.000 шаңырақ береді. Мүде атты әскерін
жаттықтырып, атқанда ысқырып дыбыс шығаратын жебені қолдануға үйретеді. Ол
әскеріне садақты өзі ысқырмалы оқты жібергеннен кейін барып атуға әмір
етеді; бұл бұйрықты орындамағаны өлім жазасына кесілді. Сарбаздардың
тәртібін сынап көру үшін ол өз арғымағын ысқырып ұшатын жебемен атып салады
және оны атпағанның басын кесуге әмір береді. Біраз уақыттан кейін Мүде
өзінің айдай сұлу әйелін атады. Оның қасындағы кейбір жақын-жуықтары
панасыз келіншекті атуға жүрексініп, садақтарын түсіре қояды. Олардың да
бастары табанда кесіледі. Осыдан кейін бір күні аңда жүрген Мөде ысқырғыш
жебесін азынатып, әкесінің арғымағын атады, бұл жолы жалтарып қалған жан
болмады. Сарбаздардың әзірлігіне көзі жеткен Мүде, әкесіне еріп аңға
шыққанда, оған ысқырғыш жебесін жөнелтеді, сол сәтте Тұман шаньюйге көп
жебе түйреледі. Осылайша таққа отырып, мойынсұнғысы келмеген өгей шешесін,
інісін және рубасыларын түгел қырып, өзін шаньюй деп жариялайды (б.з.д.
209ж.). Мұндағы өзара қырқыстан хабардар болған дунхулар соны желеу етіп,
хұндардың қазынасы-желжетпес жүйрік аты мен Мүденің нақсүйер әйелін беруді
талап етеді. Ақсақалдар бұған ашуланып, олардың бетін қайтарғысы келгенде,
Мүде тұрып: Соның керегі не, жұртпен тату көрші болып тұрып, солардан бір
ат пен бір әйелді аяймызба? - дейді де екеуін де береді. Сосын дунхулар
мал жаюға қолайсыз құла түз танабын беруді талап етеді. Ол жер иесіз
болатын, оның батысында хұндар, шығысында дунхулар тұратын. Хұндардың
рубасылары: сол бір құнарсыз жерді берсек те, бермесек те бәрібір, несіне
дауласамыз деп есептейді. Бірақ Мүде Жер-мемлекеттің негізі, оны неге
бермекпіз?! - дейді сазарып. Сөйтіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz